Category: улс-төр

Монгол, Япон хоёр у лсын харилцааг з алгамжлан явах, мэдээллийг түгээн таниулах чадвартай залуусыг Японд урьж тус улсын нийгэм, эдийн засаг, соёл спорт, шинжлэх ухаан, гадаад харилцааны талаарх ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлэх зорилго бүхий “Jenesys” төсөл 2007 оноос хойш хэрэгжиж иржээ. “Jenesys2023”-ын оролцогчид энэ сарын 4-11-нд Япон улсыг зориод ирлээ. Энэ удаагийн хөтөлбөрт Япон улсаас Монгол Улсад суух онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд асан Шимизү Такэноригийн лекц багтсан нь онцлог байв. Ноён Шимизү өөрийн төрөлх оита мужийн Коконоэ хотод төвхнөжээ. Тэндээ Монгол Улстай холбоотой түүх, соёл, өөрийн ажиллаж байсан үеийн бүхий л биет дурсгалуудаар гэр галарей байгуулснаа монгол хүүхэд, залууст сонирхуулж амттай тайлбаруудыг хийж байлаа. Мөн тэрээр ойн гүн дэх өөрийн эзэмшлийн уламжлалт байшингаа сэргээн засварлаж, япон монгол хүүхэд залуусыг хамт байрлуулж танилцуулж нөхөрлүүлэх, Монгол Улсын талаарх мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх чин хүсэлтэй байгаагаа дуулгаж байлаа.

Энэ уулзалтын үеэр түүнтэй цөөн хором хөөрөлдлөө.

---

-Та ингэхэд анх Монголд хэзээ хөл тавьж байв даа?

-Би дөрвөн удаа Монголд очиж байсан. Ингэхдээ их сонин цаг үеүд байдаг. Хамгийн анх очиход социализмын үе байсан. Та бүхэн социализмын үед төрөөгүй учраас мэдэхгүй. Хоёр дахь удаа очиход ардчиллын хөдөлгөөн эхэлсэн үе таарсан. Талбай дээр 50 мянга гаруй залуус цуглаж Засгийн газрыг эсэргүүцэж байсан цаг үе.

Гурав дахь удаа очиход эдийн засгийн хямралын хүнд үе байлаа. Хамгийн сүүлд 2011 онд Элчин сайдаар томилогдон очих үед Монгол Улс хөгжиж, х үмүүсийн амьдрал сайжирсан нь илт харагдаж байв. Япон, Монгол хоёр улсын харилцаа ч өндөр түвшинд хүрсэн ийм цаг үед очиж байлаа.

-Таны төрөлх нутаг Оита муж манай улстай нэлээд эртнээс харилцаа тогтоосон гэв үү. Чухам ямар байдлаар харилцаж байна вэ?

-Монгол, Оита мужийн харилцаа бүр социализмын үеэс эхтэй. Оита бол халуун рашаанаараа дэлхийд алдартай. Газрын гүний халуун усыг ашиглан усан цахилгаан станц байгуулсан нутаг. Тиймээс энэ хүрээнд Баянхонгор аймагтай хамтын ажиллагаатай байдаг.

-Таныг Монголын төлөө их зүйл бүтээсэн хүмүүсийн нэг гэж монголчууд үнэлдэг. Монгол хэлээр бидэнтэй харилцаж, Монголын түүх, соёлын дурсгалт зүйлсээр галерей байгуулчихсан байхыг харах сайхан байна?

-Би залуудаа орчуулагч хийж байсан үеийг бодоход одоо монгол хэлийг мартжээ /инээв/. Намайг Элчин сайдаар ажиллаж байх хугацаанд ерөнхий сайд Абэ гурван удаа Монголд айлчилсан байдаг. Өмнө нь ийм тохиолдол байгаагүй. Абэ сайд үнэхээр Монголд элэгтэй хүн байсан. Харамсалтай нь хоёр жилийн өмнө алагдсан. Одоо миний санаа зовж байгаа нэг зүйл бол залуу үеийн япончууд Монголын талаар мэдлэг улам буурч байна. Японд Монголыг сонирхож байгаа хүмүүс гэвэл бидний үеийн 60, 70, 80 хүрсэн хүмүүс. Гэтэл Монголын дундаж насжилт 28, Японы дундаж нас 48. Бидэн шиг хөгширсөн хүмүүс л байна. Тиймээс Японы залуус Монголын талаар мэдлэгтэй болохгүй л бол бидний дараагийн үе мэдэхгүй болж эхлэх нь. Тэгвэл хоёр улсын харилцаанд сөрөг нөлөөтэй. Үүнийг засмаар байна. Япон залуус Монгол гэхээр бараг мэдэхгүй байна. Харин Монголд очоод ирсэн хойноо дахин дахин очихыг хүсдэг тийм сайхан нутаг. Тиймээс би аль болох олон япон залууст Монголыг танилцуулах хүсэлтэй байдаг. Энэ хүрээнд инстаграм хаяг нээж, Монголын талаар танилцуулдаг болсон.

-Монгол, Япон хоёр улс дипломат харилцаа тогтоогоод хагас зуун жил өнгөрчихлөө. Эрт үеэс зээл тусламжаас эхлээд эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтцийн салбарын аль сайн бүтээн байгуулалтууд хийгдсэн байдаг шүү?

-Би Элчин сайдаар анх очихдоо боловсролын салбарт их анхаарч байлаа. Монголчууд сайн боловсрол авч олж авч чадвал ямар ч асуудлыг даван туулж чадна. Үүнд туслах нь миний үүрэг гэж бодож ажиллаж байсан. Түүх өгүүлэх бүтээн байгуулалтууд ч бий. Үүний нэг бол Замын-Үүд дэх ачаа ачих терминал. Би Японоос Монголд яваад оччихсон байдаг. Ачаа маань ирдэггүй хоёр сар болсон. Учрыг нь лавлатал Эрээнд гацчихсан байсан. Тиймээс Замын-Үүд дээр ачаа ачих бааз байгуулах төсөл хэрэгжүүлсэн.

