Category: нүүр-хуудасны-онцлох

МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Химийн тэнхимийн эрхлэгч, профессор О.Болормаатай ярилцлаа.

---

-С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотойгоор сүүлд цагдаагийн байгууллагаас нотлох баримтаар авагдсан үсийг АНУ-д шинжлүүлж байгаа талаар саяхан мэдээлсэн. Хүний үс гэдэг юуг өгүүлдэг талаар судалдаг гол хүн та шүү дээ. Энэ талаар дэлгэрүүлмээр байна?

-Үс гэдэг дайвар эрхтэн. Гоо сайхны хувьд гоё сайхан харагдана, нөгөө талаар биднийг нарны туяа, салхинаас, хүйтнээс хамгаалдаг.

Үсний шинжилгээ нэг талаас шүүхийн шинжилгээнд маш чухал ач холбогдолтой. Ямар ч хэрэг гарсан тэнд нэг ширхэг үс үлдэхгүйгээр хэрэг үйлдэгддэггүй гэдэг том ухагдахуун байдаг. Би анх 1999 оноос Шүүхийн хүрээлэнгийн Д.Доржготов гуайтай ”Хүний үс” төсөл дээр ажиллаж эхэлсэн. Тэр үед үсний эвэрлэг бүрхэвч, хайрслаг давхраануудыг микроскофоор ажиглаад хэргийн газар үзлэгээс ирсэн үсийг яг жинхэнэ сэжигтэн мөн үү, биш үү гэдгийг харьцуулж үздэг шинжилгээ хийгддэг байсан.

Миний хувьд 1993 онд хоёрдугаар дамжааны оюутан байхаас эхлээд үсний шинжилгээнд суралцаж эхэлсэн. Тухайн үед намайг өөрийнхөө судалгааны багт урьсан профессор эмэгтэй бол Оросын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн А.Н. Смагунова байсан. Энэ хүн ренгеспектер аргуудаар хүний үсийг судалж болох юм байна гэдгийг гаргаж ирсэн доктор. Би тухайн үед энэ судалгаанд дурлаж эхэлсэн нэг үндэслэл бол Наполеон хааныг ходоодны хорт хавдраар нас барсан гэж түүхэнд үздэг. Гэтэл маш олон жилийн дараа үснийх нь шинжилгээ хийгдсэн. Эрүүл хүний үс ойролцоогоор сард нэг см ургадаг гэж үзээд түүний дагуу хөөхөд Наполеоныг тухайн үед сүүлийн гурван сарын туршид хүнцлээр их тунгаар хордуулсан нь илэрсэн байдаг. Энэ талаар би уншиж судлаад хүний үс бол биоиндикатор байж болох юм байна. Хүний биед байгаа бүх юмыг үс тольдож гаргаж ирдэг юм байна гэж харсан.

-Ингээд та судалж эхэлжээ дээ. Өнгөрсөн хугацаанд үсний судлал дээр ямар шинэ зүйлс бий болсон байдаг юм бол?

-Энэ хугацаанд үсийг орхиогүй. Нэгд, Д.Сэржээ доктортой хамтран цусны даралт ихсэх өвчтэй хүмүүст элементүүдийн шинжилгээ өөрчлөгдөөд байдгийг тогтоож патент авсан. 1000 гаруй хүнд шинжилгээ хийсэн байдаг. Дараа нь Шастины нэрэмжит III эмнэлгийн хоол боловсруулахын эмч доктор С.Наранцэцэгтэй хамтран элэгний вирусийн өвчлөл, элэгний хатуурал буюу хавдрыг үечилж үзээд элементүүдийн шинжилгээг хийсэн. Ингээд химийн нарийн задаргаатай шинжилгээ хийдэг нь анагаах ухаантай хосолж байна, шүүхийн шинжилгээтэй хосолж байна гэдгийг тодорхойлж, хэрэглээ рүү орсон талаар хэлээд байгаа юм. Ингээд нэг дээр нь патент авч, нөгөө сэдвээр нь олон улсын өгүүлэл хэвлүүлсэн байдаг.

Би бас Эрхүүд оюутан байхдаа цайрын дутагдалд орсон хүүхдүүд халзардаг шалтгааныг тодруулж судалгаа хийсэн. Ер нь анагаахын хэрэглээний салбар сүүлийн үед нэлээд хөгжиж байгаа. Түүнээс гадна бид үсэн дээр гоо сайхных нь талаас шинжилж үзсэн. Яагаад үс шингэрээд байна, унаад байна гэдгийг тодруулсан гэсэн үг. Нэг бол эрдэсийн дутагдалд орж байна, нэг бол хэт их эрдэс байна. Нэг илүүдээд байгаа, нэг дутаад байгаа зүйл дотор балансыг барьж амьдрах ёстой.

-Үс гэдэг маш олон зүйлийг өгүүлдэг дайвар эрхтэн гэж ойлголоо?

-Тэр битгий хэл цусанд тодорхойлоход хэцүү шинжилгээг бид үсэн дээр хийж байна. Нэг ёсондоо өндөр хүчин чадалтай нарийн тоног төхөөрөмжөөр хэмждэг багаж МУИС дээр ажиллаж байна. Ингэж судалдаг шинжилгээний төвүүд Солонгос, Япон, Финланд, Америк, Москвад байдаг. Энэ талаас нь харвал манайх адилхан түвшинд хөгжиж байгаа. Гэвч бид судалгааны байгууллага учраас оношилгооны төв шиг ажиллаж чадахгүй, хүртээмж муутай.

-Үс уналт, гэмтлийг судалсан гэлээ. Ямар үр дүн гарсан бэ?

-Ямар элементүүд дутагдаад, ямар нь илүүдвэл үс унаад байгаа шалтгааныг гаргаж ирсэн. Кобельт, төмөр, цайрын агууламж өөрчлөгдсөн байвал үс унах шалтгаан болдог байх жишээтэй. Бид дэлхийн дундаж стандартыг барьж үзэж байгаа юм. Ер нь алсдаа монгол хүний эрэгтэй, эмэгтэй дундаж стандарт ямар байх вэ гэдгийг хийхийн тулд нэлээд олон шинжилгээний үр дүн цуглуулж ажиллах ёстой.

-Тэгвэл үсээр ямар үндэстэн, ямар хүн болохыг тодорхойлж болох уу?

-Ер нь боломжтой. Үсэн дэх меланицит, меланим гээд фигменттэй холбоотой. Үсний бүтэц өөрөө янз бүр. Диаметр, өнгө гээд. Бүр энгийнээр хэлбэл, Азид бол үсний өнгө хар бараан. Ази хүмүүсийн үсний диаметр өөр. Африк, Европ өөр өөр. Үсний бүтцүүд нь ч өөр. Дээрээс нь бид ямар орчинд амьдарч байна вэ, амьдрах орчин яаж нөлөөлж байна. Сүүлийн үед агаарын бохирдол хүний үснээс гарч ирээд байна ярьдаг болсон. Энэ бол яалт ч үгүй үндэстэн угсаатнаараа өөр байх боломж гарч ирж байна.

-Наполеоны үсээр олон жилийн дараа хэргийг илрүүлж байсан гэж та онцоллоо. Өнөөдөр 30 орчим жилийн дараа С.Зоригийн хэрэгт үс судлахаар болж байна. Тэгэхээр үс ямар цаг хугацааны дараа мэдээлэл илрүүлж болно гэж ойлгох вэ?

-Болно. Үс гэдэг тухайн хүний генийн өөрчлөлттэй холбоотой. Нарийн генийн шинжилгээгээр баталж болно. С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг дээр тухайн үед намайг ажиллах уу гэдэг санал тавьж байсан. Тухайн үед би судалгаагаа эхлүүлээд удаагүй байсан. Нэгээс хоёрхон ширхэг үсэн дээр бүтцийг алдагдуулахгүйгээр шинжилгээ хийнэ гэдэг одоо ч үс судалж байгаа хүмүүсийн хувьд мөрөөдөл, хүнд асуудал хэвээрээ байгаа гэсэн үг.

-Үсээр сэжигтнийг илрүүлэхээс гадна хохирогчийг юунаас болж амиа алдсаныг тогтоож болох уу?

-Аль алиныг нь хийж болно. Энэ хүн үйлдсэн үү гэдгийг харж болно. Гурван сэжигтэн байлаа гэхэд аль нэгийг нь сэжиглэж байгаа үед үсээр нь тогтоож болно гэсэн үг.

-Үс судлал шүүхийн шинжилгээнээс гадна өөр ямар салбарт хувь нэмэртэй байж болох вэ?

-Үс судлалыг шүүхийн шинжилгээнээс гадна эмнэл зүйд ашигладаг. Жишээ нь, цус шээс үзэхээс илүү амарханаар ямар ч өвдөлт зовиургүйгээр хүний үснээс шинжилгээ аваад эрүүл мэндийг нь тольдож байна. Энэ тохиолдолд үс биоиндикатор болж байгаа юм.

-Манайд энэ төрлийн шинжилгээ нэвтэрсэн үү?

-Хоёрдугаар эмнэлгийн зүрх судасны тасаг, Гуравдугаар эмнэлэг, АҮШУИС-аас багш нар нь харшилтай хүүхдүүдийн шинжилгээг хийлгэж байна. Энэ бол үс судлал эмнэл зүйд орж ирж байна гэсэн үг. Мөн хүрээлэн буй орчин, хоол судлалтай холбогдож байна. Түүнээс гадна гоо сайхан талаас ч өндөр судлагдсан. Үс уналт, үс цайралт, эсвэл бууралт гэж ярьж байгаа. Сүүлийн үед ази хүмүүст 25-наснаас өмнө эрт бууралттай, 35 наснаас хойш бол хэвийн гэж үздэг байх жишээтэй. Гэтэл европ хүнд 40 наснаас хойш бууралттай байх жишээтэй.

-Шүүхийн шинжилгээний хувьд АНУ-д, олон улсад яаж хөгжиж байна вэ?

-Сүүлийн үеийн өгүүллүүдийг харахад мэдээж АНУ-д шүүх шинжилгээ маш өндөр хөгжсөн. Гэхдээ дутахгүйгээр Япон, Солонгост ч адилхан. Дээрээс нь сонирхуулж хэлэхэд, Япон улс япон хүний үсний стандарттай орон. Хэд хэдэн орон ийм байдаг. Азид бол Япон. Япон хүний үсэнд байдаг элементүүдийн агууламж ийм байх ёстой гээд тогтоочихсон.

-Үсэн дээр шүүхийн шинжилгээний хувьд шинэ төрлийн судалгаа, хэрэглээ гарсан уу?

-Гэмт хэрэг илрүүлсэн талаар шинжлэх ухааны сэтгүүлүүдэд нийтэлдэггүй. Шүүхийн шинжилгээнд хэрэглэдэг гэсэн хэвлэлийн тоймууд байна гэхээс ийм шүүхийн шинжилгээгээр ийм хэргийг илрүүллээ гэдэг нууцлалтай. Тиймээс энэ тал дээр олон улсын өгүүлэл байдаг гэдгийг хэлж чадахгүй.

