Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Доктор Б.Эрдэнэдалай: Улс төрийг мөнгөөр хийсээр байвал ардчиллын индексээрээ бид ухарсаар л байна DNN.mn

Монгол Улсын Их Сургуулийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор, улс төр судлаач Б.Эрдэнэдалайтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Улс төр судлаач хүний хувьд хэн бүхний аман дээр гарч ирдэг ардчиллын мөн чанарыг хэлэхгүй юү?

-Ардчилал гэдгийг, хүн бүр өөрийнхөөрөө ойлгож хүлээж авдгаараа тайлбарлаж чадна. Ардчилсан орны иргэн үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө, төр засгийн буруу бодлогыг шүүмжилснийхээ төлөө шийтгэл хүлээхгүй, эрхээ хязгаарлуулж болохгүй. Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан эрхүүдийг бид хэн нэгний хязгаарлалт, дарамтгүйгээр эдэлж чадах улсад амьдарч байна. Гэхдээ ингээд шууд дүгнэе гэхээр зарим эрхүүдээ бас чөлөөтэй эдэлж чадахгүй байгаа. Үүнийг олон улсын болон дотоодын хийгдэж буй судалгааны дүнгүүдээс харж болно. Улс төрийн намуудын бидэнд санал болгодог мөрийн хөтөлбөрүүд биелдэг, бодлого шийдвэр гаргах түвшинд иргэдийн оролцоо ямар ч асуудалгүй тусдаг, хэрэгждэг байх ёстой.

-Ер нь Монгол Улсад ардчилал ямар хэрэгтэй юм бэ. Геополитик талаасаа ямар ач холбогдолтой юм бэ. Ардчилал байгаа учраас л Монгол Улс өнөө цагт тусгаар тогтнолоо бүрэн бүтэн хамгаалж чадаж байгаа гэдэгтэй та санал нийлдэг үү. Ямар учраас ингэж үзэх болов?

-Монгол Улсыг бүс нутгийн хувьд ардчиллыг тогтвортой хэрэгжүүлэх нөөц ихтэй, ардчиллын баянбүрд гэж судлаачид дүгнэдэг. Эндээс бидэнд ардчиллын чанарыг хангалттай түвшинд аваад явах, хамгаалах боломж байгаа нь харагдаж байна. Хөрш орнуудын хувьд ч, бусад улсуудын зүгээс ч биднийг ардчилсан улс гэдгийг хэдийнэ хүлээн зөвшөөрч хамтран ажиллаж байна. Бид бүгд найрамдах засаглал бүхий тусгаар тогтносон улс шүү дээ. Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд засаглалын тогтолцоогоо тогтож, түүнийхээ дагуу хэрэгжүүлж ажиллаж байна. Монгол Улс иргэний ардчилсан хүмүүнлэг нийгмийг байгуулж, хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэлсэн, хуулийг дээдэлсэн, ардчилсан улс болох хүсэл эрмэлзлээ 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиндаа тусгаж, баталгаажуулсан шүү дээ.

-Олон улсын байгууллагаас саяхан Монгол Улс ардчиллын индексээрээ дөрвөн байр ухарч 81-т орлоо гэж мэдэгдсэн. Ер нь жил бүр хойшоо ухарч байна. Ардчиллын индекс өсөх тусам ямар сөрөг нөлөөлөл бий болох вэ?

-Дэлхийн улсуудыг ардчилал, авлига, хүний эрх, эрх чөлөө гэх мэт олон үзүүлэлтүүдээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга зүйгээр судалдаг судалгаанууд тогтмол хийгдэж байдаг. Манай улс ардчилалд шилжсэнээс хойш 34 жилийн хугацаанд олон ургальч үзэл, иргэдийн эрх чөлөө, улс төрийн соёлыг хэмждэг таван багц ойлголтыг хамруулсан 60 төрлийн үзүүлэлтээр гаргадаг нэгдсэн индексээр “гажуудсан ардчилалтай улс”-ын тоонд багтсан хэвээр л байгаа. Сонгууль шударга, чөлөөтэй явагдаж байгаа эсэх, сонгогчдын аюулгүй байдал, Засгийн газарт гадаад улсуудын нөлөө байгаа эсэх, төрийн албаны бодлого хэрэгжүүлэх чадамж зэрэгт гарч буй алдаа дутагдал хэрхэн нөлөөлж байгаа зэргийг судалдаг. Ардчиллын индекс өмнөх жилээс дөрвөн байраар ухарч 81 дүгээр байрт энэ жил орлоо. Бид цаашид анхаарах ёстойг л харуулж байна даа.

-Ямар шалтгаанаас болоод манай улсын ардчиллын индексийн үзүүлэлт унаад байдаг юм бэ. Яавал бид энэ үзүүлэлтээрээ урагшилж чадах вэ?

-Дээр дурдсан маш олон үзүүлэлтүүдийг одоо ямар нөхцөлд очсон, яагаад ингээд унаад байна гэдгийг уг сууриар нь харж засах хэрэгтэй. Төрийн бүх түвшний бодлого гаргах байгууллагууд, улс төрийн намуудад итгэх иргэдийн итгэл жил бүр буурч байгаа. 2016, 2017 оноос хойш авлигад автсан байгууллагуудыг жагсаахад гааль, шүүх, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудын урд улс төрийн нам орж ирсэн. Иргэдийн ашиг сонирхлыг төрд бодлогоор дамжуулж байх ёстой улс төрийн намууд авлигад автах, улс төрийг мөнгөөр хийх болсонтой холбоотойгоор ардчиллын суурь зарчмуудаа тоохгүй, тэдгээрт чиглэсэн бодлого гаргахгүй, анхаарахгүй байгаатай холбоотой юм. Сонгуулийн суурь зарчмуудаа маш сайн баримталж ажиллах, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх гээд олон аргуудыг ашиглаж болно.

-Ардчиллын индекс, хүйсийн эрх тэгш байх үзүүлэлтээр манайх байнга ухарч байна. Энэ нь шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо дутсанаас болдог уу. Та эмэгтэй хүний хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Бид олон жил шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн, залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлд ярьж, ажиллаж ирсэн. Сонгуулийн тухай хуульдаа жендерийн квотыг амжилттай тусгасан. Гэтэл нөгөө талаас энэ удаагийн сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн том тойрог болгосонтой холбоотойгоор олон жил хэрэгжүүлэхээр зорьсон асуудал үр дүн тааруу гарах нь ойлгомжтой боллоо. Намын жагсаалтаар эмэгтэй гишүүд сонгогдоно. Мөн эмэгтэйчүүдийг дэмжих байдал бидэнд бас дутагдаж байгаатай ч холбоотой. Эмэгтэйчүүд зөвхөн эрүүл мэнд боловсролын асуудлаас гадна бүх талын бодлого боловсруулах ажилд амжилттай сайн оролцож чадна гэдгийг бүгд ойлгож дэмжээсэй гэж хүсч байна.

-Сонгуулийн тухай хуулиар нэр дэвшигчид сурталчилгаагаа явуулахад цаг хугацааны хувьд хязгаарлагдмал байгаа. Энэ хэнд ашигтай вэ?

-Сонгуулийн сурталчилгааг 18 хоногт хийхээр сонгуулийн тухай хуульд заасан. Энэ дээр дахиад л сул тал гарч ирж байгаа юм. Ийм цөөхөн хоногт гурваас дөрвөн аймагт, эсхүл том дүүргүүдэд олон сонгогчийн дунд сурталчилгаагаа хийх шаардлага нэр дэвшигчдэд үүсч байна. Тэрийг хэн хийж чадах вэ гэхээр Засаг захиргааны анхан шатны нэгжүүдэд намын анхан шатны нэгж нь байдаг улс төрийн намууд. Өөрөөр хэлбэл, сум, багуудад намын хороо, үүр нь байдаг намуудад давуу тал болно гэсэн үг. Эсвэл ухуулагчаа олон байлгаж, сонгуулийн кампанит ажилдаа маш их мөнгө зарлагадаж чадах нэр дэвшигчдэд ашигтай. Жишээлбэл, тухайн тойрогт буй өрх бүрээр орж сурталчилгааны материал тараах, тэдэнтэй уулзана гэвэл 18 хоногт ер нь л боломжгүй.

-Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа сонгуулийн дүнд нөлөөлөх үү?

-Манай улс өмнөх сонгуулиудын сурталчилгааг 18, 21 хоногт хийгээд явж байсан. Тэр үеэс сонгуулийн тойргийн газар нутгийн хүрээг нь томсгосон хэрнээ сурталчилгааны хоног хэвээрээ байна гэдэг учир дутагдалтай. Энэ жил анх удаа нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигч сонгуулийн кампанит ажил эхлэхэд сурталчилгаагаа эхлүүлэх, өмнө нь хоёр удаа сонгогдож олон жил тойргоо усалсан гишүүн хоёрын хооронд ялгаа маш их. Үүнээс харахад сонгуулийн үр дүн тодорхой хэмжээнд шийдэгдчихсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Эрх баригч нам нэлээд хэдэн хувиа халаасандаа хийчихсэн мэт дүр зураг ажиглагдаж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Л.Амар: Банкны зээлийн хүүг 12 хувь руу аваачих боломжтой DNN.mn

Монголын банкны холбооны гүйцэтгэх захирал Л.Амартай ярилцлаа.

-Банкны салбарын үзүүлэлт өнгөрсөн онд тогтвортой өсөлттэй байсан талаар танай байгууллагаас гаргадаг тайланд дурджээ. Энэ нь IPO гаргасантай холбогдож байна уу?

-Өнгөрсөн 2023 он банкны салбарт онцлох жил байлаа. Банкны салбарын шинэтгэлийн хүрээнд системийн нөлөө бүхий банкууд олон нийтийн банк буюу 75 мянган хүний эзэмшилтэй болов. Сүүлийн жилүүдэд багасаад байсан бизнесийн зээл өнгөрсөн оны эцсээр 27 хувийн өсөлттэй байлаа. Нэг ёсондоо банкны салбар эдийн засгаа дэмжих, бизнесүүдийг тэтгэж чадсан жил байлаа.

Хөрөнгийн бирж дээр банкууд хувьцааныхаа 5-10 хувиа гаргаж, 450 орчим тэрбум төгрөг босгосон нь манай хөрөнгийн биржийн багтаамжийг гурав дахин тэлсэн. Жижигхэн өрөөнд том заан орж ирсэн юм шиг нөхцөл байдал үүссэн. Бусад компаниудын хувьцааны үнэ цэнийг унагаасан тохиолдол ч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгийн зах дээр байсан хөрөнгүүдийг нь шавхтал татсан байна гэсэн үг. Гэхдээ банкуудын татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийн ихэнх нь хадгаламж эзэмшигчдээсээ татсан мөнгө буюу хадгаламж эзэмшигчдийнхээ хөрөнгийг хувьцааны хэлбэр рүү шилжүүлсэн. Харилцагчдаасаа хадгаламж эзэмших үү, хувьцаа эзэмших үү гэж асууж байгаад хувьцаа авч байх жишээтэй. Хөрөнгийн бирж дээр гарсны дараа ихэнх банкуудын хувьцаа унасан. Банкны индексийг дундажлаад харахад 3.8 хувь унасан байгаа юм. Гэхдээ том зургаараа банкны үйл ажиллагаа нь 20 хувийн ашигтай байна.

-Зах зээл нь өсөөд томроод байхад хувьцааны үнэ унаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай улсад хангалттай хөрөнгө оруулагчийн суурь байхгүй байна. Богино хугацааны ашиг гэдэг талаас нь хардаг болохоос урт хугацааны хөрөнгө оруулагч гэдэг өнцгөөр орж ирж байгаа хөрөнгө оруулагчдын тоо бага байна. Монголд мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч байгууллага тун дутмаг. Гадаадад бол тэтгэврийн, хөрөнгө оруулалтын, нийгмийн даатгалын зэрэг том сангууд нь урт хугацааны хөрөнгө оруулалтыг хийж байдаг. Гэтэл манайд аль нь ч алга. Өнөөдөр гадны хөрөнгө оруулалт зогсчихсон байна.