Нарны замын төсөл хэрэгжүүлэх үед ямар нэр өгөхөө мэддэггүй. Нэгэнт Монгол Улс хөгжсөөр байх болно. Япон улсын тусламж дэмжлэгийн талаар ирээдүй хойчийн залуус мартах цаг ирнэ. Ийм учир хэзээд дурсаж байх зүйл бол нэршил гэж үзээд энэ төслийг нэрлэх уралдаан зарласан. Арваад нэрс ирснээс “Нарны зам” гэх нэршил шалгарч байлаа.

Сүүлд гурван том төсөл хэрэгжсэн. Эхнийх нь Чингис хаан олон улсын нисэх буудал, хоёр дахь нь 1000 инженер бэлтгэх төсөл. Гурав дахь АШУҮИС-ийн Монгол-Японы эмнэлэг. Би Монголд олон сайхан найзуудтай. Үүний нэг нь уртын дуучин Норовбанзад, морин хуурч Батчулуун нар байлаа. Тэд буруу о ношлогдож Японд эмчлүүлэхээр аваачсан ч оройтсон байлаа.

-Цаг үеийн асуудлаар нэг зүйл тодруулъя. Орос-Украины дайн Монголд ямар нөлөө үзүүлнэ гэж та хардаг вэ?

-Украины дайны нөлөө шууд гарахгүй. Гэхдээ энэ дайныг Орос хийж байгаа учраас нөлөө зайлшгүй Монголд бий болно. Нааштай нөлөө биш байх. Яагаад гэвэл бид Оросыг шүүмжилдэг. Хариу арга хэмжээ авч байгаа. Сөрөг нөлөө байсаар байна.

Хуучин цаг үед Хятад, Орос хоёр харилцаа таагүй явж ирсэн. Харин өнөөдөр энэ хоёр улсын харилцаа нэлээд өндөр түвшинд хүрч байна. Монголын хүнд цаг үед Орос дэмждэг байсан. Одоо тэд Хятадын үгэнд орно.

-Япон Монголоос байгалийн баялаг экспортлох сонирхолтой гэж та сая хэлсэн. Чухам ямар чиглэлээр хамтрах сонирхол байна вэ?

-2016 онд хоёр улс эдийн засгийн түншлэл байгуулсан. Гэвч нэг их сайн урагшлахгүй байна. Япон Монголоос байгалийн нөөц авах өндөр сонирхолтой. Ховор металл, жонш экспортлох хүсэлтэй байдаг. Харамсалтай нь тээврийн асуудал байнга гардаг. Ингэхээр Хятадыг дайраад явуулахаас өөр аргагүй.

Зөвхөн Япон гэлтгүй Солонгос, Энэтхэг ч Монголын байгалийн нөөцийг төдийгүй Монголын хөдөө аж ахуйн бүээгдэхүүн авах сонирхол өндөр. Тэр салбарт хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой хүмүүс бий. Өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад янз бүрийн дарамт үзүүлсээр ирсэн. Үүнд хөрөнгө оруулагчид айж болгоомжилж ханддаг. Энэ уур амьсгалыг өөрчилж Монголын талаас идэвхтэй, хөрөнгө оруулагчийг х а мгаалах талаар танилцуулга хийх хэрэгтэй болов уу.

Улс төр судлаач, Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа.

---

-Улс төрийн том сонгуулиас өмнө Монголын хоёр том нам генсекээ солих гэж байна. Та бол улс төр судлаач хүн. Том өрсөлдөөний өмнө намууд ЕНБ-ийн даргаа солих нь нийгэмд болоод тухайн намд ямар нөлөө үзүүлэх бол?

-Миний харж байгаагаар сонгуулийн өмнө улс төрийн хоёр нам генсекээ сольж амжихгүй. Шаардлага ч байхгүй. Тойргийн болон жагсаалтын нэр дэвшилттэй холбоотой намуудын бүлэг фракцуудын дотоод шахалт л улс төрийн мэдээ болж түгээгдэж байна. Яагаад намуудын генсекүүдийг онцолж нүдээд байна гэхээр тухайн намын сонгуулийн хороонд өгөх нэр дэвшигчдийн жагсаалтад гарын үсэг зурах болохоор тэр. Сэтгэл дундуур байгаа хэсэг нь “зодож” байж квотоо авах юмуу тоогоо нэмэх стратеги явж байна. Хэрвээ солих юм бол эцэс төгсгөлгүй дотоод зодоон, бужигнаан руу явна. залуу үеийнхэн генсекээ хийцгээг л дээ.

-Олон нийтийн улс төрд итгэх итгэл алдарчихлаа. Бие даагчдыг л сонгоно гэцгээх юм. Ер нь улс төрийн намын дэмжигч байх, намд итгэх нь иргэдэд ямар ач холбогдолтой байдаг вэ?

-Бие даагчдыг сонгоно гэсэн өндөр хувьтай судалгаа харсангүй.

Яг өнөөдөртөө намуудын рейтинг харьцангуй сул байгаа ч сонгууль дөхөх тусам хоёр том нам руугаа сонгогчдын санал шахагдсаар 70 гаруй хувь руу оччихдог. Энэ жилийн хувьд холимог тогтолцоогоор том тойрог дээр сонгууль болно. Холимог тогтолцоо, том тойрог дээр бие даагч гэхээсээ том намын бүтэц, том сэдэв, том аймгаас гаралтай байх, танигдалт чухал нөлөөтэй.

Баруун бүсийн нэг сонгогч дал наян нэрсээс 10 нэр дэвшигч, нэг нам нийт 11 санал дугуйлна. Жирийн сонгогчийн хувьд 11 санал алдаагүй бүрэн дугуйлна гэдэг гол хүндрэл байх болов уу.

-Иргэдийн намд итгэхгүй байгаа байдал нь ирэх зургадугаар сарын Монгол төрийн сонгуулийн хувь заяанд яаж нөлөөлөх бол?

-Иргэдийн улс төрийн намд итгэх итгэл жилээс жилд буурч байгаа учраас сая үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийж холимог тогтолцоог намууд дэмжиж хууль болгож баталсан. Тэгэхээр ирэх зургадугаар сард сонгуулийн ирц ямар байхыг хамтдаа харцгаах нь.

