Category: нүүр-хуудасны-онцлох

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгууль ирэх сарын 28-нд болно. Үүнтэй холбогдуулан оюутнуудаас сонгуульд хэр идэвхтэй оролцох, сонгуулийн тухай ямар ойлголттой байгааг нь сонирхлоо. МУИС, ЭМШУИС, ШУТИС, МУБИС-ийн оюутнуудын төлөөллийн мэдээллүүдийг хүргэе.

---

Н.Энхбилгүүн: Саналаа өгөх эсэхээ тухайн үедээ шийднэ

МУИС-ийн Бизнесийн удирдлагын дөрөвдүгээр курсын оюутан Н.Энхбилгүүн:

-Та энэ удаагийн сонгуульд оролцох уу. саналаа өгөх тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Сонгууль боллоо гээд өөрчлөгдсөн зүйлгүй нөхцөл байдалд байх юм шиг санагдаж байна. Нэг инээдтэй зүйл нь сар болгон сонгууль болвол дээр байгаа хүмүүс маань хийх ёстой ажлаа хийгээд байх юм болов уу гэж бодогдож байна. Түүнээс биш ингээд дөрвөн жил сонгогдлоо гэхэд ард түмнийхээ төлөө олигтой юм ч хийхгүй.

Өөрсдөдөө л ашигтай байдлаар ажиллаад байгаа болохоор сонгууль өглөө гээд Монгол Улсын иргэдэд үлдэц муу байна.

-Та тэгэхээр саналаа өгөх бодолгүй гэсэн үг үү?

-Сонгуулийн үеэр ирцэн дээр нь хүртэл дөрөөлөөд тоглолт хийдэг. Тийм болохоор сонгууль итгэлтэй, найдвартай зүйл биш. Эх орны хөгжилд нэг их нөлөө ч үзүүлэхгүй болчихсон. Миний хувьд санал өгөх тал дээр яг л идэвхгүй байдалд шилжээд байна. Сонгууль өгөх эсэхийг тухайн үедээ шийднэ. Учир нь хэнийг сонгож, саналаа өгөх вэ гэдэг маань эргэлзээтэй юм. Энэ эргэлзээ яаж арилах вэ гэхээр дээр байгаа улстөрчид өөрчлөгдөж, илүү их залуучуудыгаа бодсон зүйл хийх хэрэгтэй байна.

-Шинэ залуу хүмүүс илүү их сонгогдоосой гэж хүсч байна гэж ойлгож болох уу?

-УИХ-д яагаад заавал хөгшин хүмүүс гарах ёстой гэж. Ажлаа мэддэг, шинэ залуу хүмүүс яагаад гарч болохгүй гэж. Залуу хүмүүсийг нэр дэвшээд гаръя гэхээр ахмад үе нь чи юугаа мэддэг юм гээд доош нь дараад байдаг. Тэгээд залуучуудын зүрх нь үхээд, тэмцэх чадвар нь мохоод байгаа асуудлыг цэгцэлмээр байна.

МУБИС-ийн оюутан Ж.Мөнгөнтуяа:

-Та энэ жил сонгуульд оролцож, саналаа өгөх үү?

-Сонгуульдаа оролцож, саналаа өгнө дөө. Би төгсөх курсийн оюутан. Бага ангийн багш мэргэжлээр төгсөх гэж байна. Мөрийн хөтөлбөрүүд гарахаар нь сайн харж байгаад сонголтоо хийнэ.  Ажлаа хийчих сэтгэлтэй хүн сонгогдоосой гэж хүсч байна.

-Олон намаас хүмүүс нэр дэвшихээр байна. Энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Олон нам байж гэмээнэ нэгэнтэйгээ өрсөлдөж, бие биенийхээ шийдвэрт нь харилцан нөлөөлж, зөв шийдвэрүүд гаргахад түлхэц үзүүлж болох юм.

МУИС-ийн орчуулагчийн ангийн нэгдүгээр курсийн оюутан Г.Бямбадулам:

УИХ-ын ээлжит сонгууль удахгүй болно. Та саналаа өгөх үү?

-Энэ жилийн сонгуульд оролцоно. Миний хувьд анх удаагаа сонгуульд саналаа өгөх гэж байна. Одоогоор яг ямар нам, хэнд саналаа өгөхөө шийдээгүй байна. Нэр нь зарлагдаад, мөрийн хөтөлбөрүүд нь гараад эхлэхээр тэр бүгдтэй нь танилцаж байгаад шийднэ.

МУИС-ийн олон улсын харилцааны дөрөвдүгээр курсийн оюутан Б.Мөнхзол:

-Та энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд саналаа өгөх үү. Өмнө нь сонгуульд оролцож байв уу?

– Би энэ удаагийн сонгуульд оролцоно. Би өмнө нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд саналаа өгч байсан. Энэ удаагийн сонгуулиар ард иргэддээ хэрэгтэй юм хийдэг, боловсролтой хүмүүс сонгогдоосой гэж хүсч байна.

-Төгсөх курс юм байна. Төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллах уу?

-Ажлын байр яг бэлэн биш ч гэсэн мэдээж мэргэжлээрээ ажиллана. Гэхдээ  шинэ төгсөгч болохоор ажлын туршлага муутай гэсэн үг. Тиймдээ ч шинэ төгсөгчдийг авч ажиллуулах газар ховор, гар дээрээ авах цалин хөлс нь ч бага байдаг. Тиймээс төр засгаас залуучуудын цалин, нийгмийн хангамж тал дээр нь илүү анхаарч үзээсэй гэж хүсдэг.

-Залуучуудыг та сонгуульд хэр ханддаг гэж боддог вэ?

-Залуу хүмүүсийн идэвх, оролцоо муу байдаг учраас бидний хүсээгүй хүмүүс гарчихдаг. Дунджаас дээш насны хүмүүс голдуу саналаа идэвхтэй өгөөд байдаг. Тэгэхээр бидний дуу хоолойг илэрхийлэх хүмүүс нь сонгогдож чадахгүй байгаад учир байна. Тиймээс залуучуудаа сонгуульдаа идэвхтэй оролцоод, саналаа өгөөсэй гэж хүсч байна.

ЭМШУИС-ийн нэгдүгээр курсийн оюутан Б.Рэнцэнханд:

-Та энэ удаагийн сонгуульд хэр ач холбогдол өгч оролцох гэж байна вэ?

-Анх удаа сонгуульд саналаа өгөх гэж буй тул ач холбогдол өгч оролцолгүй яахав. Тиймээс сонгуульдаа оролцож саналаа өгнө. Олон удаа сонгогдсон улстөрч гэхээс илүү зөв бодолтой залуу хүмүүс нэр дэвшээсэй гэж бодож байна. Өөрийн байр суурь дээрээ бат зогсоод иргэдийн үзэл бодлыг дэмждэг, боловсрол мэдлэгтэй, хэлсэндээ хүрдэг, жинхэнэ ард түмнийнхээ төлөө гэсэн хүнд л саналаа өгөхийг хүсч байна.

-Залуучууд энэ удаа сонгуульд хэр идэвхтэй оролцох бол. Таны бодлоор?

-Сонгуульд 18-23 насныхан бага санал өгдөг юм билээ. Намд ач холбогдол өгч байгаагүй болохоор одооноос намуудыг судалж эхэлнэ. Ер нь нам гэхээс илүү хувь хүнийг нь харсан сонголт хиймээр байна. Мөн залуучууд илүү хариуцлагатай, сонгуульдаа ач холбогдол өгч оролцмоор санагддаг. Манай улс чинь залуучуудын орон гэдэг атлаа бидний эрх, хүсэл зорилгод нийцсэн бодлого хөтөлбөрүүд тэр бүр хэрэгжихгүй байгаа нь харамсалтай. Яахав, энэ бүхнийг өөрчлөх нэг гарц нь залуучууд бид сонгуульдаа идэвхтэй оролцох юм болов уу даа.

