Category: улс-төр

ШИНЭ намын дарга, доктор Ц.Гантулгатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Та хөдөө орон нутагт ажиллаад иржээ. Малчид маань энэ өвөл ихэд зутарч, мал сүргээ хорогдуулсан. Хавар улам л хүнд байдаг. Тэгэхээр цаашид хөдөө аж ахуйн салбар, малгүй болсон иргэдээ яах вэ гэдэг асуудал нэгэнт тулгарсан. Та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Хөдөө орон нутагт цагийн байдал хүндхэн, малчид маань зутруухан хаваржиж байна. Өвөл дууссан ч одоо хахир хаврыг туулж байгаа малчдын хувьд ахиад хэцүү урт замыг туулна. Хавар ч амаргүй шүү дээ. Монгол Улс бол мал аж ахуйн орон, эдийн засаг нь энэ салбарт суурилдаг. Түүнээс бус уул уурхайгаас орж ирж байгаа эдийн засаг богино настай, түр зуурын үзэгдэл гэдгийг ойлгож, аж ахуйн нэгж, иргэд малаа, малчдаа аврах хэрэгтэй. Яахав, Засгийн газраас малжуулах төсөл хэрэгжүүлэх тухай ярьж байна.

Өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар гэхэд мал, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн т огтвортой сүлжээ бий болгож, малчдын орлого нэмэгдүүлэх, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх тухай ярьсан. Энэ бүхнээ сонгууль гэж марталгүй, яаралтай ажил хэрэг болгох шаардлагатай. Мал аж ахуй бол манай улсын стратегийн гол салбар. Үүний цаана Монгол Улсын ирээдүй байгааг мартаж болохгүй. Гэхдээ бид хууль эрх зүйн хүрээнд томоохон бодлогоор дэмжихгүй бол нэг, хоёр удаагийн тусламж дэмжлэгээр эрсдэлээс гарч чадахгүй нь ойлгомжтой. Тэгэхээр УИХ, Засгийн газар дорвитой бодлого, шийдвэр яаравчлан гаргахгүй бол зудын дараах эрсдэлийг зөвхөн малчид биш, нийтээрээ чанга хүртэнэ.

-Зудын нөхцөл байдал хаа хаанаа чанга туссан. Яг одоо малчдын хувьд өвлөөс авч үлдсэн хэдэн малаа хаврыг давуулах хүндхэн асуудалтай тулгарсан?

-Монгол орон даяар зуд болж, хаврын хүнд өдрүүдийг туулж байгаа ч миний явсан тал хээрийн бүсэд хүчтэй нөлөөлсөн байна лээ. Цас зудын нөхцөл байдлыг урьдчилан таамаглах аргагүй. Гэхдээ бид цаг зудын байдлыг урьдчилан төлөвлөж, бэлдэх хэрэгтэй юү гэвэл хэрэгтэй. Төрөөс малчдад тусламжийн гараа сунгаж байгааг үгүйсгэхгүй. Өвс тэжээл ачсан тусламжийн цуваа орон нутагт гарсаар байна. Одоо тусламжийн гэх хүрэлцэхгүй өвс тарааж байхаар өөр арга бодох цаг нь аль эрт болсон. ОХУ-аас манай улсад 8500 тонн хүчит тэжээлийн тусламж өгөхөөр болсон. Эхний ээлжийн 250 тонн тэжээлийг өгсөн. Уг нь үүнийг эрт хийх байсан байх. ОХУ-д нэг тонн хивэг Монголд зарагдаж байгаа үнээс гурав дахин хямд, овъёос, хар, ногоон будаа зах зээлийн үнээс хоёр дахин хямдхан. Учир нь дайны нөхцөл байдлаас болоод дэлхийн зах зээл дээр борлуулалтгүй болчихсон. Өвс бол өл залгуулах төдий зүйл болохоос төдийлөн хэрэг болохгүй. Тэгэхээр овъёос, хивэг, хар, ногоон будаа зэрэг халуун чанарын бүтээгдэхүүн хэрэгтэй. Нэгэнт голдоо хүйтэн оруулсан малд ийм халуун чанарын бүтээгдэхүүн өгч байж хаврыг давуулна. Тэгж гэмээнэ амьжиргаанд үлдсэн цөөн малаа авч үлдэнэ. Хаврын хүйтэн салхи, хавсаргыг давах амаргүй. Одоо хунгарласан цас өдөртөө хайлмаар болж, бусад цагт мөстөж хатуурсан, мал сүрэг цемент дээр бэлчээрлэж байгаа гэхэд болно.

-Малчдын маань чамгүй хэсэг малаа барьцаалсан банкны зээлтэй байгаа. Малаа хорогдуулсан малчид маань зээлээ хэрхэн төлөх вэ гээд хүндхэн асуудалтай нүүр тулна. Нэгэнт авсан зээлээ төлж таарна. Үүнд ямар нэг шийдэл хэрэгтэй болно?

