Category: улс-төр

АН-ын Нарийн бичгийн дарга, Төрийн удирдлагын доктор Н.Гансүхтэй ярилцлаа.

-Нийслэл хот үнэт цаас гаргах тогтоолыг өнгөрсөн долоо хоногт баталлаа. Үүнд сөрөг хүчний хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Улаанбаатар хотын бонд гаргах санаачилга 2023 онд буюу Д.Сумъяабазарын үеэс эхлэлтэй. Тухайн үед нийслэлийн удирдлагууд СЗХ-нд бонд гаргах хүсэлтээ хүргүүлж байсныг санаж байна. Яагаад бонд босгох шаардлага үүсэв гэдгийг эхлээд харах ёстой л доо. Жилээс жилд Монгол Улсын төсөв данхайж байгаа. Энэ нь захиран зарцуулах дарга нарын эрх мэдэл нэмэгдэж байна гэсэн үг. Нийслэл хотын 2024 оны төсөв түүхэнд байгаагүйгээр нэмэгдэж, хоёр их наяд давлаа. Өөрөөр хэлбэл, урьд өмнөх хотын дарга нарын бүтэн жилд зарцуулдаг байсан төсвөөс хэд дахин их байна. Гэтэл энэ нь одоогийн хотын дарга нарт хангалтгүй санагджээ. Дахиад бонд босгох тухай асуудал ярьж байна. НИТХ-ын дөрөвдүгээр сарын 29-ний ээлжит бус 19 дүгээр хуралдаанаар дотоод, гадаадаас бонд босгох тухай асуудлыг баталлаа. Зээл босгох үндэслэл нь эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэх юм байна. Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын төслийг хэрэгжүүлэхэд 553 сая ам.долларын санхүүжилт шаардлагатай гэж үзжээ. Нэг жил хүрэхгүй хугацаанд нийслэл хотын бүх удирдлагууд солигдох гэж байгаа энэ эгзэгтэй үед дараагийн дарга нартаа өр үлдээж байгаа нь харамсалтай. Ер нь сонгуультай жил маш олон төсөл эхэлдэг. Тэр нь төсөвтөө дарамт болдог. Урт хугацааны төлөвлөлт байхгүй явж байгаагийн жишээ юм. Д.Сумъяабазарын үед бонд гаргах гэж байхад нь иргэд эсэргүүцээд татаж байсан шүү дээ. Одоо дахиад л зүтгүүлж байна.

-Энэ удаад дотоодоос 500 тэрбум, гадаадаас 700 сая ам.доллларын бонд босгоно гэж байсан. Ер нь манай бондууд ихэвчлэн гадагшаа чиглэдэг. Харин дотоодоосоо босгох бондоос манай бизнесийнхэн хэрхэн үр өгөөж хүртэх боломжтой вэ?

-Бонд бол бага хүүтэй өрийн бичиг. Илүү баталгаатай гэсэн үг. Тэр баталгааг нь нийслэл өөр дээрээ гаргаж байгаа. Нийслэл маш их хэмжээний орлого олдог болсон. Урьд өмнөхөөсөө илүү захиран зарцуулж байгаа.

Өнөөдөр банкны хүү, инфляци өндөр байна. Харин бонд хадгаламжийн хүүнээс 3-7 хувь өндөр байдаг учраас иргэд маань бонд авах хандлага нь түлхүү. Бонд буюу үнэт цаасны зорилго нь аливаа нэг төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд тэндээсээ ашиг олох. Тэндээсээ хүмүүст ногдол ашиг хүртээдэг. Бонд бол хувьцаа шиг өдөр болгон арилжиж болдог зүйл биш учраас 1-2 жил түгжээтэй байна гэсэн үг. Хүү нь ч тогтвортой байдаг. хадгаламжийн хүүнээс өндөр учраас инфляцид идэгдээд байгаа хүүнээсээ илүү өндөр ашиг хүртэхийн тулд бонд авч байгаа.