ШУТИС-ийн нэгдүгээр курсийн оюутан Т.Аззаяа:

-Та энэ удаагийн сонгуульд саналаа өгч оролцох уу?

-Яг ч сонгууль өгч, сонголтоо хийхдээ бэлэн биш байна. Нэр дэвшигчдийг сайтар судалж үзнэ. Тухайн үедээ хэнд өгөхөө шийднэ дээ. Мэдээж саналаа өгнө.

-Энэ жилийн хувьд ямар хүмүүс нэр дэвшээсэй гэж хүсч байна вэ?

-Улиг болсон хүмүүс нь гардаг биш Z үеийг ч юмуу, залуучуудыг ойлгож мэдэрдэг арай өөр сэтгэлгээтэй, юм хийж бүтээе гэсэн хүмүүс л гараасай гэж хүсч байна даа. Сонголт хийхэд үнэндээ амаргүй байна байх. Өөрийнхөө хувьд хамгийн зөв гэж үзсэн хүндээ л саналаа өгнө.

МУБИС-ийн оюутан Э.Оюунгэрэл:

– Та энэ удаагйин сонгуульд саналаа өгөх үү?

-Энэ удаа саналаа өгнө. Сонгуулиар эх орноо гэсэн сэтгэлтэй хүмүүс гараасай.

Мөн сүүлийн жилүүдэд МАН дангаараа шахуу Их хуралд суудал эзэллээ. Одоо нам харж сонгох хандлага буурсан байх аа гэж бодож байна. Хүмүүсийг ухаантай байгаасай гэж хүсч байна.

-Энэ удаагийн сонгуульд залуучуудын оролцоо хэр байх бол. Та юу гэж бодож байна?

-Улаанбаатар хотод гэхэд 1 сая 500 мянган хүн амьдарч байна. Энэ хүмүүсийн хэчнээн хувь нь залуучууд билээ гээд бодохоор сонгуульд идэвхтэй оролцохыг уриалахаас илүү залуучуудаасаа шаардмаар байна.

-Энэ удаа олон намаас хүмүүс нэр дэвшихээр байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байна?

-Өмнөх сонгуулиудад намын сонголт бага байсан. Бараг МАН, АН гэсэн хоёрхон намтай. Энэ жил нэг нам давамгайлахгүйгээр намын сонголт арвин байх болов уу гэж харж байна. Мөн нам харсан сонголт гэхээс илүү энэ хүн юу хийж чадах вэ гэсэн чадамжийг нь хардаг баймаар байна. Хэт залуу хүмүүс гарахаар залуу байна гэж дарамтлаад, олон жил төр барьсан настай хүмүүсийн хувьд бид ухааныг нь гүйцэхгүй мөнгө идсэн асуудлууд гараад байх юм.

-Залуучууд идэвхтэй сонгуульдаа оролцохын ач холбогдол нь юу вэ?

-Өнөөдрийг хүртэл эцсийн байдлаар шийдэгдсэн ямар нэгэн асуудал алга. Утаа байна уу байна, нүхэн жорлон байж л байна, хүүхдийн хүчирхийлэл г ээд олон асуудлууд шийдвэрлэгдэхгүй байсаар л байна. Эдгээр олон асуудлуудыг шийдвэрлэх боломжтой хүмүүсийг сонгохыг хүсч байна. Тиймдээ ч залуучууд сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, өөрсдийн дуу хоолойг төрд хүргэмээр байна.

МУИС-ийн сэтгүүлзүйн ангийн нэгдүгээр курсийн оюутан Б.Анхбаяр:

– Та энэ удаагийн сонгуульд саналаа өгөх үү?

-Иргэнийхээ үүргийг биелүүлээд сонгуульд оролцоно. Манай үеийн залуус сонгуульдаа оролцох хэрэгтэй л гэж бодож байна.

-Ямар насны хүмүүс сонгуульд нэр дэвшээсэй гэж хүсч байна вэ?

-40-өөс дээш насны хүмүүс нэр дэвшсэн нь дээр болов уу. Хэт залуу хүмүүс учраа мэдэхгүй байж магадгүй л гэж бодож байна. Харж, судалж байгаад хамгийн мэдлэг боловсрол өндөр гэсэн хүнд л саналаа өгнө.

Оюутан Б.Гантогтох:

-Энэ жилийн УИХ-ын сонгуульд та саналаа өгөх үү?

-Би саналаа өгнө. Энэ жил анх удаа сонгуульд оролцох гэж байгаа болохоор илүү ач холбогдол өгч саналаа өгнө гэж бодож байна.

-Сонгуульд ямар байр суурь баримталж оролцох вэ?

-Хүмүүс чинь эхлээд нам гээд байдаг. Би бол тэрний эсрэг байр суурьтай байдаг. Аль болох шинэ үеийн төлөөлөл болсон мэдлэгтэй залуучуудыг сонгохыг хүсч байна. Мэдээж нэр дэвшигчдийг сайн судалж байгаад сонголтоо хийхгүй бол болохгүй. Энэ жилийн хувьд өргөн хүрээнд сонгууль болно. Залуучуудыг сонгуульдаа идэвхтэй оролцоорой. Сонголтоо зөв хийгээрэй гэж уриалмаар байна.

-Энэ удаагийн сонгуульд залуучуудын оролцоо ямар байх бол?

-Одоо залуучууд бид илүү хариуцлагатай  байж, сонгууль бидэнд ямар ч хамаагүй юм гэдэг ойлголтоосоо нэгэнт салах цаг болж. Бодит амьдрал дээр бидэнд сонгууль хамгийн их хамаатай байгаа учир ач холбогдол өгч сонголтоо хийх нь зүй юм. Хэн нэг хүн мөнгө, эсвэл элдэв зүйл тараасны төлөө сонголт битгий хийгээсэй гэж хүсмээр байна.

Монголын хөдөө залуу малчингүй болох зам дээрээ гарчихлаа. Булган аймгийн нэг сумын, нэр бүхий багийн хамгийн залуу малчин нь 28 настай ганцхан гэр бүл байна. Булган аймаг бол харьцангуй нийслэлд ойрхон, дэд бүтэц сайтай, Эрдэнэт, Заамар гээд үйлдвэрлэл, уул уурхайн бүс нутаг. Төв газартаа ойрхон аймаг ийм байхад алс хязгаар аймгуудад залуус ер нь юу болж байгаа бол. 2022 оны шилжилт хөдөлгөөнөөр 72 мянган иргэн нийслэл рүү ирсэн тоо гарсан. Ихэнх нь залуус гэдэг үзүүлэлттэй. Тэд бүгдээр орон нутгийн залуус, тэр дундаа лавтай 50 хувь нь малчдын хүүхдүүд байна.

“Монгол малчин надаар дуусах вий” гэсэн өвгөн ахын минь үг ихийг хэлж байна. Хөдөөний залуус хот хүрээ рүү сургууль, зарим нь гадаадад ажиллах хүчээр яваад буцаж ирэхгүй байна. Ядаж энэ өвөл, хавар маш хатуу боллоо. Мал маш их хорогдлоо. Энэ бол хөдөөд эдийн засгийн том сүйрэл. Амьдрах аргагүй боллоо гэсэн үг. Уулын мухарт өлсөөд үхэлтэй биш, хот хүрээ бараадаж, ядаж барилга дээр туслах ажилтан ч болтугай хийгээд амьдрахыг зорино. Үлдсэн цөөн малаа приус болгоод хотод ирж халтуураар амьжиргаагаа залгуулна. Энэ бүхэн хөдөөнөөс хот руу их нүүдэл болно. Хөдөө эзгүйрч, малчин монголчууд дуусах шалтгаан болно. Мэдээж тодорхой хугацааны дараа “Нүүдэлчин ахуй” устана. Шулуухан хэлэхэд, ийм л ирээдүй Монголын хөдөөг хүлээж байна. Үүнд малчдыг, малчин болох ёстой залуусыг өчүүхэн ч буруутгаж болохгүй. Яагаад гэвэл тэд ардчилсан нийгэмд бусдын адилаар хүн шиг амьдрах эрхтэй. Монголын хаана сайхан, таатай амьдарч болох боломж байна тэр газар шилжин амьдрах Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхтэй.

