Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Анхзаяа: Улс төрийн шинэ соёл хандлагыг түгээж, олон нийтэд танилцуулж чадсан улс төрийн хүчинд их боломж байна DNN.mn

Улс төр судлаач Б.Анхзаяатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Нам, эвслүүд сонгуульд өрсөлдөх нэр дэвшигчдээ тодрууллаа. Таны хувьд нэр дэвшигчид болон намын жагсаалтын тухайд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өнгөрсөн долоо хоногт зарласан нам, эвслүүдийг жагсаалтыг олон нийт анхааралтай ажиглаж, товч дүгнэж хэлбэл улс төрийн сайн маркетинг байлаа гэж хэлмээр байна. Энэ бүхэн хэлбэр тал руугаа хэтэрхий хэлбийх юм бол парламентын чадамжид сөргөөр нөлөөлөх учир болгоомжтой хандах нь чухал. Ер нь намын жагсаалтыг энгийн сонгогч хараад үнэлэлт дүгнэлт өгөхөд нэлээн хүндрэлтэй байна. МАН-ын жагсаалтыг өнгөц харж дүгнэвэл маш гоё харагдах ч нарийн харвал өнгөлөн далдлалт ч гэж хэлж болохоор. АН-ын жагсаалтын хувьд ямар зарчмаар намын жагсаалтаа зурсан нь тодорхойгүй фракцуудын өрсөлдөөний үр дүн байсан. Намын дүрэм, нэр дэвшүүлэх журам тодорхойгүй байсан нь нэлээд зөрчил маргаан дагуулж эв нэгдэлгүй харагдсан нь нууц биш. Энэ мэт олон асуудлыг ярьж болох ч намууд олон нийтийн хүлээлтэд нийцүүлэх гэж хамаг сайнаараа хичээлээ гэж харж байна.

Ер нь намууд нэр цэвэр, мэргэжлийн хүн гээд улс төрийн туршлагагүй, сонирхдоггүй хүнийг жагсаалтын эхэндээ бичиж улмаар УИХ-ын гишүүн болгох нь хууль тогтоох байгууллагын нэр хүнд, чадамжид шууд нөлөөлнө. Энэ байдал удаан үргэлжилбэл аюултай. Мөн намын листээр сонгогдсон гишүүдийн хууль тогтоох үйл ажиллагааны бие даасан байдал маш чухал. Намын даргын нөлөөнөөс ангид хууль тогтоох үйл ажиллагаа явуулах боломжийг хуулиар олгох ёстой. Ингэж байж бид энэ сонгуулийн тогтолцооны намын листийн үнэ цэнийг хадгалж үлдэнэ.

Үгүй бол намын даргын даалгавраар кноп дардаг хүмүүсийн улс төрд орох үүд хаалга болох талтай.

-Намууд олон нийтийн дэмжлэгийг авах бүхий л боломжийг ашиглаж байна гэж та хэллээ. Тэгвэл үүнийг дагаад төрд тэр тусмаа намд итгэх олон нийтийн итгэл сэргэх болов уу?

-2012 онд бид сонгуулийн холимог тогтолцоог хэрэглэж намын жагсаалт гэх зүйлтэй анх танилцсан. Тэр үед жагсаалтаар ихэнхдээ намыг санхүүжүүлэгч хуучин ах нар орж ирсэн учраас олон нийт намын жагсаалтын талаар сөрөг төсөөлөлтэй үлдчихсэн. Тэр үеийг бодвол одоо олон нийтийн мэдлэг ойлголт харьцангуй дээшилж, оролцоо нэмэгдсэн учир намууд олон нийтийн хүсэл сонирхолд нийцүүлэхийг ихэд хичээсэн нь харагдаж байна. Гэхдээ улс төрийн намд итгэх итгэл нэг удаагийн сонгуулиар бүрэн сэргэх боломжгүй. Сонгуулийн бус үед ч явуулж буй улс төрийн тогтвортой үйл ажиллагаа, улс төрийн боловсрол олгох үр дүнтэй процессын дараа аажмаар сэргэх байх.

-Намын жагсаалт хүйсээр сөөлжлөх нь парламентад эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх бодит боломж болж чадах уу?

-Өнгөрсөн 2023 оны УИХ-ын Хаврын чуулганаар гарсан өөрчлөлтүүдийн нэг амжилт бол энэ юм. Намын жагсаалтыг хүйсээр сөөлжлөхийг Сонгуулийн тухай хуульд тусгаж өгсөн. Хэрэв энэ зохицуулалт байгаагүй бол сонгууль дахиад л эрэгтэйчүүдийн өрсөлдөөн болж өнгөрөхөөр байлаа. Улс төрийн тавцанд эмэгтэйчүүд орж ирж, тоглох боломжийг хүйсээр сөөлжилсөн намын жагсаалт, квот олгож байгаа нь мэдээж давуу талтай. ХҮН намын тухайд 50:50 бодлого дэвшүүлж энэ чиглэлд манлайлж ажиллахыг хичээсэн. Үүний үр дүнд ч бусад намуудыг бодвол эмэгтэйчүүдийг олноор нь нэр дэвшүүлж байна.

МАН, АН-ын тухайд 13 тойрогт 14 эмэгтэйг нэр дэвшүүлж, намын жагсаалтынхаа 24-ийг эмэгтэйчүүдээр бүрдүүлсэн харагдана. Ерөнхийдөө Сонгуулийн тухай хуульд тусгасан аль нэг хүйсийн төлөөлөл 30 хувь байна гэх заалтад шүргэх төдий нэр дэвшүүлж байна гэсэн үг. 30 хувийг нэр дэвшүүллээ гээд тэр чигээрээ сонгогдоно гэсэн үг биш. Одоо сонгогчдын мэдрэмжид л найдах үлдлээ.

Гэхдээ манай сонгогчдын хувьд харьцангуй мэдрэмжтэй гэж хэлж болохоор. Өнгөрсөн 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн тухайд нийт нэр дэвшигчдийн 25 орчим хувь нь эмэгтэйчүүд байсан бол сонгуулийн дүнгээр 17 хувь нь сонгогдоод парламентад төлөөлөл болж ажилласан. Өөрөөр хэлбэл, манай сонгогчид намаас нэр дэвшүүлсэн эмэгтэйчүүдийг хангалттай хэмжээнд сонгочихсон гэсэн үг. Ингэхээр эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо муу гэж дүгнэх нь өрөөсгөл. Харин намууд тэдэнд шийдвэр гаргах түвшинд орж ажиллах боломжийг олгодоггүй буюу хангалттай нэр дэвшүүлдэггүй гэж дүгнэж болно. Жишээ нь одоо 10 мандаттай тойрогт нэг л эмэгтэйг нэр дэвшүүлж байна шүү дээ.

-Өнгөрсөн саруудад бүхий л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зорилтот контентууд цацагдаж, олон нийт ч энэ тал дээр нэлээн бухимдалтай байгаа нь харагдсан. Энэ бүхэн сонгуулийн үр дүнд хэр нөлөөлөх бол?

-Үндэсний хэмжээний бүх телевизээр нэгэн ижил контент цацагдаж, үүнийгээ хамгийн олон дагагчтай нөлөөлөгчдөөр олон нийтэд хүргэх гээд маш өндөр зохион байгуулалттай сонгуулийн өмнөх хар пиар хөвөрлөө. Заримдаа ардчилсан улсын иргэн гэдэгтээ эргэлзэхэд ч хүргэсэн. Гэхдээ улс төрийн коммуникаци талаасаа энэ бол хуучирсан, үр нөлөө нь багатай арга л даа. Төдийлөн сонгуулийн үр дүнд нөлөөлдөггүй ч хамгийн хортой нь нийгмийг талцуулж, итгэлцлийг эвдэж байдаг.

Манай намууд нийгмийн хөгжлөө дагаад өөрчлөгдөхгүй байгаад л гол асуудал байна. Нийгэм олон нийт нь улс төрийн өөр өрсөлдөөн, соёл хүсэж хүлээж байхад намууд хэн нэгэн дайсанг санаатай болон санамсаргүйгээр гаргаж ирээд хоорондоо “байлдаж” байгаа нь утгагүй. Бид олон жил энэ драмыг үзээд уйдаад залхчихсан шүү дээ.

-Энэ удаагийн сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдах парламен-тын бүтцийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Урьд өмнөх сонгуулиудаас ялгаатай нь энэ удаагийн сонгуульд хамгийн олон нам эвсэл оролцохоор байна. Өрсөлдөөн арай өргөн хүрээнд өрнөнө гэсэн үг. Битүүхэн дүгнэхэд олон нам парламентад суудалтай болохоор байна. Сонгуулийн тогтолцоо мэдээж санал гээгдэхгүй, олон намын тогтолцоог дэмжсэн учраас ийм үр дүн гарах байх. Ернь том тойрогт эвтэй хамтарч ажилласан нам л амжилтад хүрнэ. Сонгуулийн үр дүнд эвслийн засгийн газар байгуулагдах төсөөлөл байна.

Эцсийн дүндээ манай парламентад үгүйлэгдэж байгаа зүйл бол хяналт. Нэг улс төрийн хүчин хэт олонх болохоор заавал үүсдэг эффект л дээ. Сонгогчид энэ талыг харгалзаж сонголтоо хийгээсэй л гэж хүсэж байна.

-Улс төрийн нам, эвсэл, бие даагчид тус бүрдээ аль нам нь хэдэн суудал авах шинжтэй болоо. Энэ талаар нийгмийн өнөөгийн хандлагыг харж ойролцоо тооцоолол хийж болох уу. Тэр нам тэдэн суудал авна гэх мэтээр…?