Эрүүл мэндийн хувьд шинэ хэрэглээг бий болгож байгааг дээр хэллээ шүү дээ. Тухайлбал, манайд өнөөдөр маш том асуудал болоод байгаа өвчлөл аутизм. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө АНУ-д хар тугалганы хордлогоос болж аутизмтай байдаг гэх өгүүлэл гарсан байна гээд төрийн бус байгууллагын хүмүүс над дээр ирээд шинжилгээ хийгээд өгөөч гэсэн. Миний гол ажил энэ болчихоод байгаа юм. Аутизмтай хүүх-дүүдийг судалъя. Нөгөө талаар судлаач хүний хувьд нийгэмд оруулах хувь нэмэр гэж байх ёстой. Тиймээс аутизмтай хүүхдүүд гараад ирэхэд шинжилгээг нь ямар ч үнэ төлбөргүй хийдэг. Энэ төрлийн шинжилгээг аав ээжтэй нь хамт хийдэг. Аутизмтай хүүхдүүдийн 90 орчим хувь нь эрэгтэй хүүхдүүд байдаг. Урьдчилсан байдлаар хар тугалганы хордлого гэж үзэхгүй байгаа. Харин өөр нэг зүй тогтол ажиглагдаж байгаа. Тиймээс удахгүй судалгаагаа дуусгаад олон улсын өгүүлэл гаргахаар бэлдэж байна

 

Монголчууд бид өөрсдийнхөө талаар илт худлаа домог зохиож, үлгэр ярин түүндээ уярсан ард түмэн болжээ. Нөгөө дуулсан дуундаа өөрөө уяраад гэдэг шиг, амьдрал дээр байхгүйг мэддэг хэрнээ байдаг юм шиг ярьцгааж, түүндээ хөөрч, онгирч, худлаа огшдог сонин үндэстэн юм байна. Үүний нэг том жишээ бол Монголын тал нутгийн эзэд гэгддэг хөдөөгийн ард түмэн гэнэн цайлган, сүү шиг цагаан сэтгэлтэй гэсэн домог юм.

Хөдөөний хүмүүс бол гэнэн цайлган, тусч энэрэнгүй, өрөвч нинжин. Тал нутаг шигээ уужим сэтгэлтэй, өгөөмөр зантай гэж хот суурингийнхан ярилцдаг, гадныханд бас ингэж сурталчилсаар ирсэн. Өнөөдөр ч тэр, үүнийг ярьдаг хүмүүс хэвээрээ л байгаа. Яруу найрагт “яваад очиход цоожгүй айл танайх” ч билүү нэг нь уянгалан уншиж, бусад нь нулимс унаган чагнана. Хөрөнгө нь явдаг (мал гэж мэдэж байгаа байх), түүнийгээ дагаад явж байгаа хүмүүст гэр бараа энэ тэр бол хоёрдугаарт байдаг юм. Тэр явдаг хөрөнгөндөө манаач хийгээд дагаад явж байгаа л хэрэг шүү дээ.

Ийм байхад бид хөдөөнийхөн бол яг л хүн төрөлхтөнтэй адилхан хүн юм гэдгийг мартталаа домоглосоор өнөөдрийг хүрчээ. Тэгвэл одоо өөр болсон байна гэж халаглацгааж байна. Чухам юунаас болж хөдөө нутгийн ард түмний энэ тодотгол үгүй болсныг өнөөдөр албан ёсны судалгаа, шинжилгээ байдаггүй. Магадгүй анхнаасаа ч ийм зан араншин байгаа ч үгүй биз. Тэд тусч энэрэнгүй, цайлган, өрөвч нинжин байхаа больсон гэж зэмлэхээсээ илүү тэд хэрсүүжсэн, олон хүмүүстэй харьцаж сурсан, нэг үгээр хэлэхэд тэд хаширцгаасан. Мөн гадаадын хүмүүсээс айдаг, нөгөө үргэсэн мал шиг хошууран дагаж гүйдгээ ч больсон. Бүр хэрсүүжсэн гэх энэ араншин нь хэтэрч, бусдад муу зүйл хийх тал руугаа ч ороод явчихсан байгаа юм. Үүнийг батлах нэг том сургамж бол 2016 оны наймдугаар сарын 31-нд Их Британийн алдарт уулчин, парапланы нисэгч 53 настай Стив Нэш гэх эр Монголын Хангайн нурууны ноён оргилд гарахаар Улаанбаатараас хөдөлсөн байдаг. Гэвч тэрээр замынхаа талд буюу Архангай аймгийн Хангай сумын нутаг дэвсгэрт бусдын гарт амиа алдсан харамсалтай явдал болж байв. Уулчин эрийн хаана явааг заадаг траклог төхөөрөмж хөдлөхөө больж, нэг газартаа удаан заах болсныг түүний эхнэр болон найз нь мэдсэн байдаг. Цагдаагийн мөрдлөгөөр Стив Нэшийг Архангай аймгийн харьяат 34 настай Г гэгч шунахайн зорилгоор зэрлэгээр хөнөөж, мөнгө эд зүйлсийг авч зугтаасан байдаг юм. Стив Нэшийн хэргийг сошиалаас эрвэл түүний манай хөдөөний хоёр эрийг өөрийн сайн найз мэт тэвэрчихсэн зураг гараад л ирдэг. Нэг ёсондоо уулчин эр монголчууд, хөдөөний иргэд өөрт нь муу юм хийх хүмүүс биш гэдэгт бүрэн итгэчихсэн дүр төрх шууд л нүдэнд тусдаг. Харамсалтай нь тийм биш байсныг, бүр гэнэн цайлган, өрөвч нинжин гэх монголчууд эсрэгээрээ гэнэн тэнэг байсны горыг гадаад эр амсаж амиа өргөсөн гашуун түүхтэй. Гадны хөгжилтэй, хууль ёсыг дээдэлдэг, хүний эрхийг хүндэтгэдэг улс гүрнээс ирсэн жуулчин өөртөө байршил заагч суулгаж, хаана хэрхэн яваагаа тив дамжин ар гэртээ шууд мэдээлж байгааг манай таг хөдөөнийхөн мэдээ ч үгүй. Гадарлах ч үгүй. Тэд “Энэ нөхрийг нухаад булчихсан байхад хэн олох вэ дээ” гэж гэнэн тэнэгээр сэтгэж, хэдхэн бор долларын төлөө хүний алтан амийг хөнөөчихсөн аюултай улс.

Ер нь манай хөдөөнийхний амьдрал зэрлэг нь цэнгэл болчихсон гээд хэлчихэд нэг их зөрөхгүй. Шөнө дөлөөр халамцуу мотоцикл унаж давхиад л сумын төв орчихно. Тэндээ архины хэдэн танилуудтайгаа хэдэн шил юм мулталж байгаад үүр цүүрээр буцаад давхина. Хэн дуртай айлдаа хар шөнөөр давхиж очоод л босгоод хамт архидах юм уу дэмий яриад нөгөө айлаа унтуулахгүй гэх зэрэг бол энгийн зүйл. Үүнийг бусдын амьдралд оролцлоо гэж бодох ч үгүй. Харин тэглээ гэж хэлбэл нүд нь орой дээрээ гарч энэ чинь одоо яачихаад байгаа тэнэг вэ гэж загнах байх. Өдөр нь хонины захдаа хэвтэж байгаад харих маягтай, нэг тийм зэрлэг нь цэнгэл болчихсон хүмүүс.

Хуучин бол гадны иргэдээс хот хөдөөгүй хулчигнадаг, дөлдөг, тэр хэрээр аюул учруулдаггүй байв. Тэр нь Зөвлөлтийн дарлалд акатай цэргүүдийн дор олон жил явж ирснийх юм. Шар толгойтой болгоныг оросууд гэж саяхныг хүртэл хардаг, ханддаг байв. Гэтэл цаг үе өөр болж, барууны соёлтой орнуудаас Монголыг зорьж ирдэг болоод удаж байна. Тэд боловсон, хүний эрхийг хөндөхгүй зөөлөн харьцаад байгааг манай хөдөөнийхөн “маанагдуу дорой амьтан байна” гэсэн бодлоор хуурч мэхлэх, мөнгийг нь салгах, залилахыг оролддог болсон. Бүр аминд нь хүрсэн аюултай тохиолдлыг дээр дурдлаа шүү дээ. Энэ байдал дахиад давтагдахыг саяхан нийтээрээ харцгаалаа. Хэдхэн хоногийн өмнө Франц-Канадын иргэн Томас Гарон да Силва унадаг дугуйгаар аялж байв. Гэтэл аялагч эрийг Улаанбаатараас гараад хоёр хоногт 200 км зам туулаад Төв аймгийн Өндөрширээт сумын нутагт явахад нутгийн эр биед нь халджээ. Үүний улмаас Томас Гарон да Силва ноцтой бэртэл авч, аяллаа зогсоон нутаг буцаж буйгаа мэдэгдсэн. Хэрэгтэн нөхөр бас л шунахайн зорилгоор жуулчинг зодсон болохыг хуулийнхан мэдээлсэн.