-Монгол Улсын хэмжээнд 2024 оны эхээр 247.9 мянган малчин өрх тооллогод хамрагдсан дүн мэдээ байна лээ. Үүний 39.4 хувь нь зээлтэй байна. Энэ бүхний цаана Туслах малчнаас эхлээд олон хүний амьдрал ахуйг тэтгэж явдаг зүйл бол мал аж ахуйн салбар. Одоо амьжиргааны хэдэн малаа хорогдуулж, банкны барьцаагүй болсон малчдаа яах вэ. Засгийн газраас Төв банк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, малчдын зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулахад хүрсэн нь сайн хэрэг. Гэхдээ ирэх зургадугаар сарын 1 хүртэл хойшлуулсан. Цаашид яах юм гэдэг асуудал ч байна. УИХ-ын гишүүд цагийн хатууд малчны хотонд очиж сонгуульдах биш газар дээр нь ажиллаж, нөхцөл байдалтай танилцсан юм бол яаралтай бодлого гаргах хэрэгтэй. Орон нутагт малчдын бэлчээр талхалж, уул уурхай эрхэлж байгаа компаниуд дорвитойхон дэмжлэг үзүүлмээр байна. Уг нь бол Засгийн газарт малчдын зээлийг нэг удаа тэглэх боломж бий юү гэвэл бий. Тэртэй тэргүй алдагдалтай төсөв баталдаг биз дээ. Үйлдвэр, уул уурхайгаас юм уу, Засгийн газрын тогтвортой хөрөнгө оруулалтаас, нөөцөөс ч юм уу, ямар нэгэн байдлаар тэглэх боломж бий.

-Төр хүсвэл зээлийн тал дээр ямар нэгэн байдлаар арга хэмжээ авах, тэглэх боломж байгаа байх. Гагцхүү малгүй болсон иргэдийнхээ амьдрал ахуйг цаашид яаж залгуулах вэ?

-Төр засгаас ямар нэгэн цогц бодлого гаргана гэж найдаж байна. Тэр бүрд Төрийн бодлого, Төрийн тусламж дэмжлэг харахгүйгээр зохицуулж болох асуудал бий. Жишээ нь, аймаг бүрд “Аймаг хөгжүүлэх сан” гэж бий. Тус санд уул уурхайн компаниуд хэдэн тэрбумаар нь мөнгө хийж, түүгээр нь байшин барилга барьсан тухай тайлан элбэг байдаг. Эрх мэдэлтнүүд нь тууз хайчилж байгаа ч харагддаг. Энэ мөнгөө мал аж ахуйн салбартаа зарцуулъя. Банкны салбарын удирдлагууд, уул уурхайн компаниудтай уулзаж, малчдын тасарсан орлогыг бий болгох, үйлдвэр технологийн тодорхой бүсүүдийг гаргаж өгье. Дээр нь олон мянган өрхийг орлоготой болгох цогц шийдлийг одооноос төлөвлөн, ажлын хэсгүүд гаргаж, санал санаачилга гаргая гэх мэт олон шийдэл байгаа. Жижиг дунд үйлдвэрийг тогтвортой хөгжүүлэх, хэтийн болон богино зайн хөтөлбөр боловсруулах, уул уурхайн компаниудын гэрээт ажилтнуудыг нэмэгдүүлэх, гадаадын ажилчдыг гаргаж, оронд нь ажилгүй болсон иргэдийг оруулах, малчдыг дахин малжуулахаас эхлээд тал талд ажилламаар байна. Үнэнийг хэлэхэд, уул уурхай, барилгын салбарт ажиллаж чадахгүй малчид ч байгаа. Эдгээр малчдад өөр аймгаас мал авч өгөх, тодорхой хугацааны дараа эргэн төлүүлэх зэрэг хөтөлбөр боловсруулъя. Хийе гэсэн хүнд боломж бүхэн бий, хийхгүй гэсэн хүнд шалтгаан мундахгүй гэдэг шиг л байх юм. Ер нь бол зөвхөн малчид гэхгүй иргэд маань өрөөс өрийн хооронд, зээлээс зээлийн дунд амьдарч байна. Нийт иргэдийн амьдрал хүндэрсэн. Энэ мэт асуудалд цогц арга хэмжээ авах цаг нь болж өнгөрөөд ард үлдсэн.

-Бас нэг асуудал байна. Малаа гэсээр байгаад цас зуданд нойр хоолгүй ажилласан малчдын эрүүл мэндийг орхигдуулчихав уу?

-Үүнийг орхигдуулж болохгүй, нэн тэргүүнд анхаарах ёстой асуудал. Малчид цас зудтай тэмцэж, эрүүл мэндээрээ хохирч байгаа энэ үед явуулын эмнэлгийн үйлчилгээг хүргэх, зам харгуй боогдсон үед харилцаа холбооны цогц системийг яаралтай бүрдүүлэх зэрэг олон ажил зохион байгуулах ёстой. Өнгөрөгч өвлийн их хүйтэнд харилцаа холбооны дамжуулах станцын зай хураагуур хөлдөж огт холбоо барилгүй амьдарч байгаа газар олон байлаа. Өмнөх цас зудтай жилүүдийн нөхцөл байдлыг ажиглаж байхад харилцаа х олбоогүйн улмаас малчид эрсдэлд өртсөн жишээ бий. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэн амьд явах эрхтэй” гэж заасан байдаг бол мөн Үндсэн хуульд “Мал сүрэг нь үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэж заасан. Зөвхөн УИХ, Засгийн газар гэлтгүй аймаг, орон нутгийн удирдлагууд ч боломж нөөцөө шавхан, иргэдээ хамгаалах, мал сүргээ аврах хэрэгтэй гэдгийг хаа хаанаа сануулж байна.