-Сонгуулийн үр дүнг урьдчилж харсан судалгаанууд мэр сэр байгаа. Гэхдээ үүнийг сонгуулийн өмнө олон нийтэд дэлгэх нь хуулиар хориотой. Олон нийтийн улс төрийн боловсрол тааруу учраас нууцалдаг байх. Угтаа бид сонголтоо хийхдээ аль улс төрийн хүчин давамгай байхаар байна, алийг нь дэмжих шаардлага байна гэж хараад сонголтоороо хүчний тэнцвэрийг хангахад энэ судалгааны үр дүнгүүд туслах учиртай. Ер нь одоогийн нөхцөл байдлыг хараад дүгнэхэд улс төрийн шинэ соёл хандлагыг түгээж, түүнийгээ олон нийтэд танилцуулж хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан улс төрийн хүчинд их боломж байна. Ер нь сонгогчид намыг дэмжихгүй, итгэхгүй гэх хандлагатай байна. Энэ орон зайд зөв тоглолт хийж чадвал сонгуулийн үр дүн төсөөлснөөс өөр ч байж магадгүй.

-Сонгуулийн зардал ч өндөр гарахаар байна. Бууруулах боломж бий юу?

-Сонгуулийн холимог тогтолцоо, Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлтийн гол концепц сонгуулийн зардлыг бууруулах байсан. Гэтэл сонгуулийн тойргийн бүтэц нь үүнийхээ эсрэг болж хувирсан. Одоо тойрогт нэр дэвшиж байгаа хүмүүс үр дүнтэй хамтарч ажиллаж чадвал зардлаа бага зэрэг хэмнэж чадах байх. Дараа дараагийн сонгуульдаа бид сонгуулийн зардлыг бууруулах тал дээр онцгой анхаарах шаардлагатай.

Харин сонгогчдын хувьд хийх ажил их байна. Нийгмийн сүлжээг ажиглахад сонгогчид буюу олон нэр дэвшигчдийн үйлдлийг харж шоолж, даапаалж байгаа дүр зураг их ажиглагдаж байна. Нэг үгээр хэлбэл тэд зөвхөн нэр дэвшигчдийн уралдааныг сонирхохоор ирсэн үзэгчдийн байр суурь дээрээ л үлдэж. Гэтэл сонгууль бол сонгогчдын хувьд сонгох эрхээ эдлэх нөгөө талд нэр дэвшигчдийн хувьд сонгогдох эрхээ эдлэх олон талт үйл ажиллагаа байдаг. Гэтэл манай сонгогчид сонгуулийг зөвхөн улс төрийн намд хамааралтай хэсэг бүлэг хүмүүсийн л “ажил” гэж үзээд, хэн надад хамгийн ойр ирж, танигдахыг харъя гэх хандлагаасаа салахгүй л байсаар байна. Энэ нь манай сонгуулийн улмаар улс төрийн гажуудлын нэг суурь болдог. Сонгуулийн өндөр зардал ч үүнтэй холбоотой. Ингээд харахаар сонгуулийн зардлыг бууруулах нь олон талт үйл ажиллагаанаас хамаарах зүйл болчихоод байна.

-Бие даагчдын хувьд яг ямар боломж байгаа гэж үзээд энэ сонгууль нэр дэвшин өрсөлдөх гэж байгаа юм бол. Олон бие даагчид хүсэлтээ өгсөн гэж байгаа шүү дээ. Бие даагчдад ер нь боломж хэдэн хувь байгаа вэ?

-Бие даагчдын хувьд том тойрогт, сонгуулийн зардал өндөр энэ үед боломж нэлээд хязгаарлагдмал болов уу даа. Манай улс төрийн намууд олон нийтийн улс төрийн эрхийг хангах, хүсэл сонирхлыг илэрхийлэх платформын үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа учраас хувь хүн бие даан нэр дэвших сонголтыг хийдэг шүү дээ. Намын дотоод соёл хандлага нь хуучинсаг, тоглоомын дүрэм нь тодорхойгүй байдал манай намуудын нийтлэг дүр төрх л дөө. Энэ байдлаа засаж сайжруулахгүй л бол цаашид хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлаа алдаж, улс төрийн тавцнаас арчигдах нь гарцаагүй.

-Энэ сонгуулиар иргэдийн оролцоо ямар байх бол. Сонгуулийн ирц хүрдэг болов уу?

-Олон хүний санаа зовоож байгаа асуудал бол энэ. Олон нийт сонгуулийн тогтолцоо яаж өөрчлөгдсөн сонгууль ямар дүрмээр явагдах талаар мэдээлэл тааруу байна. Энэ удаагийн сонгогчийн саналын хуудас гэдэг асар нүсэр бүтэцтэй зүйл учир мэдээлэлгүй, судалгаагүй хүнд хэцүү даалгавар байх болно. Тийм учраас сонгогч түмэн минь саналын хуудсын загвартай урьдчилж танилцаж, санал өгөх байрт очихдоо сонголтоо хийчихээд очоорой л гэж хэлмээр байна.

Мөн энэ сонгуулийн санал өгөх өдөр нь баасан гараг. Урт амралтын өдрүүд тохиох учир хүмүүс хөдөө явахыг илүүд үзэж магадгүй. Хэрэв ийм шийдвэр гаргаж байгаа бол та сонгуулийн үр дүнд сэтгэл дундуур байх, миний амьдрал болохгүй байна гэж гоншигнох ч эрх байхгүй.

-Улс төр, нийгмийн анхаарлыг татсан өөр нэг асуудал байна. Тэр нь ШХАБ. Энэ хавар билүү, зунаас ШХАБ-т Монгол Улс элсэнэ гэж Лавров хэлж байсан. Энэ ямар учиртай юм бол. Үнэхээр Лавровын хэлснээр манай улс ШХАБ-д элсэнэ гэж үү?

-Манай улсын хувьд ажиглагчийн байр суурь дээр олон жил явсан. Олон ч жил шахалтад байсан. Энэ удаагийн хурлаар ажиглагч орон гэх статусыг байхгүй болгох ч эрсдэл байна. Гэхдээ нөхцөл байдал яаж ч эргэсэн бид тусгаар улсын бодлогоор шийдвэр гаргах нь гарцаагүй. Хоёр том гүрний дунд орших “жижиг” улсын зовлон их. Гадаад харилцааны тухайд бол манай улс хамгийн боломжит зөв бодлогыг барьж ирсэн гэдэгт би эргэлздэггүй.

Олон нийт дотроо ШХАБ-т элсэх, элсэхгүй талаар олон байр суурь илэрхийлж болно. Бид чинь ардчилсан улсын иргэд шүү дээ. Гэхдээ элсэх элсэхгүйн тухайд Монгол Улс нэг цонхны гадаад бодлогоороо шийдээд явах болов уу л гэж харж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Доктор Б.Пүрэвсүрэн: Ямар ч гэгээлэг, гял цал соёл иргэншлийн цаана соёлын табу буюу хаалттай амьдрал байдаг DNN.mn

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Б.Пүрэвсүрэнтэй нүүдлийн болон суурин соёл иргэншлийн талаар ярилцлаа.

-Нүүдлийн соёл иргэншлийг өнөөдрийн монголчууд бид, залуу үеийнхэн юу гэж харж, тодорхойлох ёстой юм бэ. Нүүдэлчид гэхээр малаа дагаад нүүдэллэдэг хүмүүс ээ гэж л хүлээж авдаг. Тэгвэл нүүдэлчдийн философи гэж юу байдаг юм бол оо?

-Монгол орон бол нүүдэлчдийн өлгий нутгийн нэг. Нүүдэлчин олон ард түмний нэг гэж хэлэх нь зүйтэй. Учир нь Евро Азийн өргөн уудам нутагт их тал газарт голлож амьдарч ирсэн малч, тариаланч, анч гээд олон янзын хүмүүсийг бид нэлэнхүйд нь нүүдэлчин гэж хэлээд байгаа. Дээр нь нүүдэлчид гэж хэн бэ гэдгийг дэлхий дахинаа эргэж харах хэрэгцээтэй болсон юм шиг байгаа юм. Ялангуяа номадик гэж яриад байгаа энэ хүмүүс бидний ярьж байгаа нүүдэлчид, өрнө дахиныхны нүүдэлчид хоёр өөр байж болзошгүй.

Монголчууд бид таван хошуу малаа эргүүлж тойруулдаг малч удмын яг сонгодог нүүдлийн өвийг тээж яваа ард түмэн. Үүнээс гадна циганууд, Арабын сахарын цөлд амьдарч байгаа зэрэг нүүдлийн амьдралын хэв маягтай хүмүүс олон. Энэ дундаа бидний ярьж байгаа монгол нүүдэл гэж тусдаа ойлголт. Монгол нүүдэл дотор олон янзын хэлбэрүүд байна.

Өнөөдөр ийм сонгодог нүүдлийн хэв маяг харьцангуй буурч байна гэж судлаачид үздэг. Тэгэхээр бүрэн арилж устаж алга болоогүй ч ялангуяа манай баруун Монголд Алтайн уулс, бараг зарим нь өндрийн нүүдэл ч гэж нэрлээд байгаа өндөр уулын бүсэд нүүдэг нүүдэлчид гэж өвөрмөц амьдралын хэв маяг өнөөдрийн байдлаар оршиж байна. Мөн Хөвсгөлийн Дархадын бүс нутагт сарлаг хайнагаар голлож нүүдэг, нэлээд урт бартаат замын нүүдлийн амьдрал байгаа. Эдгээр нүүдлээс гадна ердийн, тал хээрийн, тэмээ мал морь хөсөг, машин унаагаар ч нүүж байгаа хэлбэрүүд бас бий. Тэгэхээр энэ нүүдлийн амьдралын хэв маяг цаашдаа хэр их зүй ёсоор хадгалагдах ёстой вэ, үгүй юу гэдэг асуудал ярьж байна.