Монголд жуулчилж явсан иргэд Улаанбаатар хот, эсвэл аймгийн төвүүдээр явахдаа зодууллаа, дээрэмдүүллээ, амиа алдлаа гэдэг асуудалд холбогддоггүй. Яг л хөдөө талаар явж байгаад л ийм эрсдэлтэй байдалд орчихоод байна. Тиймээс одоо Монгол Улс гаднаас зорин ирж байгаа жуулчдад энэ төрлийн сануулгыг өгөх хэрэгтэй болжээ. Монголын хөдөө нутгийн иргэд та бүхний төсөөлж байгаа шиг гэнэн цайлган, өрөвч нинжин энээ тэрээ гэдэг худал шүү. Яг л бусад улсын уугуул иргэд ямар байдаг шиг тийм л ааш араншин, хатуу ширүүн уур амьсгалтай байвал хатуу, зөөлөн дулаан байвал зөөлөн л байна. Итгэхэд хэцүү учраас аюулгүй байдлаа үргэлж анхаарч яваарай гэж албан ёсоор танилцуулдаг, анхааруулдаг болох хэрэгтэй болж байна. Бид дотооддоо ч хөдөөнийхөн маань цэвэр ичимтгий монголоороо, нинжин цагаан сэтгэлтэй, хэнийг ч хайрлан тэтгэх агуу зүрхтэй гэх мэт худлаа уянгын халилаа больё. Тэд зөвхөн гадаадынханд ингэж хандаад зогсохгүй айл саахалтдаа ч, хаяа хоршооддоо ч хүн чанаргүй хандах нь байдаг л үзэгдэл болчихсон. Олон арван жил нэг айл саахалт байсан айлаа бэлчээр усны төлөө хөөж туух, гадуурхах, бүр нэгнийгээ очоод буудчихдаг болчихсон шүү дээ. Тиймээс одоо Монголын байгаль, тал нутаг л гадныхныг татаж, аяллын амт таашаалыг өгнө үү гэхээс монголчууд, хөдөөний ард түмэн хэт найрсаг гэж бодох нь буруу. Үүнийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ соргогоор харж, аяллын компаниуддаа мэдэгдэл хүргүүл. Хэдхэн хоногийн өмнө дугуйгаар аялагчийн амь насанд халдахыг завдсан бэлэн тохиолдол байхад цаашид дахиад ч ноцтой хэрэг өдөөхийг таашгүй. Учир нь хөдөөнийхөн гэнэн цайлган сэтгэлтэй гэдэг үлгэр бидний зохиож, тэрэндээ итгээд уйлж хайлдаг домгуудын нэг л юм шүү дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Энэ жилийн хаврын тариалалтын ажил ямар байгааг сурвалжлахаар өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Төв аймгийн Жаргалант сумыг зорилоо. Өнгөрсөн өвлийн их цас аажмаар хайлсаар газрын хөрсөнд гүн чийг болон үлдсэн нь зуны эхэн сард өвс ногооны гарцыг сайжруулжээ. Энэ нутгаар нэлэнхүйдээ өвс сайтай, мал ногоонд хэдийнэ цадаж, өнгө зүсээ зассан харагдана. Жаргалант сумын хувьд газар тариалангийн гол бүс нутгуудын нэг. Тиймээс хаврын тариалалт ямар шатандаа яваа, тариаланч, ногоочдод тулгамдсан ямар асуудал байгааг бид тодрууллаа. Бидний эхэлж очсон ногооны талбай Улаанбаатараас хойшоо Дарханы замаар 110 км орчим яваад баруун зүгт Жаргалант руу салдаг уулзвараас холгүйхэн байв. Ногооны талбайн наана газар хагалдаг хоёр том трактор, нэг жийп автомашинтай хэсэг хүмүүс зогсож байгаатай таарлаа. Энэ хүмүүс түрээсээр газар хагалдаг гэв. Нэг га газрыг 250-300 орчим мянган төгрөгөөр хагалж өгдөг байна. Ногоочдын хувьд техник, тоног төхөөрөмж хувьдаа худалдан авч ашиглаж байхаар түрээсээр газар хагалдаг хүмүүсийг дуудаад ажиллуулах нь хямд байдгийг хэллээ.

Х.ГАНСҮХ: Өмнөх жилийнхтэй харьцуулашгүй их чийгтэй байна

Бид цааш явж, хагалсан газарт үр суулгаж байгаа хэсэг хүмүүстэй очиж уулзлаа. Энэ үеэр Төв аймгийн Жаргалант сумын Тал булаг багт төмсний аж ахуй эрхлэгч Х.Гансүхтэй ярилцлаа.

---

-Танайх энэ жил хэчнээн га талбайд төмс тарьж байна вэ?

-Манайх энэ жил нийтдээ 10 гаруй га талбайд үр суулгаж байна.

-Зуны эхэн сар гарчихлаа, тэр утгаараа тариалалт оройтож байна уу, гайгүй юу?

-Жаахан оройтож байна. Учир нь энэ хавар сайн дулаарч өгсөнгүй. Ихэнхдээ хүйтэн, сэрүүхэн байлаа. Харин өнгөрсөн долоо хоногоос гайгүй дулаарч эхэлж байна. аашдаа цаг агаар дулаарч байгаа болохоор тариалалтаа шуурхай эхлүүлж байна. Бидний хувьд эрт ургацын төмсний тариалалтыг хийж байгаа. Урт ургацын тариалалт зургаан сараас эхэлдэг. Бидний хувьд эрт ургацынх болохоор одоо үрээ суулгаад наадмын өмнө ургацаа хураана гэсэн үг.

-Газрын чийг ер нь сайн байгаа юм биш үү?

-Өмнөх жилийнхтэй харьцуулашгүй их чийгтэй байна. Хагалсан газрыг гараараа доош жаахан ухахад л чийг сайн байгаа нь мэдэгдэнэ. ийг сайн байхаар тоос шороо босох нь хүртэл бага байдаг. Нөгөөтэйгүүр манай Жаргалантын хөрс шороо их сайхан шүү дээ.

– Жаргалант сумын хувьд голчлон төмс, хүнсний ногооны тариалалт их байдаг байх, тийм үү?

-Ихэвчлэн төмс л дөө. Төмсний аж ахуй их бий.

-Нэг га-д хэчнээн үр суулгадаг юм бэ. Ургац авахад тэр нь хэд болж өсөх вэ?

-Ерөнхийдөө нэг га-д 2-2.5 тонн үрийн төмс орно. Ингээд бодоход ургацаа авах үед нэг га-аас дунджаар 15 тонныг авна. аг агаар, бусад нөлөөлөх хүчин зүйл эерэг сайн байвал нэг га-аас 30-40 тонн төмс хурааж авдаг. Хамгийн багадаа л 15 тонныг авна гэсэн үг. Хамгийн гол нь газрын үржил шим. Мөн яг технологийнхоо дагуу тарьсан эсэх нь ихээхэн ач холбогдолтой л доо. Хэт их устай байвал ургахгүй, хэт их гандуу байвал хэцүү. Тэгэхээр бүх юм нь жигд тогтвортой байж чадвал ургац сайн авна гэсэн үг.

-Энэ жилийн хувьд цаг агаар ямар байх төлөвтэй байна. Ногоочдын хувьд цаг агаарын мэдээллийг сайн хардаг байх?

-Мэдээж харна. Гэхдээ хараад хараад яах билээ. Жишээ нь өчигдөр, өнөөдөр хоёр бороотой гэж байсан ч жаахан үүл бүрхээд орсонгүй. Үүнээс болоод хаврын тариалалтын ажлын төлөвлөгөөнд бага сага өөрчлөлт орно. Гэхдээ гол зүйл бол хугацаандаа л тариалалтаа эхлүүлэх. Хугацаа алдчихвал цаг агаар сайн байлаа ч ургац авахад асуудалтай. Биднээс үл хамаараад энэ тэнгэр хангай яаж ч болно. Тиймээс тэнгэрийн аашид тохируулж л амьдарна даа.

-Ямар сортын үр суулгаж байна вэ?

-Энэ жил бид шинэ сорт оруулж ирсэн. Тэр шинэ сортын үрээ туршиж үзэх гээд тарьж байна. Гэхдээ өнгөрсөн жил Борнуурт энэ сортыг тарьсан юм билээ. Шинэ сорт гэдэг маань Голландын Коломбо сорт. Үүнийг тарьснаараа нэг га-аас 20-иос дээш тонныг авчих болов уу гэсэн горьдлого байна. Украины хөрсөнд бол нэг га-аас 60аас дээш тонныг авдаг гэж ярьдаг. Тэгэхээр Монголын хөрсөнд ямар байх нь уу гэдгийг бид туршиж үзэж байгаа минь энэ.

-Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт ямар байна вэ, танайх дээр…?

-Нэг талдаа технологи сайжирч байгаа. Хамгийн гол нь бүтээмжээ нэмэгдүүлэх. Нөгөөтэйгүүр аж ахуйн нэгжүүдийн хамгийн гол зорилго бол ашиг олох. Ашиг олохын тулд нэг талдаа орлого өндөр байх ёстой. Нөгөө талдаа бага зарлагатай байж ашиг олно. Тэгэхээр хамгийн бага зардлыг яаж гаргах вэ гэхээр зайлшгүй тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт хэрэгтэй л дээ.

-Энэ жилийн тухайд төмс, ногооны үнэ ханш ямар байх төлөвтэй байгаа вэ. гадуур үнийн өсөлт их байна шүү дээ?

-Намар ургац хураалтын үеэр төмсний үнэ яг талбай дээрээ ихэдлээ гэхэд л 300-400 төгрөг байдаг. Талбайгаас зөөгдөөд лангуун дээр очтолоо янз бүрийн шат дамжлагаар орно. Хэдэн аж ахуй дамжсанаасаа хамаараад үнэ нь шат болгондоо нэмэгддэг. Тэгээд бодохоор үнийн хувьд янз бүр л байна байх. Яг таг тэд байх болов уу гэсэн зүйл хэлж мэдэхгүй байна.

Тариаланч В.Мөнхжаргал: Барнаулд 850 мянган төгрөгийн үнэтэй бордоог тусгай зөвшөөрөл нэрийн дор Монголд оруулж ирж 3,9 сая төгрөгөөр зарж байна

---

Бид цааш явсаар улаанбуудай тариалж буй хүмүүстэй уулзлаа. Эдний тариан талбай Жаргалант сумын Загдал багаас урагшаа тав гаруй километр зайтай ажээ. Биднийг очихтой зэрэгцээд хойноосоо үр ачсан том техник тариалалтын ажлаа эхлүүлэн талбайн цаад тал руу хөдөллөө. Энэхүү техник нь газраа хагалангаа шууд үрээ суулгаад явдаг гэнэ. Жаргалант сумын хэмжээнд энэ жил тариан талбай, тэр дундаа улаанбуудай тариалж буй тариаланчид цөөхөн гарсан гэдгийг тэнд байсан хүмүүс хэлж байв.

Жаргалант сумын Загдал багийн тариаланч В.Мөнхжаргалтай хаврын тариалалтын талаар ярилцлаа.

---

-Тариалалтаа хэзээ эхлүүлэв. Хугацааны хувьд жаахан хожимдож байна уу, үгүй юу?

-Хаврын тариалалт хожуу эхэлж байна. Угтаа тавдугаар сарын эхээр эхэлбэл их зүгээр байдаг. Хамгийн сүүлийн хугацаа тавдугаар сарын 25 гэж үздэг. Үүнээс хойш тариалалт хийгдэх боломжгүй. Тэгэхээр бидний хувьд өчигдрөөс тариалалтаа хийж эхэлсэн гэхээр тав хоногийн хугацаа л байна гэсэн үг. Маш богино хугацаанд шуурхай ажиллах шаардлагатай болсон.

-Яагаад ингэж хугацаа алдаж эхэлж байна вэ?

-Байгаль цаг уурын нөхцөл байдал л ингэж таарч байна. Саяхныг хүртэл манай нутгаар дулаарсангүй. Өдөртөө жаахан нар ээсэн атлаа шөнөдөө огцом хүйтэрч хонодог байв. Харин уржигдраас цаг агаар арай гайгүй дулаарч байна. Цаашид дулаахан байх болов уу гэж бодсон учраас энэ жилийн тариалалтын ажлаа эхлүүллээ.

-Хэчнээн га талбайд улаанбуудай тарьж байна вэ?