Ер нь улс төрийн намд итгэх иргэдийн итгэл унах нь ардчилалд асар хортой. Итгэл алдарсан иргэдийн ихэнх нь улс төрөөс дайждаг. Иргэд оролцохгүй дайжаад эхлэхээр ардчилал өөрөө маш амархан дарангуйлал руу шилждэг. Саяхан олон улсын V Dem институтээс гаргасан 2024 оны индексээр Монгол Улс дарангуйлалд шилжих эрсдэлтэй 42 орны тоонд багтсан. Чухам энэ эрсдэлээс хамгаалж чадна гэж л бид сая давжаа парламентаа томсгож, холимог тогтолцоо нэвтрүүлсэн. Би бол илүү өөдрөгөөр харж байна.

-Мэдээж сонгуулийн санал хураалтаар дараагийн Засгийн газар аль намаас вэ гэдэг нь тодорно. Гэхдээ өнөөдрийн улс төрийн намуудын байдал, түүний доторх трэнд улстөрчдийн төрх сонгуульд нөлөөлөх байх. Та судлаач хүний хувьд ирэх сонгуулиар хоёр намын эвслийн, эсвэл жижиг том олон намаас бүрдсэн эвслийн Засгийн газрын аль нь байх магадлалтай гэж харж байна?

-Холимог сонгуулийн тогтолцоо өөрөө байнгын эвслийн Засгийн газрыг бүрдүүлдэг. Эвслийн Засгийн газрын тэргүүн нь хатуу гэхээсээ холбогч ур чадвартай улстөрч байхыг шаарддаг. Тиймээс цаашид Ерөнхий сайд болно гэсэн зорилготой улстөрч илүү холбоос хийх, уян хатан чадвар эзэмших ёстой гэсэн үг болох нь. Гадаад орчин дахь геополитикийн тектоник шилжилт, мега төслүүдийн зогсонгишил, ардчиллын ухралт зэргээс болж том намуудын эвслийн Засгийн газар байгуулагдана. Харин үе үе сайдуудаа сольдог хямрал бол байнга байна.

-Улс төрийн ид халалт эхэлж байна. Өнөөдөр улс төрийн зах зээлд ямар нэр дэвшигч, ямар бодлоготой нам трэнд болох бол?

-Хувь улстөрчийн ур чадвар, боловсрол ямар байхаас үл хамаарч том тойрог, эсвэл жагсаалт дахь улстөрчдийн хувьд олон сонгогчдодоо хүрэхийн тулд технологийн дэвшлийг ашиглаж чадсан нь л трэнд болно. Тухайлбал, хиймэл оюун, сошиал экосистем.

Р.ЖАРГАЛ

 

Жендер активист, улс төр судлалын магистрант Б.Анхзаяатай сонгууль тойрсон асуудлаар ярилцлаа.

---

-Монголчууд бид төлөөллийн ардчиллыг сонгосноос хойш ес дэх удаагийн парламентын сонгуулиа өгөх гэж байна. Ер нь бид төлөөллийг хангаж ирсэн үү гэдэг асуултаас ярилцлагаа эхэлье?

-Төлөөллийн байгууллага нь мөн чанараараа ажиллаж ирсэн эсэхийг тухайн институтэд итгэх олон нийтийн итгэлээс харж болно. 2023 онд хийгдсэн “Монголд төлөөллийн ардчиллын институтүүд чиг үүргээ хэрхэн хэрэгжүүлж байна вэ?” гэх судалгаа байдаг. Тэнд УИХ-д итгэдэггүй гэж хариулсан нь 2010 онд 44 хувь байсан бол 2023 онд 66 хувь болж өссөн байдаг. Харин улс төрийн намуудад итгэдэггүй гэсэн үзүүлэлт 2010 онд 58 хувь байсан нь 2023 онд 71 хувь болж нэмэгдсэн байгаа юм. Энэ үзүүлэлт манай төлөөллийн ардчиллын хөгжилд бодит бэрхшээл тулгарсныг тод харуулж байгаа гэж болно. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн намууд олон түмнийхээ санаа бодлыг тусгахгүй, оролцоог нь хангахгүйгээр өнөөдрийг хүрсний хор уршиг гэж болно.

Эндээс бид алдаа оноогоо дүгнэж, цаашид арай өөр арга замыг эрэлхийлэх хэрэгтэй гэдгээ ойлгох хэрэгтэй болов уу. Парламент бага ард түмэн гэж бид хэлдэг. Нийгмийн бүлгийн төлөөллийг хангах бүх арга замыг намууд эрэлхийлэх нь магадгүй энэ гацаанаас гарах том боломж ч байж магадгүй юм. Залуучууд, эмэгтэйчүүд, мэргэжилтнүүд, нийгмийн цөөнх гээд бүхий л бүлгийн төлөөлөл парламент болон бусад төлөөллийн байгууллагад сууж байх учиртай.

Ард түмний амьдралаас хол тасарсан парламентыг бидэнтэй “ойртуулах” ганц боломж л энэ гэж харж байна.

-Өнгөрсөн жилийн хуулийн томоохон өөрчлөлтүүд нь парламентын төлөөлөх чадварыг нэмэгдүүлэхээр хийсэн өөрчлөлтүүд гэж ойлгож байсан. Гэхдээ бүсчилсэн тойргийн тогтолцоо нь энэ бүгдээ үгүйсгэж байгаа юм биш үү?

-Иргэн хүний хувиар өнгөрсөн хавар хийгдсэн органик хуулийн өөрчлөлтүүдэд ихээхэн найдлага тавьж байлаа. Гэтэл нэг өөрчлөлтөө нөгөө гараараа үгүйсгэсэн сонгуулийн тойргийг зурчихсан. Сонгуулийн зардлыг багасгаж, шинэ улстөрчдөд боломж олгоно, нэг саналын үнэ цэнийг нэмэгдүүлнэ гэж ярьж байсан ч бүх зүйл эсрэгээрээ байх нь хэнд ч ойлгомжтой байна. Мөнгөтэй, танигдсан, хуучин улстөрчдөдөө ээлтэй сонгууль болно. Тэгэхээр нөгөө төлөөлөх чадвар гэдэг зүйл чинь мянга ная дахь асуудал болж хувирсан. Аль нэг хүйсийн төлөөллийг хангах квотыг 30 хувь болгон нэмэгдүүлсэн ч одоогийн 17 хувь нь 126 гишүүний 20 орчим хувь болж л нэмэгдэхээр дүр зураг харагдаж байна. Тоо нь нэмэгдсэн ч чанарт өөрчлөлт орох эсэх нь бас л эргэлзээ төрүүлж байна.