Монгол Улсын өр жилээс жилд нэмэгдэж байна. 2016 онд МАН засаглаж эхэлснээс хойш есөн удаа бонд гаргасан байгаа юм. “Мазаалай”, “Хуралдай”, “Гэрэгэ”, “Сэргэн мандал”, “Номад”, “Сенчури-1”, “Сенчури-2”, “Сенчури-3”, “Сенчури-4” зэрэг бондууд гаргасныг ард түмэн тэр бүр мэддэггүй. Ер нь нийслэл хот бонд гаргахдаа улаанбаатарчуудаасаа асуух ёстой. Гэтэл эрх баригчид нийслэлийнхээ 45 төлөөлөгчөөс ч асуухгүйгээр бие даан шийдээд байгаа нь өрөөсгөл юм. Өнөөдөр нийслэл хотод нийт хүн амын 50 хувь нь амьдарч байна. Тэгэхээр Улаанбаатарын асуудал гэдэг бол Монгол Улсын 50 хувь нь гэсэн үг. Үүнийг зөвхөн намын бүлэг дээрээ юмуу хэн нэгэн эрх мэдэлтэй дарга шийддэг тогтолцоо руу очоод байгаа нь данхар төр, даргыг хамгаалдаг байсан хуучин хаалттай нийгэм рүү ухарч байгаа үзэгдэл юм.

-Эдийн засагч хүний хувьд татварын асуудал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

Эрх баригч намынхан нэг ч хувийн татвар нэмэхгүй, зээлийн хүүг нэг хувь болгоно гэж амлаж байсан. Гэтэл иргэд асар их татвар төлж байна. Нийгмийн даатгалын шимтгэл, ХХОАТ, НӨАТ зэрэг. Жирийн иргэн нэг сая төгрөгийн цалингийнхаа 350 мянган төгрөгийг татварт шууд өгч байна. Дээрээс нь нийслэлийн татвар нэмэгдэнэ. Худалдан авалт, хоол хүнс, үйлчилгээ гээд бүх зүйлээс нэг хувийн татвар авдаг байсан бол одоо шууд хоёр хувь болж өссөн. Хогны төлбөр бас 50 хувь нэмэгдсэн. Татвар нэмэгдэхийн хэрээр ажил нь сайжрах ёстой. Гэтэл нийслэл хот өнөөдөр замаа ч олигтойхон засч чадахгүй, тоос шороондоо дарагдсан байна. Сонгуулийн жилд улстөрчид одоо хий хоосон амлалтууд их өгдөг. Ингэснээр улсын эдийн засагт хүндрэл учирна. Үүний дарамт Монголын ард түмний нуруун дээр ирдэг. Ямар ч дарга хариуцлага хүлээдэггүй. Тэд гоё зүйл яриад өнгөрдөг.

-Төрийн хэмнэлтийн тухай хуультай болсон. Энэ хуулиар татвараа нэмэхгүйгээр хэмнэх боломжтой юу?

-Ер нь сайн парламент яаж ажилладаг вэ гэхээр “Төрийн мөнгө гэж байхгүй шүү. Энэ бүгд ард түмний хөрөнгө. Бид ард түмний мөнгөнөөс нэг төгрөгийг ч хүртэл хяналттай зарцуулна” гэдэг байх ёстой. Манайд өнөөдөр хэмнэлт гэдэг үгийг хэлдэг нэг ширхэг ч дарга байхгүй. Төсвийн хэмнэлтийн тухай хууль гаргасан боловч жил бүр алдагдалтай төсөв баталж байгаа. Орлогоо хэт өндрөөр төсөөлдөг. Жил бүр манайх урсгал зардалдаа асар их хэмжээний мөнгө төлдөг орон. Ерөнхийлөгчийн төсөв хүртэл хэд дахин нэмэгдсэн. Ард түмэн улам ядуу, дарга нар цулайтлаа баяжиж байна. Өнөөдөр Монголд хиймэл оюун ухаан, сансрын технологи, аялал жуулчлал, инноваци, үйлдвэрлэл, авто зам, хурдны зам, хурдны галт тэрэг аль нь ч байхгүй. Зөвхөн хулгай бас дахин хулгай нүүрлэсэн.