Тэгэхээр Монголын хөдөөд орчин үетэй хөл нийлүүлэн, хот суурингийнхан шиг таатай, ашиг орлоготой амьдрах боломжийг Төр засгийн бодлогоор шийдэх ёстой. Ердөө эхний алхам энэ. Үүний төлөө юу хийх ёстой юм. Яагаад залуучууд хөдөө тогтохгүй байгаа юм. Онош нь тодорхой шүү. Архангай аймгийн Их тамир сумын малчны ярианаас харахад “Улсын сайн малчин” болсон тэдний жилийн орлого 30 сая төгрөг. Цэвэр ашиг нь бол үүнээс бага тусна. ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ ханш ийм хөгийн байгаа. Ийм эдийн засгийн эргэлттэй аж ахуйг цаашид хэн эрхлэх юм бэ. Жилийн дөрвөн улиралд гадаа гандаж, хөдөө хөхөрч өсгөсөн малаасаа иймхэн орлого олж амьдарна гэдэг бол өнөөдөр махаа зулгаасан үйл явц. Эрүүл мэнд, сэтгэл санааны маш их ачааллын ард ХАА-н үйлдвэрлэл явагддаг. Хот сууринд бол байдаг л нэг дэлгүүрийн орлого. Хот-хөдөөгийн хөдөлмөрийн орчин, нерв бол газар тэнгэр шиг ялгаатай. Ийм хөгийн зах зээлтэй, байгаль цаг агаарын хатуу ширүүнээс өнөөдрийн залуу үе шууд зугтаана.

Бодит нөхцөл байдал судалгаагаар бол бүр хачин харагдаж байгаа юм. Монголын хөдөөд малчдын хүйсийн тэнцвэр алдагдаж, залуу малчдын дунд эрэгтэйчүүд давамгайлаад удаж байна. Малчин гэр бүлүүд охидоо багаас нь эрдэм номын мөр хөөлгөж, хөвгүүдээ малын зах бараадуулдаг хүйсийн ялгавартай хэвшмэл хандлага нь яван явсаар өнөөдрийн сөрөг үр дагаварт хүргэсэн. Огт гэрлээгүй 18-34 насны малчдын 87 хувь нь эрэгтэй байна. Залуу малчдын хүйсийн энэхүү тэнцвэргүй байдал 2000 оноос хойш эрчимтэй нэмэгджээ. Албан ёсны баримтыг ОУ-ын байгууллагаас хийсэн “Эрэгтэй, эмэгтэй залуу малчдын амьдрал ахуй дахь жендерийн дүн шинжилгээ” судалгаанаас харж болно. Охид нь багаасаа сургууль соёлын мөр хөөж, боломжийн түвшинд боловсрол эзэмшиж байгаа учраас эргээд малчин залуустайгаа гэр бүл болох нь ховор. Хөвгүүд нь тэр хэрээр боловсролын түвшин доогуур байх тул гэрлэж чаддаггүй. Ийм л бодит зовлон үргэлжилж байна. Статистикаас харахад 2000 онд 18-34 насны залуу малчид нийт малчны 56 хувийг эзэлж байсан бол одоо 27 хувь болж, хоёр дахин буурчээ.

2022 онд улсын хэмжээнд 17.5 мянган хос гэрлэлтээ шинээр бүртгүүлсний 77 хувь нь Улаанбаатар хотод, 23 хувь нь хөдөө, орон нутагт бүртгэгдсэн байна. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд тогтмол буурчээ. Албан ёсны судалгааны дүнгүүдийг хараад байвал Монголын хөдөөд малчин залуусын арми устах нь тодорхой болжээ. Энэ бүгдийг шийдэх эхлэл нь залууст таатай орчин бүрдүүлэх юм. Хөдөөд цахилгаан, дулааны асуудлаа бүрэн шийдвэрлэж, засмал зам тавьж, сургуулийн дотуур байр, спорт цогцолбор босгож, нийтийн тохилог орон сууц ашиглалтад оруулахаас наад зах нь эхлэх ёстой. Элон Маскийн бүтээсэн технологи бүрийг Монголын хөдөөд нэвт шувт нэвтрүүлэх ёстой. Эдгээрийг хөдөөд цаг минутаар хөгжүүлж, тийм орон зайд малчин залуусыг оруулж, живүүлж чадвал хэн энэхүү утаатай, тоостой, түгжрэлтэй хотод шигдэхийг хүсэх вэ. Хоол хүнснээс эхлээд гудамж талбайд хүртэл эрүүл, аюулгүй явах баталгаагүй, ямар ч стандартгүй Улаанбаатарт хэн дурлах юм бэ. Гэвч хөдөөний малчин залууст хотын соёл нь, хэв маяг нь, орчин үелэг байдал нь таалагдаж байна шүү дээ. Ядаж нүд баясгаж, сэтгэл сэргээсэн сайхан охид бүсгүйчүүд нь хүртэл энэхүү утаатай, түгжрэлтэй хотод тэднийг уяад байна. Ийм сайхнаас холдож чадахгүй байгаа нь тэдний зөв. Эдгээр сэтгэл татсан бүгдийг нь тэр хөдөөд нь бий болгохыг төр засаг хийх хэрэгтэй.

Монголын хөдөөд, малчны хотонд залуусын амьдрал өнөөдрийнх шиг бүрхэг хэвээр цааш үргэлжилбэл “Хөдөөд яаж залуу малчидтай болох вэ” гэсэн том асуудал Монголд тулгарна. Дэлхийд ганц үлдсэн гэх нүүдэлчин ахуй соёлыг авран хамгаалах том шахалт олон улсаас Монголд ирнэ. Манай улсад 2022 оны байдлаар нийт хүн амын 19.9 хувь буюу 677.5 мянган хүн малчин өрхөд амьдарч байгаа юм билээ. Энэ дундаа 305.1 мянга нь малчид. Улсын хэмжээнд ажил эрхэлдэг дөрвөн хүн тутмын нэг нь малчин гэсэн тоо бий. Нийт малчдын 60 хувь нь эрэгтэй, 40 хувь нь эмэгтэй. Энэхүү тоон үзүүлэлт удахгүй устаж үгүй болох нь.

Энэ бүх асуудлын шийдэл нь нэг талаас тийм ч хэцүү биш байгаа шүү дээ. Говь-Алтай аймгийн малчин залуус эхнэртэй, ханьтай болох санаачилга өрнүүлж, аймгийн удирдлагын зүгээс дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлсэн нь үнэхээр амьдралтай, сайшаалтай. Тэдний санаачилгаар Алтай хот болон “Дөргөн нуур” жуулчны баазад 2022 оны наймдугаар сард гэр бүл төлөвлөөгүй залуучуудыг хооронд нь уулзуулах, танилцуулах зорилготой “Алтайн залуус-2022” арга хэмжээг зохион байгуулсан. Тухайн үедээ хүмүүс “Гоонь эрчүүдийн уулзалт болох гэнэ” хэмээн доёолж байлаа. Гэвч энэ арга хэмжээ үр дүнгээ өгч, уулзалтад оролцсон залуусын бараг тэн хагас нь хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэх боломжтой болсон талаар аймгийн Засаг дарга О.Амгаланбаатар мэдэгдсэн. Үр дүнтэй ажил гэж энийг хэлнэ. Шийдвэр гаргагчдын зүгээс аливаад амьдралтай хандахын бодит жишээ бол энэ.