-Хүйсийн квотыг 30 хувь болгосон, жагсаалтын тал нь эрэгтэй, тал нь эмэгтэй байхаар байгаа шүү дээ. Гэтэл үзүүлэлт хуучнаасаа өөрчлөгдөхгүй гэхээр?

-Жагсаалтыг тавь, тавин хувиар эрэгтэй, эмэгтэйчүүд гэж оруулах болсон нь дэвшил үү гэвэл мөн. Жагсаалтын 48 хүний 24 нь эмэгтэйчүүд байх нь, олон хүн гарах нь гэж байгаа. Гэхдээ тойрогт ердөө 14 эмэгтэйг явуулах талаар намууд сонгуулийн зураглалаа гаргаж байна. Эргээд үр дүнг нь харвал өнөөдрийн 17 хувиасаа айхтар өсөхгүй дүр зураг харагдаж байгаа юм. Тэгэхээр заавал жагсаалтад 24, тойрогт 14 гэж 30 хувийн квотыг тааз гэж үзэлгүй харин босго буюу доод тал нь гэж үзэх хэрэгтэй. Одоогоос жилийн өмнө улс төрийн намуудын удирдлагууд нэгдэж байгаад тэгш оролцоог 40 хувьд хүргэнэ гээд өөрсдөө амласнаа санаж л байгаа байх. Үүнийг нь олон нийт мартаагүй ажиглаж байгаа шүү.

-Намуудын удирдлагууд амласан 40 хувьдаа хүрэхгүй байх магадлалтай юу?

-Магадгүй өмнө нь амлаад биелүүлэхгүй орхидог байсан байж болно. Гэхдээ одоо сонгогчид хэрсүү болсон. Жилийн өмнөхийг байтугай л санаж, нэхэх болов уу. Харин ч намуудад зөв улс төр хийх орон зай нь байна. Намын сайн дурын квотыг санаачлаад хэрэгжүүлээд түүгээрээ ялгарч зөв улс төр хийх орон зай байна, хүлээлт ч байна. Одоогийн УИХ-д суудалтай намуудын хувьд эмэгтэйчүүдийн нуруун дээр тогтож байдаг мөртөө тэдний улс төрийн оролцоог бодитоор хангаж чадахгүй байгаа нь намын дотоод ардчилалд асуудал байгааг илтгэж байна. Ер нь хамгийн том асуудал, завхрал намуудын дотоод ардчилалд байна. Намын жагсаалтыг хүйсээр сөөлжүүлэх болсноос гадна тойрогт нэр дэвшигчдийг хүйсээр сөөлжүүлэх санаачилга ч гаргаж болно. Ингэж чадвал улс төрийн намууд улс төрийн тавцнаа тогтвортойгоор оршиж, олон нийтийн итгэх итгэл сэргэж, хүлээн зөвшөөрөгдөхөд дөхөм болно гэж сонгогч хүний хувьд харж байна. Хүлээлттэй ч байна, анхааралтай ч ажиглаж байна.

Ер нь амлалтаа биелүүлэхгүй намд дахин итгэл хүлээлгэх цаг хугацаа ч бидэнд алга шүү дээ.

-Хуулийн шинэчлэл нь тойрог зурахдаа үгүйсгэгдсэн гэж байгаа бол ямар шийдэл байна гэж та харж байна вэ?

-Одоо ерөөсөө ганц л боломж байна. Улс төрийн намууд сонгуульд хэрхэн оролцохыг харж сонголтоо хийх л үлдлээ. Нийгмийн хамгийн таагүй институци болтлоо унасан нэр хүндээ аварч, ялгарах, улс төрийн зөв соёлыг бий болгох боломж намуудад байна. Дээр дурдсан судалгаанд яагаад улс төрийн институци, намд итгэдэггүй вэ гэхэд амлалтаа биелүүлдэггүй учраас гэж олон нийт хариулсан байгаа юм. Бид одоог хүртэл мөрийн хөтөлбөрийг хаа хаанаа үл ойшоож, амлалтыг биелүүлдэггүй, амныхаа зоргоор бурдаг улс төрийн соёлд дассан байна. Гэтэл одоо нийгэм өөрчлөгдөж, технологийн үр шимээр бүх улстөрчдийн ул мөр, намын амлалтууд тодоос тод бичигдэн үлдэж байна шүү дээ. Сонгогчид өөр болсныг олон судалгааны үр дүн харуулж байна.

Харин намууд нь өөрчлөгдөхгүй, хуучин соёлоороо сонгуульд оролцох нь өөрсдөд нь ч халгаатай. Одоо жижиг эрх ашгаа хөөлгүй улс орны хөгжлийг чирэх, ухамсарлах үүрэг улс төрийн намуудын нуруун дээр байна шүү дээ.

-Намуудын жагсаалтад багтахын тулд их хэмжээний мөнгө яригдаж байна. Мөнгөнөөс ангид байх боломж үнэхээр байхгүй гэж үү?