-Ер нь татварын дарамтаас болж хувийн хэвшил томорч чаддаггүй. Бас цалингаа нэмж дийлдэггүй. Тэгэхээр төр хувийн хэвшлийг бодлогоор хэрхэн дэмжих шаардлагатай вэ?

-Олон улсад бизнес, төр хоёр тусдаа байдаг. Холилдож огт болохгүй. Гэтэл Монгол Улсад төрийн дэмжлэггүй бол ямар ч бизнес рүү орж чаддаггүй. Тэгш бус өрсөлдөөний зарчим руу орсон. Зээл авсан иргэдийн мэдээллийг харахад давхардсан тоогоор 4.5 сая зээл байна. 18-аас доош насны хүүхдүүдэд хуулиараа зээлийн эрх үүсэхгүй. Тэгэхээр нэг хүн нэгхэн газар зээлтэй биш, 2-3 зээлтэй байна гэсэн үг. Өнөөдөр Монголд бизнес эхлүүлээд хөл дээрээ босно гэдэг асар хүнд. Жижигхэн аж ахуйн нэгж, 1000 хүнтэй аж ахуйн нэгж яг адилхан татвар төлж байгаа юм. Дээрээс нь төрийн ажил хийдэг, тендер авдаг компаниуд л томордог. Зөвхөн мөнчгөрөөрөө гарч ирсэн компаниуд томрох ямар ч эрх зүйн орчин байхгүй. Өнөөдөр татвар, нийгмийн даатгалд өргүй нэг ширхэг ч компани алга. Шууд данс хаачихдаг. Тэгэхээр чинь ямар ч мөнгө олох боломжгүй. Ер нь ашиг олж, асуудлыг шийдэхийн тулд бизнес хийдэг. Тэгвэл Монголд өрөө дарахын тулд бизнес хийж байна. Бизнесийнхэнд дарамт асар ихтэй. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар татан буугдсан боловч бүх байцаагч нь яаман дээрээ байгаа. Яг өмнөх шигээ шалгалтаа адилхан хийгээд, хяналтаа тавиад улаан хуудсаар компанийн үйл ажиллагааг зогсоогоод явж л байгаа. Олон улсад компани байгаль орчинд ноцтой хор хохирол учруулах юм уу иргэдийн амь насанд халдаагүй тохиолдолд санхүүгийн торгууль тавиад явдаг. Манайх шиг шууд хаадаг балмад ажиллагаа ака буу барьсан газарт л байгаа байх. Харин хууль засагладаг оронд байхгүй. МҮХАҮТ-аас гаргадаг судалгаагаар манай улсад жил ирэх тусам бизнесийн орчин хумигдаж байгаа. Шударга өрсөлдөөн байхгүй.

-АН-ын өмчит компаниудыг хувьчлахыг дэмждэг. Тэгэхээр төрийн өмчит компаниудыг яаж, ямар замаар хувьчилж, бизнесийн орчныг томруулах вэ?

-Төрийн өмчит компани ашигтай ажилладаг нь маш ховор. Төр өөрөө өмчтэй болоод ирэхээрээ тэгш бус бизнесийн зарчим руу ороод ирдэг. Төр гуравхан зүйлийг хийх ёстой. Нэгдүгээрт, иргэдийн эрүүл мэнд, амь насыг хамгаалах үүрэгтэй. Хоёрдугаарт, хувийн өмч хөрөнгийг хамгаалах ёстой. Гуравдугаарт, хувийн хэвшил хийж чадахгүй батлан хамгаалахын болон дэд бүтцийн салбаруудаа хийх ёстой. Бусад бүх зүйлийг хувийн хэвшил хийх хэрэгтэй. Ингэснээр зардал багасна. Үйлчилгээ сайжирна. Өрсөлдөөн нэмэгдэнэ. Иргэд хожино. Төр оролцоод байна гэдэг бол халамжийн систем буюу хаалттай улсын тогтолцоо руу яваад байна гэсэн үг. АН бол баруун төвийн үзэл баримтлалтай, эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг. Мөрөөрөө хөдөлмөр хийгээд, бизнес явуулж байгаа хүмүүст төр бага саад болж, төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах ёстой. Хувийн хэвшилд боломж олгох нь зөв.