-Цаг хатуурсан үед малчид маань мөнгөгүй, өвс тэжээл худалдаж авч чадахгүйд хүрсэн. Энэ нь банкнаас зээл авах нөхцөл ч болсон байх. Малчид орлоготой байхыг зуд сайтар сануулж өглөө?

-Малчид маань хавар ноолуурын үе, намрын сүүл сард идэшний үеэр нэг мөнгөнд залгаж зээл хуйгаа төлж, сая нэг нуруу тэнийдэг. Үүнээс өөрөөр орлого олох боломж байхгүй гэхэд болно. Манай улс малын мах, дайвар бүтээгдэхүүнээс эхлээд олон зүйлээр орлого олох боломжтой. Төр хүсэхгүй байгаа юм уу, эсвэл нэгдсэн бодлого гаргаж чадахгүй байна уу. Засгийн газар 15 улстай мах экспортлох гэрээтэй байдаг. Гэтэл ганцхан БНХАУ-ын 8-9 компани, Араб руу хоёр компани л гаргадаг. Хятадууд энэ зах зээлийг баздаг гэхэд болно. Энэ нь ХХААХҮЯ бодлого гарган ажиллаж чадахгүй байгааг харуулж байна. Засгийн газар ард түмний орлого, тэр тусмаа малчин түмний орлогын асуудалд анхаарч байсангүй. Цаашид шинээр Засгийн газар байгуулагдахад нэн тэргүүнд ард түмний орлогыг дээшлүүлэх тал дээр цогц бодлого хэрэгжүүлэх шаардлага байгааг зуд хатуухан санууллаа. Мөн цаашид эрчим хүчний асуудлыг шийдэхгүй бол болохгүйг ч харууллаа. Улсаараа цахилгаангүй болоход бэлэн байна. Б.Чойжилсүрэн гэж нөхөр Эрчим хүчний сайдаар томилогдож очоод өөрийнхөө нүүрсийг зарах тухай яриад байх юм. Уг нь улсаа, хотоо хангаж дийлэхээ больсон эрчим хүчний асуудлыг яах вэ, шинээр эх үүсвэр яаж байгуулах вэ гэсэн бодлогын асуудал ярьж байх ёстой ч өөрсдийнхөө нүүрсийг зарах тухай ярьж сууна. Цахилгаан, эрчим хүчний хэрэгцээг хангахын тулд нөөцийг нэмэгдүүлэх тухай төлөвлөж байх ёстой сайд маань ийм гамшгийн асуудал ярьж байгаа нь өнөөгийн төр засгийн бодит дүр төрх шүү дээ.

-Таны ярьж байгаа ард түмний мөнгөн орлогыг нэмэгдүүлэх тал дээр нэгдсэн бодлого байхгүй нь ард түмнээ ядуу байлгах сонирхол байна уу гэх хардлага ч төрүүлдэг. Та хувь хүний зүгээс бус ШИНЭ намын зүгээс ямар нэг байр суурь илэрхийлэх үү?

-Хүмүүс ч ярьж байна. Би ч харж байна. Сүүлийн 30 гаруй жил МАН, АН гэх хоёр нам ээлжлэхдээ ээлжилж, хамтрахдаа хамтран төрийн эрх барьж ирэхдээ ард түмнээ сонгуулиас сонгуулийн хооронд ядуу байлгах тактик барьж ирсэн гэхэд болно. Ард түмнийг ядуу байлгах бодлого нь өнөөдөр хүртэл байж байгааг зудын нөхцөл байдал илчилж өглөө. Олон зүйл дээр харагдаж байгааг нуухгүй. Манай ШИНЭ намын хувьд аль болох эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн холбоодуудыг нэгтгэн бодлого боловсруулж, ард түмнээ өмчтэй болгох, орлоготой байлгах тал дээр анхаарч байна. Манай намын бодлого бол тооцоо судалгаанд тулгуурласан, иргэнлэг эх оронч байх үүднээс үндэсний ардчилсан үзэл санааг нээж өгч чадсан. Жижиг үндэстний хувьд үндэсний үзэл санаанд нэгдсэн байх ёстой. Олон ургальч үзэл санаанд хуваагдах биш, ганцхан үндэсний гэсэн үзэл санаанд тулгуурлах үүднээс бид үндэсний үзэл санааг нээж, түүнд тулгуурлан, эх орончдоо нэгтгэж чадсан. Үүнд олон эх орончдыг уриалан дуудаж, хамтран ажиллаж байгаа. Үүгээрээ бид улс эх орноо аварч чадах үндэсний үзэлтэй анхны нам болж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байна. Цаг үеийн байдал хэдийгээр амаргүй байгаа ч улс эх орноо, ард түмнээ гэсэн хүмүүсийг нэгтгэн, тодорхой амжилтад хүрнэ гэдэгтээ итгэлтэй салбар салбарт бодлого боловсруулан ажиллаж байна. Үүнийхээ үр дүнг иргэд олон нийтэд хүргэнэ гэдэгтээ ч итгэлтэй байгаа.

УИХ-ын дэд даргын нийгмийн бодлогын зөвлөх, эдийн засагч П.Батхишигтэй ардчиллын индексийн хүрээнд ярилцлаа.