Ийм нөхцөлд банкууд дахиж хөрөнгө оруулалт татах бололцоо маш хязгаарлагдмал. Нийт хувьцаа эзэмшигчдийн 20 хувийн хязгаарыг хангахын тулд дахиад 2.2 их наяд төгрөгийг татаж олж ирэх дотоодын нөөц бололцоо байхгүй. Тэгэхээр гаднаас энэ хөрөнгийг олж ирэх байх гэж найдаад гадагшаа чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулж байна. Банк тус бүр өөр өөрийн хөрөнгө оруулагч нар руу хандаад явж байгаа. Зохицуулагч байгууллагуудын зүгээс гадагшаа айлчлал хийх болгондоо манай банкуудад хөрөнгө оруулаач гэсэн хүсэлт тавьж байна. Монголын банкны холбооноос гэхэд Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтраад Хонконгийн хөрөнгийн биржид Монголын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниудыг хувьцаагаа зарж, давхар бүртгүүлэх бололцоог нээж өгөх чиглэлээр ажиллаж байна. Ирэх дөрөвдүгээр сарын 22-нд Нью-Йорк хотод Монголын банк, санхүүгийн салбарыг гадны хөрөнгө оруулагчдад танилцуулах зорилготой үйл ажиллагааг зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна. Энэ мэтчилэн хөрөнгө оруулалт татах чиглэлээр ажиллаж байна. Харамсалтай нь манай улс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад нэр нүүрээ барчихсан, орж ирсэн гадны хөрөнгө оруулагчдаа нийлээд балбадаг. Хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчноо шинэчлэх гэхээр ямар их эсэргүүцэлтэй нүүр тулж байна гэх мэтчилэн олон хүчин зүйлүүд маш сөргөөр нөлөөлж байна.

-Банкны зээлийн хүү өндөр байна. Хүүг нь буулгах ямар боломжууд байна вэ?

-УИХ-аас “Банкны зээлийн хүүг бууруулах стратеги 2020-2023”-ийг баталсан. Суурь үзүүлэлтүүдээ 2019 оноос аваад 2023 оны эцэс гэхэд зээлийн хүүг сарын нэг хувь буюу жилийн 12 хувьд хүргэх зорилт тавьсан. Энэ хөтөлбөр 2020-2024 оны хооронд хэрэгжих ёстой. Гэвч хэрэгжилт нь хангалтгүй байна. Нийт дөрвөн бүлэг, 47 дэд ажил хийгдэхээр зааснаас гуравны хоёр нь хэрэгжсэн байгаа юм. Гэтэл бодит үр дүнгээр нь харахад хүү буураагүй, 2019 оны түвшин дээр байна. Тухайн үед банкны зээлийн хүү 16.9 хувь байсан бол одоо 16.7 хувь байна.

Зээлийн хүүг бууруулах дөрвөн бүлэг ажил нь юу юу байна вэ гэвэл, нэгдүгээрт, банкны эх үүсвэрийн зардлыг бууруулах макро тогтвортой орчныг бүрдүүлнэ гэж байгаа. Макро орчин маш савлагаатай явж ирсэн. Төсвийн алдагдал хасах долоо руу орсон байсан. Одоо буцаад өссөн. Мэдээж тухайн үед Ковид-19 цар тахал, олон улсын геополитикийн нөхцөл байдал нөлөөлсөн. Гэхдээ УИХ-аас Засгийн газарт өгсөн үүрэг даалгавар хэрэгжсэнгүй. Инфляци таван хувь гарантай байснаа хасах руу орж, буцаад 13 хувь болж өсөх маягаар савлаад байгаа юм. Ийм тогтворгүй орчинд зээлийн хүү буурахгүй. Дээрээс нь валютын нөөцийг хангалттай бүрдүүлж чадаагүй. Энэ мэтчилэн нөхцөл байдалд банкны салбар ажилласан. Эх үүсвэрийн зардлыг ковидын түр хуулиар богино хугацаанд шийдсэн. Тэрийг уг нь урт хугацаанд хэрэгжих суурь хуулиуддаа оруулж өгөх ёстой байсан юм. Үр дүнд нь 2021, 2022 онд буурсан зээлийн хүү буцаад 2019 оных дээрээ ирчихсэн. Банкны бүх үзүүлэлт эргээд 2019 он дээр оччихсон байгаа юм. Хоёрдугаарт, банкны үйл ажиллагааны зардлыг бууруулна гэсэн. Тэр дотор гадаад валютаар авах хадгаламжийн даатгалын хураамжийг тэглэнэ гэсэн. Тэрийг зөвхөн ковидын түр хуулинд тусгачихсан. Хадгаламжийн даатгалын тухай хуулиндаа байхгүй. Тэр байтугай үйл ажиллагааны зардалдаа нэмэлт зардал болгоод тогтворжуулалтын сан гээд маш их хэмжээний мөнгийг системийн банкуудаас авч байна. 2021, 2022 онд бууж ирж байсан зардал буцаад 2019 оны түвшиндээ очсон байна. Гуравдугаарх нь банкны эрсдэлийг бууруулж өгөх бүлэг ажиллуулах байсан. Эцсийн үр дүнг нь харахад 2020, 2021, 2022 онуудад эрсдэл нь өсчихсөн байгаа. Тэр нь банкны эрсдэлийн сангаас шууд харагдаж байгаа юм. Одоо мөн л 2019 оны түвшиндээ ирсэн. Дөрөвдүгээрт, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлээд банктай өрсөлдөхүйц болгох. Банктай өрсөлдөхүйц хэмжээний хүүг хөрөнгийн зах зээл дээрээс татаж чаддаг болох тал дээр нэлээд сайн ажлууд хийгдсэн. Харамсалтай нь одоо өрсөлдөхүйц түвшинд хүрч чадаагүй байна. Одоо сонгууль гэсээр зургадугаар сар гарчихна. Цаана нь хагас жил л байна. Энэ хугацаанд шаардлагатай байгаа зарим ажлууд хийгдээгүй. Тухайлбал, Иргэний хэрэг шүүхээр шийдвэрлэхтэй холбоотой багц хууль байна. Чанаргүй хугацаа хэтэрсэн зээл шүүх дээр очоод маш их хугацаа зарцуулж байгаа. Нэг зээлийн хугацаа шийдэгдэхэл 4.2 жил болж байна. Эргүүлж олж авч чадаж байгаа нь 20 хувьд ч хүрэхгүй. Тэгэхээр ийм шүүхийн ялзарсан тогтолцоотой болчихоод байгаа юм. Шүүхийн процедурыг хурдасгаж, богино хугацаанд асуудлыг шийдэж, зээлийг хурдын төлөх зөвшөөрөл бий болгох хэрэгтэй. Ийм ажил дутуу байна. Мөн Дампуурлын тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангаж, шинэчлэх хэрэгтэй байна. Монгол Улсад дампуурсан компани бараг байхгүй. Өрөө төлж чаддагүй бол дампууруулдаг тогтолцоо хэрэгтэй. Гуравдугаарт, цар тахлын түр хуулиндаа тусгасан зардлуудыг бууруулж өгөх заалтуудаа үндсэн суурь хуулиуддаа хийж өгөх хэрэгтэй байна. Иймэрхүү ажлуудыг нэн яаралтай хийх шаардлагатай. Тэгж байж 2024 онд банкны зээлийн хүүгийн түвшинг 12 хувь руу аваачих боломжтой гэж харж байгаа.

-Манай улсын валютын нөөц түүхэн дээд хэмжээнд хүрлээ гэж байгаа. Валютын нөөц нөлөөлөхгүй юү?

-Абсолют дүнгээрээ түүхэн дээд хэмжээндээ хүрч болно л доо. Гэхдээ валютын нөөцийн импортын дүнд хувааж үздэг. 2019 оны эцэст манай валютын нөөц дөрвөн сарын хэрэглээ хангахуйц байсан. Одоо ч мөн адил тийм дүнтэй байна. Тэгэхээр хангалттай нэмэгдэж чадаагүй.

-Зээлийн төлөлт. Шүүх дээр уддаг талаар та сая ярилаа. Ер нь голдуу ямар зориулалтаар авсан зээл зонхилдог юм бол?

-Жижиг дүнтэй иргэний зээл шүүхээр маш хурдан шийдэгдэж чадаж байгаа. Харин том дүнтэй компанийн зээлүүд олон сар жилээр яваад байдаг. Яагаад вэ гэхээр төлөх хөшүүрэг нь байхгүй. Эсэргээрээ шүүх дээр очоод маргаан үүсгэх юм бол зээлийн хүүг нь зогсоочихдог. Тэрбум төгрөгийн зээлтэй хүн байя гэж бодъё. Банкинд жилийн 16 хувийн хүү төлдөг гэхээр 160 сая төгрөг хүүнд төлдөг гэсэн үг. Ингэж зээлийн хүү төлж байхаар авлигад 100 сая төгрөг өгөөд шүүх дээр таван жил гацаах нь тэр ашигтай байна.

-Тэгэхээр хуулийн цоорхой ашигладаг энэ үзэгдэл банкны салбарынханд том эрсдэл учруулдаг байх нь. Олон улсад ямар туршлага хэрэгждэг вэ?

-Манайх шиг ингэж шүүхээр гурван шатанд явдаг улс байхгүй. Хууль тогтоогчдод ийм цоорхойг өөрчлөх сонирхол алга. Бизнестэй улсууд үе үеийн парламентад суусаар ирсэн. Тэд үүнийг хэвээр хадгалах сонирхолтой байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ зовлонг амсаж байгаа тод жишээ бол Хөгжлийн банк. Том зээлдэгч нар ямар нэг байдлаар зээлээ төлөхгүй байх арга механизм ашиглаад л явж байгаа. Тэрийг шүүхийн систем хамгаалаад явж ирсэн. Олон улсад хэрэгждэг сайн туршлага гэвэл иймэрхүү хэргийг 30 хоногт шийдэж байна. Нэг шийдсэн асуудлыг олон шатны шүүхээр явахгүй байна. Дээд шүүх хуулийн хэрэглээ зөв байна уу гэдгийг хянадаг болохоос кейс рүү ордоггүй. Хамгийн гол арга нь заавал төлөх хүү гэж тогтоож өгдөг. Тэр нь бодлогын хүү байж болдог. Маргаж байх хугацаанд ямар нэг хэмжээний хүү төлж байх ёстой. Өндөр хүүтэй баталчихвал банк маргааныг удаашруулах сонирхол төрж магадгүй. Тэгэхээр банкны хүүгээс доош байна. Огт хүүгүй байхаар зээлдэгч нь маргаанаа удаашруулах гээд байх талтай. Огт хүүгүй биш хадгаламжийн хүүнээс арай дээр. Хадгаламжийн хүүнээс бага байх юм бол мөнгөө хадгаламжинд хийчихнэ шүү дээ. Зээлээ эргэн төлж байснаас хадгаламжинд хийгээд хүүгээ аваад яваад байна. Энэ маягаар бодлогын хүүгийн төвшинд тогтоогоод өгчих юм бол хурдхан асуудал шийдэх сонирхол аль алинд нь байна. Ийм эрх зүйн орчныг хуулийн системд хийж өгөх ёстой.

Харин манайд шүүх дээр маргалдах гэж байгаа бол гэрээгээ цуцалчихаад хүрээд ир гэдэг кэйс байна. Гэрээгүй юм чинь яаж шүүхээр маргаанаа шийдүүлэх юм бэ. Шүүхийн системд эдийн засгийн суурь ойлголтуудыг өгдөг баймаар байна. Яаж эдийн засгаар хөшүүрэгдэж шүүхийн системийг үр ашигтай болгох тал дээр мэргэжлийн сургуулиудынх нь хичээлийн хөтөлбөрт оруулах ёстой.

-Ингэхэд банкин дахь иргэдийн хадгаламж ямархуу үзүүлэлттэй байна вэ?

-Иргэдийн хадгаламж өссөн үзүүлэлттэй байгаа.

-Нийгэмд банкны талаар сөрөг мэдээлэл их байдаг. Иргэдийг шулдаг, луйварддаг гэх нь их. Банкинд итгэх иргэдийн итгэлийг яаж дээшлүүлэх вэ?