-Энэ жил манайх бага газар улаанбуудай тарьж байна. Барагцаагаар 150 га-д улаанбуудай тарихаар төлөвлөж байгаа. Мөн 30-40 га-д овъёос, 100 гаруй га-д рапс тарина гэсэн бодолтой байна. Нийтдээ 400 орчим га талбайд тариалалтаа хийнэ дээ.

-Рапсын хувьд нийт талбайн 20 хувиас дээшгүй тарих ёстой гэсэн журам байна уу, үгүй юу?

-Тийм журам байх нь байгаа биз дээ. Манайх 400 га-гийн 130 га-д рапс гэхээр тэр журмыг нь зөрчиж байна гэсэн үг үү. Хууль байлаа гээд яах билээ. Амьдрал дээр хэрэгжихгүй шүү дээ.

-Уг нь хуулиа хэрэгжүүлэх нь зөв биз дээ?

-Хууль гэж ярьвал газар тариалангийн салбарт, тэр дундаа тариаланчдын эрх ашгийг хамгаалсан эрх зүйн орчин өнөөг хүртэл Монгол Улсад огт бүрдээгүй байгаа шүү. Яагаад эрх зүйн орчин бүрдээгүй вэ гэдэг дээр тодорхой хэдэн жишээ хэлж болж байна.

-Ямар жишээ вэ?

-Тариаланчдын авч байгаа бордоо дамын наймаагаар өндөр үнэтэй орж ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, тусгай зөвшөөрөл гэдэг нэрийн дор бордоог өндөр үнэтэй дамлан зардаг гэсэн үг. Миний хувьд өнгөрсөн өвөл хойшоо Барнаул хүртэл явсан. Барнаулд бордооны үйлдвэр байдаг. Тэр үйлдвэр дээр өөрийн биеэр очоод бордоо ямар үнэтэй байдгийг судалж, зураг бичлэгийг нь хийсэн.

-Тэнд бордоо ямар ханштай байна. Наашаа оруулж ирээд ямар үнээр зардаг юм бэ?

-Барнаугын бордооны үйлдвэрт нэг тонн селитра буюу 34-ийн азотын агуулгатай нийлмэл бордоо монгол мөнгөөр 850 мянган төгрөгийн үнэтэй байна лээ. Яг энэ бордоо Монгол Улсад нэг тонн нь 3.7-3.9 сая төгрөгийн үнэтэй байдаг. Ийм өндөр үнээр Монголын тариаланчид бордоогоо авч байна. Дунд нь тусгай зөвшөөрөл нэрийн дор хэд нугалж бидэнд зараад байгаа юм бэ. Энгийн бордоон дээр л ийм байхад Монголын газар тариалан яаж өөдөө өсөн дэвжих юм. Яаж энэ салбар хөгжих вэ. Нөгөө эрх зүйн зохицуулалтууд нь хаана байна.

-Өөр тариаланчдад ямар хүндрэлтэй асуудал байна вэ?

-Саяны миний хэлсэн асуудал бол ердөө нэг л жишээ. Өөр нэг зүйл бий. Та улаанбуудай тарьдаг байя гэж бодъё. Намар хурааж авлаа. Таны хурааж авсан тариаг шууд авдаг байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, намар тариаланчид ургацаа шууд борлуулдаг байх ёстой гэсэн үг. Гэтэл намар бидний хурааж авсан тариаг авдаг газар гэж байхгүй болсон. Тиймээс тариаланчдын хувьд намар ургацаа борлуулж чадах болов уу яах бол гэсэн том эрсдэл, эргэлзээн дунд хаврын тариалалтаа эхлүүлдэг. Тиймээс л сүүлийн жилүүдэд улаанбуудай тариалах хүмүүс эрс багассан. Багасахаас ч өөр яах билээ. Тариаланчид бид өрнөөс өрний хооронд л явж байна. Ер нь хатуухан хэлэхэд тариаланчдын нөхцөл байдал, Монгол Улсын газар тариалангийн бодлого дамуураад удаж байгаа.

-Энэ жилийн тухайд гурилын үнэ өндөр байгаагаас үүдэж Засгийн газраас имортын гурилын татварыг тэглэчихлээ. Энэ нь тариаланчдад ямар байдлаар нөлөөлөх бол?

-Улаанбуудай тариалах хүмүүс цөөрсөн нэг шалтгаан бол нэгдүгээрт, Оросоос улаанбуудай хямд үнээр оруулж ирж байна. Оросоос хямд буудай орж ирж байгаа болохоор дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид бидний хурааж авсан улаанбуудайг мяалдаг, доош нь хийдэг. Үнийг нь өөрсдийнхөө хүссэнээр бууруулж авдаг. Үгүй бол авдаггүй. Өнгөрсөн жилүүдэд Орост улаанбуудайн борлуулалт дайнаас шалтгаалаад зогссон. Үүнээс болоод нэг тонн улаанбуудай Орост 450 мянган төгрөг болсон. Тэгэхээр юу боллоо гэж биднээс нэг тонн улаанбуудайг нэг сая төгрөгөөр худалдаж авах билээ дээ. Энэ чинь бизнес шүү дээ. Дотоодын г урил үйлдвэрлэгчид хэрэгцээнийхээ 10-20 хувийг биднээс аваад үлдсэнийг нь хямдхан үнэтэй гээд Оросоос авдаг. Уг нь энэ асуудал дээр төр засаг тодорхой стандарт тогтоож өгөх ёстой.

-Ямар стандарт тогтооно гэж…?

-Ашгийн стандарт. Өөрөөр хэлбэл, нэг үйлдвэр байлаа гэж бодъё. Тэр үйлдвэр хэдэн хувийн ашигтай ажиллах ёстой юм.

Нэг кг гурилаас хэдэн хувийн ашигтай байх вэ. 15 уу, эсвэл 20 хувь уу гэдгийг нь тодорхой стандарт заагаад мөрдүүлэх шаардлагатай. Энэ стандартыг төр засгаас одоо болтол гаргаж өгөөгүй. Тиймээс гурил үйлдвэрлэгчид хэд дахин нугалсан ашиг олохын төлөө улайрч байна. Өнгөрсөн жил Орост нэг кг улаанбуудай 450 төгрөг байхад нэг кг гурил 850 төгрөг л байсан. Үүнээс оросууд хэдэн төгрөгийн ашиг харж гурил үйлдвэрлэж байна вэ. Энийг сайн бодох хэрэгтэй. Энэ бол шударга бизнес. Гэтэл манайд ханш ямар байгаа билээ.

-Гурилын үнэ угтаа буураад байгаа юм биш үү?

-Гурилын үнэ буурч байгаа гэж худлаа ярьж байна. Оросоос нэг тонн гурилыг 900 мянган төгрөгөөр авлаа гэж бод ё. Монголд оруулж ирээд нэг тонныг нь 1.4 сая төгрөгөөр зарчихаж болно доо. Үүнээсээ 80-90 хувийн ашиг авч байна шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр Монголд нэг тонн гурил гурван сая төгрөгт хүрсэн. Тэгэхээр ашгийн стандарт гэдэг зүйл байхгүй болохоор гурил үйлдвэрлэгчид хэд дахин нугалсан үнэ тогтоож байгаа нь хэдхэн монооль болсон ком аниудын нөлөөлөл хүчтэй байна гэсэн үг л дээ. Нөгөөтэйгүүр тариаланч биднээс дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид улаанбуудай авахгүй байсан ч тэд хэзээ ч дам уурахгүй. Учир нь Оросоос хамаагүй хямд үнээр хэд дахин нугалж зарах боломжтой бизнес нь байгаа болохоор тэр. Бүр нэг тонн улаанбуудайг 450 мянгаар аваад нэмээд гаалийн татвараа тэглүүлчихэж байгаа юм. Тэгсэн атлаа хэд дахин нугалсан ашиг унагаагаад л зардаг. Дунд нь хэн хохирч байна гэхээр ард түмэн, тариаланчид хохирч байна.

-Таны хувьд намар улаанбуудайгаа яаж борлуулъя гэсэн бодолтойгоор хаврын тариалалтаа эхлүүлж байгаа юм бэ?

-Би ч гэлтгүй тариаланчид бид бүгд л жил бүрийн намар гурил үйлдвэрлэгчдэд улаанбуудайгаа өгөх гэж царайчилна. Нэг, хоёр удаа авчих гэж гуйна. Үнээ улам татна. Тэгээд ч авахгүй. Явж, явж шувуу тэжээдэг болон шувуу, өндөгний үйлдвэрт л өгдөг дөө.

-Угтаа улаанбуудай бол онгол Улсын хүнсий гол стратегийн бүтээгдэхүүн шүү дээ. Гэтэл тариаланчдын хүч хөдөлмөрийн үр шим эцэстээ шувууны хоол болоод дуусдаг гэж үү?

-Стратеги гэдэг үгийг би дайны нөхцөл байдал гэж ойлгодог хүн. Тэр утгаараа улаанбуудай гэдэг бол маш чухал бүтээгдэхүүн болж таарч байгаа юм. Гэтэл үүндээ Монгол Улс огт анхаарал тавьдаггүй. Тавьдаггүй ч гэж дээ тавих ёстой хүмүүсийг бид өөрсдөө сонгож гаргадаг л даа.

-Тэгвэл таныхаар газар тариалангийн салбарт ямар зохицуулалт, өөрчлөлт хийчихвэл та бүхний эрх ашиг, эдийн засгийн боломж сайжрах юм бэ?

-Монгол Улс бие даасан улс мөн л юм бол стратегийн энэхүү бүтээгдэхүүнээ бүтэн хамгаалах ёстой. Оросоос улаанбуудай, гурил оруулж ирдэг асуудлыг зогсоох шаардлагатай. Оросоос ганцхан юм ав. Тэр нь улаанбуудайн элит үрийг  худалдаж ав. Харин таваарын улаанбуудайг худалдаж авахыг бүрмөсөн хориглох шаардлагатай.  Хоёрдугаарт, бордооны асуудал байна. Бордоог хэн дуртай нь Оросын Барнаул ч байна уу хаана ч бай очоод оруулаад ирэх ёстой. Яагаад үүнд тусгай зөвшөөрөл гэдэг зүйл байх ёстой юм. Үүний цаана том дээрэм явагдаж байна шүү дээ. Тэр тусгай зөвшөөрөл гэдэг нь энгийн мань мэтийн тариаланчдад олддоггүй. Ар, өврийн хаалгаар явж явж л авдаг юм гэсэн. Үүнийгээ болиулах хэрэгтэй.