Миний харж байгаагаар маш товчхоноор хэлэхэд энэ амьдралын хэв маягийг цаг үе, орчин үетэй нь хөл нийлүүлээд уугуул, суурь шинж чанаруудыг нь алдагдуулахгүйгээр цаашид тодорхой хувь хэмжээгээр хадгалж явах нь хамгийн чухал гэдгийг онцлон тэмдэглэхийг хүсч байна.

-Чухал болохыг судлаач хүний хувьд тодорхойлж хэлбэл илүү итгэл үнэмшил, барьцтай юм болов уу?

-Олон талаас нь тайлбарлаж болно. Жишээ нь, энэ монгол нүүдэл гэдэг монгол соёлыг цогцлоож амьдруулж яваа гэдгээрээ онцгой чухал зүйл. Монгол соёл гэдэг өөрөө монгол соёл иргэншлийг бүрдүүлж байгаа хүчин зүйл, тогтолцоо. Монгол соёл нэн тэргүүнд хүн нь хүнтэйгээ харилцдаг хүмүүн харилцааны тогтолцоо. Хоёрдугаарт, хүн байгальтайгаа харилцдаг, дэлхийд бараг хамгийн чухал өвөрмөц үзэгдлийг тээж яваа хэлбэр. Тийм ч учраас монгол хүн бол өөрсдийгөө яагаад ч юм байгалийн үр сад гэдэг концепцийг цаанаа тээж явдаг.

Бүр энгийнээр бол би уул усны үр сад гэж ойлгож явдаг маш өвөрмөц харилцаа байгаа юм. Өнөөдөр ч гэсэн хүмүүс өөрийн төрсөн нутаг, аав ээжийн төрсөн нутгаараа овоглож, нэрлэж, засаг захиргааны нэгжүүдээ хүртэл өөрчилж чадахгүйгээр хадгалж яваа нь хүн байгальтайгаа харилцаж ирсэн унаган шинж чанар. Монгол соёлд хүн хүний бүтээлтэй харьцаж ирсэн гурван шинж монгол соёлын цаана агуулагдаж байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл, бид нүүдлийнхээ амьдралыг цааш нь авч явахдаа өөрсдийнхөө бүтээсэн эмээл хазаар, ногт чөдрөөс эхлээд өөрийн амьдарч суурьшиж ирсэн монгол гэрийн бүх зүйлийг нийтийн үйлдвэрлэлээр биш өөрсдийн гар үйлдвэрлэл маягаар, уламжлалт монгол урлахуйн арга барил, урлахуйн өвөрмөц орчин нөхцөлд хийж бүтээж ирсэн явдал монгол соёлыг бүрдүүлж ирсэн. Үүний цаана олон зуун жил бидний амь амьдралыг авч тээж ирсэн нүүдлийн сонгодог мал аж ахуй, амь бөхтэй маш чанартайгаар оршиж өдийг хүрч ирсэн учиртай.

-Цаг үеэ дагаад бид өнөөдөр суурин соёл руу нүүж байна. Ард түмэн ч үүнийг хүсдэг. Суурин соёл иргэншилтэй улс гүрнүүдийн соёл, хөгжлийг дагах ёстой гэж үздэг. Үүний талаар ямар ойлголтыг бид онцлох ёстой юм бэ?

-Соёл иргэншлийн судалгааны ном зохиолуудад ангилахдаа хэлбэржилтээр нь нүүдлийн соёл иргэншил, суурин соёл иргэншил гээд маш ерөнхий ангилдаг. Гэхдээ энэ хоёр өөрөө яг хөдөлгөөний үүднээс аваад үзэхэд туйлын шинжтэй үзэгдлүүд биш. Нүүдэл гэхээр үргэлж нүүгээд байдаг юм биш. Суурьшмал гэхээр байнга гэртээ суугаад байдаг юм биш шүү дээ. Энгийнээр тайлбарлабал, бидний суурьшмал гэж ойлгоод байгаа хотжилт улам том болоод ирэхийн хэрээр нэг хотын захаас нөгөө захад гарч ажил амьдралаа зохицуулдаг, нэг хотоос нөгөө хот руу нүүдэллэж ажлаа хийдэг хүмүүсийн хувьд бараг нүүдэлчдээс илүү амьдралынх нь хоногийн ритм нь зам дээр өнгөрч байгаа.

Харин нүүдэлчдийн цаана мал нь хөдөлгөөнт шинжтэй байгаагаас биш ахуй амьдрал нь харьцангуй тогтвортой, суурьшмал өнгө аястай байдаг. Тиймээс үг хэллэгийн хувьд нүүдэл суудал гэдэг үг бол хосмолжин байдлаар хэрэглэгдэх нь илүү зохимжтой. Яахав, социал утгаар нь авч үзвэл нийгмийн хөгжлийн, хотжилтын, хүн ам зүйн төвлөрөл, 1000 м.кв-т орших хүн амын өсөлтөө дагаад улам л нэмэгдэж байгаа. Энэ утгаар нь авч үзвэл ирээдүй судлалын үүднээс цаашдаа дэлхийн хүн ам улам бүр л суурин байран, байшин сууцанд амьдардаг хэв маяг руу бүхэлдээ явж байна. Буурна гэсэн таамаглал байхгүй. Түүний нэг илрэл болж манай улсын хүн амын тал нь Улаанбаатар хотдоо суурьшчихаад байна. Ер нь хот гэдэг үг ч хүнийг татдаг байж болзошгүй. Тиймээс Монгол орны хөгжлийн хувьд цаашдаа хотуудыг бүсчлэн хөгжүүлэх, аймгуудыг бүсийн төв болгох ажлууд улам өрнөх ёстой. Ийм ч агуулгаар энэ удаагийн УИХ-ын сонгууль бүсчилсэн хэлбэрээр хойд урд бүсүүдэд хуваагдаж анх удаа хийгдэж байгаа нь нэг талаар сайшаалтай. Гэхдээ эндээс гарах сөрөг үр дагавар удахгүй тодорхой болно. Сонгуулийн утгаараа ч тэр, хүн амын парламентад төлөөлөх байдлаараа ч тэр.

-Та юуг хэлэх гээд байна вэ?

-Одоогийн бидний сонгууль дандаа хүн, газар нутаг төлөөлөх зарчим дээр суурилж яваад байгаа юм. Сонгогдож байгаа процесс нь тийм ч гэсэн сонгогдсоныхоо дараа монгол төрийн түшээ болж байгаа гэдгээ огт ойлгодоггүй. Өнгөрсөн сонгуулиас хойш бүгд л манай аймгийн гишүүн, манайхаас гарсан хүн гэдэг явцуу үзлийн хүрээнд хандаж ирсэн. Тиймээс алс баруун аймагт сонгогдож байсан хүн Дорнодод, зүүн бүсэд нэр дэвшинэ гээд очвол бараг тэр хүнийг солиорсон байна гэж үзэх түвшинд манай улс хүрч, хуваагдсан байна. Ийм оюун санааны үнэт зүйлсийн хуваагдал алс ирээдүйд улс орны нэгдмэл байдалд маш хортой. Монгол соёл, Монголоо гэх сэтгэлийг иймэрхүү үйл явц, эрх зүйн зохицуулалтууд хуваагдмал байдал руу улам гүнзгийрүүлэх аюултай гэж таамаглаж байна.

-Нүүдлийн соёл иргэншлийг бид авч үлдэх ёстой, монгол соёл бол өвөрмөц нүүдлийн соёл гэж та онцоллоо. Даяаршлын үр нөлөө нүүдлийн соёлд гарч байна уу. Та бид өмнө нь ярилцаж байхад монгол хүн нэгнээ бодох, хайрлах сэтгэл үгүй болж байна. Амин хувиа хичээх үзэгдэл ихээр бий болжээ гэж тодотгож байсан?

-Хөдөөний иргэд амьдралын эрхээр суурьшмал газар орж ирээд амьдарч байна. Хотын түгжрэл, утаа униар, гэмт хэрэг, болохгүй бүтэхгүй бүх юм хөдөөнийхнөөс болж байна гэдэг хандлага түгээмэл болчихсон. Хамаг болохгүй бүхний үүр уурхай юм шиг ярьж сурталчилдаг явдал нэг талаар өрөөсгөл юм. Яагаад гэвэл тэдний амьдралын хэв маяг хотын соёл, нийтийн соёлд шууд орж ирэнгүүтээ дасна гэж байхгүй. Тэднийг дасгах, заах сургах зүйлүүд хэрэгцээтэй байхыг үгүйсгэхгүй. Хоёрт, Монгол орны хөгжилд яах аргагүй мал аж ахуй, уул уурхай, газар тариалан, аж үйлдвэр гэдэг дөрвөн салбарын хослол найрслыг зөв зохистойгоор авч явах ёстой. Цаашдаа бие биенээ үгүйсгэсэн дайсгаснасан байдлаар улам бүр өрнөөд байвал Монголын хөгжилд, Монголын соёл иргэншил, эцсийн эцэст бидний амьдралд хамгийн сөргөөр тусах нь дамжиггүй. Үүнийг гадна дотны оролцоотойгоор улам бүр дэвэргэх вий гэж болгоомжилж байна.

-Та суурин соёл иргэншлийн зүгээс нүүдлийн монгол соёлыг дүгнэж ярилаа. Эрсэг байр сууринаас харъя л даа. Нүүдлийн соёл иргэншлийн гол төлөөлөл болсон малчид, хөдөөний иргэд цаг үеэ, нөхцөл байдлаа дагаад өөрчлөгдөн хувьссан. Монголын хөдөөд өрөвч нинжин сэтгэлтэй, цайлган гэнэн иргэд байдаг гэдэг ойлголт байдаг. Гадныхан ч үүнд элэгтэй. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд энэ хандлагаар явсан гадны жуулчид, аялагчид Монголын хөдөөд эрсдэлд ордог аюул бий болсон. Бид зүгээр бусад улс орны иргэдтэй л адилхан. Өрөвч нинжин сэтгэлтэй, цайлган гэнэн гэдэг бол домог яриа төдий гэж харах ёстой юм биш үү?