---

-Тэртээ 1990 онд Ардчилсан гэгдэх орны жагсаалтад орж байсан Монголын ардчилал өнөөдөр ямар түвшинд хүрээд байна?

-Социалист системийн дагуул болон хойгуурхан бас ядруухан явж ирсэн улс бол Монгол. Манай улс ардчиллын давлагаанд өртөж бас зарим нэг хүний дүгнэлтээр ардчилсан улс болох цаг хугацааны тохиол болсноор төв Азид цэнхэр өнгөөр гэрэлтэх болсон цаг саяхан. Хоёр том хөршийн дундах ардчиллын баянбүрд гэсэн нэршлийг америк эрхэм нэгэнтээ өгч байсан. Урд хөрш энэ хугацаанд эдийн засгийн өсөлтөөр манлайлж, дэлхийн эдийн засгийн гол тоглогчдын нэг болохын зэрэгцээ улс төр, эдийн засгийн хүчтэй бодлого явуулсаар байна. Харин хойд хөрш маань байгалийн баялагт дулдуйдсан хүчирхэг эдийн засгаар дамжуулан улс төрийн тоглолтуудыг хийсээр иржээ гэж хэлж болно.

-Гэтэл манай орны хувьд эдийн засаг талаасаа урд, хойд хөршөөсөө хараат байдалтай оршиж байна, тийм үү?

-Эрчим хүч, шатахуун түлшний хувьд хойд хөршийн импортоос, харин экспорт маань худалдан авагч урд хөршөөс хамааралтай явж ирсэн нь одоо ч хэвээрээ байна.

Ойрын ирээдүйд ч том өөрчлөлт гарахгүй биз. Энэ 34 жилийн хугацаанд эдийн засгийн хувьд үсрэнгүй хөгжиж чадаагүй ч оюун санааны хувьд монголчууд хэзээ ч эргэж буцахгүй олон дэвшилд хүрч чадсан гэж би хэлнэ.

-Тухайлбал, ямар дэвшилд хүрээд байна гэж та харж байгаа юм бэ?

-Үндсэн хуулиар тунхагласан хүний эрх, эрх чөлөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх гээд эрх 1990 оноос өмнө боломжгүй зүйл байсан гэхэд итгэхгүй хүн олон. Өнөөдөр нийт хүн амын 70 орчим хувь нь 35-аас доош насныхан байгаа тул тэд үүнийг хэзээд байсаар ирсэн зүйл гэж ойлгодгийг зэмлэх аргагүй. Гэтэл энэхүү нийгмийн дэвшлийг үл ойшоох, хуучнаа санагалзах нийгмийн хэсэг ч бий. Тэднийг ч бас буруутгах аргагүй. Учир нь өнөөдрийн амьдрал нь тэр үеэс доройтсон байж ч мэдэх. Түүхийн хуудсыг эргүүлбэл олон ургальч үзлийг зөвшөөрч шашин, соёл, улс орнуудыг холбон захирч, шаардлагатай бол дайсантай ч найрамдан, төр улсаа байгуулсан нь өнөөгийн ардчилсан дэглэмийн олон шинжүүдийг харуулдаг.

-Тэр ардчилал гэж яриад байдаг зүйл угтаа яг юу юм бэ?

-Ардчилал бол ард түмнээсээ төлөөлөн сонгогдсон олонхын засаглал. Тэр нь ардчиллаас ухрах, дарангуйлал руу шилжихгүй гэх баталгаагүй. Учир нь олонхын дэмжлэгээр басхүү сонгуулиар гарч ирсэн А.Хитлер, Муссолини хожим улс орондоо төдийгүй дэлхий нийтэд сүйрэл авчирсан дарангуйлагч болсон жишээ олон. Нэг үнэн зүйл бол ардчилсан сонгуулиар ардчилсан бус дарангуйлагч төрсөн тохиолдол цөөнгүй. Харин ардчилсан бус сонгуулиар ардчилсан улс болсон жишээ байхгүй байх аа. Бидний энэ нийгэм бол түмэн асуудлын зангилаа шүү. Түүнийг арай нааштай шийдчих болов уу гэж нэр дэвшигчийг дугуйлан, хэнээр төр бариулахаа сонгодог. Өнгөрсөн хугацаанд долоо, найман удаа төрийн сонгууль өгч, авч үзсэн иргэд одоо ч гэнэн хэвээр байгаа. Төрийн төлөө зүтгэх намууд ч өлөн хэвээр байна. Гагцхүү төлөөллийн зарчмаар хийж буй сонгууль ардчиллын гол суурь, түүнд чөлөөтэй оролцож санал өгч, нэр дэвшигчид нь санал авч буй нь ардчилсан дэглэмтэй улсуудын хувьд жирийн явдал. Харин энэ бол дарангуйлагчтай улс орнуудын хувьд хэзээ ч бүтэхгүй мөрөөдлийн нэг.