-Намар та бүхэн ургацаа хураагаад яаж борлуулах вэ гэдэг дээрээ асуудал үүсдэг гэж байна. салбар яамнаас улаанбуудайн экспортыг нэмэгдүүлэх бодлого барьж байгаа талаар ярьсан л даа. Экспортлох боломжийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Экспортод гарна гэж ярьсан. Энэ бол зүгээр сонгууль угтсан жүжиг. Үүн шиг үлгэр байхгүй шүү. Яг экспорт хийдэг дээрээ гацдаг. Гацахаас ч өөр яах билээ. Учир нь Хятад улс манайхаас улаанбуудай им ортоор авах уу. Уучлаарай, Орос улс гэж том эксортлогч орон байна. Оросын хувьд Евро руу бүх зүйлээ хаалгачихсан. Тиймээс энэ жил урагшаа гаргах бодлого нь илүү нэмэгдсэн байх. Гэтэл дунд нь Монгол Улс урагшаа улаанбуудай экс ортолно г эж байна. Адилхан бүтээгдэхүүн эксортлох гэж байгаа бол ядаж Оростой чанар, үнээрээ ижилхэн байх ёстой. Гэтэл Хятад улс улаанбуудайг Оросоос нэг тонныг нь 450 мянган төгрөгөөр авдаг байж Монгол Улсаас нэг тонныг нь нэг сая төгрөгөөр авна гэж байх уу. Энгийнээр бодоход л ийм байна. Хятадууд тийм тэнэг хүмүүс биш шүү дээ. Үгүй ээ, ямар ч тэнэг хүн байсан өндөр үнээр адилхан бүтээгдэхүүнийг авна гэж байхгүй. Ерөөсөө нэг л ийм жишээнээс бодоход улаанбуудайн экс орт гацчихаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр хөдөө аж ахуйн салбар гэхээр малчдыг л боддог, ойлгодог. Тэдний төлөө л дуугардаг хүмүүс их байна. Эсрэгээрээ тариаланчдыг зөнд нь хаясан. Гуравхан сая хүн амтай улсад 80 сая мал ямар хэрэгтэй юм бэ. 80 сая малаас долоо, найман сая нь үхсэн гэж байгаа. аана нь 70 сая мал байна. Гэтэл малчид хэцүүдлээ, малчдын зээлийг тэглэх ёстой гэж байна. Үнэндээ тариаланчдын өр зээл, амьжиргааны баталгаа, орлогын түвшин гээд асуудал үнэхээр хүнд байна. Хавар тариалалтаа хийхэд бордоо нь үнэтэй. Цаг агаар нь тааламжгүй. Малчид нь малаа оруулж дээрэлхэнэ. Намар ургац хураалтын үед бөөн өр зээл энд тэндээс нэхэгдэнэ. Зээлээ төлье гээд хураасан ногоо, буудайгаа борлуулъя гэхээр дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид нь үнийг нь унагана. Бүр авахгүй. Ингэхээр Монгол Улсад газар тариалан эрхлэгчид дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэдэг нь л болж байгаа юм.

Энэ өдрүүдэд Сүхбаатарын талбайд 35 дахь удаагийн “Номын баяр” болж байна. Номыг шимтэн уншчдаг уншигч маш ихээр цугласан, өргөн дэлгэр болж байгааг зохион байгуулагчид онцолж байсан. Мөн энэ удаагийн “Номын баяр”-ын сонирхолтой, хүмүүс их очиж байгаа асруудын нгэ нь Сонгуулийн ерөнхий хорооноос гаргасан асар байлаа. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж, Сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэн баталснаар энэ жилийн УИХ-ын сонгуулиар 126 гишүүн сонгогдоно. Урьд өмнө болж байгаагүй олон нэр дэвшигч өрсөлдөх магадлалтай байгаа учраас саналын хуудас ямар байх тухай олон таамаг явсан. Саналын хуудсыг хэрхэн бөглөх, сонгогч юун дээр анхаарах ёстойг тус асарт иргэдэд тайлбарлаж байлаа. Энэ удаагийн сонгуулийн саналын хуудас хоёр ширхэг байх юм байна. Тодруулбал, нэг сонгогч хоёр саналын хуудас бөглөнө гэсэн үг. Тухайн тойрогт нэр дэвшигчдийн нэрийн өмнөх дугуйг будах бөгөөд хэдэн мандаттай байхаас хамааран тэр тооны хүний нэрийг дугуйлна.

Мөн намын жагсаалтаар 48 гишүүн сонгогдох учраас жагсаан бичсэн өөр нэг саналын хуудаснаас нам, эвслээс зөвхөн нэгийг нь сонгон будах юм байна. Харин нэр дэвшигчдийн саналын хуудас нь тухайн тойрог хэдэн мандаттайгаас хамааран урт, богино байх аж. Тухайлбал, таван мандаттай тойрогт нэр дэвшигчид, 10 мандаттай тойрогт нэр дэвшигчдийг жагсаан бичсэн саналын хуудас өөр хэмжээтэй байна.

Гэсэн хэдий ч хамгийн уртдаа 79 см хэмжээтэй байхаар тооцож байгаа гэдгийг хэлж байв. Саналын хуудас уншигч машин ямар нэгэн асуудалгүйгээр уншина гэдгийг албаны хүмүүс хэлж байлаа. Санал өгөхдөө сонгогчид нэг зүйлийг онцгойлон анхаарах учиртай гэнэ. Тэр нь тухайн тойргийн мандатын тоотой ижил тэнцүү хүний нэрийн өмнөх дугуйг будна. Хэрэв илүү будсан бол төхөөрөмж буцаах бөгөөд саналын хуудсыг дахин нэг удаа шинээр авч болно. Мандатын тооноос дутуу будсан тохиолдолд ч төхөөрөмж уншихгүй. Гэхдээ саналын хуудас шинээр авалгүйгээр гүйцээн будаад уншуулахад төхөөрөмж ямар нэгэн асуудалгүйгээр унших юм байна. Үүнийг бүр жишээ болгон СЕХ-ны Хэвлэл мэдээллийн ажилтан төхөөрөмжид уншуулж үзүүлсэн юм. Мөн нэр дэвшигч, нам, эвслийн өмнөх дугуйн 30 хувийг будсан тохиолдолд л төхөөрөмж уншдаг аж. Бага зэрэг илүү гаргаж будсан ч асуудалгүй гэнэ. Манай улсад хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд сонгуульд саналаа өгөхийн тулд багагүй бэрхшээлийг даван туулах хэрэгтэй болдог. Тэгвэл энэ жил санал авах байрууд орох болон гарах талдаа налуу шаттай байх аж. Мөн баррель үсгийн хавтас бүхий харааны бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан тусгай бүхээгийг ч хийх юм байна. Үүнээс гадна бүхээг бүр дээр томруулдаг шилний үүрэг бүхий жижиг хавтас ч байрлуулахаар болжээ.

СЕХ-ноос иргэдэд мэдээлэл өгөх, сонгогчийн боловсролыг дэмжихээр ийнхүү асар байгуулсан нь маш чухал зүйл боллоо гэдгийг иргэд хэлж байсан юм. Хэдийгээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, цахим ертөнцөөр сонгуулиа хэрхэн өгөх, саналын хуудсыг яаж бөглөх тухай мэдээлэл явж байгаа ч мэргэжлийн хүмүүсээр нь тайлбарлуулахад илүү ойлголт авч байна гэдгээ ч хэлж байв.

Бид бүхэн энэ үеэр СЕХ-ны дарга П.Дэлгэрнарангаас цөөн хэдэн асуултад хариулт авсан юм.

П.Дэлгэрнаран: Хяналтын тооллого буюу гар тооллогыг хэсгийн хлроодод 100 хувь хийнэ

---

-Энэ удаагийн сонгуулийн бэлтгэл ажлууд хэр хангагдаж байна вэ?

-СЕХ-ноос баталсан цаг хугацааны хуваарийн дагуу бүх ажил төлөвлөсөн хугацаандаа хийгдээд явж байна. Яг одоогийн байдлаар нэр дэвших ажиллагааны сүүлийн өдрүүд явж байгаа. Маргааш (өнөөдөр) нам, эвслүүд нэр дэвшигчдээ тодруулна. Харин нөгөөдөр (маргааш) нэр дэвшигчийн материал хүлээж авч эхэлнэ. Мөн энэ жил “Номын баяр” болж буйтай холбоотойгоор сонгогчийн боловсролд зориулан асар ажиллуулж, өөрсдийнхөө үйл ажиллагаа, хууль тогтоомжийг сурталчилж байна. Иргэд маань ч нэлээд сонирхож байна. Учир нь энэ жил хууль шинэчлэгдсэн. Мандатын тоо нэмэгдэж, тойрог томорсон болохоор хүмүүс анхаарал хандуулж байгаа бололтой.

 

-Нэр дэвшигчид материалаа бүрдүүлэхдээ юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-Нэр дэвшигчид болон нам, эвслүүд хуульд заасан материалыг цаг хугацаанд нь манай байгууллагад өгөх үүрэгтэй. Тиймээс аль аль нь үүн дээр хариуцлагатай хандах хэрэгтэй. Нэр дэвшигчдийн материалыг нийтдээ тав хоногийн хугацаанд хүлээн авах учраас яарч сандралгүйгээр хуульд заасны дагуу бэлдэх учиртай. Материал ирснээр бид төрийн холбогдох байгууллагуудаас лавлагаанудыг гаргуулж авна. Ингээд ирсэн материал, лавлагааг тулгаж байж бүртгэх эсэх шийдвэрээ гаргана.

-СЕХ-нд хууль зөрчсөн талаарх гомдол, мэдээлэл хэр ирж байна. Хамгийн сүүлд хэвлэлээр Соёлын сайд Ч.Номинг сонгуулийн тухай хууль зөрчсөн гэж мэдээлсэн?

-Манай байгууллагад гомдол, мэдээлэл ирж байгаа. Хууль бус сурталчилгаатай холбоотой гомдол ирж байна. Тэр дотроо хуульд заагаагүй хугацаанд, хууль бус аргаар сурталчилгаа явуулж байна гэх гомдлууд дийлэнх байна. Ер нь сонгуультай холбоотой гомдлыг найман төрлийн байгууллага шалгах учиртай. Тийм болохоор энэ байгууллагуудын чиг үүргийн дагуу хугацаа алдалгүйгээр шилжүүлэн шалгуулж байна. Харин тухайн байгууллага энэ асуудлыг шалгаад ингэж шийдвэрлэлээ гэдгээ бидэнд уг нь эргэж мэдэгдэх ёстой.

-Байгаль орчны сайд асан Н.Цэрэнбатыг хууль зөрчсөн гэсэн асуудал яваад байсан. Энэ юу болсон бэ?

-Тухайн хүний асуудал бол хэвлэл мэдээллээр хууль зөрчсөн гээд яваад байгаа. Гэвч тухайн үед манай холбогдох албаны мэргэжилтнүүд сэтгүүлчийн асуусан асуултад л хариулсан юм шүү дээ. Хэрэв энэ нь үнэн бол хууль зөрчиж байгаа хэрэг гэж л хэлсэн болохоос манайхаас шууд хууль зөрчсөн гээд тогтоочихдог юм гэж байхгүй. Дээрээс нь тухайн асуудалтай холбоотойгоор баримттай гомдол манайд ирээгүй.

-Энэ удаагийн сонгуулиар нийтдээ хэчнээн хүн ажиллах вэ?