-Манай хүрээлэнгээс хөдөөгийн амьдралын хэв маягийн суурь судалгааг олон жилийн өмнөөс хийж ирсэн. Малчид, орон нутгийн иргэдийн амьдралд нэлэнхүйд нь маш их өөрчлөлт гарч байгаа гэдэг нь судалгаанаас тодорхой харагддаг. Тэдний үздэг байсан үзвэр үйлчилгээ өөр болсон. Дээр үед соёлын үйлчилгээг явуулаар үзүүлдэг байсан бол бүгд өөрсдийн ахуйн хүрээнд мэдээллийг зайнаас авчихдаг боллоо. Гэсэн хэдий ч нөгөө талаас зарим иргэдийн хувьд хүн хүний хүрэлцээ муутай, хот руу шилжих, хөдөлгөөн их болсон. Өөрсдөө малдаа дарагдсан, түүндээ их ядарсан, түүртсэн. Түүнийгээ дагаад инээд баясал биш уур уцаар бухимдал, сэтгэл санааны дарамт газар авсан байна гэж харагддаг.

Таны асууж байгаачлан ийм зүйлүүд байгаа. Хэвлэл мэдээллээр харж байхад ч ажиглагддаг. Гэхдээ бас нэг сөрөг зүйл бол гадны жуулчин ч бай, судлаачид ч бай зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй орон нутгаар маш их тэнүүчилж, төр засгийн холбогдох байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр судалгаа авдаг. Учир нь үл ойлгогдох, орчуулгын шинжтэй анкетаар хүнийг залхтал нь юм асуудаг. Хэт нарийн, хүний амьдралын дотоод нууц бүхий, хувийн нууцын шинжтэй асуулт асуудаг. Түүнээс болоод залхсан үзэн ядсан эсвэл урдаас нь мөнгө төгрөг нэхдэг, худлаа хариулдаг, зөвхөн шинжлэх ухааны судалгаа талаас нь харуулахад зохимжгүй зүйлүүд их байгаа юм.

Ямар ч хөгжингүй орон байлаа гэхэд өөрсдийнх нь уламжлалт зан үйлээс үлдсэн үзэгдэл хэв маягийг гадны хүнтэй нийлээд муулаад хамтраад судлаад, энэ нь ийм шүү, үүнийг дэлхий дахинд гаргаж тавья гээд явдаг хүн байдаггүй юм. Ямар ч гэгээлэг гял цал соёл иргэншлийн цаана соёлын табу буюу хаалттай амьдрал байдаг. Түүнийгээ монголчууд болохоор юм л бол гадны камер барьсан хүн бүрт харуулдаг, үзүүлдэг. Түүгээр нь дэлхий дахинд Монголыг төсөөлдөг явдал байгаа юм. Хөдөө орон нутгийн тэр олон хэрмэл тэнэмэл зарим бүлэг үүргэвчтэй аялагчдаас болгоомжлох ёстой, заримыг нь хязгаарлах ч ёстой. Зөвшөөрөлтэйгээр судалгаа авахуулах ёстой. Харин албан ёсны агентуудаар дамжуулаад аялал жуулчлал хийж, Монголд 1000-аас доошгүй доллар үлдээж байгаа тэр хүмүүстэй бид өндөр хүндэтгэлтэй, соёлтой, хоол хүнсний болон зочлох үйлчилгээний хамгийн өндөр технологийг харуулах ёстой. Түүндээ монголчууд суралцах хэрэгтэй, суралцаж ч байгаа. Нөгөө талаас жуулчны компаниудын үүрэг оролцоо ч энд бий.

Мэдээж ямар ч монгол оронд хууль ёсоор нэвтрээд ороод ирсэн хүнтэй хууль бусаар харьцаж болохгүй. Дээрэмддэг, тонодог, үзэн яддаг байж болохгүй. Өнөөгийн олон соёлт дэлхий ертөнцөд монгол соёл бусдын нэгэн адил мөр зэрэгцэж оршиж байх ёстой. Бид өөрсдөө “ой мод урттай богинотой, олон хүн сайнтай муутай” гэж ярьдаг мөртлөө ялгаатай арьсны өнгө, хэл яриа бүхий хүмүүсийг гайхаж харах хэрэггүй. Бид ч өөрсдөө бусад соёлд очоод гайхагдаж, сайн муугаараа хэлэгдэж байгаа жишээ баримтууд дэлхийгээр нэг байгаа. Тийм болохоор бүх нийтийн соёлын болосврол чухал байгаа юм.

Б.ЭНХЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Газар тариаланг гаргуунд нь гаргав уу?” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүртУлс төр судлаач Б.Анхзаяатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр “Улс төрийн шинэ соёл хандлагыг түгээж, олон нийтэд танилцуулж чадсан улс төрийн хүчинд их боломж байна” хэмээн ярилаа. Энэ тухай V нүүрээс уншаарай.

Доктор Б.Пүрэвсүрэн “Ямар ч гэгээлэг, гял цал соёл иргэншлийн цаана соёлын табу буюу хаалттай амьдрал байдаг” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Газар тариаланг гаргуунд нь гаргав уу?” хэмээн өгүүллээ.

“HiPay Cup 2024”морин тойруулгын уралдаан хэд хоногийн өмнө Төв аймгийн Сэргэлэн суманд боллоо. Тэмцээнтэй холбогдуулан “Монголын Морин тойруулгын клуб”-ын морин уралдааныг зохион байгуулах багийн гишүүн Э.Цолмонтой ярилцлаа.

Биеийн тамир, спортын Улсын хорооны дарга О.Баттулга “Бид олимпийн тамирчиддаа зориулж дөрвөн дэмжих баг ажиллуулна” гэлээ.

Арын нүүр: Нүдээ хайрлаарай

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  даваа гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Болж л өгвөл нэгнээ дэмжээрэй DNN.mn

Хүн бүрийн амьдралын туулсан зам мэдээж өөр байдаг. Гэвч бид бүгд яг адилхан баярлаж, гомдож, шаналдаг. Аав, ээжийн сайн хүү, охин, ах, эгчдээ сайн дүү нь, ханьдаа халамжтай, хүүхдүүддээ сайн эцэг, эх байхыг л хүсдэг.  Магадгүй хүн байхын хамгийн зөв  зам нь энэ байх.

Саяхан хорь гаруйхан настай жирэмсэн эмэгтэй амиа хорлохыг завдсан. Азаар ОБЕГ-ын алба хаагч аварсан. Амьдрал гэгч далайд дөнгөж  хөл тавьж буй тэр бүсгүйн толгойд юу эргэлдэж байсан бол…?

Бид хэн нэгний гутлыг өмсөөд амьдарсан замаар нь алхаагүй бол алдаа оноог нь шүүх хэрэг байна уу? Хүн бүрийн туулах зам дардан байдаггүй шүү дээ. Өгсөж, уруудах тэр замаа өөр өөрийн аргаар хүн өөрөө л туулдаг. Хийсээд өнгөрөх хоромхон зуурт бид нэгэндээ амиа хоролтол нь хатуурхаад юу хожих юм бол.

Зарим хүмүүс нэг л амьдрах насандаа юугаа хийх нь хэнд хамаатай юм гэдэг. Яг үнэндээ бид бүгд нэг л үхнэ. Харин өдөр бүр амьдарч байдаг. Өчигдөр гомдоосон хүнээсээ маргааш нь уучлалт гуйх боломж бидэнд байна. Ээж, аавтайгаа хүндэтгэлгүй харилцдаг, найз нөхдөө муулж явдаг, эмэгтэй хүнд уураа гаргадаг, хариуцлага хүлээх чадваргүй, хүндлэл гэж мэдэхгүй, ухамсар дорой хүмүүс юуны төлөө амьдарч байгаагаа эргээд нэг хараасай. Настай хүмүүс хэлдэг дээ. Аав, ээжийгээ амьд байхад нь анхаарч хайрлаарай гэж.  Хүн гэх ховорхон хувь заяаг олж төрсөн шүү хэдүүлээ. Болж л өгвөл нэгнээ дэмжээрэй. Хүндлээрэй. Хайрлаарай.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Саруул: Гагнуур бол төмрийг оёж байгаа нарийн арга ухаан юм DNN.mn

Барилгын политехник коллежийн Гагнуурын багш Г.Саруултай гагнуурчин мэргэжил болон тус салбарын тухай ярилцлаа.

-Та хэд дэх жилдээ гагнуурчнаар ажиллаж байна вэ?

-Анхны ажлын гараа минь “ТЭЦ-III” байлаа. Тэнд нийт найман жил ажилласан. Түүний дараа ШУТИС-ийг сантехникийн инженерээр төгсөөд зургаан жил ажилласан. Барилгын политехник коллежид 15 дахь жилдээ гагнуурын багшаар ажиллаж байна даа.

-Эмэгтэй хүний хувьд гагнуурчин хүнд ажил биш үү?

-Залуугаасаа гагнуур хийж эхэлсэн. ТЭЦ III-т даралтын шугам гагнадаг байлаа. Эрэгтэй хүний ажил болохоор эмэгтэй хүнд бэрх талдаа. Гэхдээ ажлаа нэг гартаа оруулчихвал түүртэх зүйл байхгүй.

-Зарим хүмүүс бие даагаад гагнуур хийгээд сурчихдаг. Гагнуурчин мэргэжлээр сураагүй хүн, сурчихсан хүний ялгаа юу вэ?