-Иргэд банкны хувьцаа эзэмшигч болсноороо банкинд итгэх итгэл нь дээрдэх ёстой. Банкныхаа мэдээллийг нээлттэй авдаг болно. Банкууд хувьцаа эзэмшигчдээ хуралдаа оролцуулах нь байна.Засаглалын ил тод байдал нь сайжирна. Ийм нөхцөл байдалд хуучин шиг улстөрчид дотоодоосоо дайсан олох гээд банкийг хүүлэгч гээд дайрдаг байдал арилна. Ер нь хүн бусдаас мөнгө зээлэхдээ сайхан ааштай байдаг. Төд хоногийн дотор төлнө гээд амладаг. Амласандаа төлж чадахгүй байгаа хэсэг нь мөнгөө нэхлээ гээд зээл өгсөн хүндээ дургүй болчихдог. Энэ бол хүн төрөлхтний нэг онцлог байх. Уг нь тохь тухтай байр саванд амьдрахын тулд зээлээр авч байгаа гэдгээ ухамсарлах ёстой. Иргэд таван жил мөнгөө цуглуулж байгаад байр авахын оронд ирээдүйн тэр тохь тухтай орчноо одоо бүрдүүлж хүүгийн төлбөр төлж байгаа. Гэтэл тэр төлбөрөө төлөх болохоор уур нь хүрээд байдаг. Энэ бол монголын банкны системийн хүүтэй холбоогүй. Төв банк нь бодлогын хүүгээ 13 хувь болгочихоор арилжааны банкууд зэх зээлийн зарчмаараа тэрнээс доошлох боломжгүй. Ер нь иргэдэд буруу ойлголт төрүүлэх хөтөлбөрүүдийг аль болох багасгах ёстой. Эсвэл ил зарладаг баймаар байна. Жишээлбэл, “Таны ипотекийн зээл 16 хувийн хүүтэй шүү. Би 10 хувийг нь төлж байгаа. Та зургаан хувиа төл” гээд төр өөрөө ил болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр татаасыг нь банкинд өгчихөөр банк зургаан хувиар зээл өгөөд байгаа юм шиг ойлгоод байдаг. Тийм зүйл хаана ч байхгүй.

-Монголчуудыг яавал хуримтлалтай, хадгаламжтай болгох вэ. Энэ тал дээр банкуудын зүгээс ямар санаачлага, боломжуудыг иргэдэд санал болгох вэ?

-Энэ тал дээр бид маш их хичээж байгаа. Олон улсын санхүүгийн боловсрол олгох өдрүүд гэж байдаг. “Дэлхийн хуримтлалын өдөр”, “Дэлхийн мөнгөний долоо хоног” зэрэг тэмдэглэлт өдрүүдийг угтаад бид санхүүгийн боловсрол олгох ажлуудыг зохион байгуулдаг. Хүн гэнэт мөнгөний хэрэгцээ гарангуут тодорхой хэмжээний хуримтлалтай байхгүй бол эрсдэлтэй алхам хийдэг. Өндөр хүүтэй мөнгө зээлэх, эд хөрөнгөө зах зээлийн ханшаас доогуур худалдаалах нь элбэг. Тийм болохоор хүмүүс эрсдэлээ даах хадгаламжийн мөнгөтэй байх ёстой. Хажуугаар нь мөрөөдлөө биелүүлэх урт хугацааны хөрөнгө оруулалттай байх нь чухал. Энэ хоёрыг ямар нэг хэмжээгээр хангаж чадсан хүмүүс санхүүгийн хувьд дарамт багатай амьдардаг. Санхүүгийн хувьд амжилтад хүрсэн 100 хүний намтрыг аваад үзэхэд бүгдэд нь ганцхан онцлог адилхан суусан байсан. Тэд хуримтлуулах хандлагатай хүмүүс байсан. Хүн нийгмийн амьдралд орохдоо мөнгөтэй харилцана. Тэгэхээр тэр ухааныг сурчихаад нийгэмд хөл тавих ёстой. Аав ээжүүд мөнгөө яаж удирдахаа мэдэхгүй болохоор хүүхдүүддээ зааж сургаж чаддаггүй. Ийм байдалтай явахаар буцаад санхүүгийн дарамтад орно. Тэр дарамтаа хэн нэгний буруу гэж хайдаг. Тиймээс санхүүгийн сахилга баттай байж, санхүүгээ зөв удирдах ёстой.

-Системийн таван банкийг олон нийтийнх болгох хууль хэлэлцэхтэй зэрэгцээд иргэд хадгаламжаа их татаж байсан. Яагаад гэвэл нийгэмд “Таны хадгаламжийн хүүнээс татвар авч эхэлнэ. Хадгаламж хүүгүй болно” гэхчилэн сөрөг мэдээллүүд дийлсэн. Ингээд коины луйвар эрчимжсэн шүү дээ. Энэ салбарын мэргэжилтний хувьд тэр процессыг яаж хардаг вэ?

-Тэгэхэд манай улсад бодлогын хүүгийн төвшин буурч эхэлж байсан үе. Ерөнхийдөө суурь нөхцөл нь бүрдээд бодлогын хүү нэг оронтой тоо руу ороод ирсэн. Гэтэл хүмүүс банкинд мөнгөө байлгаад байхаар олигтой өсөхгүй байна. Өндөр ашиг хардаг хэрэг гээд эрсдэлтэй сонголт хийж эхэлсэн. Хамаг мөнгөө алдсан. Тэр үед үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт ч бас бүүм болсон. Баахан хадгаламж эзэмшигчид банкнаас мөнгөө татаад байр худалдаж авцгаасан. Өгөөжтэй юм байна гээд сонголтоо хийцгээсэн. Койны хувьд санхүүгийн луйвар гэдгийг мэргэжлийн улсууд өчнөөн сануулж хэлээд байхад иргэд хохирцгоосон. Иргэн Доржтой ойрын хүн “Би коин аваад байр худалдаад авчихсан” гэнгүүт шууд татагдаад ордог. Энэ маягаар дараа дараагийн хүмүүс татагдаж орсоор байгаад илүү их хохирсон.

-Ипотекийн зээл банкин дээр гацчихлаа гэсэн ойлголт иргэдэд бий. Хэзээнээс хэвийн болохоор байна вэ?

-Үнэндээ ипотекийн зээл бол банкны мэдлийнх биш. Засгийн газрын хөтөлбөр. Энэ хөтөлбөр банкуудад их дарамттай байдаг. Банкууд ашиг олдоггүй. Нийгмийн сайн сайхны төлөө гээд л хэрэгжүүлдэг. Гэтэл буцаад балбуулдаг. ШӨХТГ-ын үе, үеийн дарга нар “Банк ипотекийн зээлээс нэг хувийн шимтгэл авдаг нь буруу” гээд иргэдийн талд баахан дуугарч байгаад сайд болчихдог. Нэг гараараа Засгийн газар банкуудаа ингэж балбаад байна. Нөгөө гараараа та нар наад ипотекийн зээлээ олгочих л доо гээд гуйгаад байдаг. Энэ нь манай банкуудад их дарамттай. Монголбанкийг энэ хөтөлбөрөөс гар гэж ОУВС их шахсан. Хууль эрх зүйн хувьд өнгөрсөн 2023 оны дундаас гарах ёстой байсан юм билээ. Хүлээж авах Засгийн газрын байгууллага байхгүй. Тиймээс төв банк үргэлжлүүлээд авч явах байх. Харин сонгуулийн дараа шинэ Засгийн газар яадаг юм бол доо. Ипотекийн зээл оочир дараалал ихтэй болохоор банкны ажилтнууд авлига авч зээл гаргалаа гээд буцаад муу нэр нь банкин дээр ирдэг. Уг нь бол Засгийн хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөр шүү дээ.

-Зудтай холбоотой малчдын зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулсан. Энэ нь банкуудын үйл ажиллагаанд яаж нөлөөлж байна вэ?

-Байгалийн гамшигт үзэгдэл манай улсад анх удаа болж байгаа юм биш. Үер ус, цас зуд хэдэн жилийн давтамжтай тохиолдсоор ирсэн. Сүүлийн үед дэлхийн цаг агаарын өөрчлөлттэй холбоотой ойр, ойрхон тохиох магадлалтай байна. Тэр дундаа Монгол Улс дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд хамгийн их өртөж байгаа орон. Тэгэхээр байгалийн гамшигт үзэгдэлд бэлтгэх санхүүгийн механизмууд бэлэн байдаг. Үүн рүү чиглүүлэх асуудал бий. Малын индексжүүлсэн даатгал гэж бий. Одоо нийт малчдын арав хүрэхгүй хувь нь даатгуулсан байдаг юм билээ. Банкууд зээл олгохдоо малчдыг даатгалд хамрагдсан байхыг шаарддаг болох хэрэгтэй. Цар тахлын үеийн ипотекийн зээлийг хойшлуулснаас өөр нөхцөл байдал. Ковид дэгдэнэ гэж хэн ч бодож байгаагүй. Харин сонгуулийн өмнө зээл хойшлуулна, хөнгөлнө, чөлөөлнө гэхээр иргэдэд буруу дадал суулгаж байгаа нь харамсалтай. Эдийн засгийг тэлэхэд сонгуулийн өмнөх популист шийдвэрүүд их хортой байдаг.

М. МӨНХЦЭЦЭГ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Батжаргал: Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хууль батлагдвал даатгуулагч нэг удаа нийт цуглуулсан хөрөнгийнхөө 30 хүртэлх хувийг зарцуулах боломжтой DNN.mn

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Нийгмийн даатгалын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг танай яамнаас боловсруулаад, улмаар Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хуулийн онцлог, ач холбогдлын талаар эхлээд ярихгүй юу?

-Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлогод “Монгол Улс олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо руу шилжинэ” гэсэн зорилт тавьсан. Мөн алсын хараа 2050, Монгол Улсыг хөгжүүлэх 2020-2024 оны хөтөлбөрт бас тэтгэврийн тогтолцоог олон давхаргат болгоё, улсын тэтгэврийн ачааллыг багасгая гэсэн зорилтуудыг тусгасан байгаа. Энэ хүрээнд манай яам нийгмийн даатгалын багц хуулийг батлуулах ажлын хүрээнд Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг боловсруулж, Засгийн газраар хэлэлцүүлэн УИХ-д 2021 онд өргөн мэдүүлсэн.

Манай улсад хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоо зайлшгүй хэрэгтэй. Яагаад гэвэл гадаад улс орнууд тэтгэврийн тогтолцоондоо хоёр төрлийн өөрчлөлтийг хийж байгаа. Одоо тэтгэвэрт гарч байгаа хүмүүс зөвхөн улсын тэтгэврийн сангаас тэтгэвэр авч байгаа. Яваандаа улсын сан ачаалал даахад хүнд болно гэж судлаачид үздэг. Тиймээс энэ зах зээл дээр хувийн хэвшлийг оруулж ирэх хандлага дэлхий нийтэд сүүлийн 20 жил маш идэвхтэй явж ирлээ. 2022 оны байдлаар 32 улс олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлээд явж байна. Хамгийн сүүлд 2023 онд БНХАУ хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн байгаа.Энэ үүднээс манай улс дэлхийн жишгийн араас дагаж явъя гээд уг хуулийн төслийг өргөн мэдүүлсэн. Дээр нь Дэлхийн банк, Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагууд манай улсыг тэтгэврийн тогтолцооныхоо ачааллыг задлах хэрэгтэй гэж байнга зөвлөсөөр ирсэн. Ингээд Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийг өргөн мэдүүлсэн. Өнгөрсөн оны хаврын чуулганаар энэхүү хуулийн төслийг хэлэлцэхийг нь дэмжсэн. Мөн Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр зарчмын зөрүүтэй саналуудаа хэлэлцээд дууссан. Оны өмнө Эдийн засгийн байнгын хороо хэлэлцээд зарчмын хувьд дэмжсэн байгаа.

-Энэ бол Монголд анхдагч хууль. Тэр утгаараа даатгуулагчдад ямар боломж байгаа вэ. Бас эрсдэлийг нь хэрхэн тооцсон бэ?

-Хэрэв энэ хууль батлагдвал даатгуулагчид хувийн тэтгэврийн сангуудад нэмэлтээр сайн дураараа хандаж, гэрээ байгуулах эрхтэй болно. Зарим улсын туршлагаас харахад “Улсынхаа тэтгэвэртээ даатгуулахгүй байж болно. Хувийн тэтгэврээ сонгож болно” гэж хуульчилснаас болж нэлээд алдаа гарсан юм билээ. Улсын тэтгэврийн сан, хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хооронд өрсөлдөөн болж нэлээд асуудал гарсан байх жишээтэй. Тиймээс манайд зөвлөж байгаа олон улсын байгууллагууд “Сайн дураар улсын тэтгэврийн даатгалаас гадна нэмэлтээр даатгуулах нь зөв” гэж байгаа юм. Насны хувьд 18-аас тэтгэвэрт гарах хүртэлх насны хүмүүс даатгуулах эрх нь нээлттэй гэж хуульд тусгасан.