-Улсын хэмжээнд нийтдээ 25700 гаруй төрийн албан хаагч ажиллахаар байна. Мөн цагдаа, онцгой, эрүүл мэндийн байгууллагаас тодорхой хүмүүс ажиллана.

-Сайн дурын ажилтнуудыг оролцуулна гэсэн. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Энэ жилийн сонгуулийн бас нэг онцлог бол бид сайн дурын хүмүүс ажилладаг эхлэлийг тавьж байгаа явдал юм. Ингэснээр манайд их сайн эерэг зүйл болж байна. Сайн дурынхан маань голцуу хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг санал өгөхөд нь туслах байдлаар ажиллана.

-Хяналтын тооллогыг яаж хийх вэ?

-Хяналтын тооллого буюу гар тооллогыг 100 хувь хийнэ. Бүх хэсгийн хороод дээр гараар тоолно гэсэн үг. Ингэхдээ хуульд зааснаар 22:00 цаг гээд хэсгийн хороод хаалгаа барина. Үүний дараа сонгуулийн автоматжуулсан системээр дүнгээ дамжуулна. Дүнгээ дамжуулчихаад нэн даруй гар тооллогыг эхлүүлнэ гэж хуульд заасан байгаа. Харин гараар тоолохдоо СЕХ-ноос баталсан журмыг баримтлан ажиллах учиртай.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Өмгөөлөгч Г.Батбаяр өнгөрсөн сарын 26-нд машиндаа нас барсан байдалтай олдсон харамсалтай явдал болсон. Одоогоор уг хэрэг санаатай, санамсаргүй аль нь болох нь тодорхойгүй байна. Шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гараагүй байгаа аж. Талийгаачийн дүү Г.Наранцацралтай ярилцлаа.

---

-Танд болон гэр бүлд тань эмгэнэл илэрхийлье?

-Бидэнд үнэхээр хүнд гарз тохиолоо. Аав минь 80 гарсан өндөр настай хүн байдаг. Маш хэцүү хоног өдрүүдийг үдэж байна. Нөхөж баршгүй гарз гэж энэ л юм байна. Бид ч шокын байдалтай байна. Гэнэтийн юм гэдэг аюултай байдаг аж.

-Олны нүдэн дээр байсан өмгөөлөгч хүн ямар учраас амь хохиров гэдэг олон нийтэд эргэлзээ төрүүлсээр байгаа. Эндээс яриагаа эхэлмээр байна, болох уу?

-Ахынхаа хувьд ярихад их зоригтой, өөрийн гэсэн харизмтай хүн. Бас цагаахан, хэлье гэснээ шууд хэлчихдэг

Ажил үүргийн талаасаа бодсон ч өмгөөлөл хийж байгаа хүнээ маш сайн хамгаалдаг. Энэ үйлчлүүлэгч ямар ч хүн байсан би хамгаалах ёстой гэж үздэг.

Ер нь өөрөө ой тогтоолт өндөртэй, их сэргэлэн хүн. Хүүхэд байхын тийм байсан. Өдөрт нэг ном уншчихдаг, номын сайн нөхөр байлаа. Австралид байдаг ах маань хоёулаа алтан медальтай сурагчид байлаа. Баагий ах маань сургуулиа төгсөөд Орост сурах хуваарь авч байсан шүү дээ.

Би ахыгаа сайн мэднэ. Хажууд нь олон ч жил явсан. Би айлын ганц охин. Дөрвөн ахтай. Баагий ах хамгийн том нь. Тиймээс намайг их хайрладаг хамгаалдаг байлаа. Ер нь ах эмэгтэй хүнийг маш их хүндэтгэдэг, хайрладаг хүн. Би оюутан болоод хөдөөнөөс орж ирэхэд намайг дотуур байранд суулгахгүй гээд л хажуудаа аваад л төгсгөсөн. Аав минь олон жил уурхайд ажилласан. Ээж минь 17-тойдоо багш болж байлаа. Сүүлд 35-тайдаа Багшийн дээдэд эчнээгээр сурахад ах бид дөрвийг харж өссөн. Таван аяган боорцог тэнцүү хувааж хийгээд л, үсийг минь хоёр сүлжээд л бид энгийн сайхан амьдралыг туулсан хүмүүс. Ингэж сайхан ахан дүүсийн хайранд өссөн хүмүүс нэгнийгээ цаг бусаар алдана гэдэг хүлээн зөвшөөрөхөд хэцүү юм.

-Ахыгаа сураггүй боллоо гэсэн дуудлагыг та цагдаад өгсөн байсан уу?

-Би ахтайгаа хамгийн сүүлд дөрөвдүгээр сарын 18-нд уулзсан юм. Ингээд хөдөө яваад өгсөн. 21-ний орой ирсэн. Тэр үед Улаанбаатарт цас ороод цаг агаар хүнд байсан. Маргааш өглөө нь ахын оффис руу орох гээд хаалга тогштол байдаггүй. Удалгүй бэр залгаад ахыг асууж байна. Ах руу залгатал утас нь дуудаад авдаггүй. Тэр бол 22-ны өглөө 08:15 цагийн хавьцаа. “Та хаана байна гээд мессэж бичлээ”, хариу байхгүй. Тэр өдөржингөө л бэр бид хоёр ээлжилж залгасан, утсаа аваагүй. Маргааш нь бас л дуудаад байсан. Хоёр утас нь адилхан. Гэтэл унтарчихдаг юм. Удалгүй дахиад нээгдсэн. Тэгэхээр нь бэр бид хоёр санаа амарчихгүй юу. Утсаа асааж унтраагаад байна гэж бодлоо. Гэтэл 23-ны орой 02:00 цагийн үеэс утас нь бүр унтарсан. 25-ндаа Чингэлтэй дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст би очиж мэдээлэл өгсөн. Ингээд эрэл эхэллээ гээд л шөнийн 01:00 цагийн үед мэдүүлэг өглөө. Ямар хүмүүстэй холбоотой байв, хэнийг хардаж байна гээд л асууж эхэлсэн. Бид ч хэлсэн.

-Таныг сураггүй боллоо гэсэн гомдол гаргаад маргааш нь цагдаа нар ахыг тань машин дотроо нас барсан байхад нь олсон гэж мэдэгдсэн. Тэр хүртэл та бүхэн ямар нэгэн сэжүүр аваагүй юу?

-Гомдол гаргасны маргааш 17:00 цагийн үед Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсээс намайг “ирээрэй” гэж дуудсан. Ингээд л бид тал талаас гарцгаасан.

-Тэр үед амиа алдсан эсэхийг мэдээгүй хэрэг үү?

-Юу ч бодоогүй. Машин нь олдлоо гэж ойлгосон. Гэтэл удалгүй сошиалаар нас барсан болохыг мэдээлээд эхэлсэн. Бид цагдаа дээр очихоос өмнө түгжирчихсэн. Хүмүүс над руу залгаад тэгж л мэдсэн.

-Амиа алдсан нөхцөл байдлыг ар гэр нь харсан уу?

-Үгүй. Харуулаагүй. Шууд л цагдаа нар хэргийн газрыг хөндчихсөн байсан. Бид 19:00 цагийн үед Хан-уул дүүргийн цагдаагийн газарт очсон. Нэгэнт хэргийн газрыг хөдөлгөчихсөн учраас бид ярилцаад задланд оруулах хүсэлт гаргасан.

Уг нь амь хохирогчийн ар гэрийг нь дуудаад үзүүлж таниулдаг биз дээ. Сая гэхэд нэг залуу хүүхдээ цэцэрлэгээс авахаар явж байгаад амиа алдсан. Түүнийг ар гэрт нь таниулж байна гээд л шуугиад байгаа биз дээ. Гэтэл ах минь тийм ноцтой байдлаар амиа алдчихсан байхад ар гэрт нь таниулж мэдээлэл өгөөгүй нь маш эргэлзээтэй. Хамгаалалтын бүс татаж байгаад ар гэрээс нь нэгийг нь дуудаж оруулаад харуулах ёстой баймаар. Бид тал талаас яваад очсон шүү дээ. Хөдөөнөөс нэг ах маань хүртэл яваад ирчихсэн байсан.

-Эргэлзээтэй зүйл гэдэг нь?

-Машинтай явсан хүнийг доороо л олмоор. Гэвч хайж байна гээд л байсан. Магадгүй олчихсон байх гэж хардаж байгаа. Машины дугаараар хайгаад олчихмоор.

-Задланд оруулъя гэхэд ямар хариу өгсөн бэ?

-Өргөдөл бичээд Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн газрын дарга дээр явж орсон. Эргээд танд хариу хэлнэ гээд гаргасан. Ингээд орой хүртэл хүлээлгэж байгаад шөнийн 01:00 цагийн үед бидэнд “Маргааш өглөө Шүүх эмнэлэг дээр 09:00 цагт явж очоорой. Бичиг баримтыг нь шилжүүлсэн” гэж мэдэгдсэн. Ингээд бид маргааш нь цагтаа шүүх эмнэлэг дээр яваад очтол аль хэдийнэ задлан шинжилгээнд оруулчихсан байсан. Ар гэрээс нь задлан хийх үед хамт байлгаагүй гэсэн үг. Сонин байгаа биз дээ. Бид энэ талаар эргээд цагдаа нараасаа асуух гэсэн боловч утсаа авдаггүй бөөн л юм болсон.

Ингэж ингэж ямартаа ч ахыгаа орж үзье гэсээр орохоор болсон.

-Та орсон уу?

-Тийм ээ. Би орсон. Өөр бусад өмгөөлөгчид гээд орцгоосон л доо. Биднийг орохоос өмнө яагаад ч юм Хан-Уулын цагдаагаас байн байн залгаад байсан. Ямар ч шаардлагагүй зүйл асууж лавлаад л, мэдүүлэг яриад л намайг оруулахгүй гэж үзсэн бололтой. Дахиад л 30 минут болоод машин нь байгаа, хүлээгээд авчих уу гээд л. Би ах руугаа орох гээд байна гэхээр намайг сатааруулаад байсан. Ийм маягаар гурав дөрвөн удаа ярьсан. Ямартаа ч орсон л доо. Ахыгаа таньсан. Зарим нь биш байна гэх мэтээр ярьж л байсан. Намайг харахад бол шинэ задлан биш байсан. Өмнө нь эрт хийчихжээ гэж бодсон. Бараг урьд орой нь машинаас олонгуутаа авчраад задлан шинжилгээнд оруулчихсан юм биш үү гэж хардсан.

-Задлан шинжилгээний хариу хэзээ гарах вэ?

-Уг нь 14 хоногийн дотор гардаг гэж шинжээч эмч нар ярьж байсан. Өдийд гарчихсан байдаг гэсэн. Гэтэл одоо 25 хонож байна. Асуухаар хэсэгчилж гарна, болоогүй гээд байгаа. Буу оллоо, сум оллоо гэж тус тусдаа гардаг гэх юм билээ. Гайхаж л байна.