-Мэргэжлийн бус хүнээр заалгачихсан, өөрөө бие дааж сурсан хүмүүс мэргэжлийн үндэс суурийг мэдэхгүй. Нарийн бүтэцтэй ажлыг хийж чадахгүй. Жишээлбэл, өндөр даралттай том шугам хоолойн ажил бол их ур чадвар шаарддаг. Нэг үгээр бол гагнуурчин хүн төмрийг уян болгож, хайлуулж байдаг. Гагнуур бол төмрийг оёж байгаа нарийн ухаан, арга юм. Гагнуурчин гэдэг чинь оёдолчин л гэсэн үг. Уран шаглаа хийгээд гагнаад бөглөж байгааг энгийн хүн хийж чадахгүй. Захын хүнээр энэ хотын дулаан шугам сүлжээний гагнуурын ажлыг даалгах юм бол юу болох билээ. Бид өвлийн хүйтэнд халаалт, халуун усгүй баларна шүү дээ. Хурц уурын шугам хоолойг аргоноор гагнадаг. Хурц уурын өндөр даралттай шугам хооолойг гагнах нь ур чадвар их шаардана. Энэ мэт нарийн төвөгтэй, чадвар шаардсан ажлыг хийгээд байвал салбартаа танигдах юм. Чадварлаг гагнуурчин бол ажилгүй байна гэж байхгүй.

-Гагнуурчин аливаа бүтээн байгуулалтад ямар үүрэг хүлээдэг вэ?

-Барилгын сууриас эхлээд орой хүртэл төмөр ороогүй хэсэг байхгүй. Зүйрлэж хэлбэл, барилгын яс бол төмөр гэсэн үг. Барилгын суурь бол төмөр.

-Гагнуурыг төгс хийдэг болъё гэвэл хэр их хугацаа шаардах вэ?

-Гагнуур хийх сонирхолтой хүүхэд бол өөрийгөө хөгжүүлээд, ур чадвараа сайжруулдаг. Мэргэжилдээ сонирхолгүй хүн бол бахь байрандаа л байж байдаг. Ур чадвараа нэмэгдүүлэхгүй болохоор цалин нь ч нэмэгдэхгүй. Зах зээлд сайн гагнуурчин хүний эрэлт хэрэгцээ их байна. Өөрөө өөрийнхөө төлөө ур чадвараа сайжруулж байгаа гагнуурчин хүний амьдрал өсөөд, дэвшээд л яваад байдаг. Зам нь өөд.

-Санхүүгийн хувьд хэр таатай мэргэжил вэ?

-Цалингийн хувьд тухайн гагнуурчин ямар ур чадвар, ажлын туршлагатай байхаас шалтгаална. Шууд төгсөөд л том бүтээн байгуулалтын нарийн мэргэжлийн гагнуурчны ажлыг хийж чадахгүй шүү дээ. Бага багаар туршлагажих хэрэгтэй. Хүлээн зөвшөөрөгдөх хэрэгтэй. Одооны залуус гэнэт хурдан баяжих гэсэн хоосон хүсэл эрмэлзэлтэй байна. Хүн урдах ажлаа сайн хийгээд, хариуцлагатай байхад мөнгө бол хөдөлмөрч хүнийг дагаж байдаг эд. Саяхан манай сургуулийг төгссөн миний шавь нарын нэг С.Ганхуяг ирж уулзсан. Япон улсад гагнуурын жижигхэн бригад байгуулчихсан. Ажлын санал хүлээж аваад ажилладаг болсон гэсэн. Өөрөө их сэргэлэн хүүхэд төгсөөд шууд Япон явсан. Мэргэжилтэй байх ямар сайхан бэ гэдэг эндээс харагдаж байгаа юм. Мэргэжилгүй байсан бол очоод барилга дээр, эсвэл хар ажил л хийнэ. Харин гагнуурчин хүн мэргэжлийнхээ ажлыг хийгээд хөдөлмөрөө өндрөөр үнэлүүлж байгаа юм. Тэр шавь маань Монголд байгаа ангийнхаа хүүхдүүдээ татаад авчихаж байна.

-Ижил чадвартай гагнуурчин Монголд, гадны оронд үнэлэгдэх нь ялгаатай байна уу?

-Мэдээж хөдөлмөрийн дундаж хөлс ялгаатай хоёр орон. Гэхдээ Монголдоо гагнуурчин хийгээд сарын таван сая төгрөг авч байгаа хүмүүс байна. Сурагчид маань төгсөөд Оюу толгойд ажиллах хандлагатай байдаг. Яг мэргэжлээрээ дагнаад ажилласан хүүхдүүд хөдөлмөрийн зах зээлдээ үнэлэгдчихсэн, танигдчихсан. Монголд авьяастай хүмүүсийг үнэлдэг шүү дээ.

-Багш хүний хамгийн сайхан мэдрэмж юу вэ?

-Сурагчид амьдралд хөл тавиад, хэдэн жилийн дараа ирж уулзахдаа сайн сайхан явж байгааг нь харах бахархам шүү дээ. Манай коллежийг төгсөж байгаа хүүхэд бүр дөрвөн сая гаруй төгрөг бэлэн авдаг. Зарим нөхдүүд шууд тансаглаад үнэтэй гар утас авчихдаг. Би сургуулиа төгсөж байгаа хүүхдүүддээ заавал хэлдэг. “Та нар наад мөнгөөрөө нэг гагнуурын аппарат, төмөр тасдагч, гагнуурын баг бас ажлын бусад нарийн багаж хэрэгслүүдээ авчих аа. Амьдралын чинь турш хүнээс багаж гуйхгүй ажлаа олоод хийх боломж чинь шүү” гэж захидаг.

-Та ойролцоогоор хэдэн шавьтай вэ?

-Шавь нарынхаа тоог алджээ. Одоо бүр анхны шавь нарын маань нэг одоо надтай мөр зэрэгцээд багшлаад байж байна шүү дээ. Тэр хүүхэд байхдаа их хөдөлгөөнтэй, сахилгагүй хүүхэд байсан юм. Намайг их уурлуулна. Одоо өөрөө багш болчихсон “таны уурладаг байсан аргагүй юм байна аа, багш аа” гэдэг юм. Цаг хугацаа их хурдан өнгөрчээ.

-Гагнуурчин болох гэж байгаа хүүхдүүд өөрсдөө сонирхож байна уу, эцэг эхийн шахалт байна уу?

-Шинэ элсэгчид янз бүрийн л шалтгаантай манай сургуульд орж ирдэг. Үнэ төлбөргүй болохоор бас сонгох шалтгаан болох үе ч байна. Нийт 30 хүүхэд шинээр элсэн суралцаж байвал тэдний арав нь л яг өөрийн хүсэл сонирхлоор орж ирдэг. Эцэг эхийн шахалтаар орж ирсэн хүүхдүүд байна. Мөнгө их олдог гээд орж ирсэн хүүхдүүд ч байдаг. Энэ нь үнэн ч хүүхдүүд мэргэжлээ зөв сонгох хэрэгтэй. Мөнгө их олдог гэдэг сохор хүсэл хүнийг хол хөтлөхгүй. Тэгээд сургуулиа замаас нь орхих болдог. Зөвхөн мөнгө бодох биш хүн хүч хөдөлмөр, цаг хугацаа, зүрх сэтгэлээ ажилдаа шингээж байдаг юм шүү.

-Монголчууд хүүхдээ цагаан захтан болгох гэсэн хандлагатай байдаг. Энэ тухай та юу гэж боддог вэ?

-Манай сургууль үнэгүй болохоор хүний хандлага ямар байгаа нь илт харагддаг. Цагаа хэр барьж байна, үүрэг даалгавар биелүүлж байгаа байдал, ажлын байраа хэр цэвэр цэмцгэр байлгаж байгаа байдлаас илт харагддаг.

-Өнөөгийн залууст биеэ нөөсөн, хойшоо суусан байдал танд ажиглагдаж байна уу?

-Хүн өөрийнхөө сурсан зүйлдээ ханах бус зогсохгүйгээр өөрийгөө хөгжүүлсээр байх хэрэгтэй. Гагнуурчин хүн англи хэл сурч яагаад болохгүй гэж. Шавь нар маань Америк, Франц, Японоос ярих юм. Хэн ч тэдний аманд хоолыг нь хийж өгөөгүй. Өөрсдөө тэнд очиж ажиллаж, хөдөлмөрлөж байгаа юм. Хүн зогсохгүй суралцаад байвал тэр хүнийг үнэлэх нийгмийн үнэлэмж нэмэгдэнэ шүү дээ. Мөн зогсолтгүй эдийн засаг, физик, химийн шинжлэх ухааны мэдлэгээс суралцсаар байх хэрэгтэй. Гагнуурынхаа зургийг гаргаж чаддаг, хийх ажлаа өөрөө үнэлчихдэг байх. Залуучууд маань урдаа зорилго тавих хэрэгтэй байна. Зорилгогүй болохоор унтаад л, гар утсаараа тоглоод байна шүү дээ. Гагнуур хийж чаддаг ч ямар нэгэн зорилго тавахгүй болохоор чадвар нь ашиглагдахгүй байна.

-Залгамж халаа үе тань ямар залуус гарч ирж байна вэ?

-Гагнуурын дадлагын байранд 380 вольтын тог гүйж байдаг. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг чанд баримтлах хэрэгтэй. Гэтэл хөдөлгөөнтэй хүүхдүүд хэцүү шүү дээ. Үдийн цайныхаа цагаар дадлагын байрны гадаа гар бөмбөг тоглоод сургуулийн цонх зүгээр байлгахгүй шүү дээ. Гэхдээ ирээдүй хойч үе маань бэлтгэгдэж байгааг харах сайхан. Энэхүү хөдөлмөрт гар бие оролцож байгаадаа багш хүний хувьд баяртай байдаг даа.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл шинжлэх-ухаан-технологи

О.Адъяа: Технологийн тэргүүлэгч компаниуд Монголд орж ирвэл хоёр хөршийн хамаарал буурна DNN.mn

Монгол дахь Америкийн худалдааны танхим(Ам Чам Монгол)-аас “Хиймэл оюун ухаан бизнесийн салбарт үзүүлэх нөлөө” сэдэвт хурал  боллоо. Хуралд хувийн хэвшил, олон улсын компани төдийгүй хөгжлийн байгууллагын төлөөллүүд оролцов. Энэ үеэр “Ам Чам Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал О.Адъяатай ярилцлаа.