-Ардчиллыг та өөрийнхөөрөө тайлбарлалаа. Хүн болгон өөр өөрийнхөө үзэл бодлоор хэлэх байх. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын хувьд ардчиллын индексээрээ сүүлийн жилүүдэд ухарсаар байна. Үүнийг та судлаач хүнийхээ хувьд юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Сүүлийн тав, зургаан жил Монголын ардчиллын индексийг бууруулсан үнэлгээ өгч буй олон улсын хөндлөнгийн байгууллагууд 2023 оны үнэлгээг зарласныг харсан. “Economist Intelligence Unit” олон улсын байгууллага 167 улс орнуудаас Монгол Улсыг 2022 онд дөрвөн байр ухраан 66, 2023 онд долоон байр ахиулж 59-д эрэмбэлжээ. Тэдний ашигладаг үзүүлэлтүүд нь сонгуулийн үйл явц, Засгийн газрын үйл ажиллагаа, улс төрийн оролцоо, улс төрийн соёл, иргэний эрх чөлөө юм. Энэ үнэлгээг хойш татдаг гол үзүүлэлт нь Засгийн газрын үйл ажиллагаа. Энэ нь 5.71 гэсэн үзүүлэлттэй байна. Харин улс төрийн соёлд 5.63 үнэлгээ өгч. Үүгээрээ Монгол Улс Азийн 28 улсаас 11-д эрэмбэлэгдэж байна.

-Нөгөөх нь мэдээж V-Dem байгууллагаас гаргасан эрэмбэ байх, тийм үү…?

-Тийм ээ. V-Dem олон улсын байгууллагын 2023 оны тайланд 77-д жагссан Монгол Улс дөрвөн байр ухарч 81-д эрэмбэлэгджээ. Үндсэн зургаан индексээс нэг нь тогтвортой, нэг нь өссөн, үлдэх дөрөв нь өмнөхөөс дордсон үнэлгээтэй гарсан нь Монгол Улсын ардчилал ямар шатанд байгааг харуулсан бодит үнэлгээ юм. Учир нь энэ үнэлгээг бусад олон улсын байгууллагууд ашигладаг.

-Үнэлгээгээр ийн хойшлох нь ямар сөрөг үр дагавар бий болгох вэ. Эдийн засаг талаасаа ч гэх үү…?

-Үнэлгээг хойш татсан эхний хэсгийг харвал Засгийн газрын зүгээс хэвлэл мэдээлэлд хяналт тавих, сэтгүүлч ажлаа хийхэд саад хийх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд халдах гээд өнөөдрийн дүр зураг харагдана. Мөн сонгуультай холбоотой сонгогчийн бүртгэл, санал худалдан авах болон иргэний нийгмийн оролцоонд сөрөг нөлөө үзүүлсэн эсэх талаар үзүүлэлтүүд ч байна. Тодруулбал ардчиллын үнэт зүйл, зарчим хэр хамгаалагдсан байгааг л үнэлээд байна гэсэн үг.

-Бусад улс орнуудын хувьд энэхүү индексээрээ ямар байна. Мэдээж манайхтай харьцуулбал шүү дээ…?

-Монгол Улстай ойролцоо үнэлгээ авсан улс орнуудыг харвал хэдхэн жилийн өмнө эдийн засаг нь дампуурч, бослого тэмцэл өрнөж байсан Шри-Ланка 79, ардчиллаас ухарч байгаа улс орны жишээ болж буй Польш 72, иргэний дайны гал унтарч буй Сьерра Леон 85, авторитар дэглэм рүү буцах шинж орсон Индонез 87-д жагсчээ. V-Dem байгууллагын 2023 оны тайланд ардчилсан тогтолцоотой 89, автократ тогтолцоотой 90 улс орон байна гэж дурджээ. Тэр дундаа либерал ардчилалтай улс орны тоо 35 жилийн өмнөх рүү очсон нь дэлхийн нийт хүн амын 13-хан хувийг хамарч байна. Гэтэл нөгөө талд харьцангуй олон хүн амтай улсуудад хаалттай автократ, сонгуулийн автократ дэглэм ноёрхож байна.

-Ардчиллаас автократ дэглэм рүү шилжинэ гэдэг нь ямар учиртай вэ?

-Ардчилсан дэглэмээс автократ дэглэм рүү шилжсэнээр ардчиллын институтүүдийг үгүй хийх, үг хэлэх үзэл бодлоо илэрхийлэх болон бусад эрхүүдийг хязгаарлах, халдах, хэвлэл мэдээллийн амыг барих, шүүх цагдаагаар айлгаж дарамтлах, иргэний нийгмийн байгууллагуудыг хавчих, хянах зэргээр мөнөөх ардчиллын үр дүнг үгүй хийж эхэлдэг. Ардчилал бүдгэрч буй гол бүс нутгууд нь Ази, Номхон далайн бүс нутаг бөгөөд Зүүн Европ, Төв Ази, Латин Америкт байдал хүйтэн дайны дараах түвшинд хүрснийг онцолж байна лээ. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн доройтол 35 улсад, ил тод нээлттэй сонгууль явуулах байдал 23 улсад, иргэний нийгмийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа 20 улсад өмнөхөөсөө дордсон нь дээрх дүгнэлтийн гол тайлбар болно. Түүнчлэн авторитар дэглэм рүү тун ойртсон 25 улс, ардчилсан дэглэм рүү дөхсөн есөн улс байгаа нь энэ онд 60-аас илүү улсад болох улс төрийн сонгуулийн үр дүнгээс цаашдын ирээдүй тодорхой болох биз. Хаалттай автократ дэглэмтэй Хятад, Иран, Арабын улсууд нийт 33, сонгуульчлагдсан автократ дэглэмтэй ОХУ, Энэтхэг, Турк тэргүүтэй 55, сонгуульчлагдсан ардчилалтай Бразил, Аргентин зэрэг 46, либерал ардчилсан дэглэмтэй Япон, АНУ зэрэг 32 улс, саарал бүсэд орсон 13 улс байна.