-Сонгуулийг мөнгөнөөс ангид байлгах боломж бол мэдээж байгаа. Гэхдээ энэ нь олон талын хүчин чармайлтаас ихээхэн шалтгаална. Улс төрийн намын тухай шинэ хуулиар энэ зохицуулалтыг нэлээд хийсэн ч хэрэгжүүлэх субьект нь нөгөө л улс төрийн нам шүү дээ. Өөдрөг төсөөллөөр харж баталсан хуулиа алт болгох уу, гууль болгох уу гэх хүч нь ч намуудад байна. Бүсчилсэн тойргийн сургаар намын жагсаалтын үнийн тухай яриа ч газар авсан. Бидний зориод байгаа бодлогын нам болох мөрөөдөл салхинд хийсчихэж байгаа хэрэг үү? Нэг хувь хүнээс гарахад хэтэрхий их мөнгийг гаргаж сонгогдох гэж зүтгэх нь ямар зорилго байгаа нь ойлгомжтой шүү дээ. СЕХ-ноос нэг тойрогт нэг нэр дэвшигчийн зарцуулах мөнгөн дүнг батлахдаа 800 саяас 1.5 тэрбум гээд нэмэгдүүлээд баталчихлаа. Энэ бол наанаа үзүүлдэг үнийн дүн бодит байдал дээр хэд нугалардаг гэдэг.

Мөнгөний босго өндөрсөх тусам эрх мэдэл багатай, төлөөлөл нь хангагдаагүй бүлгийн улс төрийн оролцоо улам бүр хумигддаг. Шинэ залуу улстөрчид хаанаасаа тэр их мөнгө байх вэ. Эдийн засгийн эрх мэдэл доогуур эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, нийгмийн цөөнх гээд энэ нийгмийн бүрдүүлэгч бүлгүүдийг улс төрийн намуудад бодлогоор дэмжиж төлөөллийг нь хангах боломж байна. Энэ нь улс төрийн намын нийгэмд хүлээдэг үндсэн үүргүүдийн нэг нь шүү дээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Улс төрийн намууд шат шатандаа багаа удирдан зохион байгуулж, оролцох хүмүүсээ тодруулсаар байна. Намуудын сонгуульд оролцоход хамгийн гол ажлыг нугалах хүн бол генсек. Өнөөгийн эрх баригч МАН-ын генсекээр Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Амарбаясгалан ажиллаж байгаа. Түүний хувьд Засгийн газрын гал тогоог бариад гурван жил болж байна. Анх засагт орж ирэхэд нь л түүнээс намын гал тогоог шилжүүлэх асуудлыг МАН дотроо цөөнгүй удаа ярилцсан. Учир нь МАН-ын дүрмээр тэрбээр давхар улс төрийн албан тушаал хаших эрхгүй юм. Гэвч өдий болтол энэхүү дүрмээ зөрчин генсекийн ажлаа хийсээр байна гэсэн яриа мэр сэр гараад дарагддаг. Яг энэ шуугианыг ашиглаад генсекээ түлхэх сонирхолтой бүлэг байдаг бололтой. Юутай ч сонгуулиас өмнө МАН-ынхан шинэ генсектэй болно гэдгээ зарим нэг нь ил тод хэлж байна. Харин генсек солигдвол хэн болох уу гэдэг нь сонирхолтой. Өмнө генсекийн асуудал яригдаж байхад Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Я.Содбаатарын нэр хүчтэй яригдаж байсан. Тиймээс МАН-ын генсек солигдох нь тодорхой бол Я.Содбаатар болох магадал өндөр гэсэн үг. Гэхдээ улс төрийн хүрээнд саяхан Үндэсний аюулгүй байдлын ажлаа өгсөн Ж.Энхбаярыг генсек болгох тухай ярьцгааж байна. Юутай ч МАН сонгуулиас өмнө генсекээ солино. Тэр нь Я.Содбаатар уу, Ж.Энхбаяр уу гэж ярих хүн олон байна. Гэхдээ улс төр гадарладаг хүмүүс бол үүнийг худал яриа гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл сонгуульд нэр дэвших хүмүүсийг голлон мэддэг албан тушаал бол генсек юм. Төдийгөөс өдий хүртэл намын гал тогоог барьж байсан хүнээ сольж шинэ хүн тавина гэдэг бол нэр дэвшилтийг шал өөрөөр хийнэ гэсэн үг юм. Хэдийгээр шинэ хүмүүс нэр дэвшинэ гэсэн яриа намуудад байгаа ч зуун хувь солигдохдоо тулаагүй гэцгээж байна. Тиймээс энэ яриа горьдогсдын мөрөөдөл л гэж таамаглаж байна. Харин сөрөг хүчний хувьд генсекийн асуудал шуугиантай байгаа. Угтаа олон жилийн маргааныг цэглэж Лу.Гантөмөр дарга болсон. Түүнийг дарга болсноос нь хойш ямар хүнээр намынхаа гал тогоог бариулах бол гэсэн асуудал олны анхаарлын төвд байсан. Чамгүй цаг хугацаа өнгөрсний дараа тэрбээр Э.Одбаяр гэх залууг томилохоор болсон. Э.Одбаяр гэж хэн бэ гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн сайн мэднэ. Түүнийг том улстөрчийн нөлөөллөөс гардаггүй нэг талыг барьдаг гэцгээдэг. Тиймээс АН-ынхан түүнд итгэж намын гал тогоогоо хариуцуулаад энэ сонгуульд оролцох эсэх нь эргэлзээтэй гэж гаднаас нь дүгнэцгээж байгаа. Гэвч саяны ажилласан хугацаандаа бүлэг фракцуудын эв эеийг олох гэж чамгүй хөөрхөн ажилласан гэх хүмүүс ч байна. Хэрэв солигдвол сонгууль хүртэл намынхаа эв эеийг олж нэр дэвшигчдийг гаргаж ирэх хүн энүүхэн хугацаанд бий болох уу гэдэг нь асуудал дагуулж байна. Тэртэй тэргүй хэрүүл шуугиан бүлэг фракцаараа хуваагдаж бужигнадаг энэ намын генсек хийх бол амаргүй ажил. Ажилдаа дөнгөж дөр сууж байгаа хүнээ явуулчихаад шинэ хүн гаргаж ирээд сонгуульд оролцож ялалт байгуулна гэх бол арай л хөнгөн бодож байгаа мэт харагдаж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Монгол Улсын Эрдмийн их сургуулийн зөвлөх профессор, шинжлэх ухааны доктор С.Буднямтай ярилцлаа.

---

-Өнөө жилийн УИХ-ын сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Энэ сонгуульд олонд танигдсан хүмүүс ялах нь тодорхой болчихлоо. Харин намуудын хувьд ямар мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлбэл ялалт байгуулж чадах вэ?