Хуулийн төслийг боловсруулахдаа хувийн хэвшлүүд, ажил олгогчид, Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг олон талтай хамтарч ажилласан. “Энэ хуулийг батлуулахад ямар нэг саад тотгор байхгүй. Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хуультай болъё. Хяналтад оруулъя” гэж нэгдсэн. Яагаад гэвэл одоо хувийн тэтгэврийн сангийн шинж тэмдэг хадгалсан үйл ажиллагааг зарим компаниуд явуулаад байгаа. Тэд Компанийн тухай хуулиар, ТББын зохицуулалтаар үйл ажиллагаа явуулаад хүмүүсээ аль хэзээнээс татаад эхэлчихсэн. Тэгэхээр хуультай болгоод хяналтыг нь сайжруулаад, нээлттэй болгох ёстой.

-Одоо хөдөлмөр эрхлэгч, ажил олгогчид нийлээд 17 хувийн тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлж байгаа. Тэгэхээр хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоо хэрэгжээд эхэлбэл одоо төлж байгаагаасаа хуваалцах юм уу. Эсвэл нэмэлтээр төлөх үү?

-Нэмэлтээр сайн дурын даатгал учраас одоо улсад төлж байгаа 17 хувийн шимтгэл нь хэвээрээ байна. Дээр нь нэмээд хувийн тэтгэврийн сантай гэрээ хийхдээ тохиролцоно гэсэн үг. Ингэхдээ хоёр хувилбар санал болгоно. Эхнийх нь цалин хөлснийхөө дүнгээс хувьчилж нэмэлтээр шимтгэл төлж болно. Эсвэл тогтмол мөнгөн дүнтэй байж болно. Хуулийн төсөлд энэ талаар хатуу тэдэн хувь гэж заагаагүй. Гэрээний харилцаа учраас нээлттэй орхисон. Олон улсад хувийн тэтгэврийн сангийн хамгийн гол хөшүүрэг бол татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт байдаг юм билээ. Жишээлбэл, арван ажилтантай ажил олгогч байя гэж бодъё. Компанийн эзэн хоёр сайн ажилтнаа хувийн тэтгэврийн даатгалд хамруулъя гээд дэмжээд өөрсдөө тодорхой хэмжээний мөнгө төлөөд даатгууллаа гэхэд тухайн гарсан зардалд татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлэх боломжтой. Олон улсад бол тэр төлж байгаа зардлыг татвар ногдох орлогын бүрэлдэхүүнээс, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн орлогод ногдох орлогын бүрэлдэхүүнээс хасдаг юм байна. Тэгж байж ажил олгогч хөнгөлөлт эдлээд хүмүүсээ дэмждэг. Манайх тэр зарчмын дагуу хуулиа боловсруулсан. Нэг ёсондоо таны төлж байгаа шимтгэл нийгмийн даатгалын төлөх шимтгэлтэй давхцахгүй, чөлөөлөгдөнө. Мөн ХХОАТ-аас, байгууллага бол ААНОАТаас чөлөөлөгдөөд явна. Тухайн байгууллага шинэ зах зээлийг дэмжсэн гэдэг агуулгаараа энэ хуулийн амин сүнс оршиж байгаа.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн санд үүссэн мөнгийг хэн удирдах вэ?

-Энэ мөнгө аюулгүй бас өсч байх ёстой. Үүнийг хэн удирдах вэ гэдэг дээр хуулийн төсөлд сонгодог хөрөнгө оруулалтын харилцааг тусгасан. Тэр нь юу вэ гэхээр тэтгэврийн сан хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани буюу мэргэжлийн хөрөнгө удирддаг компанитай гэрээ хийгээд хөрөнгөө итгэмжлэн удирдуулахаар хуулинд оруулсан. Энэ хоорондын харилцааг Санхүүгийн зохицуулах хороо байнга хянаж явна. Тэтгэврийн хөрөнгөтэй холбоотой өдөр тутмын гүйлгээг Кастодиан гэдэг байгуулага нэг бүрчлэн бүртгэх юм. Иргэн Дорж шимтгэлээ шилжүүллээ. Тэр шимтгэл нь хөрөнгө оруулалт руугаа гарлаа. Ямар өгөөж олсон гээд бүх гүйлгээг нь тухай бүр бүртгэж хянана.

Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн аюулгүй найдвартай байдлыг нэг номерт тавьж өгнө. Энэ мөнгийг даатгуулагч нэг, хоёр жилийн дараа авахгүй. Хорь, гучин жилийн дараа ашиглана. Тийм учраас нэгдүгээрт, сангийн хөрөнгө бүрэн бүтэн байх ёстой. Хоёрдугаарт, үнэ цэнээ алдаагүй байх. Гуравдугаарт, өгөөжөөр өссөн байх ёстой. Энэ дарааллаар хуулийн төслийг боловсруулсан. Хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани буюу мэргэжлийн байгууллага тэтгэврийн сантай гэрээ байгуулж ажиллана. Өдөр тутмын хөрөнгийг нь удирдана. Хийж байгаа бүх гүйлгээг нь дээр хэлсэнчлэн Кастодиан байгууллага тусад нь бүртгэж хөтөлнө. Хувийн тэтгэврийн сан, хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани, Кастодиан гурав тулгын чулуу шиг бие биенээ хооронд нь хянах юм.

-Даатгуулагчид хуримтлуулсан мөнгөнөөс ашиглах боломжтой юу?

-Даатгуулагч нэг удаа нийт цуглуулсан хөрөнгийнхөө 30 хүртэлх хувийг боловсрол, эрүүл мэнд, ипотект зарцуулж болно гээд хуулийн төсөлд заасан байгаа. Энэ бол таны ирээдүйд хүртэх тэтгэвэрт зориулсан мөнгө учраас бүгдийг нь зарцуулах боломжгүй. Нэг удаа 30 хүртэлх хувийг нь дээрх гурван чиглэлээр зарцуулах боломжтой байхаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Хувийн нэмэлт, тэтгэврийн сангаас тэтгэвэрт гарах насыг нь хэд байхаар тооцоолсон бэ?

-Улсынхаа тэтгэвэрт гардаг настай адилхан. Эмэгтэй 55, эрэгтэй 60 нас хүрээд тэтгэвэр гарахтай зэрэгцээд хувийн тэтгэвэрээс тэтгэвэр авах эрх нь үүснэ. Тэтгэврээ гурван янзаар авах сонголттой. Нэгдүгээрт, хуримтлуулсан тэтгэврээ бөөнд нь нэг удаа авч болно. Ингэхдээ заавал холбогдох татвар төлөх юм. Хоёрдугаарт, цуглуулсан мөнгөө 10 жилээр хувааж авч болно. Ингэж авбал татваргүй. Гуравдугаар ангилал нь насан туршдаа буюу бурхан болтлоо авах. Эсвэл хувийн тэтгэврийн санд нь 20 сая төгрөгийн үлдэгдэл байлаа гэхэд “Эхлээд таван саяыг нь бөөнд нь авчихъя. Үлдэгдэл 15 саяыг нь 10 жилдээ хуваагаад авъя” гэж болно.

-Иргэд насан туршдаа нэмэлт тэтгэвэр өгч, өгчихөөд яг тэтгэвэрт гарах үед хуримтлал үүсгэж байсан компани дампуурчихвал яах вэ. Хуучны хадгаламж зээлийн хоршоод шиг дампуурчихвал хохирлыг нь хэн хариуцах бол?

-Хуулийн төсөл энэ талаар маш нарийн зохицуулалтууд оруулж ирсэн байгаа. Жишээлбэл, сангийн үйл ажиллагаа эрхлэгч компанид “Та энэ хүний мөнгийг аваад удирдахдаа заавал баталгаат өгөөж өгнө шүү” гэж зааж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр Монголбанкны бодлогын хүүтэй тэнцүү хэмжээний өгөөжийг даатгуулагчдадаа заавал өгөх ёстойг хуульчилсан.

Хэрэв өгч чадахгүй бол дүрмийн сангаасаа төлнө. Магадгүй дүрмийн сангаасаа төлж чадахгүй бол тухайн сан дээр тусгай комисс ажиллана. Шууд үйл ажиллагаанд нь хяналт тавиад, зогсоож тусгай зөвшөөрлийг нь түдгэлзүүлнэ. Том хэмжээний алдагдал болохоос өмнө барина гэсэн үг. Энэ бол нэг, хоёр сарын дотор шийдэгдэх ажил. Үүнийг Санхүүгийн зохицуулах хороо индикаторуудаараа байнга хянаад явна. Хэрэв зөрчлөө арилгачихвал үйл ажиллагааг нь хэвийн болгоно. Харин арилгахгүй бол татан буулгах арга хэмжээ авахаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Дүрмийн сангийн хөрөнгийг яаж тогтоож байгаа вэ?

-Одоогоор хуулийн төсөлд 20 тэрбум төгрөг байхаар тусгаад байгаа.

-Даатгуулагч тэтгэврээ авч чадалгүй нас барчихвал яах вэ?

-Мэдээж өвлөлийн харилцаа үүсч байгаа. Хуулинд хоёр төрлийн өвлөгч байна гэж зааж өгсөн. Нэгдүгээрт, эрх залгамжлагч. Гэрээгээ анх байгуулахдаа тэтгэврээ хэнд өвлүүлэхээ шууд зааж өгнө. Тэр хүн нь хэн ч байж болно. Үр хүүхэд, гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхөд ч юм уу.

Эсвэл заасан эрх залгамжлагч нь нас барсан тохиолдолд шууд өвлөлийн харилцаа үүснэ. Иргэний хуулиар тухайн хүний тэтгэврийг хэнд өвлүүлэх вэ гэдгийг шийдэх юм. Энэ бол хуулийн бас нэг амин сүнс нь.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сан нь банкинд мөнгөө хадгалахаас ямар давуу талтай вэ?

-Банкны хүүгийн хадгаламжийн орлогоос татвар авдаг Тэгвэл хувийн нэмэлт тэтгэврийн сан бол татвараас бүрэн чөлөөлчихнө. Бас банкин дахь хадгаламж өөрөө тогтвортой биш. Иргэн хадгаламжинд хийсэн мөнгөө нэг аваад, нэг хийгээд явдаг. Эсвэл хадгаламжаа шууд цуцлаад мөнгөө зарцуулчихдаг. Таван жилийн дараа хадгаламжгүй байх ч тохиолдол өндөр шүү дээ.

-Тэтгэврийн зээл авах боломж бүрдэх үү?

-Энэ бол тэтгэврийн бүтээгдэхүүн учраас тийм боломж байхгүй.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн үйл ажиллагаа явуулах компанид ямар шалгуур тавьж тусгай зөвшөөрөл олгох вэ?

-Компанийн тухай хуулиар ХХК үүсгэн байгуулна. Үйл ажиллагаагаа явуулаад нэр хүнд бүхий байгууллагаар аудитын тайлангаа гаргуулж баталгаажуулсан байхыг шаардаж байгаа. Дүрмийн сангийн 20 тэрбум төгрөгийг зээлээр бүрдүүлээгүй байх, ямар нэг банкны хар дансанд орсон мөнгө биш байх зэрэг шалгуур тавьсан. Удирдах бүрэлдэхүүнд бас хатуу шаардлага тавина. ТУЗ болон Гүйцэтгэх удирдлагад ажиллах хүн ямар шалгууртай байхыг хүртэл хуульчилна. Урьд нь банк дампууруулж байгаагүй байх, хугацаа хэтэрсэн өр зээлгүй, ял шийтгэлгүй хүн санг удирдана. Дараа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос тусгай зөвшөөрөл авсан байх зэрэг шалгууруудыг тавьж байгаа. Ийм хуулийн төсөл өргөн баригдаад хэлэлцэгдэхэд бэлэн болсон байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Гурван дарга маань гурван ч станц чирээд ирлээ. Аль нь эхэлж ашиглалтад орох юм бол” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрам “Манай улсад хөдөө аж ахуйн цогц реформ хэрэгтэй байна” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Доктор Б.Эрдэнэдалай “Улс төрийг мөнгөөр хийсээр байвал ардчиллын индексээрээ бид ухарсаар л байна” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Гурван дарга маань гурван ч станц чирээд ирлээ. Аль нь эхэлж ашиглалтад орох юм бол” хэмээн өгүүллээ

Монголын банкны холбооны гүйцэтгэх захирал Л.Амар “Банкны зээлийн хүүг 12 хувь руу аваачих боломжтой” гэлээ.