-Хиймэл оюун ухаан бизнест өгч байгаа үр өгөөжийн талаар хувийн хэвшлийнхэн ямар байр суурь илэрхийлэв?

-Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Цахим Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд хиймэл оюун ухаанд суурилсан шинэ технологи бүхий “И-Монголиа-4” гэдэг хувилбар саяхан хэрэглээнд нэвтэрлээ. Ямартаа ч төрийн зүгээс ингэж хүчин чармайлт гаргаж байгааг энэ удаагийн хуралд оролцогчид маань онцолж байна. Хиймэл оюун ухааныг Монголд хөгжүүлэхэд манай хувийн хэвшлийнхэн нэлээд идэвх санаачилгатай ажиллаж байгаа. Үүний тод жишээ бол “Лэнд.мн” байгууллага байна. Сүүлийн хоёр жилд тус компанид бизнесийн томоохон өсөлт гарч, орлого нь 2-3 дахин нэмэгдэхэд хиймэл оюун ухаан, технологийн дэвшил нөлөөлсөн гэж ярилаа. Уламжлалт бизнес дээр орлого өсөхөд зардал дагаад нэмэгддэг.

Харин “Лэнд.мн” компанийн хувьд орлого хоёр дахин өсөхөд цэвэр ашиг мөн 4-5 дахин өссөн үзүүлэлттэй байжээ. Өөр нэг сайн жишээ гэвэл тээвэр ложистикийн хүрээнд блокчэйн технологи ашигладаг “Обортек” компани байгаа.

Мөн Оюу толгой болон томоохон уул уурхайн компаниуд хиймэл оюун ухаанд суурилсан технологийг далд уурхайд ашиглаад эхэлчихсэн байх жишээтэй. Ер нь хиймэл оюун ухаан бүхий л салбарт аажмаар нэвтэрч, бизнесийн ашиг орлогод нь эерэгээр нөлөөлж байна.

-Мэдээллийн эрин зуунд хувь хүний болон компанийн нууцтай холбоотой асуудлыг аюулгүй байдал талаасаа яаж хамгаалж ажиллах ёстой вэ?

-Мэдээж дата цугларахын хэрээр тэнд маш их мэдээлэл төвлөрнө. Тэгэхээр хувь хүний нууцлалын хамгаалалт хамгийн чухал асуудал. “Мета” компанийн төлөөлөгч сошиал медиа платформ олон улсын чиг хандлагаар яаж хамгаалагдах ёстой талаар ярилаа. Дэлхий дахинаа технологийн гайхамшигт долоо болох “Alphabet”, “Amazon”, “Ap­ple”, “Meta”, “Microsoft”, “Nvidia”, “Tesla” компаниуд хиймэл оюун ухаанд асар их хөрөнгө хаяж байна. Тэд технологийн хөгжлийг аваад явж байгааг бүгд мэднэ. Хэдийгээр бид өөрсдийнхөө чадах хэмжээндээ хиймэл оюун ухаан, технологийн дэвшлийг боловсруулаад явж байгаа ч гэсэн дээрх гайхамшигт долоон компанитай хамтран ажиллах боломжууд байна гэж “Мета”-гийн төлөөллүүд хэлж байна лээ. Гэхдээ Монгол Улс жижигхэн зах зээлтэй орон болохоор том компаниуд оффисоо байгуулаад ажиллах хэмжээний эрэлт хэрэгцээ гарахгүй болов уу. Харин Монгол шинэ соргог зүйл хүлээж авахад бэлэн учраас туршилтын талбар байх боломжтой гэж хараад байгаа юм байна. Энэ утгаараа технологийн том компаниуд Монголд орж ирэх боломжтой гэж “Мета”-гийнхан хэлж байсан.

-Сонгуулийг угтаж сошиалаар асар их хуурамч мэдээлэл цацагддаг шүү дээ. Сонгогчид хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар хуурамч мэдээллийг яаж ялгаж таних вэ?

-Бид өдөр тутамдаа хиймэл оюун ухаанд суурилсан технологийг ашиглаж байгаа. Үүн дээр оюуны өмчийн асуудал мэдээж яригдана. Жишээлбэл, миний бичиж байгаа зүйл миний санаа юу, эсвэл хаанаас ямар эх үүсвэртэй юм бэ гэдэг асуудал хөндөгдөнө. Цаашлаад тухайн мэдээлэлд ёс зүйн асуудал тавигдаж байгаа. Удахгүй болох УИХ-ын сонгуулиас ямар эрсдэл харж байгаа вэ гэхээр хиймэл оюун ухаанд суурилсан хуурамч мэдээлэл, контентууд тархах аюултай. “Мета” компанийн зүгээс сонгуулийн үеэр бусад орнуудад тулгарсан асуудлуудыг хэрхэн яаж шийдсэн талаар манай СЕХ-той хамтран ажиллаж, зөвлөмж өгсөн. Хамгийн гол нь хувь хүн өөрөө мэдээллүүдэд шүүлтүүртэй хандаад явах ёстой.

-Хиймэл оюун ухаан хэрэглээнд нэвтэрснээр зарим мэргэжил үнэ цэнэгүй болно, тэр хэрээр маш олон тооны ажлын байр үгүй болно гэдэг шүү дээ. Энэ тал дээр олон улсын чиг хандлага ямар байна вэ?

-Сүүлийн үед хиймэл оюун ухаан олон ажлын байрыг булаана гэж ярих болсон нь үнэн. Тухайлбал, худалдагч, угтагч, хүлээн авагч, банк, санхүүгийн ажилтан, зохиолч, орчуулагч гээд бичдэг хүмүүс, медиа, маркетинг, шууданч зэрэг ажлын байр байхгүй болно гэдэг. Өнөө маргаашдаа тийм байдал бий болчихгүй. Тэгвэл олон улсад эсрэгээрээ хиймэл оюун ухаанд биш, хүнд суурилсан хүн төвтэй хандлагаар хөгжил рүүгээ явна гэж харж байгаа юм билээ.

Хүн угаасаа өөрийнхөө ажлыг илүү үр бүтээлтэй болгоход хиймэл оюун ухааныг ашиглана. Тэрнээс хиймэл оюун ухаан хүнийг орлох хэмжээнд гарахгүй болов уу гэж харж байгаа юм билээ. Олон улсад ч, Монголд ч цахим шилжилт эрчимтэй явагдаж байна. Ялангуяа манай Засгийн газар маш идэвхтэй ажиллаж байгаа. Хувийн хэвшлийнхэн маань цахим шилжилтийг өөдрөгөөр төсөөлж байна.

-Монгол Улс дээрх технологийн гайхамшигт долоон компанитай хамтран ажиллах боломжтой гэж та хэллээ. Тэднийг Монголд оруулж ирэхэд юу хэрэгтэй вэ. Ямар байдлаар ашиглах боломжтой вэ?

-Үүн дээр нэлээд хичээл зүтгэл гарч байгаагийн илрэл бол Засгийн газрын санаачилгаар “Google” компани Монголд боловсролын хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн байна. Бас сансрын интернэт “Star­link” Монголд үйлчилгээгээ явуулж эхэлсэн. “Жи Мобайл” компани албан ёсны төлөөлөгч нь болсон байх жишээтэй. Бас “Google pay” манайд ороод ирлээ. Цаашдаа “Amazon”-ийг оруулж ирэх сонирхолтой. Одоо “Microsoft”-ийнхонтой ярилцаж байгаа. Шууд Монголд оффисоо байгуулдаггүй юм аа гэхэд ямар ч байсан хамтын ажиллагаа түншлэл бий болох хэрэгтэй.

Манай улс өнөөдөр хоёр хөршөөс асар хамааралтай байгаа. Ирээдүйд бүр ч хамааралтай болж мэднэ. Яагаад гэвэл экспорт нэг зүг рүү маш их хэмжээгээр явж байна. Хойд хөршөөс эрчим хүчний хамааралтай байна. Энэ хамаарлыг багасгах хүрээнд дэлхийн томоохон технологийн компаниудыг Монголд оруулж ирэх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл тухайн компаниуд тодорхой хэмжээнд өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалах болно. Ингэснээр хоёр хөршөөс хэт хамааралтай байгаа хүчний харьцааг тэнцвэржүүлж өгөх болов уу гэж бодож байгаа.

-Ингэхэд мэдээллийн технологийн хөгжилд манай улс хаахна явдаг юм бол. Энэ тал дээр танай танхимын зүгээс судалгаа хийдэг үү?

-“Ам Чам Монгол” байгууллага маань Цахим эдийн засаг болон мэдээлэл харилцаа холбооны хороотой. Бид цахим эдийн засаг болон мэдээлэл технологийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудтай хамтарч ажилладаг. Манай танхим Ази, Номхон далайн онуудын “Ам Чам”-ын бүлэгт байдаг юм. Тэр хүрээнд АНУ-ын олон улсын хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэй бүс нутгийн хөтөлбөр хэрэгждэг. “Ам Чам Монгол”, Камбож, Вьетнам, Лаос, Тайланд, Мьянмар гэсэн орнууд хамтраад бүс нутгийн хэмжээний формуудад оролцдог. Энэ хурлаар цахим шилжилтийн хүрээнд тухайн орнуудад ямар ахиц дэвшил гарч байна, хэрхэн сорилт тулгарч байна, ялангуяа хиймэл оюун ухааны хүрээнд ямар ажлууд явж байгаа талаар хэлэлцдэг. Сая дөрөвдүгээр сард эхний форум болсон. Дараагийнх нь ирэх зургадугаар сард болно. Өнгөрсөн жилийн форумаар цахим шилжилтэд манай улс нэлээд ахиц дэвшилтэй явж байгаа орноор нэрлэгдсэн. “И-Монголиа” төрийн үйлчилгээг цахимжуулснаар авлигын асуудлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулж байна. Нөгөө талаасаа манай банкны үйлчилгээнүүд нэлээд ахисан түвшинтэй байгаа. Гар утас өөрөө банк болсон байх жишээтэй. Эдгээр үзүүлэлтээрээ Монгол Улс бүс нутгийн хэмжээнд нэлээд олон оронтой харьцуулахад ахисан түвшинтэй байгаа юм.