-Манай улс 1992 оноос хойш найман удаа парламентын сонгууль явуулсан. Энэ жил ес дэх удаагийнх болно. Өнгөрсөн хугацаанд явж ирсэн сонгуулиудад намуудын дэвшүүлж байсан мөрийн хөтөлбөрт бодит байдлыг огт тусгаагүй. Лоозон маягтай явж ирсэн. Ардчиллыг хэвшүүлэх гэсэн оролдлого амжилт муутай хэрэгжсэн.

Мэдээжийн хэрэг хүн төрөлхтний туулсан 300 гаруй жилийн түүхтэй системийг нутагшуулна гэдэг бол амаргүй асуудал. Хувьсгал хийхэд амархан. Харин хувьсгалын зорилтоо хэрэгжүүлэх нь өөр асуудал. Үүнийг бидний туулж ирсэн түүх харуулж байна шүү дээ.

Тиймээс юун түрүүнд сонгуульд оролцох гэж байгаа улс төрийн намууд өнгөрсөн хугацаанд алдаа, оноондоо анализ хийх ёстой. Юун дээр алдсан бэ гэдэгтээ дүгнэлтээ хийх нь мөрийн хөтөлбөрт тавигдах эхний шаардлага байх юм.

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Монгол Улсын Эрдмийн их сургуулийн зөвлөх профессор, шинжлэх ухааны доктор С.Буднямтай ярилцлаа.

-Өнөө жилийн УИХ-ын сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Энэ сонгуульд олонд танигдсан хүмүүс ялах нь тодорхой болчихлоо. Харин намуудын хувьд ямар мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлбэл ялалт байгуулж чадах вэ?

-Манай улс 1992 оноос хойш найман удаа парламентын сонгууль явуулсан. Энэ жил ес дэх удаагийнх болно. Өнгөрсөн хугацаанд явж ирсэн сонгуулиудад намуудын дэвшүүлж байсан мөрийн хөтөлбөрт бодит байдлыг огт тусгаагүй. Лоозон маягтай явж ирсэн. Ардчиллыг хэвшүүлэх гэсэн оролдлого амжилт муутай хэрэгжсэн.

Мэдээжийн хэрэг хүн төрөлхтний туулсан 300 гаруй жилийн түүхтэй системийг нутагшуулна гэдэг бол амаргүй асуудал. Хувьсгал хийхэд амархан. Харин хувьсгалын зорилтоо хэрэгжүүлэх нь өөр асуудал. Үүнийг бидний туулж ирсэн түүх харуулж байна шүү дээ.

Тиймээс юун түрүүнд сонгуульд оролцох гэж байгаа улс төрийн намууд өнгөрсөн хугацаанд алдаа, оноондоо анализ хийх ёстой. Юун дээр алдсан бэ гэдэгтээ дүгнэлтээ хийх нь мөрийн хөтөлбөрт тавигдах эхний шаардлага байх юм.

Тэрийгээ зөв харж чадсан, өөрийнхөө алдааг хүлээсэн, ололтоо хэт их магтахгүйгээр юу дутуу байсныг нь дүгнэх нь зөв. Үүний дараагаар “Энэ улс орны хөгжилд юу хэрэгтэй вэ. Ямар асуудалд тэргүүлэх чиглэлээ тавибал бусад нь дагаад шийдэгдэх вэ” гэдгийг олж харах ёстой.

-Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийг та эрдэмтэн хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Монгол орон байгалийн арвин баялаг нөөцтэй. Зах зээлд шилжихэд биднийг аварсан гол зүйл бол уул уурхай, ашигт малтмал, түүхий эд. Дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх ганц салбар нь энэ байсан. Бусад салбар нь технологийн хувьд бүх талаараа дэлхийд өрсөлдөх чадваргүй байв. Өнгөрсөн хугацаанд улстөрчид туулж ирсэн бүх асуудлыг мэдэрсэн байх. Тэгэхээр одоо өөрийнхөө ухаанаар яаж хөгжих вэ гэдгийг л энэ сонгууль дээр гаргаж тавьж чадсан нам ирээдүйтэй байна. Нөгөө талаар намын мөрийн хөтөлбөрт тэргүүлэх чиглэлээ зөв тодорхойлох ёстой. Дэлхий дахинд соёл иргэншил, геополитик эрчимтэй өөрчлөгдөж байгаа. Ерөнхий ирээдүйг харахад Монголд ч төдийгүй, дэлхийд ойрын таван жилд юу болох вэ гэдгийг төсөөлөхөд маш их хөдөлгөөнтэй өөрчлөгдөж буй ертөнцөд амьдарч байна шүү дээ. Тиймээс зөвхөн Монгол гэлтгүй улс орнууд шинэ иргэншилд яаж шилжих тал дээр тодорхой бус асуудлуудтай тулгарч байгаа. Үүнээс гарахын тулд тэр улсуудыг 21 дүгээр зуунд ямар технологи авч явах уу гэдэгт анхааралтай хандаж байна. Улмаар тэр технологийг өөрсдөө бий болгох, нутагшуулах асуудал тэргүүнд тавигдаж байгаа. 21 дүгээр зууны хөгжил бол цахим эрин үе, цахим мэдээллийн технологи байна. Урьд нь байсан технологи бол материал, нөөц дээр үндэслэж байсан. Харин одоо шинэ технологи нь хүний оюун ухаан, чадвар дээр үндэслэж байгаа. Энэ бол хөгжлийн том нөөц төдийгүй хүчин зүйл. Тиймээс 21 дүгээр зууны өрсөлдөөн оюуны салбарт явагдана. Оюунлаг, боловсролтой ард түмэн жижиг ч байсан, том ч байсан хөгжилд гарна. Бид цөөхөн хүн амтай улс хэрнээ олон зуун жилийн түүхэнд эрс тэс уур амьсгалд дасан зохицоод амьдарч чадсан. Энэ нь монгол хүний ухаан. Тэр унаган төрсөн ухааныг орчин үеийн шинэ технологитой хослуулах чадварыг улам хөгжүүлэх, нээх асуудал бий. Тиймээс намууд өөрийнхөө ухаанаар хөгжье гэж байгаа бол боловсрол, шинжлэх ухаанаа зүгээр нэг байдаг салбар шиг үзэх хэрэггүй. Өөрийнхөө эх орны шийдэх асуудалд энэ оюуны потенциалыг чиглүүлэх ёстой. Өнгөрсөн хугацаанд энэ асуудал орхигдсоор ирсэн нь үнэн. Боловсролыг зүгээр л нэг байдаг салбар гээд хэдэн хүнд цалин өгөөд л явдаг байв. Тийм болохоор Монголын боловсрол, шинжлэх ухаан гэсэн хоёр салбар хамгийн хүнд байдалд орсон. Сая олон улсын байгууллагын дүгнэлтээр 11-15 насны хүүхдүүдийн боловсролын түвшин дэлхийн дунджаас ч доогуур гарлаа. Тэд ирээдүйд Монгол орныг авч явах хүмүүс. Гэтэл дунд сургуульд олсон мэдлэгийн хоцрогдол цаашид улам хойшилно. Алдсан мэдлэгийг нөхөж болдоггүй. Иймд бодлогын яаманд ажиллаж байгаа улсуудын мэдлэгийн түвшин дээшлэх хэрэгтэйг энэ судалгаа хэлээд өглөө. “Боловсрол, шинжлэх ухаан ард түмэнд чухал хэрэгтэй. Тэдгээрийг хөгжүүлээгүй орон зайлшгүй колони болж хувирна” гэж ХХ зууны том эрдэмтэн Ф.Жолио-Кюри дэлхий нийтэд анхааруулсан байдаг. Хэрэв манай улс боловсрол, шинжлэх ухаанаа анхаарахгүй бол биднийг гадны мэргэжилтнүүд ирж удирдана. Тэдний бодлогоор явдаг болно гэсэн үг. Тэгэхээр улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр хий хоосон амлалт байж болохгүй. Хүн рүүгээ чиглэх ёстой. Яавал хүнээ оюунлаг, эрүүл саруул байлгах тал дээрх бодлого уралдуулдаг баймаар байна.