-Монголд доллар олж ирэх ямар боломжууд байна вэ. Яавал ам.долларын ханшийг 2000 руу оруулах уу?

-Монголд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр орж ирж байгаа бүх мөнгө төв банкинд гацдаг. “Эх үүсвэрээ тайлагна. Мөнгө угаах гэж байна” гэдэг. Сая Баялгийн сангийн тухай сүрхий хууль батлагдлаа. Гэтэл Монголд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг орд газрын 20-иос дээш хувийг эзэмшиж болохгүй. Гадаадын иргэд газар эзэмшиж болохгүй гээд хориглоод байдаг. Юунд итгэж хөрөнгө мөнгөө оруулах юм бэ. Мөнгө нь орж ирэхээр банкаараа авч чадахгүй. Энд яг ямар бизнесийн орчин байгаа юм бэ. Үүний оронд хоёр цаг 30- хан минут нисээд Хонгконг юм уу Сингапурт очиход бүх юм нээлттэй. Мөнгөтэй л хүн бол Дубайд очиход тухайн улсын иргэнтэй адилхан хууль эрх зүйн орчин нээлттэй. Гэтэл манайд хөрөнгө оруулж ирэх боломж асар хомс. Ам.долларын ханш бууруулъя гэвэл төгрөг чадамжтай болох хэрэгтэй. Бид юу ч үйлдвэрлэхгүй байна. Валютаа гадагшаа урсгаж байна. Монгол хүний оюун санаа орсон нэмүү өртөг шингэсэн ямар ч бүтээгдэхүүн алга. Бүгдийг гаднаас худалдан авч байгаа цагт ам.доллар урсаад л байна гэсэн үг.

-Энэ удаагийн сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Судлаач хүний хувьд нам, эвслүүд ямар тактикаар өрсөлдвөл гарч ирэх боломжтой гэж харж байна вэ?

-Энэ удаагийн сонгууль маш ойлгомжгүй. Дээрээс нь залуучууд, эрдэмтэд, шийдвэр гаргах түвшинд ажиллах хүмүүст маш халгаатай сонгууль. Тэр дундаа залуу хүмүүс танигдах бүр ч боломжгүй. Жишээлбэл, Архангай аймагт насаараа амьдарсан хүн Баянхонгорт очоод “Намайг сонгоорой” гэхэд хэн ч дугуйлахгүй. Тэрэнтэй адилхан өөр нэг захын аймагт байгаа хүн зэргэлдээ аймагт очоод санал ав гэдэг бол зөвхөн мөнгөтэй хүмүүст зориулсан гарааны боломж. Мөнгөтэй хүмүүс нисдэг тэргээр дамжиж буугаад олон мянган ухуулагч ажиллуулаад бүх телевизийн цагийг худалдаж авбал танигдахад амар. Дуучид, бөхчүүд, олны танил попордог улсуудад аятайхан сонгууль. СЕХ-ноос гаргасан сонгуулийн зардлын доод хэмжээгээр 1.5 тэрбум төгрөг зарцуулна гэж байгаа. Ийм мөнгөтэй залуу хүн байх юм бол аль нэг улсын арал дээр хаус худалдаж аваад тэндээ амьдарсан нь дээр байх. Сонгуульд оролцож сонгогдох магадлал нь байхгүй. Ийм шударга бус, ардчилсан бус сонгуулийн сонголт руу шахаад оруулчихлаа. Эрх баригчид сонгуулийг баасан гаригт зохион байгуулахаар товложээ. Залуучууд амралтын өдрүүдийг далимдуулаад хөдөө, гадаа салхинд гардаг шүү дээ. Энэ нь сонгуулийн ирцэд нөлөөлж л таарна. Тэгэхээр залуучууд хувь заяаныхаа эзэн болж хариуцлагатайгаар сонгуулиа өгөх ёстой. 3.5 сая хүний амьдралыг сонгуулийн насны 1.3 сая хүн шийдэж байна. Өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр сонголтоо хийх хэрэгтэй. Цагаан сонгууль хийж огт болохгүй. Тэгэх юм бол эрх баригч юмуу олон санал авч байгаа намдаа өгч буй шууд тогтолцоо. Тиймээс заавал хоёр, гуравдагч намыг сонгоорой. Тэгж чадвал тогтвортой Засгийн газартай, сайн сөрөг хүчинтэй болно. Монголын ард түмэн хэрсүү учраас сонгуулиа идэвхтэй өгөх хэрэгтэй

Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч намын дарга Ш.Төмөрсүхтэй ярилцлаа.

-Тун удахгүй сонгууль болно. Танай намын хувьд энэ удаагийн сонгуульд ямар бодлого, зорилттой оролцож байна вэ?

-Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч нам дөрвөн удаа сонгуульд орсон туршлагатай. Энэ удаагийн сонгуульд бид дангаараа оролцох шийдвэрээ гаргаад СЕХнд хүсэлтээ хуулийн хугацаанд нь өгсөн. Бидний гол зорилго бол Монголын ард түмэн 34 жилийн хугацаанд ядууралд улам л автлаа. Ийм болохоор нэн түрүүнд ядуурлаас гарах ёстой. Ингэхийн тулд хулгайчаас салах хэрэгтэй. Өнгөрсөн хугацаанд эрх барьсан АН, МАН, парламентад суудалтай байсан, зохих ёсны шагналаа эрх баригчдаас авсаар ирсэн намууд л хөгжилд саад болсон. Тийм болохоор эхлээд хулгайч намуудаас салахгүй бол авлигачдаас сална гэсэн ойлголт ерөөсөө байхгүй. Бидний үндсэн зорилго бол энэ. Хоёрдугаарт, монголчууд бидний боломжийг хуулийн, үйлдвэрлэлийн болон эдийн засгийн хүрээнд өнгөрсөн хугацаанд төрийн дээр байсан намууд хулгайлсан. Ард түмнийг төөрөгдүүлсэн. Тэгэхээр энэ боломжоо бид буцааж авах ёстой. Алдсан боломжуудаа буцаагаад авчихвал дахиад 34 жилд хөгжүүлэх чадвар бидэнд бүрэн байгаа.

Энэ хэмжээнд бид мөрийн хөтөлбөрөө боловсоруулсан. Гуравдугаарт, дээрх хоёрыг хийхийн тулд хамгийн аюултай, хэцүү нь хууль эрх зүй. Одоо Ерөнхий сайд элдэв сонсгол явуулаад болох, болохгүй зүйлүүдийг нийгэмд гаргаж байгаа нь сайн талтай байж болно. Гэхдээ энгийн хүмүүсийн хүрээнд сенсацилаад байгаа нь учир дутагдалтай. Тэгэхээр эдгээрийг гаргахаасаа өмнө хууль, эрх зүйн орчныг батлуулах хэрэгтэй байсан. Өөрөөр хэлбэл, ард түмний хөрөнгөөс хулгай, луйвар хийж, авлига авч, иргэдийнхээ боломжийг булаасан хүмүүст ямар арга хэмжээ авахыг тодорхой болгох ёстой. Хөрөнгийг нь хураадаг, нэмж торгодог, ямар нэгэн өршөөлд хамруулдаггүй зэргээр хатуу хуульчилж байж л энэ бүхэн засарна. Бид бүхэн ийм үндсэн зорилго, агуулгатай ажиллаж байгаа.

-Нийт 126 гишүүн сонгогдох учраас өмнө нь байгаагүй олон нам, эвсэл сонгуульд оролцож байх шиг байна. Гишүүдийн тоо нэмэгдсэн учраас та бүхэн ямар нэгэн найдвар, боломжийг олж харсан учраас сонгуульд оролцож байна уу?