-Асуудлын гол нь хөндлөнгийн олон улсын байгууллагуудын үнэлгээг бид хэрхэн хүлээн авч, сайжруулах вэ?

-Өнгөрсөн жилүүдэд нэг нам дангаар засаглаж, төрийн бүхий л шийдвэр гаргалт дээр сууж байгаагийн хувьд үүнийг сайжруулах юу хийв гэдгийг эхлээд асуух хэрэгтэй. Тэрнээс илүү сайжруулах хүсэл зориг байна уу гэж. Жирийн ард иргэдийн хувьд нэг л өдөр хумигдах биш, аажмаар ирэх ардчиллын үнэт зүйл болох эрх чөлөө, үндсэн хуулиар олгогдсон бусад эрхүүдийн алсралыг төдийлөн мэдрэхгүй байж ч мэднэ.

Учир нь сүүлийн 33 жил буураагүй ядуурал, ажилгүйдэл, өдөр тутмын амьжиргааны төлөө том үнэт зүйлээ анзааралгүй гүйдэг. Тиймээс ардчиллын үнэт зүйлийг хамгаалах нь сөрөг хүчин, иргэний нийгмийн байгууллагууд, идэвхтэй иргэд байдаг. Харин одоо бид өөрсдөдөө дүн тавих цаг болж. Бид ардчилсан дэглэмээс авторитар дэглэм рүү буцаж байна уу, сонгуулиар халхалсан дарангуйлал тогтож байна уу. Бид үүний эсрэг юу хийж чадах вэ. Тэгэхээр өдөр бүр сорилттой тулгардаг ардчиллын төлөө та юу хийж чадах вэ. Энэ мэт бид өөртөө дүгнэлт хийх цаг болсон. Өөрөө өөрсдөөсөө асуух цаг ирсэн.

 

“Ард түмний хүч” намын дарга Л.Гүндалайтай ярилцлаа.

---

-Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Ойрд юу хийж байна вэ?

-Хийсэн зүйлгүй л байна даа. Сонгуульд бэлдээд, хэдэн залуус нэр дэвшүүлэх гээд сууж байна.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Миний бие “Ард түмний хүч” намаасаа энэ сонгуульд оролцоно. Намынхаа дарга нь буцаад би болсон. Улсын дээд шүүхэд бичгээ өгчихсөн. Энэ долоо хоногт бүх гишүүдийнх нь хурал болно гэсэн. Энэ хурлаараа миний нэрийг бүртгээд авчих байх гэж бодож байна.

-Бүртгэхгүй бол яах вэ?

-Хамаагүй шүү дээ. Бүртгэх гүй ч гэсэн дүрмийнхээ дагуу хурлаа хийгээд би намын дарга нь болсон. Тэгэ хээр даргаараа л явна. Дээд шүүх бүртгээгүй л юм байгаа биз. Гэхдээ бүртгэх байлгүй дээ гэж бодож байна. Бүх материал, баримт нотолгоогоо бүрэн өгсөн байгаа.

-Таныг энэ сонгуульд Ардчилсан намаас нэр дэвшинэ гэж яриад байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ. Үнэхээр тийм уулзалт, яриа болсон уу?

-Болсоон болсон. Би чинь Ардчилсан намд С.Эрдэнэ намын дарга гэж байх үед эргээд орсон. Тэгээд намын дарга, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн сонгуульд нэр дэвшээд ялагдсан. С.Эрдэнэ чинь цахим сонгууль гэдэг зүйлээрээ намайг ялчихсан.

-Саяхан бас Н.Номтойбаярын тэргүүлж байгаа үндэсний эвсэлд орсон гээд л байсан?

-Юу гэж дээ. Би тэдэнтэй нэгэнтэй нь ч уулзаагүй. Би чинь өөрийн гэсэн намтай хүн. Худлаа яриа байна. Бусдын намд орж явах хүн мөн үү, би. Хэрэв уулзаж, ярилцсан бол эвсэх тухай л ярих байсан биз.

-Нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх хугацаа энэ долоо хоногт дууссан. Танай намын мөрийн хөтөлбөр цэгцэрч байна уу?

-Энэ долоо хоногийн пүрэв гаригт манай намын хурал болно. Түүгээрээ мөрийн хөтөлбөрөө батална.

-Та тойрогт хүч үзэх бодолтой байна уу. Аль эсвэл намынхаа жагсаалтад орох юм уу?

-Одоогийн байдлаар дөрөвдүгээр тойрог буюу Хөвсгөл, Булган, Орхон аймгуудад өрсөлдөнө гэсэн бодолтой, яриа хөөрөөтэй л явна.

-Өнгөрсөн сонгуульд таныг хамгийн бага зардлаар оролцож, ялалт байгуулах дөхсөн гээд л ярьдаг. Тэгэхээр танай нутгийн ард түмэн танд их хайр, хүндэтгэлтэй ханддаг шиг санагдах юм. Энэ чухам юундаа байна вэ?