Ерөнхий боловсролын бодлогын удирдлага, зохицуулалтын газрын Сургалтын хөтөлбөр, үнэлгээний бодлогын удирдлага, зохицуулалт, тайлагналт хариуцсан ахлах шинжээч Д.Даваасүрэн “Их завсарлагааны цагийг уртасгах эрх сургуулийн удирдлагуудад бий” гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Лхагвадорж: Үл ойлголцлоос үүдэж дүү маань гэмт хэрэгтэн мэт нийгэмд ойлгогдлоо DNN.mn

Цахим сүлжээнд “Охинд маань 99545464 дугаараас маргааш ирж иж бүрэн шинжилгээ өгч болно гээд энгийн орон сууцны хаяг явуулсан байна” хэмээх агуулга бүхий зурагт мэдээлэл олон хүний хардлага, уур бухимдлыг төрүүлсэн юм. Дээрх дугаарын эзний ах Г.Лхагвадоржоос энэ талаар тодрууллаа.

-Таны дүү юу хийдэг хүн бэ. Яагаад сурагч хүүхэд рүү ирж шинжилгээ өг гэж бичсэн юм бэ?

-Уг нь дүү маань ярилцлага өгөх ёстой. Гэвч тэрээр одоо ярилцлага өгөх мантай байна. Дүү маань 30 хараахан хүрээгүй залуу бүсгүй. “Herbalife” брэндийнхээ судалгааны ажлыг хийж явж байгаад Жуковын автобусны буудал дээр нэг охиноос хэд хэдэн асуулт асуусан юм байна лээ.

Өглөөний цайгаа тогтмол уудаг уу, эрүүл зөв хооллолтын тухай мэдэх үү, хэдэн цагт хооллох нь эрүүл мэндэд тустай байдаг талаар мэдэх үү гэх мэт энгийн асуултууд асуусан гэсэн. Манай дүү тэр өдөр өөр олон хүмүүсээс судалгаа авсан. Тэгээд судалгаанд оролцсон хүмүүсийнхээ дугаарыг аваад дараа нь оношилгоонд орох эсэх талаар асууж, хаягаа явуулдаг юм байна. Сурагч охин руу унтахаасаа өмнө хаягаа явуулсан ба охины ээж залгаж дүү рүү маань бухимдсан, дайрч давшилсан өнгөөр ярьсан болохоор дүү маань “ирэхгүй байж болно” гэж хэлээд тасалчихсан нь үнэн. Дүү маань охиныг сурагч гэж мэдээгүй. Тэр охин өсгөлүүн биетэй оюутан шиг харагдсан гэсэн.

-Ямар үйл ажиллагаа явуулдаг газар вэ?

-Сансарын тунельд байрлалтай “Herbalife”-ын салбар, эрүүл зөв хооллолтын клуб байдаг. Тус салбараар олон хүн үйлчлүүлж, илүүдэл жингээ хасах, булчин массаа нэмэх зэрэг эрүүл мэнддээ анхаардаг юм. Шинжилгээ, оношилгоо хоёрын ялгааг хүмүүс мэдэхгүй байна. Шинжилгээ бол цуснаас дээж авна шүү дээ. Тус салбар дээр“Танита” гэдэг хүний биеийн бүтэц, усны хэмжээ, биологийн нас зэргийг тогтоож өгдөг шинжлэх ухаанч аппарат бий. Түүгээр л оношилгоо хийдэг юм. Ямар нэг байдлаар цус, шээснээс дээж авахгүй гэсэн үг. Хүний эрүүл мэндийн байдлыг тогтоогоод зөвлөгөө өгдөг. Хүсвэл “Herbalife”-ын бүтээгдэхүүн санал болгодог.

-Тухайн сурагч охины аав, ээж тухайн салбар дээр ирсэн үү?

-Тийм ээ, гуравдугаар сарын 1112ны шөнө л дээрх ташаа мэдээлэл эрчимтэй тархаж олон нийтийн анхааралд өртсөн. Тиймээс би маргааш нь маш олон хүн ирэх байх, бүгдэд нь үнэн учрыг хэлж ойлгуулах зорилгоор дүүтэйгээ хамт хүлээж байсан. Гаднаас хоёр хүн(охины аав, ээж) орж ирээд орилж хашгичаад эхэлсэн. Та тайвшир, ярилцъя гэж хэлэхэд давшилсаар байсан. Хүүхдэдээ хараа хяналт тавьж байгаа ээжийг бид буруутгахгүй ээ. Гэхдээ юмыг нягталж, үнэн зөвийг нь мэдэхгүйгээр цахим орчинд худал сэрэмжлүүлэх мэдээ тарааж байгаа нь буруу үйлдэл. Ялангуяа хүний утасны дугаарыг нийтэд ил зарлах бол байж болохгүй үйлдэл шүү дээ. Манай дүү тэр дугаараа арав гаруй жил хэрэглэсэн учир ажлын шугамаар маш олон хүмүүс холбогддог. Харин худал мэдээлэлд сохроор итгэсэн танихгүй хүмүүс дүү рүү минь муухай үгс хэлж, сөрөг зүйлс бичиж ажлаа хийх боломжгүй байна.

-Нөхцөл байдалтай танилцаад сурагч охины гэр бүл цахим орчинд тавьсан худал мэдээллээ устгасан уу?

-Тийм байх гэж найдаж байна. Гэхдээ яг хараагүй шүү дээ. Хамгийн их хандалт, түгээлт хийсэн хүн нь өөр хүн хуулж тавьсан байна гэж цагдаа дээр очоод дам сонссон. Би сурагч охины ээж болон цахим орчинд худал мэдээлэл тарааж байгаа тэдгээр хүмүүсийн нэрийг хэлэхгүй. Дүүтэй маань холбоотой худал мэдээлэл агуулж байгаа пост бүрийн сэтгэгдэл хэсэгт “худал мэдээлэл шүү, буруу ташаа ойлгосон байна” гэж бичсэн боловч миний бичсэн зүйлийг тэдгээр хүмүүс устгаад намайг блоклоод байгаа. Үл ойлголцлоос үүдэж дүү маань гэмт хэрэгтэн мэт нийгэмд ойлгогдлоо. Цагдаагийн газар руу мэдүүлэг өгөх гэж яваад хоёр удаа торгуульсан мөнгөө би сурагч охины ээжээс нэхэмжилсэн. Гэтэл тэд хийсэн алдаагаа зөв гэж үзэж, огтхон ч гэмшихгүй байна.

-Танай дүүгийн сэтгэл зүй одоо ямар байна вэ?

-Дүү маань багш мэргэжилтэй, гэхдээ сүүлийн нэг жил худалдааны чиглэлээр ажиллаад түүнийхээ үр шим, ашгийг хүртэж эхэлж байсан юм. Одоогоор сэтгэл зүйн хувьд хэцүү байдалтай байна. Ажлаа тайван хийж чадахгүй, нойр муутай байна. Орой үдэш танихгүй дугаарууд залгаж сөрөг, муухай зүйлс хэлж, бичиж байна. Иргэд ямар ч эх сурвалж, баримт нотолгоогүйгээр фэйсбүүкээс уншсан зүйлдээ итгэж түүнийгээ туйлын үнэн мэт ойлгож байна. Энэхүү үйлдэл маш буруу.

Үүний цаана буруу ойлгогдсон хүн сэтгэл санаа, ажил амьдралаараа хохирч байна. Маш олон шар мэдээний сайтууд энэхүү худал мэдээгээр хандалт авах гэж тавьсан, одоо болтол устгаагүй. Хүнийг санаатай, санамсаргүй байдлаар гүжирдэж, гүтгэчихээд сүүлд нь ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй байдлыг таслан зогсоох хэрэгтэй.

Н.Нарванчин

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Шимизү Такэнори: Япон улс Монголоос ховор металл, жонш импортлох өндөр сонирхолтой DNN.mn

Монгол, Япон хоёр у лсын харилцааг з алгамжлан явах, мэдээллийг түгээн таниулах чадвартай залуусыг Японд урьж тус улсын нийгэм, эдийн засаг, соёл спорт, шинжлэх ухаан, гадаад харилцааны талаарх ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлэх зорилго бүхий “Jenesys” төсөл 2007 оноос хойш хэрэгжиж иржээ. “Jenesys2023”-ын оролцогчид энэ сарын 4-11-нд Япон улсыг зориод ирлээ. Энэ удаагийн хөтөлбөрт Япон улсаас Монгол Улсад суух онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд асан Шимизү Такэноригийн лекц багтсан нь онцлог байв. Ноён Шимизү өөрийн төрөлх оита мужийн Коконоэ хотод төвхнөжээ. Тэндээ Монгол Улстай холбоотой түүх, соёл, өөрийн ажиллаж байсан үеийн бүхий л биет дурсгалуудаар гэр галарей байгуулснаа монгол хүүхэд, залууст сонирхуулж амттай тайлбаруудыг хийж байлаа. Мөн тэрээр ойн гүн дэх өөрийн эзэмшлийн уламжлалт байшингаа сэргээн засварлаж, япон монгол хүүхэд залуусыг хамт байрлуулж танилцуулж нөхөрлүүлэх, Монгол Улсын талаарх мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх чин хүсэлтэй байгаагаа дуулгаж байлаа.

Энэ уулзалтын үеэр түүнтэй цөөн хором хөөрөлдлөө.

-Та ингэхэд анх Монголд хэзээ хөл тавьж байв даа?

-Би дөрвөн удаа Монголд очиж байсан. Ингэхдээ их сонин цаг үеүд байдаг. Хамгийн анх очиход социализмын үе байсан. Та бүхэн социализмын үед төрөөгүй учраас мэдэхгүй. Хоёр дахь удаа очиход ардчиллын хөдөлгөөн эхэлсэн үе таарсан. Талбай дээр 50 мянга гаруй залуус цуглаж Засгийн газрыг эсэргүүцэж байсан цаг үе.

Гурав дахь удаа очиход эдийн засгийн хямралын хүнд үе байлаа. Хамгийн сүүлд 2011 онд Элчин сайдаар томилогдон очих үед Монгол Улс хөгжиж, х үмүүсийн амьдрал сайжирсан нь илт харагдаж байв. Япон, Монгол хоёр улсын харилцаа ч өндөр түвшинд хүрсэн ийм цаг үед очиж байлаа.

-Таны төрөлх нутаг Оита муж манай улстай нэлээд эртнээс харилцаа тогтоосон гэв үү. Чухам ямар байдлаар харилцаж байна вэ?

-Монгол, Оита мужийн харилцаа бүр социализмын үеэс эхтэй. Оита бол халуун рашаанаараа дэлхийд алдартай. Газрын гүний халуун усыг ашиглан усан цахилгаан станц байгуулсан нутаг. Тиймээс энэ хүрээнд Баянхонгор аймагтай хамтын ажиллагаатай байдаг.

-Таныг Монголын төлөө их зүйл бүтээсэн хүмүүсийн нэг гэж монголчууд үнэлдэг. Монгол хэлээр бидэнтэй харилцаж, Монголын түүх, соёлын дурсгалт зүйлсээр галерей байгуулчихсан байхыг харах сайхан байна?

-Би залуудаа орчуулагч хийж байсан үеийг бодоход одоо монгол хэлийг мартжээ /инээв/. Намайг Элчин сайдаар ажиллаж байх хугацаанд ерөнхий сайд Абэ гурван удаа Монголд айлчилсан байдаг. Өмнө нь ийм тохиолдол байгаагүй. Абэ сайд үнэхээр Монголд элэгтэй хүн байсан. Харамсалтай нь хоёр жилийн өмнө алагдсан. Одоо миний санаа зовж байгаа нэг зүйл бол залуу үеийн япончууд Монголын талаар мэдлэг улам буурч байна. Японд Монголыг сонирхож байгаа хүмүүс гэвэл бидний үеийн 60, 70, 80 хүрсэн хүмүүс. Гэтэл Монголын дундаж насжилт 28, Японы дундаж нас 48. Бидэн шиг хөгширсөн хүмүүс л байна. Тиймээс Японы залуус Монголын талаар мэдлэгтэй болохгүй л бол бидний дараагийн үе мэдэхгүй болж эхлэх нь. Тэгвэл хоёр улсын харилцаанд сөрөг нөлөөтэй. Үүнийг засмаар байна. Япон залуус Монгол гэхээр бараг мэдэхгүй байна. Харин Монголд очоод ирсэн хойноо дахин дахин очихыг хүсдэг тийм сайхан нутаг. Тиймээс би аль болох олон япон залууст Монголыг танилцуулах хүсэлтэй байдаг. Энэ хүрээнд инстаграм хаяг нээж, Монголын талаар танилцуулдаг болсон.