Б.Нямаа

 

Сонгинохайрхан дүүрэгт дөрөвдүгээр сарын 21-нд зургадугаар ангийн нэг хүүхэд, Баянзүрх дүүрэгт тавдугаар сарын 9-нд хоёр хүүхэд угаартаж эндсэн. Ийнхүү нэг сар хүрэхгүй хугацаанд гурван хүүхэд угаартаж эндлээ. Монгол Улсад үйлдвэрлэж байгаа шахмал түлшний талаар Химийн ухааны доктор, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Ж.Дугаржавтай ярилцлаа.

---

-Нүүрс дэгдэмхий бодис багатай байх нь хэр ач холбогдолтой талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Нэгэн зүйлийг залруулах хэрэгтэй байна. Дэгдэмхий бодис бол утаа биш. Дэгдэмхий бодис багатай нүүрс, кокс түлэхэд утаа бага гарна гэсэн ойлголт хүмүүст байгаа бололтой. Үгүй шүү. Хятадаас импортлох хагас коксоор хийсэн түлшний дэгдэмхий бодисын агуулга нь мидлинг түлшнийхээс хоёр дахин бага учраас агаарын бохирдол хоёр дахин буурна гэж тооцоолж байгаа нь буруу.

-Дэгдэмхий бодис, утаа хоёрын ялгааг тайлбарлавал?

-Дэгдэмхий бодис, утаа хоёрын мөн чанар, ялгааг товчхон хэлье. Дэгдэмхий бодис бол аливаа түлш төдийгүй бараг бүх органик бодисын бүрэлдэхүүн хэсэг. Органик бодисыг агаар хангалтгүй орчинд халаахад задарч хий, уур болж дэгддэг хэсгийг дэгдэмхий бодис, хатуу хэвээр үлддэг хэсгийг нүүрсжсэн үлдэгдэл буюу термонүүрс, хагас кокс, кокс гэнэ. Энэ процессыг органик бодисын халуун задрал, пиролиз, коксжих гэх мэтээр нэрлэдэг. Дэгдэмхийг хөргөхөд давирхай, ус, хий болж хуваагддаг.

Харин түлш шатах нь түлшний бодисын гол төлөв хүчилтөрөгчийн оролцоотой, гал гарган явагддаг, исэлдэн ангижрах урвал. Түлшний найрлага, шатаалтын горим, зуухны боловсронгуй биш байдал зэрэг шалтгаанаар гарах хий тоос, тортог, үнс, угаарын хий (СО2), хүхрийн ба азотын оксидууд, уур, хийн байдалтай органик бодисууд, хүнд хортой элементээр бохирдох нь бий. Ингэж бохирдсон хийг утаа гэнэ. Ингэхлээр, түлшин дэх дэгдэмхий бодисыг утаа гэж ойлгож болохгүй.

-Таны хэлж буйгаар дэгдэмхий бодис харин ч нүүрс шатахад чухал үүрэгтэй юм аа даа?

-Тийм, дэгдэмхий бодисуудын дийлэнх хэсэг нь сайн шатдаг органик нэгдлүүд. Дэгдэмхийн агуулга ихтэй түлш урт дөл үүсгэж хөнгөхөн, гүйцэд шатдаг давуу талтай. Иймд дэгдэмхий бодис бол утаа биш, харин түлшний шатах массын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг.

-Дэгдэмхий бодисын найрлагад юу ордог юм бэ?

Дэгдэмхийн найрлага түлшний төрлөөс хамаарч өөр өөр байх боловч метан ба түүний эгнээний нүүрс устөрөгчид, устөрөгч, азот нийлээд 11-21 хувь, органик суурь, хүчлүүд, фенолууд, нүүрс устөрөгчид, асфалтенүүд, хүчилтөрөгч агуулсан саармаг органик нэгдлүүд, давирхайлаг бодисууд нийлээд дунджаар 10-14 хувь, пирогененик ус 4-12 хувь, нүүрсхүчлийн хий (CO2), угаарын хий (CO) усны уур (Н2О) бага хэмжээгээр агуулна.

-Унтарчихсан галын үнснээс ямар нэгэн хий гарах боломжтой байдаг уу. Шинжлэх ухааны үндэслэлээр тайлбарлавал?

-Аливаа түлш дэгдэмхий ба нүүрстөрөгчсөн хүнд үлдэгдэл гэсэн хоёр үндсэн тогтдог. Дэгдэмхий хэсэг нь дөл үүсгэн шатаж дууссаны дараа үлдсэн хүнд хэсэг нь үнсэн дэх халууны нөлөөгөөр аажим уугин задарч дутуу шатаж угаарын хий үүсэх үндэстэй. Ерөөсөө, түлшний шаталтаас хортой бодисууд үүсч байгаагийн үндсэн шалтгаан нь дутуу шаталт. Угаарын хий СО дутуу шаталтын бүтээгдэхүүн, түлш гүйцэд шатвал урвалын идэвхгүй, гэм хоргүй нүүрсхүчлийн хий CO2 үүснэ. Угаарын хий CO нь хүний цусны гемоглобинтой холбогдож цусаар хүчилтөрөгч зөөгдөж тархах процессыг саатуулж өвчинд, үхэлд хүргэдэг алуурчин бодис юм.

-Баруунсалаанд гал түлээгүй хоносон атал нэгэн хүү угаартаж эндсэн. Гал түлээгүй хэрнээ угаартах боломжтой юу. Энэхүү харамсалтай явдлыг та юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Саяны хэлсэн үндэслэлээр л тайлбарлагдана даа. Галлагаатай байх үеэс гэрт угаарын хий хуримтлагдсан байж гэх мэт бодол төрж байна. Энгийн хүмүүс шинжлэх ухааны ийм нарийн юмыг яаж мэдэх вэ. Туйлын харамсалтай явдал болсон.

-Хагас коксжсон нүүрс хэрэглэх нь мидлинг түлш хэрэглэхээс дээр үү?

-Хэвлэлүүд болон сошиал дахь мэдээллүүдээс үзвэл, Хятадаас авах хагас коксын дэгдэмхий бодисын агуулга 10 орчим хувь, ийм түлшний авалцан шатах температур өндөр, асаагч хэрэгтэй, дөл богинотой тул зуухан дээр хоол болохгүй, агаарын оруулга, үлээлэг хангалтгүй зууханд дутуу шатаж угаарын хий их хэмжээгээр үүсгэж хүний эрүүл мэндэд аюул учруулах магадлал мидлинг түлшнийхээс илүү гэж би онцолж байна. Мидлингээс ч хүнд түлш юм.

-Бид өөрсдийнхөө нүүрсийг хэрэглэх нь илүү ашигтай юм аа даа?

-Нэг зүйлийг тодорхой хэлж өгье. Нэр томьёо ба мөн чанарын хувьд. Коксжсон нүүрс, хагас коксжсон нүүрс гэж нэрлэх нь буруу, харин коксждог нүүрс, кокс, хагас кокс гэдэг. Яахав коксжих нүүрс гэсэн ч болно. Таван толгой, Нарийнсухайт, Хөшөөт зэрэг ордуудад бий, үнэтэй, ховор К, Ж, Г маркийн чулуун нүүрс. Ийм нүүрснээс гарган авсан бүхэллэг коксыг хүдрээс төмрийг ангижруулж ширэм, ган гарган үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг. Бид ийм төрлийн сайн нүүрсээ, баяжуулсан ба баяжуулаагүй байдлаар экспортолж амьжиргаагаа залгуулж байна. Хүрэн ба олонх маркийн чулуун нүүрс коксждоггүйд тооцогдоно. Гэхдээ ямар ч нүүрсийг 500-550 градус ба түүнээс дээш халаахад нунтаг боловч найрлагын хувьд бүхэллэг кокстой төстэй нүүрстөрөгжсөн үлдэгдэл үүснэ. Тэдгээрийг халаалтын температураас нь хамааруулж хагас кокс, дунд ба өндөр температурын кокс гэх нь бий.