-Манай улсад гадаадын хөрөнгө оруулагчид идэвхжих хандлага байна уу. Ураны төсөл хөдлөх янз байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын орчин ерөнхийдөө амаргүй хэвээр байна. Өмнө жил Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт ашиглалтад орсноос хойш өнөөдөр Монголд томоохон хөрөнгө оруулалт үндсэндээ орж ирээгүй байна. Бүтэн жил шахуу ярьсан ураны төсөл 2023 оны сүүлчээр хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурах юм шиг байсан боловч дахиад л хүлээлтийн байдалд орлоо.

-Хөрөнгө оруулагчид сонгуулийн үр дүнг хүлээгээд байна уу?

-Ер нь хүлээсэн, харзнасан байдалтай байна. “Юутай ч та нар сонгуулиа хийчих. Шинэ Засгийн газар нь бүрдээд хөрөнгө оруулалтын орчны талаар бодлогын ямар байр суурь илэрхийлэх нь үү, хэрхэн дэмжих нь үү, харъя” гэж байна. Амаараа ярих нэг өөр. Бодитоор яаж хэрэгжихийг нь хүсээд байгаа юм. Өнөөгийн Засгийн газрын хувьд авлигатай тэмцэх гээд хэрэндээ л хичээж байна. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, “Алсын хараа 20-50” гээд хөгжлийн бодлогуудаа тодорхой болгочихлоо. Энэхүү ахиц дэвшил гарсан бодлогыг дараагийн бүрдэх шинэ Засгийн газар залгамжлан хадгалаад явж чадах нь уу. Эсвэл үгүйсгэх нь үү гэсэн хүлээлт бас хөрөнгө оруулагчдад байх шиг байна. Бид сонгуулийн дараа наймдугаар сар гаргаад засаг, төр цэгцэрсний дараа шинэ Засгийн газартай уулзъя гэж бодож байгаа. Манай танхимын зүгээс хүсч буй гол зүйл нь “Хөрөнгө оруулалтыг дэмжих бодлого үнэхээр явуулж чадах уу. Бодитой үйлээрээ яаж явах юм. Удаан хугацаанд хүлээлт үүсгэсэн хөрөнгө оруулалтын хууль, Ашигт малтмалын тухай хуулиа батлах юм уу” гэдэг асуудлыг тавина. Монгол Улс өнөөдөр Америк болон бусад гуравдагч хөрш орнуудаас хөрөнгө оруулалт татах хэрэгтэй байна.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ж.Цэвээнжав: Газрын тосны хуулийг урж хаядаггүй юм аа гэхэд хурдхан өөрчлөх ёстой DNN.mn

Монгол Улсын гавьяат багш, Монголын Газрын тосны инженерүүдийн нийгэмлэгийн Гүйцэтгэх захирал, Олон улсын Газрын тосны инженерүүдийн нийгэмлэгийн болон Инженерийн ухааны Академийн гишүүн, Газрын тосны сургалт-судалгаа-мэдээллийн төвийн захирал, техникийн ухааны доктор, профессор Ж.Цэвээнжавтай газрын тосны талаар ярилцлаа.

-Тамсагийн орд нөөцгүй болж, БНХАУ-ын төрийн өмчит “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК манайхаас цаашид хийх хөрөнгө оруулалтаа татаж, Орос руу хөрөнгө оруулахаар болсон тухай яригдаж байна. Үнэхээр Тамсагийн орд нөөцгүй болсон уу. Манайх газрын тосны хэр нөөцтэй вэ?

-Монгол Улс бол төрөл бүрийн эрдсийн баялаг түүний дотор газрын тос гэх мэтчилэн стратегийн ашигт малтмал ихтэй улс л даа. Би өөрөө эрдэс баялгийн Мэргэжлийн зөвлөлийн гишүүн хүн. Энэ утгаараа багшлах, эрдэм судлалын ажлынхаа хажуугаар томоохон ашигт малтмалын ордууд болох Оюу толгой, Таван толгой, Тамсаг, Тосон уулын нөөцийг хүлээж авсан хүн юм.

Стратегийн салбар гэж юуг хэлэх вэ гэхээр манайхан мөнгө их олдгоор нь уул уурхай. Мах сүүгээр хангадгаар нь ХАА гэх гээд байна. Миний хувьд дэлхийн олон орноор явж үзсэн. Тухайлбал, өндөр хөгжилтэй гэгдэж байгаа Америк, Канадаас эхлээд хөрш Орост ч очиж газрын тосны үйлдвэрлэлтэй танилцаж явлаа. Тэгэхээр газрын тосны салбар бол аливаа улс оронд ялангуяа Монгол Улсад аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, нийгэм эдийн засагт жинхэнэ нөлөөлдөг стратегийн бөгөөд суурь салбар гэж би ойлгодог.

Энэ утгаараа газрын тосны салбар бол тэргүүлэх салбар мөн. Манай улсын хувьд 332.6 сая тонн газрын тосны таамаг геологийн нөөцтэй. Энэ нь ерөнхийдөө байж болох тоо юм. Манайх Энэтхэг, Судантай ойролцоо нөөцтэй гэсэн үг. Дотоодын нөөцийн 98 хувь нь Дорнодод бий. Алтай, Хангай уулс хоорондын газар Дорнод талдаа газрын тос нэлээд гүнзгий, Дорноговь талдаа гүехэн байдаг

Өвөрхангайн цаад талын Онги тав, Аж богдын нурууны наад тал руу газрын тос их гүнд таван мянган метрт агуулагдаж байдаг. Мөн таамаг нөөц бол байгаа. Түүнчлэн Тосон уул буюу Дачингийн 19 дүгээр талбай дээр 21 сая тонн, Тамсаг буюу 21 дүгээр талбай дээр 22 сая тонн, үндсэндээ 43 сая тонн ашиглалтын баталгаат нөөцийг 2010 онд хүлээлгэж өгсөн. Мөн Үндэсний үйлдвэрлэгчид 20 дугаар талбай дээр 5.8 сая нөөц байгааг тогтоосон. Үндсэндээ манайд газрын тосны ашиглалтын баталгаат 50 орчим сая тн нөөц бий. 1998 оноос хойш 10 сая тн-ыг нь үндсэндээ олборлоод, боловсруулаагүй Хятад руу экспортод гаргасан. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр цооногийн амсар дээрх өртгөөр бодсон үнэ Монгол руу орж байгаа нь үнэн. Үүнийг энэ салбарыг хөгжүүлээд байна гэж ерөөсөө бодож болохгүй.

-Тамсагийн орд дээр та юу хэлэх вэ?

-Янз бүрийн шалтгаан байгаа л байх. Би өмнөх жил явж үзсэн л дээ. Эзэн орон бол хараад, хянах ёстой. Шингэнийг нь соруулаад гарахгүй болохоор нь ус шахаж байгаа юм. Их ус шахахаар усан далай болоод эхлээд овоо гарч байснаа сүүлдээ ус л гарч байх жишээний.

Хэвлийд байгаа нөөцийн арваад хувийг одоогоор ашиглаж байна. Доороо бол газрын тос өтгөрчихсөн, суучихсан байх нь байгаа. Үүнийг анхнаас нь шийдвэрлэх ёстой байсан. Монгол Улсын хуульд байгалийн баялгийг иж бүрнээр нь аль болох бүрэн ашиглах ёстой. Түүнээс биш 100кг юм байхад 20 кг-ыг нь ашиглачихаад үлдсэн нь гарахгүй юм байна гээд хаяад явж болохгүй.

-Бүтээгдэхүүн хуваах зарчим гэдгийг тодруулбал?

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний зорилго маш тодорхой. 1960 онд Индонезийн нэг компаниас эхлэлтэй шийдэл байгаа юм. Мөнгөө гаргаад эрж хайна, хайгаад юм олдвол хуваана шүү л гэсэн санаа бүхий гэрээ юм. Хамгийн гол нь тогтолцоондоо байдаг. Дэлхийн жишгийг харсан ч тэр газрын тосоо өөрсдөө хайж олдог. Энэ бол геологи, уул уурхай гэсэн үг. Манай тухайн үеийн төрийн удирдлагууд газрын тос, бензин хоёроо хоёр өөр яамны харьяанд оруулсан. Энэ хоёр нь хоорондоо нягт уялдаатай байх ёстой атал салгачихсан нь маш буруу шийдвэр болж байсан. Түүнчлэн хэдэн жилийн өмнөөс “Дотоодын нөөцөө ашиглах үйлдвэр барь” гэсэн нь маш зөв шийдвэр. Мөн Газрын тосны үйлдвэрийг тосгүй газар барьдаг нь маш буруу. Тосны нөөц нь зургаан сая тонн гэж байсан. Жилдээ 50 мянган тн-ыг гаргана. Зүүнбаянгийн тогтоогдсон тос бол дуусч байгаа гэж байна лээ. Хайгуул нэмж хийгээд Галбын 11 дээр тос гарсан нь үнэн. Гэхдээ үйлдвэрээ барьчихаад тосоо хайдаг юм биш. Дорнодод Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Лантуугийн Сэрчиндорж 1954 оны өвөл газрын тосны хайгуул хийж, өрөмдөж байсныг мэргэжлийн хүн надад ярьж байсан.