-Манай Хөвсгөлийнхөн ер нь надад гайгүй шүү дээ. Би чинь бас тийм ч муу улстөрч биш. Дээрээс нь Хүүхдийн мөнгийг анх санаачилж байлаа. Одоо Монголын маань хүүхдүүд 100 мянган төгрөг аваад явж байгаа чинь миний санаачилга. Үүнийг хүмүүс мартдаггүй, мэдэх нь мэддэг юм билээ.

-Та нэлээд эрчимтэй л айвчин болсон. Мартагдахгүй байх гэсэн нэг арга уу?

-Одоогоос таван жил буюу сонгуулийн өмнө лайв хийж эхэлсэн. Сонгуулийн үеэр онгоцны суудал өгөлгүйгээр Тайландад зориуд үлдээсэн. Тэгэхээр гадаадаас лайв хийж, сонгуулийн сурталчилгаагаа хийхээс өөр арга байгаагүй. Ингээд сонгуулийн өмнөх өдөр Монголдоо ирэхэд 21 хоногийн карантинд нөхдүүд хийж авсан. Түүнээс хойш зав чөлөөгөөрөө лайв хийж байна. Миний ард чинь бусад шиг баг, студи, туслах байхгүй. Ганц гар утастайгаа л үзсээр байгаад Монголын хамгийн олон дагагчтай нөлөөлөгч болсон.

-Хэд хоногийн өмнө Д.Мөнх-Эрдэнэтэй сошиалд асуудал үүсгээд авсан. Чухам юунаас үүдсэн хэрэг вэ?

-Би уг нь огт мэдээгүй юм. Тэгсэн нэг дүү маань “Нөгөө Д.Мөнх-Эрдэнэ чинь таны дайснуудтай нийлчихсэн байна” гэсэн. Тэгээд үзсэн чинь намайг гүтгэдэг нөхдүүдтэй яг адилхан зүйл яриад байсан.

-Зайсангийн газрын асуудал байсан уу?

-Зайсангийн газрыг би л зараад, баяжаад байгаа юм байх аа.

-Таныг яагаад энэ Зайсангийн газартай холбоод байдаг юм бэ?

-Нэгдүгээрт, Зайсанд манай дүүгийн дулааны нэг шугам, хоёр га газар байдаг юм. Газар нь одоо ч бүр багасчихсан байна лээ. Дулааны шугамаас нь баахан хүн хулгайлаад бөөн хэрүүл болсон. Тэр хэрүүлдээ л намайг хавчуулж, дайрдаг. Би үүнийг нь тоодог ч үгүй. Намайг унагаах зүйлгүй болохоороо л энэ асуудлыг сөхдөг. Энэ бол цэвэр дайралт, гүтгэлэг. Үнэхээр зарж үрсэн гээд байгаа газрыг нь олоод ирэх хэрэгтэй. Тэр бас олддоггүй юм шиг байна лээ, хөөрхий.

-Та чинь уг нь шоронд хоригдож байхад нь эргэж очоод л, хуурай ах, дүү гээд байсан биз дээ?

-Шоронгоос гарч ирээд нэг л өдөр над руу дайрсан. Тэр өглөө нь би өөр рүү нь хэд, хэд залгасан. Утсаа аваагүй. Дараа нь яасан олон залгадаг юм гэж загнаад салгасан. Итгэж, тусалж, хамгаалж явсан дүү маань дайснуудтай минь нийлж араас хутгалах гэж дээ гэж бодоод л өнгөрсөн. Бодвол шоронгоос гарахдаа амлалт өгөө биз. Нэг ёсондоо МАН-ын захиалгаар л яваад байна уу гэж бодсон.

-Энэ удаагийн сонгуулиар 126 гишүүнтэй парламент бүрдэнэ. Дээрээс нь шинэ тогтолцоо, системээр явагдана. Үүн дээр та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Үүнийг би зөв л гэж бодож байгаа. Гишүүдийн тоо нэмэгдсэн нь сайн болон муу талтай. Тойрог томорсны сайн нь их. Яагаад гэхээр жижиг тойргийг мөнгөтэй олигархууд мөнгөөр зодоод гарчихдаг. Харин энэ сонгуулийн үр дүнгээр нэлээн алаг эрээн парламент болох болов уу гэж харж байгаа. Тэр нь ч дээр.

-Эрх баригчдад ашигтай тогтолцоо гээд байгаа дээр юу хэлэх вэ?

-Эрх баригч нам чинь мөнгөтэй, олон гишүүнтэй. Мөнгөөр худалдаж авдаг ядуу хэсэг нь их. Угаасаа л эрх баригчид бүх л сонгуульд давуу талтай оролцдог. Тэгж л ирсэн. Энэ удаад тойрог нь том болохоор хувь нэр дэвшигчийн мөнгө шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэхгүй байх. Гэхдээ л илүү санал авах боломжийг олгоно. Том болсон нь харин ч жижиг намуудад ашигтай. Хоёрдугаарт, МАН найман жил төр барьсан. Энэ хугацаанд авлига, хулгай, утаа, түгжрэл огт буурсангүй. Улам нэмэгдлээ. Илүү системтэй хулгайлж, луйвардлаа. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ маш их өслөө. Ард түмний амьдрал өдрөөс өдөрт хэцүү болж байна. Тиймээс эрх баригчид энэ сонгуульд орох үнэхээр хэцүү. Ардчилсан нам ч гэсэн олигтой сөрөг хүчин хийж чадсангүй. Толгойгоо олохгүй баахан будилсан. Тэгэхээр гуравдагч хүчний намуудад их боломж бий. Ард түмэн ойлговол ойлгохоор л хугацаа өнгөрлөө.