-Гэрийн агаар сэлгэлт чухал уу?

-Агаарын бохирдол хүмүүсийн эрүүл мэндэд хор учруулж байгаа үндэс нь гэр доторх агаарын бохирдол юм шүү. Судлаач эмч, эрүүл ахуйчид агаарын бохирдол хүн амын эрүүл мэндэд ихээхэн хохирол учруулдаг тухай их ярьдаг, бичдэг. Гэхдээ хотын гудамжны бохир агаараас угаартчихаад байгаа хүн тийм ч олонгүй л болов уу. Гадаа гудамжинд явж байгаад угаартаад уначихсан хүн алга. Хамгийн хүнд үр дагаврыг гэр доторх агаарын бохирдол үүсгэж байгаа нь тодорхой.

-Хөнгөн түлш, хүнд түлш гэдгийг дэлгэрэнгүй тайлбарлавал?

-Зуухан дахь түлшний шаталт гурван үе шаттай явагддаг. Шаталт эхлэх, дэгдэмхий бодис ялгаран гарч гал, дөлтэй эрчимтэй шатах, дэгдэмхий биш хатуу үлдэгдлийн дөлгүй шахам улайсан шатах гэсэн гурван үе шаттай. Дэгдэмхий бодис ихтэй мод, хүрэн нүүрс, аргал, хөрзөн мэтийн нүүрсний авалцан шатах температур нам, урт дөл үүсгэн сайхан шатдаг, улайсан шатах хугацаа бага байх тул хөнгөн түлш гэж болно. Харин дэгдэмхий бодис багатай дээд ангиллын чулуун нүүрс, хагас кокс, коксын дэгдэмхий бодисын агуулга бага, авалцан шатах температур өндөр тул асаагч хэрэглэнэ, эрчимтэй шатах үедээ ч дөл багатай. Ялангуяа улайсан шатах үе шатандаа агаар хомсдвол дутуу шатаж тоос тортог, угаарын хий их хэмжээгээр үүсгэх тул хүнд түлш гэх үндэстэй. Түлшин дэх үл шатах органик биш бодисын хэмжээ (үнслэг) ихэдвэл түлш хүнддэх бас нэгэн том шалтгаан болно. Үнс хаягдал их гарна. Хүнд түлш түлэхэд сайн зуух хэрэгтэй.

-Ямар зуух хэрэглэх нь чухал юм аа даа?

-“Тавантолгой түлш” компанийн шахмал түлш өнөөгийн иргэдийн хэрэглэж байгаа зууханд арай л хүнддээд байгаа юм. Сайн зуух хэрэгтэй байна. Хоёрдогч агаарын оруулгатай байх, галын хотол дахь түлш дээрээсээ шатдаг байх, зуух яндангийн холболтууд нягт, хийцийн материалууд нь бат бөх, дулаан сайн даадаг, дулаанаа сайн хадгалдаг зэрэг нь сайн зуухны үндсэн шинж мөн. Түүхий эд бүтээгдэхүүнийг шахах, бүхэлтгэх бол түгээмэл ач холбогдолтой, өндөр технологийн хүнд төвөгтэй процессуудын нэг. Энэ технологийг эзэмшиж хангалттай хүчин чадалтай үйлдвэрийн цогцолбор байгуулж чадсан нь сайн.

-Тэгвэл яаж түлшээ хөнгөрүүлэх вэ?

-Нэгдүгээрт, түүхий эдээр, дэгдэмхий бодисын агуулгаар мидлингийнхээс арай их, гэхдээ 35 хувиас ихгүй, үнс багатай, насжилт хувирлын дундаас доод шатны чулуун нүүрс ашиглах, Шарын гол, Хөөт, Алагтогоо мэт ордын нүүрс байж болох, өөр ч боломжийн нүүрстэй олон орд бий. Сайн судалж сонгох хэрэгтэй. Эхний ээлжинд нэн даруй хэрэгжүүлж болох хамгийн сайн хувилбар бол Энержи ресурсийн эрчим хүчний нүүрсний баяжмал. Энэ л өнөөгийн нөхцөлд жинхэнэ “аврал” шийдэл байх болов уу. Учир нь баяжмал учраас үнс багатай, дэгдэмхий бодисоор арай их. Таван толгойн орд уурхайн эрчим хүчний нүүрсний баяжмалын дэгдэмхий бодис 28-35%, үнслэг нь 8-12% орчим байх тул жинхэнэ зохистой түлш. Ялангуяа үнс багатай нь түүнийг жинхэнэ хар алт чанарт нь дөхүүлж байна гэсэн үг. Ингэхээр, Улаанбаатарын шахмал түлшний үйлдвэрүүдийн түүхий эдээр мидлингийн оронд энэхүү баяжмалыг хэрэглэвэл түлшний чанар эрс сайжирна, хөнгөрнө. Үнс багатай нүүрс түлнэ гэдэг “тэнгэрийн умдаг атгах” – тай ижил, түлэхэд хөнгөн, илчлэг их, зуух үнсээр дүүрэхгүй, цаашилбал, хотын гэр хорооллын үндсэн хаягдал үнс эрс багасаж орчны эрүүл ахуйн нөхцөл сайжирна, хөрсний бохирдол ч буурна.

-Зуухаа яаж сайжруулах вэ?

-Манай гэр, байшингийн зуухны чанараас хамаарч түлш дутуу шатаж угаарын хий (СО) үүссэнээс, оршин суугч угаартаж эрүүл мэндээр хохирох, амь насаа алдах зовлон тохиолдсоор байна. Хятад улсын “Нүүрсэн шахмал ба сайжруулсан зуух” судалгааны дүнгээс үзвэл, шахмал түлш ба сайжруулсан зуухыг хослон хэрэглэсэнээр агаарт хаягдах PM ( тоос ) 63+-12%, OC (органик бодис) 61+-10%, BC (хар тортог нүүрстөрөгч) 98+-1,7 хувь буурдаг аж. Түлшний хэмнэлттэй хэд хэдэн төрлийн зуухыг утааны ялгаралт, түлшний хэрэглээ, үр ашгийн үнэлгээ, зах зээлийн боломж зэрэг шалгуураар үнэлсэн байдаг. “Эдгээр зууханд 80 гаруй туршилт хэмжилт хийхэд “Сэлэнгэ констракшн” ХХК-ийн оруулж ирсэн Турк улсад үйлдвэрлэгдсэн “Өлзий” (Mini Silver), “Хас” (Silver Turbo) болон Рояал өүшн ХХК-ийн оруулж ирсэн Хятад улсад үйлдвэрлэгдсэн “Голомт”, “Дөл” зуухнууд PM2.5-ын ялгаралтыг 70-89 хувь, нүүрсний хэрэглээг 11-26 хувь бууруулж байв” гэсэн байх юм. Сайн л үр дүн гарч, үүнийгээ орхиод иймэрхүү байдлаар бид салан баавгайн үлгэрээр яваад байгаа юм биш үү. Нэг хэсэг бүр утаагүй зуух гэж ярьсан хүнийг өвчтэйд тооцно гэх шахсан. Ийнхүү монголчууд бидэнд зуухныхаа асуудлыг амжилттай шийдвэрлэх боломж байна. Ирэх намар, өвөл эхлэхийн өмнө түлшээ хөнгөрүүлээд сайжруулчихсан, айл бүрийг сайн зуухаар хангачихсан баймаар байна. Зуухны тухайд, шийдэл сонголтоо хэлээд өгчихвөл үйлдвэрлэгчид урамтай нь аргагүй хийгээд эхэлнэ, айлуудын зарим нь өөрсдөө зуух, пийшингээ барьчихна, олонх айлууд сайн зуух худалдаад авчихна, чадахгүй нэгэнд нь үнэгүй эсвэл хямдарсан үнээр өгнө биз.