-Монгол, Япон хоёр улс дипломат харилцаа тогтоогоод хагас зуун жил өнгөрчихлөө. Эрт үеэс зээл тусламжаас эхлээд эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтцийн салбарын аль сайн бүтээн байгуулалтууд хийгдсэн байдаг шүү?

-Би Элчин сайдаар анх очихдоо боловсролын салбарт их анхаарч байлаа. Монголчууд сайн боловсрол авч олж авч чадвал ямар ч асуудлыг даван туулж чадна. Үүнд туслах нь миний үүрэг гэж бодож ажиллаж байсан. Түүх өгүүлэх бүтээн байгуулалтууд ч бий. Үүний нэг бол Замын-Үүд дэх ачаа ачих терминал. Би Японоос Монголд яваад оччихсон байдаг. Ачаа маань ирдэггүй хоёр сар болсон. Учрыг нь лавлатал Эрээнд гацчихсан байсан. Тиймээс Замын-Үүд дээр ачаа ачих бааз байгуулах төсөл хэрэгжүүлсэн.

Нарны замын төсөл хэрэгжүүлэх үед ямар нэр өгөхөө мэддэггүй. Нэгэнт Монгол Улс хөгжсөөр байх болно. Япон улсын тусламж дэмжлэгийн талаар ирээдүй хойчийн залуус мартах цаг ирнэ. Ийм учир хэзээд дурсаж байх зүйл бол нэршил гэж үзээд энэ төслийг нэрлэх уралдаан зарласан. Арваад нэрс ирснээс “Нарны зам” гэх нэршил шалгарч байлаа.

Сүүлд гурван том төсөл хэрэгжсэн. Эхнийх нь Чингис хаан олон улсын нисэх буудал, хоёр дахь нь 1000 инженер бэлтгэх төсөл. Гурав дахь АШУҮИС-ийн Монгол-Японы эмнэлэг. Би Монголд олон сайхан найзуудтай. Үүний нэг нь уртын дуучин Норовбанзад, морин хуурч Батчулуун нар байлаа. Тэд буруу о ношлогдож Японд эмчлүүлэхээр аваачсан ч оройтсон байлаа.

-Цаг үеийн асуудлаар нэг зүйл тодруулъя. Орос-Украины дайн Монголд ямар нөлөө үзүүлнэ гэж та хардаг вэ?

-Украины дайны нөлөө шууд гарахгүй. Гэхдээ энэ дайныг Орос хийж байгаа учраас нөлөө зайлшгүй Монголд бий болно. Нааштай нөлөө биш байх. Яагаад гэвэл бид Оросыг шүүмжилдэг. Хариу арга хэмжээ авч байгаа. Сөрөг нөлөө байсаар байна.

Хуучин цаг үед Хятад, Орос хоёр харилцаа таагүй явж ирсэн. Харин өнөөдөр энэ хоёр улсын харилцаа нэлээд өндөр түвшинд хүрч байна. Монголын хүнд цаг үед Орос дэмждэг байсан. Одоо тэд Хятадын үгэнд орно.

-Япон Монголоос байгалийн баялаг экспортлох сонирхолтой гэж та сая хэлсэн. Чухам ямар чиглэлээр хамтрах сонирхол байна вэ?

-2016 онд хоёр улс эдийн засгийн түншлэл байгуулсан. Гэвч нэг их сайн урагшлахгүй байна. Япон Монголоос байгалийн нөөц авах өндөр сонирхолтой. Ховор металл, жонш экспортлох хүсэлтэй байдаг. Харамсалтай нь тээврийн асуудал байнга гардаг. Ингэхээр Хятадыг дайраад явуулахаас өөр аргагүй.

Зөвхөн Япон гэлтгүй Солонгос, Энэтхэг ч Монголын байгалийн нөөцийг төдийгүй Монголын хөдөө аж ахуйн бүээгдэхүүн авах сонирхол өндөр. Тэр салбарт хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой хүмүүс бий. Өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад янз бүрийн дарамт үзүүлсээр ирсэн. Үүнд хөрөнгө оруулагчид айж болгоомжилж ханддаг. Энэ уур амьсгалыг өөрчилж Монголын талаас идэвхтэй, хөрөнгө оруулагчийг х а мгаалах талаар танилцуулга хийх хэрэгтэй болов уу.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

О.Чулуунбилэг: Улс төрийн намд итгэх иргэдийн итгэл алдрах нь ардчилалд маш хортой DNN.mn

Улс төр судлаач, Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа.

-Улс төрийн том сонгуулиас өмнө Монголын хоёр том нам генсекээ солих гэж байна. Та бол улс төр судлаач хүн. Том өрсөлдөөний өмнө намууд ЕНБ-ийн даргаа солих нь нийгэмд болоод тухайн намд ямар нөлөө үзүүлэх бол?

-Миний харж байгаагаар сонгуулийн өмнө улс төрийн хоёр нам генсекээ сольж амжихгүй. Шаардлага ч байхгүй. Тойргийн болон жагсаалтын нэр дэвшилттэй холбоотой намуудын бүлэг фракцуудын дотоод шахалт л улс төрийн мэдээ болж түгээгдэж байна. Яагаад намуудын генсекүүдийг онцолж нүдээд байна гэхээр тухайн намын сонгуулийн хороонд өгөх нэр дэвшигчдийн жагсаалтад гарын үсэг зурах болохоор тэр. Сэтгэл дундуур байгаа хэсэг нь “зодож” байж квотоо авах юмуу тоогоо нэмэх стратеги явж байна. Хэрвээ солих юм бол эцэс төгсгөлгүй дотоод зодоон, бужигнаан руу явна. залуу үеийнхэн генсекээ хийцгээг л дээ.

-Олон нийтийн улс төрд итгэх итгэл алдарчихлаа. Бие даагчдыг л сонгоно гэцгээх юм. Ер нь улс төрийн намын дэмжигч байх, намд итгэх нь иргэдэд ямар ач холбогдолтой байдаг вэ?

-Бие даагчдыг сонгоно гэсэн өндөр хувьтай судалгаа харсангүй.

Яг өнөөдөртөө намуудын рейтинг харьцангуй сул байгаа ч сонгууль дөхөх тусам хоёр том нам руугаа сонгогчдын санал шахагдсаар 70 гаруй хувь руу оччихдог. Энэ жилийн хувьд холимог тогтолцоогоор том тойрог дээр сонгууль болно. Холимог тогтолцоо, том тойрог дээр бие даагч гэхээсээ том намын бүтэц, том сэдэв, том аймгаас гаралтай байх, танигдалт чухал нөлөөтэй.

Баруун бүсийн нэг сонгогч дал наян нэрсээс 10 нэр дэвшигч, нэг нам нийт 11 санал дугуйлна. Жирийн сонгогчийн хувьд 11 санал алдаагүй бүрэн дугуйлна гэдэг гол хүндрэл байх болов уу.

-Иргэдийн намд итгэхгүй байгаа байдал нь ирэх зургадугаар сарын Монгол төрийн сонгуулийн хувь заяанд яаж нөлөөлөх бол?

-Иргэдийн улс төрийн намд итгэх итгэл жилээс жилд буурч байгаа учраас сая үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийж холимог тогтолцоог намууд дэмжиж хууль болгож баталсан. Тэгэхээр ирэх зургадугаар сард сонгуулийн ирц ямар байхыг хамтдаа харцгаах нь.

Ер нь улс төрийн намд итгэх иргэдийн итгэл унах нь ардчилалд асар хортой. Итгэл алдарсан иргэдийн ихэнх нь улс төрөөс дайждаг. Иргэд оролцохгүй дайжаад эхлэхээр ардчилал өөрөө маш амархан дарангуйлал руу шилждэг. Саяхан олон улсын V Dem институтээс гаргасан 2024 оны индексээр Монгол Улс дарангуйлалд шилжих эрсдэлтэй 42 орны тоонд багтсан. Чухам энэ эрсдэлээс хамгаалж чадна гэж л бид сая давжаа парламентаа томсгож, холимог тогтолцоо нэвтрүүлсэн. Би бол илүү өөдрөгөөр харж байна.

-Мэдээж сонгуулийн санал хураалтаар дараагийн Засгийн газар аль намаас вэ гэдэг нь тодорно. Гэхдээ өнөөдрийн улс төрийн намуудын байдал, түүний доторх трэнд улстөрчдийн төрх сонгуульд нөлөөлөх байх. Та судлаач хүний хувьд ирэх сонгуулиар хоёр намын эвслийн, эсвэл жижиг том олон намаас бүрдсэн эвслийн Засгийн газрын аль нь байх магадлалтай гэж харж байна?

-Холимог сонгуулийн тогтолцоо өөрөө байнгын эвслийн Засгийн газрыг бүрдүүлдэг. Эвслийн Засгийн газрын тэргүүн нь хатуу гэхээсээ холбогч ур чадвартай улстөрч байхыг шаарддаг. Тиймээс цаашид Ерөнхий сайд болно гэсэн зорилготой улстөрч илүү холбоос хийх, уян хатан чадвар эзэмших ёстой гэсэн үг болох нь. Гадаад орчин дахь геополитикийн тектоник шилжилт, мега төслүүдийн зогсонгишил, ардчиллын ухралт зэргээс болж том намуудын эвслийн Засгийн газар байгуулагдана. Харин үе үе сайдуудаа сольдог хямрал бол байнга байна.

-Улс төрийн ид халалт эхэлж байна. Өнөөдөр улс төрийн зах зээлд ямар нэр дэвшигч, ямар бодлоготой нам трэнд болох бол?

-Хувь улстөрчийн ур чадвар, боловсрол ямар байхаас үл хамаарч том тойрог, эсвэл жагсаалт дахь улстөрчдийн хувьд олон сонгогчдодоо хүрэхийн тулд технологийн дэвшлийг ашиглаж чадсан нь л трэнд болно. Тухайлбал, хиймэл оюун, сошиал экосистем.

Р.ЖАРГАЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Б. Цэнддоогийн “Ичигсэд ч хөдөлчихлөө …” нийтлэл хэвлэгдлээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы пүрэв гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Элчин сайд асан Шимизү Такэнори “Япон улс Монголоос ховор металл, жонш импортлох өндөр сонирхолтой” гэснийн IV нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн өдрийн тэмдэглэл нийтлэгдлээ.

“Таван толгойг танд үлдээсэн” Зандаахүүгийн Энхболдыг шүүхээс яагаад 40 саяар торгох болов?

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Нийгмийн даатгалын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батжаргал “Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хууль батлагдвал даатгуулагч нэг удаа нийт цуглуулсан хөрөнгийнхөө 30 хүртэлх хувийг зарцуулах боломжтой” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол нүүрт Б. Цэнддоогийн” Ичигсэд ч хөдөлчихлөө …” нийтлэл хэвлэгдлээ. 

Хүний эрхийн Үндэсний к омиссын даргаар сонгогдоод удаагүй байгаа доктор Д.Сүнжид ” Хүний эрх хамгаалах тогтолцоо сул байгаа шалтгаан нь төрийн байгууллагуудын уялдаагүй байдал” хэмээв.

“Цаг үе, үйл явдал” нүүрт Монгол Улсаар унадаг дугуйтай аялсан Францын иргэн Франсуа Лемансель” Монгол гэрийн тооноор үзэгдэх шөнийн тэнгэрийг өөр хаана ч харахгүй” хэмээн ярилаа.

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы пүрэв гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375, 99130850 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

С.Зулпхар: Ажил олгогчийг дэмжих зохицуулалт нийгмийн даатгалын шинэ хуульд туссан DNN.mn

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Дэд сайд С.Зулпхартай ярилцлаа.