-Намуудын мөрийн хөтөлбөр уриа лоозонгийн шинжтэй явж ирсэн гэж та дээр гэлээ. Ер нь намуудын мөрийн хөтөлбөрийг хуульчилж байж хэрэгжих юм биш үү. Жишээлбэл, метро тавина гэж амлахын оронд метроны хуультай болчихвол хэрэгжих байх?

-Тэгэхээр тухайн мөрийн хөтөлбөр маш их судалгаатай, үндэслэлтэй байх ёстой. Тэр үндэслэл нь зөв гарчихвал хуульчлах эрх зүйн асуудал мэдээж гарна. Энэ хууль тогтоогчдын асуудал. Гэхдээ хууль тогтоогчид аливаа хуулийг боловсруулахдаа “Энэ хууль амьдралд буух уу” гэдгийн үндэслэлийг харах нь чухал. Тэрнээс манай гаргасан хуулиуд гадаадын орнуудаас жишээ авч хуулбарласан учраас хөрсөн дээр буухгүй байна. Үүнийгээ УИХ-ын хууль тогтоох эрх бүхий субьектүүд мэдлэгтэй байж хийх юм. Хэдийгээр жижиг улс байлаа ч өөрийн гэсэн онцлогтой. Гол нь өөрийн орныхоо онцлогийг харах ёстой.

-Манай эдийн засаг ковидоос хойш өсөлттэй яваа. Гэхдээ инфляци, үнийн өсөлт иргэдийн амьжиргаанд муугаар нөлөөлж байна. Ардын нам анх сонгуульд өрсөлдөхдөө нэг ч татвар нэмэхгүй гэж байсан боловч амлалтандаа хүрээгүй. Харин энэ удаагийн сонгуульд оролцох намууд энэ тал дээр ямар бодлого баримталбал ялж чадах бол?

-Манайд хавтгай татвар хэрэггүй. Өндөр орлоготой бол ахиу татвар төлдөг. Бага орлоготой нь бага төлдөг татварын систем дэлхийд хэрэгжсэний үндсэн дээр хоорондын ялгааг багасгасан.

Харин манайх хавтгай татвартай. Үүнийг бусад намууд бодох хэрэгтэй. Үүнийг сонгуульд оролцох улс төрийн намууд бодлогодоо тусгаж, тооцож гаргаж ирэх хэрэгтэй.

-Яавал ард түмний амьдралыг дээшлүүлэх вэ?

-Зах зээлийн эдийн засаг яаж хөгжсөн бэ гэвэл “Та өөрөө өөрийнхөө хувь заяаг өөрөө шийднэ шүү” гэсэн лоозонтой байсан. Тиймээс таныг “Өөрийнхөө амьдралыг яаж авч явах уу” гэдэг бодлого хэрэгжүүлэх тэр нөхцөлийг чөлөөт зах зээл тавьж өгсөн. Тэр сэтгэлгээ манайханд маш удаан сууж байна. Зарим хүмүүс ойлгоод хувийн бизнес өрнөж л байна. Тэр нь өнөө, маргаашаа өнгөрөөсөн биш. Ирээдүйгээ харсан байх ёстой. “Америк мөрөөдөл” гэдэг шиг “Монгол мөрөөдөл” хүн болгонд суулгах хэрэгтэй.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Сүүлийн хэдэн жилд АН-ынхан л дотроо бөөн хэрүүл уруултай амьдраад байгаа тухай ярьсаар ирсэн. Одоо ч ярьж байна. Гэтэл МАН-ынхан дотооддоо илүү их хэрүүл тэмцэлтэй байгаа ажээ. Энэ хэрүүл нь хүнд хэлбэрийнх. Гэхдээ хэрүүл гэхэд хэцүү. Тэд бие биеэ дээрэмдээд эхэлжээ. Хүний мөс, жудаг яригдах хэмжээний энэ үйл ажиллагаа нь “Өндөр буянт” гэх компанийг объект болгожээ. “Өндөр буянт” компани Автомашины засвар үйлчилгээ, Аялал жуулчлал, Өрөг угсрагч,засал чимэглэгчин,сантехникийн слесарь бэлтгэх сургалт, Гадаад худалдаа, Газар тариалан, Барилга засвар, Барилга угсралтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ компанийн эзэмшилд “Чонос мэнд”, “Булнайн ар”, “Өрнөх аадма” зэрэг компаниуд байдаг аж.