Сая бид ахынхаа 21 хоногийг хийлээ. Цаг хугацаа хурдан юм. Ер нь хохирсон хүн хохироод л үлддэг юм байна. Ах минь асар их дарамтад явж ирж гэдгийг харж, ойлгож байна. Анхнаасаа гэр бүлээр нь оролдож эхэлсэн. Охиныг нь юу болгов, та бүхэн мэдэж байгаа. Жаахан хүүхэд шүү дээ. Бүх юм зохион байгуулалттай байсан. Дүү маань ганцаараа, түүний эсрэг гурван охин байсан. Тэд бичлэг хийсэн. Дүүг маань буруутгаж гаргасан. Юм чинь хоёр талтай. Ахынхаа охиныг би багаас нь мэднэ. Байнга л хүйтэн ус ундаа уудаг, кофе ч тэр. Тэгэхээр би чи охин хүүхэд байж битгий цэл хүйтэн юм уу гэж хэлдэг байсан. Тэгээд бодохоор хэрэв бусад руу цацсан гэвэл хүйтэн кофе л байж таарна. Халуун байсан бол хүн юм чинь болохгүй гэдгийг мэднэ шүү дээ.

-Сая ахын тань ажил явдал болох үеэр охиныг нь цагдан хорих тогтоол гарсан гэж мэдээлсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Ёс зүйгүй хүүхэд гэж нийгэмд жигшүүлчихлээ. Харамсалтай юм. Цагдаа нарыг гайхаад байна. Залуу хүүхдүүд маргах, нэгэнтэйгээ муудах зүйл бишгүй л байдаг. Гэтэл захиалгаар, албаар очиж өддөг юм уу ямар нэгэн байдлаар давтан хэрэг болгох гэж л бий болгосон асуудал гэж харж байгаа. Бид чинь залуу хойч үеэ хамгаалдаг байтал энэ хүүхдийн амьдралыг дэвсэлье гэж харлуулж байна шүү дээ. Үүнд их харамсаж байна. Тэр яахав дээ, хүүхдүүд нэгнийгээ татаж чангаасан юм болсон. Дараа нь нэгэндээ гомдолгүй ээ гээд хэлтэл цагдаа нь “Тэгвэл та нар худлаа мэдээлэл өгсөн” гээд дарамталсан. Тэгээд аргагүйн эрхэнд гомдол гаргуулж давтан болгох гээд үзээд байгаа асуудал.

-Задлан шинжилгээний хариу гараагүй юм байна. Ар гэрийн та бүхэнд нэг хар байгаа байх. Энэ хэрэг юу болчихов. Яагаад энэ хүн амь хохиров гэж?

-Ах минь амиа хорлоно гэж байхгүй. Иймэрхүү юман дээрээс айдаг хүн биш. Зоригтой хүн учраас сүүлдээ хордсон гэж яриад байгаа. Хордуулчихаад үхэхгүй болохоор нь алчихав уу гэж л бид хардаж байгаа.

-Ах тань цагдаагийн байгууллагад шалгуулж байсан. Эрүү шүүлт тулгасан гэж буцааж гомдол гаргаад байсан гэдэг байх аа?

– Мөрдөн байцаах газрын нэр бүхий мөрдөгчийн эсрэг маш олон гомдол гаргасан. Учир нь тэр хүн ахыг минь гэр бүлээр нь, ажил албаар нь маш эртнээс дарамталж ирсэн байдаг. Гэрт нь шууд дайрч орно, бага насны хүүхдийн нүдэн дээр утсыг нь булааж авна. Хүүхдийн барьж байсан падыг нь хүртэл авна. Ахын ажил дээр хүртэл ийм маягаар дайрч орсон байгаа юм. Өдөр шөнөгүй дарамталсан. Гэр бүлээр нь оролдсон. Охиноор нь ч тэр. Энэ бол айлын эзэн хүнд асар том асуудал. Ерөөсөө л ахыг минь барьж авч хорих гэж л оролдоод байсан гэж би харж байгаа. Үүнийг батлах баримт фактууд байгаа.

-Тодруулж болох уу?

-Энэ бол Ноён уул, Өмнөговь аймгийн уул уурхайн лиценцийн асуудлаас үүдэлтэй. Олон жилийн өмнөөс эхэлсэн асуудал. Ах үүний талаар асар их мэдээлэлтэй, баримттай байсан хүн. Өнгөц харахад хүний нэр хүндэд халдсан гэх асуудал боловч цаана нь уул уурхайн асар том ашиг сонирхол байсан хэрэг. Хэмжээг нь хэлээд яахав, асар их гадаад валюттай холбоотой асуудал ч бий. Нам хоорондын их том мэдээлэлтэй байсан хүн.

-Гэрээслэл олдсон юм уу?

-Гэрээслэл байгаагүй. Гэрээслэл олдоод хүлээлгэж өглөө гэх мэдээлэл гарсан бололтой. Би ахынхаа бичгийг танина. Хэрэв үнэхээр амиа хорлосон бол өмгөөлөгч хүн гэрээслэл заавал бичнэ шүү дээ. Тиймээс гэнэтийн зүйл байсан гэж харж байгаа.

-Өөрийнхөө эрхийг хамгаалахаар маш олон газарт хандаад байсан гэж та ярьсан. Өмгөөлөгч хүний эрх зөрчигдөж, эрхээ сэргээлгэхээр хуулийнханд хандана гэдэг ардчилсан улсад ховор үзэгдэл юм?

-Дээр хэлсэн шүү дээ. Тодорхой нэр бүхий мөрдөгчийг солиулахаар АТГ, ЦЕГ, прокурор гээд олон газарт 10 гаруй хүсэлт гаргасан байдаг. Мөрдөгчөөсөө татгалзах эрхтэй юм билээ. Ах хуулиа сайн мэднэ. Болохгүй болоод, хууль зөрчигдөөд эрх нь ноцтой зөрчигдөөд байсан болоод л хандсан хэрэг.

Ямар нэгэн хэргээр гүтгэж цагдаж хорих гэж их эртнээс энэ хүнийг тагнаж чагнаж явсан. Охиныг нь гүтгээд л, цагдаатай л холбоотой яваад байсан. Төрийн өндөр албан тушаалтай хэрэг хийсэн нь тодорхой хүмүүсийн гэрт дайрч ордоггүй хэрнээ энгийн иргэний гэрт хүч түрэн орж эд зүйлийг нь хурааж авна гэдэг байж болохгүй зүйл. Юунаас айж, ямар захиалгаар ингэж явсан бэ гэхээр ах маань асар их мэдээлэлтэй байсан байна гэж харж байгаа. Цаана нь том захиалагч ч байсан байна. 10-аад гомдол гаргасан ч бүгд татгалзсан. Бүх тогтоолууд нь байгаа. Биеэ хамгаалах ямар ч чадваргүй болжээ гэж харагдахаар. Өөрийгөө хамгаалах гэж асар их зүтгэсэн байна. Бас Чингэлтэй дүүргийн цагдаа нар маш их оролддог, хянадаг байсан. Хоёр жилийн өмнө Ариукагийн (талийгаачийн охин) асуудлын дараахан нэг цагдаагийн албан тушаалтан миний утсыг хурааж аваад манай гэр бүлийг хүртэл доромжилж байсан.

-Тэгэхээр талийгаач Г.Батбаяр нэлээд том ашиг сонирхлыг хааж, хөндөж байжээ гэж ойлгогдож байна?

Ах маань маш том эрх мэдлийн өмнө их хүчгүйдсэн байх. Ийм олон хүний эсрэг ганцаараа тэмцэж байсан.

-Өмгөөлөгч байхдаа ажилласан хэргүүд нь ч их сонин шүү. Нийгмийн эсрэг дүрүүдийг голчлон өмгөөлдөг байсан?

-Ах минь зоригтой, айдаггүй л хүн байсан даа, энэ гэрийн багана нь байлаа. Найман настай охиндоо амь. Ээжийн эргэж ирсэн сүнс гээд л эрхлүүлнэ. Өндөр настай аав нь байна. Тийм хүн хэзээ ч энэ хорвоогоос сайн дураараа явахгүй. Бүх хүмүүс мэдэж байгаа, хэлж байгаа. Тиймээс энэ хэргийг эцсийг нь хүртэл явна даа.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Ойрын өдрүүдэд үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй нэгэн судалгааны дүн телевизийн мэдээ болгоноор шахуу гарлаа. Тэр нь “Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын арван хүн тутмын найм нь эх орондоо эргэж ирэх хүсэлгүй байна” гэсэн судалгаа. Томоохон сайтууд, зарим хэвлэлүүд хүртэл мэдээлэв. Үүнтэй зэрэгцээд “Хэзээ, хаанаас, хэнээс ийм судалгаа авчихав, худлаа юм биш үү” гэсэн яриа нийгэмд байх шиг. Тэгвэл энэ судалгаанд Монголоос явсан иргэд яагаад эргэж ирэхгүй байх шалтгаануудыг нь тоочсон байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, нийслэл хотын тулгамдсан асуудлууд нэрлэгджээ. Ер нь Улаанбаатарын асуудал гэдэг бол Монгол Улсын асуудал гэсэн үг. Нийт 3.5 сая хүн амын тал нь энэ хотдоо төвлөрсөн шүү дээ. Бусад нь тал, тал тийшээ тарсан малчид л байгаа байх.

Гадны улсуудыг зорьсон монгол иргэдийн хувьд Улаанбаатарын утаа, түгжрэл, стресстэй нийгэм, амьдрах орчин муу, хүүхдэд ээлгүй орон зэрэг шалтгаануудаас болж эх орондоо ирэх сонирхолгүй байгаа гэж хариулжээ. Бас авдаг цалин гэж нэг муу шүлс шиг юм байдаг нь нөлөөлдөг гэж. Монголчууд ийм хэцүү орчин, нөхцөлд амьдарч байгаа нь яалт ч үгүй үнэн. Гэр хороолол нь салхиныхаа аман дээр замбараагүй тэлчихсэн. Хөрс, агаарын бохирдол дээд цэгтээ хүрсэн. Өвөлжин хот даяараа сайжруулсан түлшний утаагаар амьсгалж, бөөн бөөнөөрөө хордож үхэцгээж байна. Зундаа гадаа гарахын эцэсгүй өмхий самхай ханхалсан жорлон дунд амьдарч байна. Гэр хорооллоо орон сууцжуулдаггүй л юм бол энэ бүх зовлон хэзээ ч арилахгүй. Дээрээс нь замын түгжрэл нэмэгдэнэ. Өдөрт ганц ажил амжуулбал их юм. Жилээс жилд нийслэл хотын автомашины тоо нэмэгдэхийн хэрээр зам нь улам хумигддаг.