-Нийгмийн даатгалын шинэчлэлийн багц хуульэнэ оны эхний өдрөөс хэрэгжиж эхэллээ. Хуульд ямар, ямар өөрчлөлт оров?

–УИХ-аас 1994 онд Нийгмийн даатгалын багц хуулийг баталснаар Монгол Улс 1995 оноос шимтгэлтэй нийгмийн даатгалын тогтолцоонд шилжсэн түүхтэй. Энэ тогтолцоо нь иргэдийг өндөр наслах, өвчлөх, хөдөлмөрийн чадвараа алдах, эрүүл мэндээрээ хохирох, ажилгүй болох, тэжээгчээ алдах зэрэг санхүүгийн баталгаа нь алдагдсан үед  тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр олгож ирсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Нийгмийн даатгалын багц хуулинд 30 гаруй удаа нэмэлт, өөрчлөлт орж байв. Харин өмнөх оны долдугаар сард баталсан Нийгмийн даатгалын багц хуулинд олон зохицуулалтыг шинээр тусгасан. Тухайлбал, тэтгэврийн даатгалын тогтолцоог хуваарилалтаас хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны хийсвэр бичилтийг мөнгөжүүлэх, тэтгэврийн нөөц сан бүрдүүлэх,олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо нэвтрүүлэх, тэтгэврийг өвлүүлэхийг хуульчилсан. Мөн багц хууль хэрэгжиж эхэлснээр нийгмийн даатгалын сангийн тогтвортой байдлыг хангах нөхцөлийг бүрдүүлэх, сангийн чөлөөт мөнгөн хөрөнгийг эрсдэлгүй санхүүгийн хэрэгсэлд оруулах, хуулиудын уялдааг хангах, ажил олгогч, даатгуулагчид чиглэсэн үйлчилгээний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, үйлчилгээг цахим хэлбэрт оруулж иргэд, даатгуулагчид чирэгдэлгүй үйлчлэх, ажил олгогчдод олгох хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчнөөс урьдчилсан сэргийлэх үйл ажиллагааны зардлын хэмжээг нэмэгдүүлэх, нийгмийн даатгалын байгууллагын засаглалыг оновчтой болгох юм.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээнд өөрчлөлт оров уу?

–Энэ талаар хуульд ямар нэг өөрчлөлт ороогүй, шимтгэлийн хувь нэмэгдээгүй. Харин ажил олгогчийн даатгалын төрөл бүрт шимтгэл төлөх хувь хэмжээг хооронд нь гүйлгэсэн. Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийг 0.8-2.8 хувиар ялгаатай ажил олгогчоос төлдөг байсан. Энэ хувь хэмжээнээс 0.3 пунктийг ажил олгогчийн төлөх ажилгүйдлийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээн дээр нэмж 0.5 хувь болсон. Өмнө нь ажил олгогчийн үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаарч үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг тогтоодог байсан бол хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд хөдөлмөрийн эрүүл ахуй, аюулгүй ажиллагааны шаардлага, ажлын байрны хөдөлмөрийн нөхцөлөөс хамааралтайгаар 0.5-2.5 хувиар тогтоодог болсон.

-Ингэхэд ажил олгогчийг дэмжих ямар зохицуулалт шинээр туссан юм бол?

–Нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжоор ажил олгогчид хоёр төрлийн хөнгөлөлт үзүүлдэг байсан. Энэ нь ажилгүйдлийн даатгалын шимтгэлийн болон үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийн хөнгөлөлтийг 10 хүртэл хувиар үзүүлдэг байсан. Харин энэ хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд дээрх хоёр хөнгөлөлтийг хэвээр мөрдөнө. Үүний зэрэгцээхөнгөлөлт үзүүлэх хувь хэмжээг 15 хувь болгон өсгөсөн. Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийн чөлөөлөлтийг 12 сар хүртэлх хугацаагаарүзүүлэх шинэ зохицуулалтыг тусгасан. Мөн дээр хэлсэнчлэн ажил олгогч үйл ажиллагааны чиглэлээсээ хамаарч 0.5-2.5 хувиар үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийг төлдөг байсан бол энэ оноос эхлэн ажлын байрны нөхцөлөөс нь хамаарч 0.5-2.5 хувиар шимтгэл төлөхөөр зохицуулсан. Ингэснээр ажил олгогчийн төлөх шимтгэлийн хэмжээ багасгах юм.

-Та сая олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо нэвтрүүлнэ гэлээ. Энэ ямар учиртай юм бэ?

–Даатгуулагчийг улсын нийгмийн даатгалын тогтолцоонд хамрагдаж, тэтгэвэр авахаас гадна хувийн нэмэлт тэтгэврийн даатгалд давхар даатгуулж хоёр эх үүсвэрээс тэтгэвэр авдаг байх эрх зүйн орчинг бүрдүүлсэн. Хувийн нэмэлт тэтгэврийн харилцааг зохицуулах хуулийн төсөл юм. Энэ хуулиар хувийн нэмэлт тэтгэврийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, хувийн нэмэлт тэтгэврийн хуримтлал үүсгэх, тэтгэврийн хуримтлалаас хөрөнгө оруулалт хийх, хувийн нэмэлт тэтгэвэр олгох, тэтгэвэр өвлүүлэх, мэдээллийн сан бүрдүүлэх, хяналт тавих, талуудын эрх ашгийг хамгаалахтай холбоотой харилцааг зохицуулна.

Энэ хуулийн төслийг УИХ-ын хаврын чуулганаар хэлэлцүүлж хэлэлцэхийг дэмжсэн. Улмаар 2023 оны намрын чуулганы хугацаанд Нийгмийн бодлогын байнгын хороо, Эдийн засгийн байнгын хороогоор тус тус хэлэлцэж дэмжсэн. Манай яамны зүгээс энэ оны хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэх саналаа хүргүүлээд байна.

-Тэтгэврийн бодолт тогтоолт дээр иргэд шударга бус байна гэж их шүүмжилдэг. Ер нь тэтгэврийг яаж бодвол шударга байх вэ?

–Манай улсын тэтгэврийн даатгалын тогтолцоо нь хуваарилалтын зарчмаар буюу одоогийн даатгуулагчийн төлсөн шимтгэлээр тэтгэвэр олгодог. Тэтгэвэр бодолтын хувьд одоо цалинд суурилсан аргаар, шимтгэлд суурилсан аргаар гэсэн хоёр сонголттой болсон. Цалинд суурилсан арга нь бол та бидний сайн мэдэх дараалсан таван жилийн цалингаа сонгож тэтгэврээ бодуулах. Хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд 1960 оноос өмнө төрсөн даатгуулагч энэ аргаар, 1960-1979 оны хооронд төрсөн даатгуулагч дээрх хоёр аргаас сонгох боломжтой. Харин 1979 оноос хойш төрсөн даатгуулагч зөвхөн шимтгэлд суурилсан аргаар тэтгэвэр бодуулахаар зохицуулсан. Шимтгэлд суурилсан арга нь ямар учиртай вэ гэвэл даатгуулагч хэр их хэмжээний шимтгэл төлсөн байна түүнтэй уялдаатай тэтгэвэр авна гэсэн үг. Даатгуулагчийн тэтгэвэр тогтоолгох үеийн нэрийн дансны үлдэгдлийг тэтгэвэр авах дундаж хугацааны илэрхийлэлд хуваах замаар тэтгэврийг бодно гэж ойлгоно. Энэ нь өөрөө тэтгэврийг бодитой, шударга тогтоох зарчим гэж бодож байна.

-Монголчууд насаараа НДШ төлж, төлчихөөд тэтгэвэрт гараад удалгүй нас бардаг. Тэтгэврийг өвлүүлэх асуудал багц хуульд багтсан уу?

–Гадуур иргэдийн дунд зөрүүтэй ойлголт яваад байх шиг байна. Тэтгэвэр өвлүүлэх асуудлыг өндөр насны тэтгэврийн тусгай зохицуулалт буюу 20 хувьтай андуурч асууж лавлаж байна. Энэ 20 хувийн нэмэгдэл олгох харилцааг Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуулиар зохицуулж байгаа. Хуулийн дагуу өндөр насны тэтгэвэр авч байсан хүн нас барсан тохиолдолд түүний эхнэр эсхүл нөхрийн тэтгэврийн хэмжээг авч байсан тэтгэврийнх нь 20 хувиар нэмэгдүүлэн олгох юм. Мөн өвлөлтийн нэг элемент бол тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр юм. 2023 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар нийт 20.5 мянган тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр авагчид 119.0 тэрбум төгрөгийн тэтгэвэр олгоод байна.

-Нийгмийн даатгалыг иргэд зөвхөн тэтгэвэр л гэж хардаг. Нийгмийн даатгалаас хэчнээн төрлийн үйлчилгээ үзүүлж байна вэ?

–Нийгмийн даатгал бол зөвхөн тэтгэвэр биш л дээ. Нийгмийн даатгал нь дөрвөн төрлийн сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр, зардал олгодог. Тэтгэвэр гэх агуулгын доор тэтгэврийн даатгалын сангаас гурав, цэргийн төрлөөр гурав, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас хоёр төрлийн тэтгэврийг тогтоож олгож байна. Тэтгэмжийн хувьд тэтгэмжийн даатгалын сангаас гурав, ажилгүйдлийн даатгалын сангаас нэг, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас хоёр төрлийн тэтгэмж олгодог байх жишээтэй. Мөн төлбөр, зардал, ажил олгогчдод шимтгэлийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлт зэргийг үзүүлдэг. Мэдээж дээрх үйлчилгээг авахын тулд холбогдох хууль тогтоомжид заасан нөхцөл болзолыг хангасан байх шаардлагатай шүү дээ. Өнгөрсөн оны байдлаар гэхэд 205.6 мянган даатгуулагчид нийтдээ 182.2 тэрбум төгрөгийн тэтгэмж олгосон байна.

-Өнгөрсөн онд тэтгэврийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн. Үүний дараа иргэдийн дунд итгэлцүүр гэх яриа их гарсан. Ямар аргачлалаар боддог юм бэ?

–Даатгуулагчийн тэтгэвэр тогтоолгох жилүүдийн цалинг хэрэглээний үнийн өөрчлөлт, цалин хөлсний өсөлттэй уялдуулан өнөөгийн үнэ цэнд ойртуулах коэффициентийг итгэлцүүр гэж хэлээд байгаа. Итгэлцүүрийг 1997 оноос хойш зургаан удаа баталсан. Хамгийн сүүлд буюу одоогийн мөрдөж байгаа итгэлцүүрийг есөн жилийн өмнө буюу 2014 онд 2011 оныг “1” гэсэн, 1990 оны хувьд “715” суурьтайгаар баталж байсан. Харин 2023 онд шинэчлэн тооцсон тэтгэвэр бодох цалингийн итгэлцүүрийг хэрэглээний үнийн өөрчлөлт, цалин хөлсний өсөлттэй уялдуулан 2022 он суурьтай тооцож гаргасан. Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуулинд итгэлцүүрийг жил бүр Засгийн газар шинэчлэн баталж байхаар, тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийн хэмжээг өмнөх оны инфляцын жилийн дундаж түвшинтэй уялдуулан жил бүр нэмэгдүүлж байх зохицуулалт Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн хуульд тус тус тусгасан. Тэгэхээр цаашид тэтгэвэр бодох итгэлцүүрийг жил бүр шинэчилж, зөвхөн тухайн жилд шинээр тэтгэвэр тогтоолгосон хүнд ашиглана.

-Нэрийн дансан дахь хуримтлалыг шимтгэл төлөгч хэзээнээс ашиглаж болох юм бэ?

–Нэрийн дансны харилцааг зохицуулсан хууль анх 1999 онд батлагдаж, 2000 оноос эхлэн 1960 оноос хойш төрсөн даатгуулагчдад нэрийн данс нээж байсан. Одоогийн байдлаар нэрийн дансанд бүртгэлтэй 1.5 сая даатгуулагч байна. Мөн түрүүн хэлсэнчлэн 1960-1979 оны хооронд төрсөн даатгуулагч тэтгэвэр тогтоох аргаас сонгоно. 1979 оноос хойш төрсөн даатгуулагч шимтгэлд суурилсан аргаар тэтгэвэр тогтоолгох юм. Тэгэхээр тэтгэвэрт олгох санхүүжилт нь тухайн даатгуулагчийн нэрийн данс дахь орлогоос санхүүжүүлэх юм. Шинэ хуулиар нэрийн дансны орлогыг 2030 оноос эхлэн мөнгөжүүлэхээр тусгасан.