Улсын бүртгэлийн мэдээлэлд “Өндөр буянт”-ын захирлаар Зам тээврийн сайд асан Д.Ганбат, хувьцаа эзэмшигчээр Н.Өөдөс, Ц.Адъяаням, О.Төгсөө нар бүртгэлтэй байна. Өөдөс нь Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн асан Ц.Нанзаддоржийн хүүхэд, нөгөө хоёр нь Д.Ганбат болон талийгаач захирлыг төлөөлдөг гэх эх сурвалжуудын мэдээлэл бий. Гэхдээ өмнө нь “Өндөр буянт”-ын захирал өөр хүн байсан. Тус компани 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээнээр шатсан МАН-ын байрыг дахин шинээр барих үед гэсэн үг. МАН-ын байр шатаж, одоогийн энэ Тусгаар тогтнолын ордныг шинээр барихдаа улсаас нөхөн төлбөр авсан. Шинээр барьснаас хойш хэдэн жил яригдсан. Тэр талаар тухайн үед тус намын генсек Ж.Мөнхбат “Долдугаар сарын 1-ний үймээний хэрэгт оролцсон бүх хүмүүсийг өршөөх Өршөөлийн тухай хууль санаачлагдсан. Энэ хууль 2009 оны долдугаар сарын 9-ний өдөр батлагдсан. Мөн үймээний үеэр хохирч үлдсэн аж ахуйн нэгж, иргэдийн хохирлыг хэрхэх асуудал хөндөгдсөн. Ингээд УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч тал талаас ярилцаад үймээний үеэр эд хөрөнгөөр хохирсон иргэд, аж ахуйн нэгжийн хохирлыг барагдуулахаар болсон. Тухайн онд нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн шүүхээс 216 дугаар тоот шийдвэр гарч хохирлын хэмжээг 11 тэрбум төгрөгөөр тогтоосон” гэж байв. Харин АН-ын гишүүд дэмжигчдийн холбооны тэргүүн Ц.Хасбаатар “Ер нь татвар төлөгчдийн мөнгийг намын байр барихад зарцуулж болохгүй. Улс төрийн намын тухай хуульд нэг л заалт бий. УИХ-д суудал авсан тоогоор нь улсын төсвөөс мөнгө олгоно гэж. Мөн нам нь бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах, ашиг орлого олох ёсгүй. Гэтэл МАН-ын байранд фитнесс клуб, ресторан, супер маркетаас эхлээд олон компани түрээс төлж, энэ нам ашиг олж байна. Тиймээс нэг бол улсын төсвөөс авсан 11 тэрбум төгрөгийг буцааж төлөх, эсвэл энэ байрыг хурааж аваад олон нийтийн өмч болгох ёстой. Ямар замаар 11 тэрбум төгрөгийг гаргуулан авсан нь тодорхой болсон. МАН-ынхан хохирогч хэмээн заль хэрэглээд байгаа юм. Уг нь МАН-ынхан 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэргийг өдөөн хатгасан, сонгуулийг луйвардсан гэдгээрээ хохирогч бус хохироогч нам. Гэтэл хохирогчдын дүрд тоглож, байшин шатсан нэрээр татвар төлөгчдийн мөнгийг авсан ийм л асуудал болсон” гэв. Мөн шатдаг цагаан байшингийн талаар “Одоогоос 20 гаруй жилийн өмнөх үйл явдал. Тэр үеийн санхүүжилтийг хөндөхөд олон юм гарна. ЗХУ-ын буцалтгүй тусламжаар Соёлын төв өргөөний комплексийг барихад бүрэлдэхүүнд нь МАН-ын шатдаг байр орсон юм билээ. Энэ талаар Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуай олон удаа хөндсөн байдаг. Тэгэхээр шатаагдсан байр нь хүртэл асуудалтай. Энэ нам байнга ард түмний халааснаас мөнгө авч орон байраа бэлддэг. Тэгэхээр одоо байгаа байрны асуудлаас гадна өмнөх байрны асуудлыг ч хөндөнө” гэж байв.

Гэхдээ МАН-ын шинэ байрыг дагасан хэл амыг тухайн үедээ “Өндөр буянт”-ын захирал өөр дээрээ нэлээд авч байсан юм. “Өндөр буянт”-ын захирал нь Зам тээврийн сайд, Ерөнхий сайдын зөвлөх, МАН-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, МАН-ын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. Бүгд мэднэ. Мөн 2016 онд МАН-ын генсект нэлээд хүчтэй яригдаж байв. Тэр үед МАН-ын генсект одоогийн генсек Д.Амарбаясгалангаас гадна Б.Баярмагнай, Н.Өнөрболор, Т.Ганди, мөн талийгаач яригдаж байсан юм.

Харамсалтай нь өнгөрсөн оны наймдугаар сард “Өндөр буянт”-ын захирал асан эрхэм гэнэт нас барснаас хойш тус компанийг тойрсон маргаан эхэлжээ.

Үүнийг “МАН доторх Хотын фракцтай холбоотой” гэх яриа газар авч байна. Хотын фракц гэхээр бүгдээрээ л мэднэ. Цагтаа МАН-ыг байтугай Монголыг атгаж явсан энэ фракцынхан одоо ч амь бөхтэй оршсоор байгаа юм. Энэ зуны сонгуулиар тэд намаасаа биш өөр “эвсэл”-ээс олноороо УИХ-д орж ирэхээр бэлдэж буй юм байна. Тиймээс энэхүү “Өндөр буянтын дээрэм” гээч нь тэдний сонгуулийн зардлаа бэлдэхтэй холбоотой юу гэх зүйл ч яригдаж байна.

П.Хуяг