-Нүүрсийг зузаан хэмжээтэй, нягт ихтэй үйлдвэрлэж байгаа нь угаарын хийн хуяг үүсгэх үү?

-Угаарын хийн хуяг гэж мэдэхгүй, түлшний задрал, шаталтаар л үүсдэг хий, нүүрс зузаан, нягт байх нь дутуу шатах угаарын хий үүсэх магадлалыг ихэсгэнэ. Гэвч одоогийн хэрэглэж байгаа шахмал түлш томдож зузаадаагүй.

-Нүүрсийг үйлдвэрлэхдээ ямар барьцалдуулагч материал ашиглах нь зөв бэ. Шахмал түлш гаргахдаа эрдэнэшиш, төмс зэрэг ургамлаас гаргаж авсан наалдамхай цардуул, химийн аргаар гаргаж авсан цардуул хэрэглэх нь ямар ялгаатай вэ?

-Цардуул болон цардуулын задраг нэгдлүүдийг түлшний холбогчоор ашиглах нь зөв, химийн аргаар гарган авсан цардуул гэж байхгүй дээ. Байдаг бол шинж чанар нь байгалийнхтай ижил байх учиртай.

Н.НАРВАНЧИН                                                       

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Ардчилсан намын дэд дарга Цагаан-Өвгөний Жадамбаатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр “Хүч тэнцүү тулаанд оролцож байсан түүх өнгөрсөн сонгуулиудад нэг ч байхгүй”  хэмээн ярилаа. Энэ тухай  II нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Оюутнууд УИХ-ын сонгуульд идэвхтэй оролцохоо илэрхийлэв

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын  “Монгол сүгсэлзүүрийн Америк ориг” нийтлэл хэвлэгдлээ.

“Улаанбаатар үнэт цаасны бирж” ХК Гүйцэтгэх захирал М.Даваажаргалтай ярилцлаа.

АН, МАН хоёр хуулийн хугацааг тулгаж, нэр дэвшигчдээ эцэслэнэ

УИХ-ын гишүүн Ж.БатЭрдэнэ “Ногоон автобус”-ны сонсголыг энэ сарын 21, 22-нд явуулахаар тогтлоо” гэв.

Дуучин, дуу хөгжмийн багш МУСТА Н.Баярнямтай ярилцлаа.  Тэрбээр “Би хүний итгэлийг алдахаас л их айдаг” гэлээ.

Арын нүүр: Гучаас дээш насныхны гэнэн зан бусдад хударгагүй хүн мэт ойлгогддог

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Томас Гарон Да Силва (Thomas Garon Da Silva) дөрөвдүгээр сарын 28-нд Төв аймгийн Өндөр ширээт суманд хоноглож байхдаа нутгийн иргэнд зодуулсан юм. Түүнтэй цахимаар ярилцлаа.

---

-Таныг Монголд аялж байх үедээ зодуулсан гэх цахим орчин дахь мэдээ үнэн үү?

-Найз маань намайг зодуулсан тухай мэдээллийг цахим орчинд явж байгааг хэлсэн. Яг үнэн зөв мэдээлэл биш байсан. Надтай хэн нэгэн хүн ярилцлага хийгээгүй хэрнээ тэр мэдээг хаанаас олж тавьсныг мэдэхгүй байна. Гэхдээ миний фэйсбүүк хаягнаас хүмүүс олж мэдсэн байх. Би тэр постыг франц хэл дээр бичсэн.

-Та тэгэхээр үнэхээр зодуулсан уу. Миний асуултанд хариулсангүй?

-Тийм ээ, би зодуулсан. Гэхдээ ноцтой гэмтэл учраагүй. Аяллаа түр зогсоох шийдвэр гаргасан байгаа. Учир нь сэтгэл зүйн хувьд хүнд цохилт байлаа.

-Таныг ноцтой гэмтсэн гэж дуулсан?

-Сүүлийн үед Монголд надад тохиолдсон зүйлийн тухай худал цуу яриа дэгдээд байгаа нь миний анхаарлыг татлаа. Надтай хэн ч ярилцлага хийгээгүй. Мөн сошиал орчин юу болсныг баримтгүйгээр харлуулж байгаа нь харамсалтай байна. Тиймээс би болсон үйл явдлыг хуваалцахаас өөр аргагүй санагдаж байна.

-Яг хэзээ, хаана зодуулсан бэ?

-Би аяллынхаа хоёр дахь өдөр Өндөрширээт сумын ойролцоо байх толгод дээр хоноглох гээд байж байлаа.

Дөрөвдүгээр сарын 28-ны 20:00 цагийн үед нутгийн иргэн майханд маань дөхөж ирээд унтаж байхад маань намайг сэрээсэн. Хэл нэвтрэлцэхгүй байсан ч чадах чинээгээрээ бид ярилцсан. Тэгээд би түүнийг миний унадаг дугуйг унаж үзэхийг санал болгосон. Тэр дуртайяа хүлээн авч, унадаг дугуйг маань тойроод унаж байсан. Тэгээд яагаад ч юм тэр намайг хамтдаа сумын төв рүү явахыг шаардсан.

-Дараа нь юу болсон бэ?

-Би татгалзаж, майхандаа хонох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Түүний шаардлага түрэмгийлэл болон хувирч, намайг майхнаас минь хүчээр чирж, биед маань халдаж нуруу, хүзүү рүү хэд хэдэн удаа хүчтэй цохисон. Айсандаа би тусламж гуйж орилсон болохоор тэр хэсэгхэн зуур хойш ухарсан. Гараараа амыг минь даран чимээгүй болгох гэж оролдсон. Тэр үед айдсаа барьж чадаагүй. Тэгээд гэнэт тэр намайг чимээгүй бай гэж дохиж хэлээд зугтаад яваад өгсөн. Энэхүү явдлын дараа би шоконд орсон. Юу хийхээ мэдэхгүй, маш их түгшүүртэй, айж, нойргүй хонож, чадах чинээгээрээ нуугдсан. Үүр цайхын үед би тусламж эрж, сум руу явахаар шийдсэн. Гэсэн хэдий ч биеийн байдал маань муудаж, гүйлгэж, бөөлжиж, яаралтай эмнэлгийн тусламж авах шаардлагатай болсон.

-Өглөө нь яаж эмнэлэгт хүрч очив?

-Тэгээд арайхийж малчин айлд хүрч очсон, тэр хүмүүс надад тусалсан. Тэд намайг эмнэлэгт хэвтэх үед миний эд зүйлсийг, тэр дундаа дугуйг минь хүртэл хадгалж өгсөн. Эмч нар эелдэг, мэргэжлийн байсан. Орон нутгийн эмнэлэгт хоёр хоноод, Улаанбаатар хотын эмнэлэгт очсон. Бие махбодын хувьд ядарч, шингэн алдагдаж байсан ч миний эрүүл мэнд тогтвортой байсан. Хөнгөн экхимозтой (ecchymosis) байсан ч зодуулснаас болж ноцтой хүнд гэмтэл аваагүй. Эмч надад нэн тэргүүнд тайван байж, аяллаа үргэлжлүүлэх талаар дахин бодож үзэхийг зөвлөсөн. Сэтгэл санааны эрүүл мэндээ нэн тэргүүнд тавих чухал учир аяллаа хойшлуулах хэцүү шийдвэр гаргасан.

-Өөрийг тань зодсон хүнийг цагдаад өгсөн үү?

-Би сумын эмнэлэгт хэвтэж байхдаа намайг зодсон хүний зургийг эмчдээ үзүүлээд “энэ хүнийг таних уу” гэхэд “танина” гэсэн.