-Гэхдээ л хоёр том нам нь яаж ийгээд л гараад ирэх юм байна шүү дээ?

– Герман улсад “Эсэргүүцлийн сонголт” гэж хэллэг, ойлголт байдаг. Аль нэг улс төрийн хүчин гарч ирээд ажлаа хийж чадахгүй бол ард түмэн ийм сонголт хийж, гуравдагч хүчний намуудыг дэмждэг. Тэгэхээр энэ жил монголчуудын маань хувьд эсэргүүцлийн сонгууль хийх тохироо нэгэнт бүрдсэн. Энэ хоёр нам 34 жил төр барьлаа. Бүхий л болохгүй байгаа зүйлтэй энэ хоёр нам холбоотой. Хэн нь ч үүнийг засаж, сайжруулъя гэсэнгүй. Тиймээс ард түмэн маань ухаантай учраас энэ хоёр намд шанаа өгөх ёстой.

Энэ сарын 25 гэхэд сонгуульд оролцох улс төрийн намууд мөрийн хөтөлбөрөө аудитын дээд байгууллагад хүргүүлэх хуулийн хугацаатай. Тиймээс энэ долоо хоногт багтаад улс төрийн намууд бага хурлаа хуралдуулах шаардлага бий болсон. Юутай ч улс төрийн хоёр том хүчин болох МАН, АН-ын бага хурал энэ долоо хоногийн амралтын өдрүүдэд болох сурагтай. Эрх баригч МАН-ын хувьд удахгүй болох бага хурлаараа мөрийн хөтөлбөрөө батлахаас гадна генсекээ солино гэсэн албан бус мэдээлэл улс төрийн хүрээнд яригдаж байна.

Энэ асуудлаар тус намын удирдлагууд тодорхой мэдээлэл өгөөгүй ч генсек солигдох яриа нам дотор нь хүчтэй явагдаж байгаа юм. Улстөрчдийн хэлдэг үг бий. Гарам дээр морио сольдоггүй гэж. Тэгвэл сонгууль хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд МАН-ын хувьд үнэхээр генсекээ солих эсэх нь эргэлзээтэй байгаа юм. Хэрэв одоогийн генсек энэ сонгуулиар УИХ-д нэр дэвшихээр бол ажлаа өгч таарна. Тэгвэл энэхүү асуудлаа сонгуулиас өмнө нэн яаралтай намаараа шийдвэрлүүлэх шаардлага үүсэх юм. Хэрэв генсек нь нэр дэвшихээр бол түүний оронд хэн болох вэ. Хэн энэ намын гал тогоог барьж сонгуульд оролцох вэ гэдэг асуудал яригдана. Одоогоор МАН-ын генсект яригдаж байгаа гэх ганц улстөрч бий. Тэр нь ЕТГ-ын дарга Я.Содбаатар. Гэхдээ энэ бол “тамхины цэг”-ийн мэдээлэл. Юутай ч энэ долоо хоногт болох МАН-ын хурлаар дээрх асуудлууд тодорхой болохоор байна.

Харин сөрөг намын бага хурал мөн энэ долоо хоногт болох сурагтай. АН-ын хувьд генсекээ солих асуудлыг намын удирдлагууд нь өнөөг хүртэл ярихгүй байгаагаас харахад тэд энэ сонгуульд саяхан томилогдсон генсектэйгээ оролцох магадлал өндөр байгаа юм. Ер нь өнөөгийн АН-ын удирдлага, одоо байгаа дарга нарыг нь Засгийн газар чигээс илүү дэмжиж, харин өөрчлөгдөх улс төрийн нөхцөлийг Ерөнхийлөгч чигээс нөлөөлж байгаа гэх хөшигний ардах улс төрийн мэдээлэл яригдах болсон. Гэвч энэ бол бодитой мэдээлэл мөн эсэх нь эргэлзээтэй. Улс төрийн хүрээнд зориуд ийм мэдээлэл түгээж, гэрэл цохиулах арга байдаг. Нөгөөтэйгүүр улс төрийн хүрээнд зориуд ийм яриа гарган тавьж, намуудыг маргалдуулах, толхилцоотой байгаа мэтээр харагдуулах санаархал ч явж байхыг үгүйсгэхгүй.

Тиймээс МАН-ын хувьд удахгүй болох бага хурлаараа ямар нэгэн томилгооны асуудал ярихгүй. Харин намын мөрийн хөтөлбөрөө батлаад холбогдох байгууллагуудад өгөх, сонгуульд нэр дэвших гишүүдийнхээ асуудлыг илүүтэй ярих таамагтай байна. АН-ын хувьд нэгдмэл болж чадсан ч гэсэн хурлууд нь хэзээд л маргаантай болдог онцлогтой. Тэр утгаараа энэ долоо хоногийн сүүлээр сонгуульд оролцох улс төрийн намуудын бага хурал нэлээд их улстөржсөн, халуухан уур амьсгалтай болох шинжтэй байна.

Э.МӨНХ