-Ер нь олон улсадтэтгэврийн даатгалын тогтолцоонд ямар шинэчлэлийг чухалчилж байна вэ?

–Улс орон бүр л өөрийн орны онцлогт нийцсэн нийгмийн даатгалын тэр дундаа тэтгэврийн даатгалын тогтолцоог бий болгож, хэрэгжүүлдэг. Дэлхийн ихэнх улс орнууд нэгдүгээрт параметрийн шинэчлэл хийж байна. Энэ нь нас, тэтгэвэр бодох аргачлал, шимтгэл төлөх доод хэмжээ, хугацааг өөрчилж байгаа гэсэн үг юм. Мөн тогтолцооны өөрчлөлт хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг давхаргат тогтолцооноос олон давхаргат тогтолцоонд, хуваарилалтын тогтолцооноос хуримтлалын тогтолцоонд шилжих зохицуулалт юм.

Дэлхий нийтийн чиг хандлага тухайн хүн хэр хэмжээний шимтгэл төлнө түүнтэй уялдаатай тэтгэвэр авах чиглэл рүү тогтолцоогоо өөрчилж байна. Манай улс ч ялгаагүй хуваарилалтын тогтолцооноос хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжих эхний алхмыг хийсэн.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Анхзаяа: Намуудын дотоод ардчилалд асуудал их байна DNN.mn

Жендер активист, улс төр судлалын магистрант Б.Анхзаяатай сонгууль тойрсон асуудлаар ярилцлаа.

-Монголчууд бид төлөөллийн ардчиллыг сонгосноос хойш ес дэх удаагийн парламентын сонгуулиа өгөх гэж байна. Ер нь бид төлөөллийг хангаж ирсэн үү гэдэг асуултаас ярилцлагаа эхэлье?

-Төлөөллийн байгууллага нь мөн чанараараа ажиллаж ирсэн эсэхийг тухайн институтэд итгэх олон нийтийн итгэлээс харж болно. 2023 онд хийгдсэн “Монголд төлөөллийн ардчиллын институтүүд чиг үүргээ хэрхэн хэрэгжүүлж байна вэ?” гэх судалгаа байдаг. Тэнд УИХ-д итгэдэггүй гэж хариулсан нь 2010 онд 44 хувь байсан бол 2023 онд 66 хувь болж өссөн байдаг. Харин улс төрийн намуудад итгэдэггүй гэсэн үзүүлэлт 2010 онд 58 хувь байсан нь 2023 онд 71 хувь болж нэмэгдсэн байгаа юм. Энэ үзүүлэлт манай төлөөллийн ардчиллын хөгжилд бодит бэрхшээл тулгарсныг тод харуулж байгаа гэж болно. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн намууд олон түмнийхээ санаа бодлыг тусгахгүй, оролцоог нь хангахгүйгээр өнөөдрийг хүрсний хор уршиг гэж болно.

Эндээс бид алдаа оноогоо дүгнэж, цаашид арай өөр арга замыг эрэлхийлэх хэрэгтэй гэдгээ ойлгох хэрэгтэй болов уу. Парламент бага ард түмэн гэж бид хэлдэг. Нийгмийн бүлгийн төлөөллийг хангах бүх арга замыг намууд эрэлхийлэх нь магадгүй энэ гацаанаас гарах том боломж ч байж магадгүй юм. Залуучууд, эмэгтэйчүүд, мэргэжилтнүүд, нийгмийн цөөнх гээд бүхий л бүлгийн төлөөлөл парламент болон бусад төлөөллийн байгууллагад сууж байх учиртай.

Ард түмний амьдралаас хол тасарсан парламентыг бидэнтэй “ойртуулах” ганц боломж л энэ гэж харж байна.

-Өнгөрсөн жилийн хуулийн томоохон өөрчлөлтүүд нь парламентын төлөөлөх чадварыг нэмэгдүүлэхээр хийсэн өөрчлөлтүүд гэж ойлгож байсан. Гэхдээ бүсчилсэн тойргийн тогтолцоо нь энэ бүгдээ үгүйсгэж байгаа юм биш үү?

-Иргэн хүний хувиар өнгөрсөн хавар хийгдсэн органик хуулийн өөрчлөлтүүдэд ихээхэн найдлага тавьж байлаа. Гэтэл нэг өөрчлөлтөө нөгөө гараараа үгүйсгэсэн сонгуулийн тойргийг зурчихсан. Сонгуулийн зардлыг багасгаж, шинэ улстөрчдөд боломж олгоно, нэг саналын үнэ цэнийг нэмэгдүүлнэ гэж ярьж байсан ч бүх зүйл эсрэгээрээ байх нь хэнд ч ойлгомжтой байна. Мөнгөтэй, танигдсан, хуучин улстөрчдөдөө ээлтэй сонгууль болно. Тэгэхээр нөгөө төлөөлөх чадвар гэдэг зүйл чинь мянга ная дахь асуудал болж хувирсан. Аль нэг хүйсийн төлөөллийг хангах квотыг 30 хувь болгон нэмэгдүүлсэн ч одоогийн 17 хувь нь 126 гишүүний 20 орчим хувь болж л нэмэгдэхээр дүр зураг харагдаж байна. Тоо нь нэмэгдсэн ч чанарт өөрчлөлт орох эсэх нь бас л эргэлзээ төрүүлж байна.

-Хүйсийн квотыг 30 хувь болгосон, жагсаалтын тал нь эрэгтэй, тал нь эмэгтэй байхаар байгаа шүү дээ. Гэтэл үзүүлэлт хуучнаасаа өөрчлөгдөхгүй гэхээр?

-Жагсаалтыг тавь, тавин хувиар эрэгтэй, эмэгтэйчүүд гэж оруулах болсон нь дэвшил үү гэвэл мөн. Жагсаалтын 48 хүний 24 нь эмэгтэйчүүд байх нь, олон хүн гарах нь гэж байгаа. Гэхдээ тойрогт ердөө 14 эмэгтэйг явуулах талаар намууд сонгуулийн зураглалаа гаргаж байна. Эргээд үр дүнг нь харвал өнөөдрийн 17 хувиасаа айхтар өсөхгүй дүр зураг харагдаж байгаа юм. Тэгэхээр заавал жагсаалтад 24, тойрогт 14 гэж 30 хувийн квотыг тааз гэж үзэлгүй харин босго буюу доод тал нь гэж үзэх хэрэгтэй. Одоогоос жилийн өмнө улс төрийн намуудын удирдлагууд нэгдэж байгаад тэгш оролцоог 40 хувьд хүргэнэ гээд өөрсдөө амласнаа санаж л байгаа байх. Үүнийг нь олон нийт мартаагүй ажиглаж байгаа шүү.

-Намуудын удирдлагууд амласан 40 хувьдаа хүрэхгүй байх магадлалтай юу?

-Магадгүй өмнө нь амлаад биелүүлэхгүй орхидог байсан байж болно. Гэхдээ одоо сонгогчид хэрсүү болсон. Жилийн өмнөхийг байтугай л санаж, нэхэх болов уу. Харин ч намуудад зөв улс төр хийх орон зай нь байна. Намын сайн дурын квотыг санаачлаад хэрэгжүүлээд түүгээрээ ялгарч зөв улс төр хийх орон зай байна, хүлээлт ч байна. Одоогийн УИХ-д суудалтай намуудын хувьд эмэгтэйчүүдийн нуруун дээр тогтож байдаг мөртөө тэдний улс төрийн оролцоог бодитоор хангаж чадахгүй байгаа нь намын дотоод ардчилалд асуудал байгааг илтгэж байна. Ер нь хамгийн том асуудал, завхрал намуудын дотоод ардчилалд байна. Намын жагсаалтыг хүйсээр сөөлжүүлэх болсноос гадна тойрогт нэр дэвшигчдийг хүйсээр сөөлжүүлэх санаачилга ч гаргаж болно. Ингэж чадвал улс төрийн намууд улс төрийн тавцнаа тогтвортойгоор оршиж, олон нийтийн итгэх итгэл сэргэж, хүлээн зөвшөөрөгдөхөд дөхөм болно гэж сонгогч хүний хувьд харж байна. Хүлээлттэй ч байна, анхааралтай ч ажиглаж байна.

Ер нь амлалтаа биелүүлэхгүй намд дахин итгэл хүлээлгэх цаг хугацаа ч бидэнд алга шүү дээ.

-Хуулийн шинэчлэл нь тойрог зурахдаа үгүйсгэгдсэн гэж байгаа бол ямар шийдэл байна гэж та харж байна вэ?

-Одоо ерөөсөө ганц л боломж байна. Улс төрийн намууд сонгуульд хэрхэн оролцохыг харж сонголтоо хийх л үлдлээ. Нийгмийн хамгийн таагүй институци болтлоо унасан нэр хүндээ аварч, ялгарах, улс төрийн зөв соёлыг бий болгох боломж намуудад байна. Дээр дурдсан судалгаанд яагаад улс төрийн институци, намд итгэдэггүй вэ гэхэд амлалтаа биелүүлдэггүй учраас гэж олон нийт хариулсан байгаа юм. Бид одоог хүртэл мөрийн хөтөлбөрийг хаа хаанаа үл ойшоож, амлалтыг биелүүлдэггүй, амныхаа зоргоор бурдаг улс төрийн соёлд дассан байна. Гэтэл одоо нийгэм өөрчлөгдөж, технологийн үр шимээр бүх улстөрчдийн ул мөр, намын амлалтууд тодоос тод бичигдэн үлдэж байна шүү дээ. Сонгогчид өөр болсныг олон судалгааны үр дүн харуулж байна.

Харин намууд нь өөрчлөгдөхгүй, хуучин соёлоороо сонгуульд оролцох нь өөрсдөд нь ч халгаатай. Одоо жижиг эрх ашгаа хөөлгүй улс орны хөгжлийг чирэх, ухамсарлах үүрэг улс төрийн намуудын нуруун дээр байна шүү дээ.

-Намуудын жагсаалтад багтахын тулд их хэмжээний мөнгө яригдаж байна. Мөнгөнөөс ангид байх боломж үнэхээр байхгүй гэж үү?

-Сонгуулийг мөнгөнөөс ангид байлгах боломж бол мэдээж байгаа. Гэхдээ энэ нь олон талын хүчин чармайлтаас ихээхэн шалтгаална. Улс төрийн намын тухай шинэ хуулиар энэ зохицуулалтыг нэлээд хийсэн ч хэрэгжүүлэх субьект нь нөгөө л улс төрийн нам шүү дээ. Өөдрөг төсөөллөөр харж баталсан хуулиа алт болгох уу, гууль болгох уу гэх хүч нь ч намуудад байна. Бүсчилсэн тойргийн сургаар намын жагсаалтын үнийн тухай яриа ч газар авсан. Бидний зориод байгаа бодлогын нам болох мөрөөдөл салхинд хийсчихэж байгаа хэрэг үү? Нэг хувь хүнээс гарахад хэтэрхий их мөнгийг гаргаж сонгогдох гэж зүтгэх нь ямар зорилго байгаа нь ойлгомжтой шүү дээ. СЕХ-ноос нэг тойрогт нэг нэр дэвшигчийн зарцуулах мөнгөн дүнг батлахдаа 800 саяас 1.5 тэрбум гээд нэмэгдүүлээд баталчихлаа. Энэ бол наанаа үзүүлдэг үнийн дүн бодит байдал дээр хэд нугалардаг гэдэг.

Мөнгөний босго өндөрсөх тусам эрх мэдэл багатай, төлөөлөл нь хангагдаагүй бүлгийн улс төрийн оролцоо улам бүр хумигддаг. Шинэ залуу улстөрчид хаанаасаа тэр их мөнгө байх вэ. Эдийн засгийн эрх мэдэл доогуур эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, нийгмийн цөөнх гээд энэ нийгмийн бүрдүүлэгч бүлгүүдийг улс төрийн намуудад бодлогоор дэмжиж төлөөллийг нь хангах боломж байна. Энэ нь улс төрийн намын нийгэмд хүлээдэг үндсэн үүргүүдийн нэг нь шүү дээ.

Э.МӨНХТҮВШИН