-Монголд дахиж ирэх үү?

-Хэцүү үед, хэрэгтэй үед туслаж дэмжсэн хүмүүстээ баярлалаа гэж хэлмээр байна. Монгол гэртээ хүлээж авсан хүмүүсийн энэрэнгүй сэтгэл, эмч нартаа их талархах өртэй би. Тэд энэхүү ярилцлагыг уншиж миний талархлыг олж мэднэ гэж найдаж байна. Монголд хийх аялал маань зогссон ч гэсэн байгалийн үзэсгэлэнт газар, ард иргэдийн халуун дулаан сэтгэлийг мартахгүй. Хэзээ нэгэн цагт, цаг нь болохоор би эргэн ирж энэ гайхамшигт газрын аяллаа үргэлжлүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Та аль улсын иргэн бэ?

-Би канад улсын иргэн. Канадад Québec гэдэг франц нэртэй муж байдаг. Ер нь бол аав маань Бразил хүн.

Н.ВАНЧИН

 

ХСҮТ-ийн захирал Н.Эрдэнэхүү: “Өглөө ирээд л бөөн стресс. Өвчтөнүүд эмчилгээ, шинжилгээндээ орж, эмчдээ үзүүлэх гээд хэл ам болж байна.  “Дөрөвдүгээр сарын 1-нээс эхлээд л энэ ажилчдыг тамлалаа. Энэ программын өөрчлөлтөө нэгмөсөн хийчихээд ажиллуулж болдоггүй юм уу. Эмчийг нь, сувилагчийг нь, цахимыг нь өвчтөнтэй нь нийлүүлж байгаад “тамлалаа.” Өчнөөн хэллээ, бичиг илгээлээ. Одоо болоогүй юм уу. Гэнэт, гэнэт “сюрприз” барина. Тэр биднийхээ мэдрэлийг шалгах нь тасралтгүй хэдэн жил явлаа шүү дээ. Шалгаад болоо баймаар. Ажлаа хийж чаддаггүй юм бол юундаа тэр асуудалтайгаа зууралдаад байдаг юм. Юмыг уул нь гоё хийж болно доо” хэмээн  өөрийн цахим хуудаснаа өчигдөр өглөө хуваалцсан юм. Үүнтэй холбогдуулан ХСҮТ-өөс сурвалжиллаа.

---

Өдрийн 11:30 минут. Хавдар судлалын үндэсний төвд 8 сартайгаас 80 нас хүртэлх бүхий л насны олон хүн үйлчлүүлэхээр ирсэн байна. Бүртгэлийн дугаараа гартаа атгачихсан, дугаар зарлагчийг хичээнгүйлэн анхааралтай сонсоно. Дээрх насны бүх хүн үзүүлж буй хэрэг биш л дээ. Нэг өвчтөнг гэр бүлийнх нь нэгээс хоёр хүн дагаж явдаг юм билээ. Тэдний дунд аав, ээжийгээ үзүүлэхээр дагуулж яваа ой хүрээгүй хүүхдээ тэвэрсэн эмэгтэй ч байлаа. Өөрийн дугаарыг хүлээнгээ сандал дээр суух нь сууж, зарим нь мөнгө тушаах хэсэгт, нэг хэсэг нь цахим болон утсаар захиалсан эмчийн үзлэгийн цагаа баталгаажуулахаар дугаарлаж харагдана. Ялангуяа даваа гариг бүр эмнэлэг бүрт хүн ихтэй байдгийг ч хэлэх үү, яг энэ үеэр буюу өглөөний 8:3010:20 минут хүртэл цахим бүртгэлийн систем тасалдсан нь иргэд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээгээ авах хугацаа хойшлоход хүрсэн байна. Бүртгэлийн ажилтнууд дарааллын дагуу үйлчлүүлэхийг дугаараасаа өмнө очиж буй хүмүүст шаардана.

Мөн нийгмийн даатгалын мэдээлэл нь харагдахгүй бол өөрөөс нь дахин дахин асуух юм. Төв аймгийн Мөнгөнморьтоос ирсэн гэх эмэгтэй бичиг баримтаа бүртгэлийн ажилтанд өглөө. Бүртгэгч та өөрөө биш юм уу гэхэд эмэгтэй биш гэх нь тэр. Үзүүлэх гэж буй хүнээ суулга гэснээр нөгөө эмэгтэй суудлаасаа босч нөхрөө суулгалаа. Гэвч нөхөр нь бүртгэлийн ажилтны асуултад хариулсангүйд, эмэгтэй хажуунаас нь хариулж эхлэв. Бүртгэгч та “Арьс судлалын үндэсний төвд цаг авч, шинжилгээ өгсөн байна. Тэндээсээ битүүмжлэлээ арилгуулах шаардлагатай, манайх давхар үзэхгүй” гээд бичиг баримтыг нь буцааж өгөв. Эмэгтэй “Арьс судлалд өгсөн шинжилгээний хариу маргааш гарна” гэсээр нөхрөө дагуулан эмнэлгээс гарч одлоо. Энэ битүүмжлэл гэдгийг ЭМДҮЗ-ийн 2023 оны 08 дугаар тогтоолын шинэчлэлд оруулсан журамд “Даатгуулагч тухайн эмнэлэгт үзүүлээд амбулаторийн цогц үйлчилгээ авахаар битүүмж үүссэн бол өөр газарт үзүүлэх боломжгүй. Цогц үйлчилгээ нь 30 хоногт дуусна” гэж заажээ. Мөн эмнэлгийн цогц үйлчилгээ гэдэгт нь эмчийн үзлэг, оношилгоо шинжилгээ, давтан үзлэг зэргийг хамруулсны дараа битүүмж нь хаагдах аж. Мөн иргэн өөрөө одоо би энэ эмнэлэгт үзүүлнэ, миний битүүмжийг арилгаад өгөөч гэж эхлээд үзүүлсэн газартаа утсаар болон өөрийн биеэр хандах юм байна. ХСҮТ-ийн хувьд 11481322 гэсэн энэ дугаар луу залган иргэд битүүмжээ арилгуулах боломжтой гэнэ.

Хөтөч буюу мэдээллийн ажилтан бүсгүйгээс шинжилгээний хариугаа хаанаас авахыг асуухаас гадна шинжилгээний бичиг, өвчтөний түүх зэргээ барьсан иргэд одоо хаана үзүүлэх, хэдэн давхарт гарах гээд нэг нэгэнгүй асууж шалгаана. Мөн хөтөч бүсгүйгээс өглөө яагаад бүртгэлийн систем тасалдсаныг асуухад “Даатгалын систем тасалдсан” гэсэн хариу өглөө.

М.Наранцэцэг:  Үе үе систем нь гацаадбайдаг нь үйлчлүүлэгч бидэнд ихээхэн хүндрэл учруулж байна

Энэ үеэр тус эмнэлгээр ахыгаа үзүүлээд явж буй Улаанбаатар хотын иргэн М. Наранцэцэгтэй түр ярилцлаа.

---

-Өглөө системийн асуудал гарсан гэсэн. Та хэдэн цагт эмнэлэг дээр ирсэн бэ?

-Өглөө систем гацсан асуудал гарсан. Хүмүүс нэлээд бухимдаж, бөөн хэл ам болсон. Эмнэлгүүд долоо хоногийн эхний гурван өдөр их ачаалалтай байдаг. Дөрөв дэх, тав дахь өдөр ачаалал нь багасдаг. Хүмүүсийг оочерлож ор гэсэн. Дугаар, номер авдаг нь ч ажилладаггүй юм билээ. Тэгээд ч сүлжээ байхгүй юм чинь яаж дугаар авахав дээ. Би өглөө ахтайгаа 9 цаг өнгөрөөж ирсэн. Нэлээд хүлээж систем нь хэвийн болсны дараа дугаар аваад одоо л эмчийнхээ цагийг авах гээд зогсож байна. Өмнө нь авсан цагаа баталгаажуулж байж, эмч дээрээ орно. Манай ах хэвтэх бичигтэй.