-Уих-ын гишүүдийн тоог нэмэх талаар ярьж байхад манай нам байнга эсэргүүцэж байсан. Бид тоонд ач холбогдол өгөхгүй. Ганцхан улс орныг хөгжүүлэх сэтгэлтэй, ёс зүйтэй хүмүүс л Их хурлын гишүүн байх ёстой гэсэн шаардлагыг тухайн үед тавьсан. Гэсэн хэдий ч Улс төрийн намын тухай хууль батлагдаж, Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт орсон. Сонгуулийн тухай хуулийн 26.3.9 дэх заалт гэж бий. үүнд нам, намын даргын Улсын дээд шүүхийн бүртгэл, тамга тэмдгийн бүртгэл гэсэн гурван ойлголт байгаа юм. маш сайн баримтлах ёстой. Бидэнд боломж байгаа юу гэвэл байгаа. Гэхдээ хулгайч, луйварчдаасаа салсны дараа оронд нь ажиллаж чадах субъект байна шүү гэдгээ ард түмэндээ харуулах ёстой. хоёрдугаарт, дээрх заалтыг маш сайн анхаарах ёстойг дахиад хэлье. Яагаад гэхээр магадгүй эрх бүхий байгууллагууд санаатай болон санамсаргүйгээр төрийн эрх авах энэ үйл ажиллагааг будилуулж, хуулийг давсан байдлаар төрийн эрхийг ямар нэгэн субъект рүү чиглүүлэх гэсэн санаархал ажиглагдаж байна. ингэж нөгөө боломжийг хаах гээд байгаа байхгүй юу.

-Жижиг намууд буюу та бүхэнд ард түмэн тэр бүр итгэл хүлээлгэдэггүй. Учир нь төрийн эрх барих хүний нөөц, боломж, чадавх хомс гэж үздэгтэй холбоотой юм шиг санагддаг. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Улсын дээд шүүхийн бүртгэл дээр тэр нь том нам, энэ нь жижиг гэсэн ойлголт байхгүй. Гэхдээ нөгөө луйварчид чинь олон нийтийн уураг тархинд ийм нэр томьёог зориуд босгосон юм. Тэгвэл нөгөө талдаа том гээд байгаанууд нь нам биш том хулгайчид. Дотроо боловсон хүчний хомсдолтой, туршлагатай хүнгүй л байгаа шүү дээ. Дээрээс нь эх орон, ард түмнээ гэсэн ямар ч бодол, сэтгэл байхгүй. Ганцхан газар шороо, ард түмнээ барьцаалаад гаднаас зээл авдаг. Түүнийгээ ямар ч тооцоололгүйгээр тараадаг. Үүнээс болж Монгол Улс маань их хэмжээний өрөнд орсон. Тэдний зохиосон өнөөх том гэсэн үлгэрт нь иргэд итгэж, тэднийг сонгосоор байгаад өөрсдийнхөө амьдралыг бүр шороонд хутгачихсан. Харин энэ жилээс бүх зүйл өөр болно. Яагаад гэхээр эдгээр хулгайчдаас салъя гэсэн бодол, хүсэл нь маш их давамгайлж байна. энэ орон зайг л бид эзлэх хэрэгтэй.

-Танай нам нэр дэвшүүлэхдээ ямар бодлого барих вэ?

-Сонгуулийн хуульд аль нэг хүйс нь 30 хувь байх, нийгмийн бүхий л салбарын төлөөлөл байх ёстой зэрэг тодорхой заалтууд бий. хүрээнд нийцүүлээд нэр дэвшигчдээ бүрдүүлэх алхмуудыг хийж байна. Мэдээж зарлах хуулийн хугацаа нь болоогүй. харин эрх баригчид энэ удаад Боловсролын зээлийн сан мэт сангуудаас хулгай хийсэн нөхдүүдээ дэвшүүлэхгүй гэсэн. үүндээ хүрээсэй билээ.

-Жижиг намууд тойргийн 50 хувьд яаж ийгээд хүмүүсээ нэр дэвшүүлээд, нам нь сонгогчдын гурваас дээш хувь авчихбал ядаж 1-2 төлөөллөө парламентад суулгачихна гэсэн тооцоолол хийгээд байх шиг санагдах юм?

-Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч нам ийм жижиг хэмжээнд бодохгүй байгаа. Манайх бол иргэншилтэй, эх оронтой, ард түмэнтэй нам. Тийм ч учраас эх орныхоо гажуудлыг засахад бидний улс төрийн манлайлал маш чухал гэж үздэг. Ер нь сонгогчдын тодорхой хувийг авч байж парламентад төлөөллөө суулгах эрх нээгдэнэ. Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэж байх явцад эрх баригчид наанаа парламентад суудалгүй намуудыг оруулна гэж ярьж байсан ч эрх зүйн орчинд нь хаалтууд тавьж байсан.

-Тухайлбал?

-Сонгуулийн хуульд анх 74.2 гэсэн заалтыг оруулж ирсэн. Тэр нь намууд эхлээд парламентад ийм, ийм суудлыг авсны дараа босгыг нь бодохоор тусгасан байсан. Тиймээс бид шаардлага тавьж байгаад энэ заалтыг хасуулсан. заалт бол хуулийн өмнө эрх тэгш байх суурь зарчмыг зөрчөөд байсан юм. Мөн тойргийн 78 мандатын 40-д хүнээ дэвшүүлж байж эрхээ авна гэсэн нь одоо хэрэгжиж байгаа. Ард түмний бодол санаа өөр болсон гэж би хэлсэн. Тэд одоо 34 жил явж ирсэн хулгайчдаас салж, боломжоо өөрсдөө эдэлье. үүнийг хэрэгжүүлэх улс төрийн хүчин байна уу л гэж хайж байгаа. эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч нам байгуулагдаад 18 жил болж байна. Бид энэ хугацаанд аливаа нэг улс төрийн хүчинтэй эвсэл болсонгүй. баригчидтай тохирч, нэгнийгээ элчин сайдаар явуулж байсангүй. ихэнх нь ийм л замаар явж ирсэн. бидэнд Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолыг хамгаалан бэхжүүлж, эдийн засгийг гадаад, дотоодын олигархуудаас хараат бусаар хөгжүүлэх ганцхан л зорилго байгаа. Тэгэхгүй бол манай эдийн засаг чинь юун улс битгий хэл гадны ганцхан компанийн эрхшээлд бараг орчихсон шахуу л байна шүү дээ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Хоёр сар хүрэхгүй хугацааны дараа сонгууль болно. Хэдийгээр сурталчилгааны хугацаа албан ёсоор хугацаа эхлээгүй байгаа ч гадуур ёстой л бужигнаж байна. Гэхдээ сурталчилгаа зудаар далимдуулж эхлээд гурилын үнийн өсөлтөөр үргэлжилсэн. Засгийн газраас Импортын гурил, тэжээлийг гаалийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хуулийн төслийг боловсруулан, УИХ-аас баталсан. Тус хууль маргаашнаас хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэлнэ. Хүсэж мөрөөдсөн хямд гурил орж ирнэ. Одоо бараг тонн, тонноороо хилийн цаана дугаарлан зогсож байгаад нэг их эргэлзэхгүй байна.

Ер нь гурилын үнэ нэлээд нэмэгдсэн нь үнэн. Дэлхийн зах зээлээс гурав дахин өндөр ялгаатай болсон хэмээн ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийн үеэр хэлж байсан. Үнэн ч биз. Харин энэ хуулийн төслийг анх өргөн барьсан цагаас хойш маргаан өрнөсөн. Тус хуульд гурил, тэжээлийг оруулж ирэх хэмжээ, хугацаа зааж өгөөгүй нь мэтгэлцээний эх үндэс болсон. Нэг талд гурилын үйлдвэрүүд дампуурах эрсдэлтэй гэдгээ хэлж байсан. Харин хууль санаачлагчид үүнийг хүлээж авалгүйгээр зүтгүүлсэн. Бүүр нөгөө талд нь тариаланчид энэ жил улаан буудай тариалахгүй гэж тунирхсан. Ингээд хуулийн төслийг батлахдаа эрх баригчид Төв, Сэлэнгэ, Дархан-Уул гэсэн газар тариалангийн бүс нутгийг үндсэндээ сонгуульдаа зориулан сул хаясан. Учир нь баруун болон зүүн бүсэд МАН-ын ихэнх дарга нь нэр дэвшинэ. Эдгээр газарт төвийн бүс шиг их тариланч байхгүй.Харин малчид бол хямд гурил л идэж байвал сайхан. Түүнээс биш улаанбуудай тариалдаг нэг нөхөр, гурилын нэг үйлдвэр дампуурах нь чухал биш. Тэгэхээр ийм аргаар малчдын саналыг авна гэж эрх баригч намынхан тооцоолсон байх магадлалтай.