Хотын төв рүүгээ л шамбааралдаад чихцэлдээд байна уу гэхээс гадагш нь задалдаггүй. Ардчилсан хувьсгал ялаад 30 жил өнгөрсөн байхад Улаанбаатар бахь байдгаараа л байна. Дахиад нэг Улаанбаатар хотыг байгуулчих хангалттай хугацаанд огт тэлсэнгүй. Ганц тэлсэн газар нь Яармаг л байх шив дээ. Тэндээ бас хэцүү. Замаа шийдээгүй. Анх Улаанбаатар хотод 500 мянган хүн амьдарна гэж тооцоолж Туул голыг гаталдаг дөрөвхөн гүүр барьсан байдаг. Маршалын гүүр,Зайсангийн гүүр, тэгээд доошоо Туулын гүүр, Гурвалжингийн гүүр нь өнөөг хүртэл яг хэвээрээ. Одоо нийслэл хот 1.5 сая хүн амтай болчихоод байхад гүүр, гарц нь нэмэгдэхгүй болохоор чинь Яармагтаа гацаатай байх нь аргагүй шүү дээ. Зүй нь Туул гол, төмөр зам хоёрыг арваад гүүрээр гарч байж хотын түгжрэл гайгүй болно.

Манай улсын хамгийн том сэтгэл зовоосон асуудал бол яах аргагүй хүүхдийн амьдрах орчин. Энэ үнэхээр сэтгэл шимшрүүлэм асуудал. Дөнгөж эхээс төрөнгүүтээ л утаан дотор байхаар чинь яаж эрүүл өсч торних юм бэ. Сүүлийн дөрвөн жилд хүүхдийн хорт хавдрын өвчлөл хоёр дахин нэмэгдсэн гэх статистикийг мэргэжлийн байгууллагууд гаргачихсан байна лээ. Үртэй хүн бүхэн айдаст автаж байна. Ядаж байхад эмнэлгүүд нь хүүхдүүдээр битүү дүүрчихсэн. Эмнэлэгт хэвтвэл шууд шалан дээр гудас хаясан болоод эмчлүүлэхээс өөр сонголтгүй. Сургуульд орлоо гэхэд хүрэлцээ муутай. Эцэг, эхчүүд хүүхдээ хотын нэг захаас нөгөө зах хүртэл зөөнө. Гэрийн ойролцоо байгаа сургуулиуд нь гурван ээлжээр хичээллэдэг. Одоо нийслэлд 50-иад сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байна гэж салбарын сайд нь хоёр хоногийн өмнө ярьж байсан. Сургууль, эмнэлэг барья гэхээр газар олддоггүй. Бүгд олигархиудын, газрын ченжүүдийн гарт орчихсон. Улаанбаатарт сургууль хомс болохоор нэг ангид 60 хүүхэд бужигнахгүй гээд яах вэ дээ. Тэдэнд ердөө ганцхан багш өдөржин хоолойгоо сөөтөл хичээл заадаг. Харин гадаадад 20 хүүхдэд хоёр багш оногдож байх жишээтэй. Цаашлаад Монголд хүүхдийн хүчирхийлэл замаа алдсан. Томчууд хүүхдийн эрхийн талаар ямар ч ойлголтгүй. Эрх мэдэлтнүүд нь хүүхдийн гэсэн тодотголтой бүхнийг дээрэмддэг. Яагаад гэвэл хүүхдүүд эсэргүүцэж, дуугарч чадахгүй болохоор ийм муухай дээрэнгүй хандлагатай. Одоо орон сууцны ч бай, гэр хороололд ч бай хүүхдүүд наадах олигтойхон тоглоомын талбай байна уу. Хичээлдээ явахаар гэрээсээ гарсан хүүхдүүд гарцан дээр машинд дайруулж амиа алдах нь энгийн үзэгдэл болчихсон. Монголд хүүхэд эрүүл, аюулгүй өсөх орчин үнэндээ алга. Хүүхдэдээ ээлгүй орноос хүмүүс зугтахгүй гээд яах юм бэ.

Сүүлийн үед улсуудын дунд сэмхэн яригддаг бас нэг асуудал байна. “Монгол Улс маань Оросыг дагасан орон болчих вий дээ” гэх битүүхэн айдас. Хэрэв тэгэх юм бол бид Буриад, Тувагийн хувь заяаг давтах юм биш байгаа гэж эмээх юм билээ.

Яг үнэндээ манай эрх баригчдын “айлгүйтэл” хүмүүст ийм бодол төрүүлдэг. Яах гэж байгаа нь мэдэгдэхгүй “айлгүйтэл” нэг бодлын их зөв яваад байгаа юм шиг. Нөгөө бодлын “Яана аа, Оросыг дагах вий дээ” гэж айхаар. Иймэрхүү шалтгаанууд монголчуудыг эх орондоо амьдрах аргагүй болгож байна. Нэгэнт гадагшаа гарсан л бол тэр хүн яаж ч бодсон юу гэж эргэж ирэх билээ. Ингээд бодохоор манай үе, үеийн төрд гарсан улсууд ерөөсөө улс эх орноо өөд нь татсангүй. Бид хөгжилд хүрдэггүй юм аа гэхэд одоогоосоо дээр амьдрах өчнөөн цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, боломж бололцоо байлаа. Даанч улсын дээр суусан хэдхэн хүн хагартлаа баяжиж, ард түмнийг улнаас дээш гаргасангүй. Ийм байхад монголчууд дүрвэлгүй яахав дээ. Дүрвэж чадсан нэг нь ийм тамд эргээд ирэх үү дээ.

Манай ард түмэн утга уран зохиол, урлаг соёл, дуу хуур гээд бүх юман дээр “Монгол шиг сайхан орон энэ орчлонд байхгүй” гэж уянгалдаг. “Эргэж Монголдоо төрөөрэй”, “Бурхан гуйсан ч миний газар шорооноос бүү өг” гээд л жигтэйхэн омогшуулаад байдаг даа. Өнөөдрийн энэ амьдарч байгаа орчноо харахад тэр бүгд шал худлаа байгаа биз. Зүгээр л хийсвэр хийрхэл. Харин хүн бодит амьдралаа л дагадаг. Бодит амьдрал нь мэдээж гадаад ертөнц жаргалтай сэтгэл амар үр хүүхдээ өсгөж амьдардаг болохоор л тэр шүү дээ.

Жишээлбэл, Австралид ажилладаг монголчууд өглөө эрт ажилдаа гараад 16 цаг гэхэд аль хэдийнэ ажлаа дуусгачихаад далайн эрэг дээр юмуу цэцэрлэгт хүрээлэнд хөлөө жийгээд жаргаад сууж байна. Ажлын цаг нь эрт дуусчихна. Өдрийн цалин нь нэг сая шахуу төгрөг.

Бараг энд бүтэн сар зовж, зовж олдог мөнгийг тэнд өдөрт нь авч байна шүү дээ. Тийм байхад тэр сайхан оронд 16 цагаас хойш мах шараад идэж байхгүй гээд өөр яах юм бэ. Стрессгүй, цэвэрхэн, нам гүмхэн ийм сайхан газраас хүн уйдах уу. Хүн бодит амьдралаа дагадаг гэж бодохоор хилийн чандад амьдарч байгаа монголчууд буцаж ирэх хүсэлгүй байна гэдэг судалгаа үнэн байх өө. Галзуу тусчихаагүй л бол ийм амьдралтай газар хэн ирэх вэ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт СЕХ-ны дарга П.Дэлгэрнаран “Нэр дэвшигчдийн материал, холбогдох байгууллагуудаас ирсэн лавлагаа хоёрыг тулгаж бүртгэх эсэхээ шийднэ” хэмээн ярилаа. Энэ тухай II нүүрээс уншаарай.

ТОМИЛОЛТ: Тариаланчид намрын ургацаа борлуулж чадах болов уу гэсэн эрсдэл, эргэлзээ дунд хаврын тариалалтаа эхлүүлж байна

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Хөдөөнийхөн гэнэн цайлган сэтгэлтэй гэдэг үлгэр одоо худлаа болсон” хэмээн өгүүллээ

Монгол дахь Америкийн худалдааны танхим(Ам Чам Монгол)-аас “Хиймэл оюун ухаан бизнесийн салбарт үзүүлэх нөлөө” сэдэвт хурал өнгөрсөн баасан гаригт зохион байгууллаа. Хуралд хувийн хэвшил, олон улсын компани төдийгүй хөгжлийн байгууллагын төлөөллүүд оролцов. Энэ үеэр “Ам Чам Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал О.Адъяатай ярилцлаа.

Өмгөөлөгч Г.Батбаяр агсны дүү Г.Наранцацрал “Ахыг минь хордуулчихаад үхэхгүй болохоор нь буудчихав уу гэж л хардаж байгаа” гэв.

Монголын Спортын Корпорацийн гүйцэтгэх захирал Б.Хосбаяр “Тамирчны менежер бол М.Бадарчийн өмнөөс хэвлэлд үг хэлэх хүн” гэлээ.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  даваа гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Хүүхдийнхээ сургуулийн ойролцоох гарцан дээр өчигдөр School police хийлээ. Өдрийн хагас зогсохдоо том, жижиггүй замын хөдөлгөөний дүрмээ биелүүлдэг, соёлтой, оролцдог, бие биедээ найр тавьдаг болоосой гэж л хамгийн ихээр бодлоо.

Манайхан жолоо барьж байхдаа маш их утсаараа оролддог юм байна. Урдах замаа огт харахгүй оролдож байгаа хүмүүс ч харагдах юм. Дээрээс нь ердөө тав, аравхан секунд зогсоод гарцаар явган зорчигчоо гаргачих тэвчээр байдаггүй. Яг л уралдааны зам дээр дохио хүлээж зогсоо аятай ухас ухасхийж, гарц руу дайрна. Сигналиа хүчтэй дарж уур уцаараа илэрхийлдэг бололтой.

Мөн хүүхдүүдээ гарцан дээр машинаасаа буулгах нь их байна. Энэ нь нөгөө урсгалын машинд мөргүүлэх эрсдэлтэй юм.

Бага насны хүүхдүүддээ ч замын хөдөлгөөний дүрэм, соёлыг эцэг эх, багш нар нь сайтар хэлж, сургамаар санагдав. Бүр болохгүй бол мэргэжлийн хүмүүсээр тусгай цаг гаргаад сургуулиуд сурагчиддаа с у рг алт оруулсан ч болохгүй зүйлгүй санагдана. Хүүхдүүд зам хөндлөн гэнэт гүйх, гарцан дээр хоорондоо ноцолдох, утсаар тоглох зэрэг үйлдлийг их хийдэг юм байна. Хүүхдүүд явган зорчигч давуу эрхтэй гэж боддог уу, эсвэл School police хийж байгаа хүн байгаа болохоор аюулгүй гэж боддог юм уу бүү мэд. Харамсалтай нь замын цагдаа биш учраас жолооч нар туг өргөсөн биднийг төдийлөн анхаарч үздэггүй тул осол, эндэгдэл гарахгүй гэх баталгаа алга.