-Таны ах ямар оноштой эмчлүүлж байна вэ?

-Манай ах бүдүүн гэдэсний хорт хавдартай. Хими эмчилгээний оочертоо орох гээд ирсэн байна. Анх үзүүлэхэд хэцүү байсан. Одоо бол харьцангуй гайгүй. Өөрийн гэсэн эмчтэй болсон. Эмчээсээ шууд шинжилгээний бичиг авдаг. Тэгээд заасан хугацаанд нь шинжилгээндээ орох ёстой. Мөн ор хоногийн оочерт ордог. Энэ нь нэлээд хүлээгддэг.

-Ах тань хэзээ хорт хавдартай гэдгээ мэдсэн бэ?

-2023 оны тавдугаар сард шулуун гэдэсний хорт хавдраар оношлогдоод ХСҮТ-д хагалгааны оочерт ороход зургадугаар сарын 10 хүртэл хүлээх шаардлагатай болсон. Тиймээс бид хугацаа алдахгүйн тулд хувийн эмнэлэгт шулуун гэдэсний хагалгаанд орсон ч хавдар дахин сэдэрсэн. Одоо хавдар үсэрхийлж, авах боломжгүй болсноор химийн эмчилгээндээ ороод л явж байна. Химийн эмчилгээ хийлгэснээр ах минь маш их ядардаг.

-Шулуун гэдэсний хорт хавдар нь юунаас болж үүсдэг юм бол?

-Эмч хэлэхдээ бүх төрлийн буруу зуршлаас хорт хавдар үүссэн байх гэсэн. Эхлээд нойр булчирхай гэж оношлогдсон. Өвдөөд л яваад байсан чинь нойр булчирхай биш, хавдар байсныг жил гаруйн дараа буюу хугацаа алдсаны дараа мэдсэн. Томографикт харуулахад гуравдугаар зэргийн шулуун гэдэсний хорт хавдар байна гэсэн. Одоо жил болох гэж байна.

-Та хоёр сүүлд хэзээ химийн эмчилгээнд орсон бэ?

-Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 15-нд химид орсон. Түүнээс 21 хоногийн дараа дахин химийн эмчилгээндээ орох ёстой байдаг. Бид хоёр энэ сарын 8-нд орох байсан ч химийн эмчилгээнээсээ хоцорчихсон яваа.Учир нь номер аваад үзүүлэх гэсээр байтал 21 хоногтоо багтахгүй байна. Ах минь хүнд талдаа байгаа. Эмнэлгийн ачаалал хаа хаанаа их байна. Ялангуяа Хавдрын эмнэлгийн ачаалал бүр их. Мөн тухайн хүний хавдар нь үсэрхийлсэн тохиолдолд богино хугацаанд улам томрох эрсдэлтэй байдаг юм байна. Манай ахынх 3-аас 10 см болтлоо томорсон. Эмч нарын буруу гэж байхгүй л дээ. Эмнэлэг ачааллаа дийлэхгүй байгааг бид нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрч байна. Дээрээс нь энэ мэтчилэн системийн гэмтэл нь цаг тухайдаа эмчилгээ үйлчилгээгээ аваад явахад ихээхэн саад учруулж байна.

Г.Норовоо: Эрүүл мэндийн даатгалаар эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэгбүх эмнэлгүүдэдсистем тасалдсан асуудал үүссэн

Түүнчлэн ХСҮТ-ийн Даатгал статистикийн албаны дарга Г.Норовоогоос тодруулга авлаа.

---

-Өнөө өглөө/өчигдөр/ сүлжээ тасарсан асуудал гарсан байна. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Бид Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрын цахим системтэй холбогддог. Мөн эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авч байгаа хүний овог нэр, регистр нь зөв байна уу, нийгмийн даатгал нь төлөгдсөн эсэх мэдээллийг E-Mongolai-аар дамжуулан бүх системүүдтэй холбогдож авдаг. Өнөөдрийн /өчигдрийн/ энэ сүлжээний асуудал нь Эрүүл мэндийн даатгалын сервер нь унаснаас болсон гэсэн үг. Учир нь амбулаторийн тусламж үйлчилгээ үзүүлж буй эмч нарт Эрүүл мэндийн даатгалын системтэй холбогдож чадсангүй гэдэг мэдээлэл гарч ирсэн. Хур систем юмуу E-Mongolia-д алдаа гарвал бид мэдэх боломжгүй, мэдээлэл ирэхгүй л дээ.

-Өнөөдөр/өчигдөр/ хэр хугацаанд бүртгэлийн систем саатсан бэ?

-Хоёр цаг орчим систем саатсан. Энэ үед амбулаторийн тусламж үйлчилгээ, оношилгоо шинжилгээ, шинээр өвчтөний түүх нээлгүүлж хэвтэх гэж байгаа зэрэг хүмүүсийн бүртгэл хийгдэхгүй хоёр цаг орчим болсон. Бид нэн яаралтай хүмүүсээ өглөө шууд хүлээн авсан. Одоо бол эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ хэвийн явагдаж байна.

Өнөөдөр /өчигдөр/ даваа гариг. Ерөнхийдөө долоо хоног бүрийн нэг дэх өдөр эмнэлэг бүр ачаалал ихтэй байдаг. Яг ид ачаалалтай эмнэлэгт хэвтэх түүхээ нээлгэх гээд, эсвэл эмнэлгээс гарах гэтэл, оношилгоо шинжилгээндээ орох болоход эмнэлгийн тусламжаа цаг тухайд нь авч чадахгүй байгаадаа иргэд их бухимдалтай байсан.

-Өмнө нь ийм системийн асуудал гарч байсан уу?

-Үе үе ийм асуудал гардаг. Өнөөдрийн хувьд Эрүүл мэндийн даатгалаар эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг бүх эмнэлгүүдэд адилхан систем тасалдсан асуудал үүссэн.

-Эрүүл мэндийн Даатгалын ерөнхий газар руу хандахад тэд юу гэсэн хариу өгсөн бэ?

-Би өглөө хэд хэд залгасан. Манайд Мэдээлэл технологийн алба гэж байдаг. Тэд хаана ямар алдаа байгааг илүү тодруулах үүрэгтэй, хариуцаж ажилладаг гэсэн үг. Тэднээс илүү дэлгэрэнгүй тодруулж болно. Эрүүл мэндийн Даатгалын ерөнхий газраас асуудлаа шийдсэнээр манай эмнэлгийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж эхэлсэн.

-Өдөрт танай эмнэлгийн амбулаторид хичнээн хүн хандан үзүүлж байна вэ?

-Өнгөрсөн долоо хоногт 3300 орчим амбулаторийн үзлэг хийгдсэн байна. Өдөрт 700-800 орчим үзлэг хийгдэж байна гэсэн үг. Манайд хавдартай байж болзошгүй болон оношлогдоод эмчлүүлж буй, хагалгааны заалттай, хагалгаанд ороод гарсан хүмүүс эмчлүүлж байна. Өвчлөлийн хувьд элэгний хавдар тэргүүлж, дараа нь уушги, ходоодны хавдрууд орж байна.

Түүнчлэн ХСҮТ-ийн Мэдээлэл технологийн алба руу залгаж лавлахад Эрүүл мэндийн даатгалаас “E Mongolia-гийн мэдээлэл дамжуулах систем нь унасан” гэсэн тайлбар хийснийг хэлж байлаа.

Мөн Эрүүл мэндийн даатгалын Олон нийттэй харилцах лавлах утасны оператор “Хур систем нь мэдээллээ татаагүйгээс E-Мongolia-д алдаа гарсан” гэсэн хариулт өглөө.

Л.Минжмаа