Одоо бол тариалалт хэдийнэ эхэлсэн байх ёстой цаг. Тэгвэл энэ ажил эхэлсэн үү, тариаланчид хэлсэндээ хүрсэн үү гэдгийг мэдэж байгаа сайд, дарга нар өнөөдөр манай улсад байна уу. Төрийн ордон эзгүйрч, бүгд л тойрогтоо гүйж явна. Ямар сайндаа ирц хүрэхгүйгээс намын бүлгүүд төдийгүй чуулганы хуралдаанаа хийж чадахаа байсан. Салбарын сайд нь чуулганы хуралдаан дээр “Газар тариалан гэдэг дуртай цагтаа хаалгаа онгойлгоод хаадаг эд биш” гэсэн алдарт үгээ хэлээд сураг тасарсан. Бодвол мөн л тойрогтоо яваа биз. Уг нь тариалалтын нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцаад, техник хэрэгслийг нь барьж үзээд, түүнийгээ зурагтаар цацаад явж байх ёстой цаг. Даанч тэгж байгаа сураг дуулдсангүй. Сайдын хэлснээр газар тариалан гэдэг амар зүйл биш.Шаардлагатай шатахуун, түлш нь хангалттай байгаа эсэх ч мэдэгдэх юм алга.Хойд хөрш бидэнд илүүчлэх нь бүү хэл өөрсдийгөө яая гэж байгаа л дуулдах юм. Яахав, үнэхээр хүнд хэцүү байгаа нь үнэн бол таван төгрөг олохын тулд зарах л байх. Гэхдээ бидний яг хэрэгтэй цагт, манайхны хүссэн хэмжээгээр өгнө гэдэг эргэлзээтэй. Дээрээс нь зөвхөн шатахуун, түлш хангалттай байлаа гээд тариа, ногоо өөрсдөө ургахгүй. Хортон шавьж устгах хор, техникийн засвар үйлчилгээ, дараа жилийн уринш, хөрөнгө мөнгө гээд олон зүйл хэрэгтэй болдог. Энэ бүхэнд санаа зовж байгаа дарга, удирдлага Монголд өнөөдөр алга байна.

Тийм болохоор энэ намар бид ер нь хэдий хэр ургац авах вэ. Гурил үйлдвэрлэж чадах уу. Чадлаа гэхэд тэр гурил нь хэдий хэр хэмжээний үнэтэй байх вэ. Дээрээс нь газар тариалангийн салбарынхан, гурилын үйлдвэрүүд өнөөдөр чухам юу бодож санаж байна вэ. Дампуурч мэднэ гээд үнэхээр хаяна гэснээрээ хаячих юм биш биз. Эсвэл нэгэнт хэмжээ хязгааргүйгээр хямд гурил хойд хөршөөс ороод ирэх юм чинь гээд ашигтайгаар нь тосны ургамлуудаа тариалах юм болов уу. Хэрэв тэгвэл дахиад нэг стратегийн хүнсээрээ хараат болох уу.

Энэ мэтчилэн хариултгүй олон асуулт сонгуулийн дуулиануудад дарагдаж байна. Хаврын сонгуулиар гэдэс цатгалан, зуны цагтаа мөр бүтэн явж болно. Гэхдээ л намар болохоор бидэнд чинь талх, гурил хэрэг болно, эрхэм сонгуульчид аа.