-Бид газрын тосны нөөцөө хэрхэн ашиглах ёстой вэ?

-Нөөц яах вэ, байж болно, түүнийг яаж ашиглах уу, өрөмддөг, соруулдаг мэргэжлийн улсууд нь хариулах ёстой. Жилийн олборлолтоос өдрийн олборлолт руу шилжсэн тооцоолол байдаг. Орос гэхэд жилдээ 646 сая тн газрын тос олборлосон түүх бий. Тиймээс Газрын тосны хайгуул түргэн хий гэж хэлмээр байна.

Мөн олборлололтын горимыг тогтоож өгөхгүй бол болохгүй. Ажил хариуцсан төрийнхөн бол хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Мэддэггүй юм аа гэхэд мэргэжлийн хүмүүсээс асуух хэрэгтэй. Би ч өмнө н хэлж байсан. Манай улсын хувьд газрын тосны олборлолт 600-800 мянга байх ёстой. 2019 онд нэг сая ч тонн хүртэл өсгөөд цочмог унасан. Одоо газрын тос гарах нь багасч байна.

-Газрын тосны хууль энэ салбарт хэрхэн нөлөө үзүүлж байна вэ?

-Газрын тосны бодлого, хуулийг урж хаядаггүй юм аа гэхэд маш түргэн бүрэн өөрчлөх ёстой. 1991 оны арваннэгдүгээр сарын 28-нд батлагдаад өөрчлөгдөөгүй явсаар 2014 оны долдугаар сарын 1-нд наадмын өмнө шинэчлэгдэн батлагдсан газрын тосны тухай хууль. Түүнд ерөөсөө хөрөнгө оруулалтын л гэрээ тусгагдсан. Ганцхан өөрчлөгдсөн нь уламжлалт бус газрын тос гээд нүүрсний газ гэсэн юм л орсон. Газрын тосны анхны инженер доктор, порфессор Ц.Багмид, УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун гээд 11 гишүүнтэй зөвлөл байсан. Бид бүх зөвлөгөөгөө өгсөн. Гэхдээ бидний нэг ч саналыг хуульдаа тусгаагүй. Буруу хууль гарсан. Газрын тосны бүтээгдэхүүний хууль мөн 2006 оны долдугаар сарын 1-нд батлагдсан. Бүх юмны зөвшөөрөл, бензин оруулбал, шатахуун түгээх газар байгуулбал гээд баахан тусгай зөвшөөрөл тусгачихсан. Төрийн өмчит компаниуд их дампуурч байна. Авлига, хээл хахууль их нүүрлэж байна.

-Газрын тосны хуулийг яаж өөрчлөх ёстой вэ?

-Өөрөөр хэлбэл, үндэсний байгууллага, мэргэжилтнүүд 80 хувь үүрэг гүйцэтгэх ёстой. Монгол хүн манаач, цэвэрлэгч хийж байна. Хамгийн дээд тал нь их сургууль төгссөн хүнийг оператор, дээшилбэл ахлах оператораар авч ажиллуулж байгаа юм. Хятадын менежмэнтээр явж байна. Үүнийг өөрчлөх ёстой хүмүүс нь Уул, уурхайн яам, салбар хариуцсан хүмүүс л дээ.

Хууль гаргахын өмнө бодлогоо боловсруулаад түүнийгээ үндэслээд хуулиа гаргасны дараагаар журамнууд нь гардаг л юм билээ. Гэтэл анхнаасаа бодлогоо гаргахдаа шинжлэх ухаан, судалгааны ажил хийгдээгүй байх жишээний. Хамгийн гол нь төрийн удирдлагуудад доод түвшнийх нь хүмүүс мэдээллийг зөв өгөх ёстой юм. 2024 оны сонгуулийн дараа хуулиа өөрчлөх ёстой. Өөрийн байгаа нөөцөө оновчтой ашиглах хэрэгтэй. Оросоос түүхий нефть авъя гэсэн чинь Орос Украины дайнаас болоод Орос түүхий газрын тос гаргахгүй, бензинээ зарна гэсэн байгаа юм. Манайх хамгийн наад зах нь анхныхаа бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний амлалтаа өөрчилж болохгүй ч Гаалийн хуулиндаа өөрчлөлт оруулж болох юм. Үүнд ухаан хэрэгтэй. Алт, зэс, жоншноосоо илүү стратегийн ашигт малтмалаа өгөөд хуваах зарчмаар явж ирсэн. Үүнийг аажмаар чангалах ёстой байсан. Газрын тосны салбар бол чухал салбар. Бодлого, хууль эрх зүйн хувьд нэлээн дорой. Газрын тосыг экспортод гаргахыг өөр гаалийн хуулиар хориглох нь зөв. Манайхан аль болохоор газрын тосоо өөрсдөө боловсруулах хэрэгтэй. Өөрсдөө тосоо олборлож, зөөж чадна. Шатахууны үнийг үе шаттай тогтворжуулах ёстой.

-Гаднаас импортоор газрын тос оруулж ирэхийг төр бодлогоор дэмжих тухай яригдах болсон. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Бензин авах, тос авахад ямар ялгаа байна. Адилхан хүний гар харна гэсэн үг. Хараат хараатдаа бол манайх хамгийн эрчим хүч, газрын тос хоёр дээрээ илүү байна. Миний мэдэж байгаагаар газрын тос боловсруулах 16 үйлдвэрийн төсөл гарсан байдаг. Түүний нэг нь Дарханы газрын тосны үйлдвэр. Дорноговийн Өндөрширээтийн үйлдвэрт очихдоо их ичиж байсан. Газрын тосны нөөцтэй огт холбоогүй газарзүйн байршил буруу газар барьсан л даа. Төмөр замтай гэдэг ч юмуу утгаар нь тайлбарлаж байгаа юм. Одоо бид цагийг маш буруу ашиглаж, алдаж байна.

Гаднаас импортолно гэхээр Орос дайнаас болоод бидэнд газрын тосоо өгөхгүй нь тодорхой боллоо. Хятад яаж ч гуйгаад мөн л өгөхгүй. Энэтхэг газрын тосны 19 үйлдвэртэй. Газрын тосоо Саудын Арабаас усан онгоцоор тээвэрлэдэг. Далайд гарцтай орнуудын хувьд газрын тосны тээвэрлэлтийн зардал хямд тусч байгаа юм. Манайх онгоцоор зөөх үү гээд асуудал байна. Далайд гарцгүй орныхоо статсусыг ашиглаад, бусад орнуудын тусламжийг аваад хил гааль, татварын олон асуудлыг зохицуулж болно. Түүнчлэн нүүрс тээвэрлэдэгтэй адил тээвэрлэлтийн олон асуудал үүснэ л дээ.

-Дарханы газрын тосны үйлдвэр хэзээ ашиглалтад орох нь бас л хүлээлт дагуулж байна даа.

-Итгэл найдвар хамгийн сүүлд бөхдөг гэдэг. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих хэрэгтэй.

Л.Минжмаа

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Б.Хосбаяр: Тамирчны менежер бол М.Бадарчийн өмнөөс хэвлэлд үг хэлэх хүн DNN.mn

Монгол Улсад мэргэжлийн тамирчны менежер хомс байдаг билээ. Монголын Спортын Корпорацийн гүйцэтгэх захирал Б.Хосбаяртай тамирчид яагаад менежертэй байх хэрэгтэй талаар ярилцлаа

-Ярилцлагын эхэнд тамирчны менежер гэж ямар үүрэгтэй хүн бэ гэдгийг та хэлж өгөөч?

-Зах зээлийн шаардлагаар ойрын хэдэн жилээс тамирчид хүссэн хүсээгүй менежертэй болох хэрэгтэй болж байна. Тамирчид спортын менежмэнтийн харилцаанд оролцож ивээн тэтгэгч олох, сурталчилгаанд тоглох гэх мэт олон зүйлсийн хажуугаар тоглолтдоо, бэлтгэл сургуулилтдаа 100 хувь анхаарах бэрх л дээ. Бараг боломжгүй. Тамирчин бие дааж компани, хувь хүнтэй гэрээ, тохиролцоо хийнэ гэдэг бол хэцүү зүйл. Гэрээ хийх явцад асуудал гардаг, талууд үл ойлголцох бэрхшээл тулгардаг. Тамирчны менежмент гэдэг зүйл Монголд хөгжиж эхэлж байна, илүү ч хөгжих болно. Тамирчныг тоглолтдоо 100 хувь анхаарах боломж олгож, энэхүү олон эрх зүйн, бизнесийн харилцаанд төлөөлөх хүнийг л тамирчны менежер гээд байгаа юм.

-Тамирчид менежергүйгээр гэрээ хийх үед нийтлэг ямар бэрхшээл гардаг вэ?

-Энгийн жишээ хэлбэл, зарим тамирчид нэрэлхээд, нэрээ бодоод өндөр үнэ хэлэхгүй байх хандлагатай байдаг. Сагсан бөмбөгийн лигээс тамирчин менежергүй байхын хор уршиг их анзаарагддаг. Жишээлбэл, шинэхэн од тамирчин ямар нэгэн ивээн тэтгэгч, спонсортой өөрөө уулзаж, үнэ хөлсөө тохирдог. Тэгээд 20-25 насны залуухан тамирчид “нэрлэхээд” маш бага үнийн дүнтэй гэрээ хийдэг. Тус тамирчны зах зээл дээрх сарын үнэлгээ нь илүү өндөр байх боломжтой байтал өөрөө очоод уулзахдаа нэрлэхүү зан гаргадаг.

-Саяхан М.Бадарч хэвлэлд өөрийн биеэр мэдэгдэл хийлээ. Уг нь тамирчны менежер иймэрхүү асуудалд тамирчнаа төлөөлдөг юм аа даа?

-Тамирчны менежер бол М.Бадарчийн өмнөөс хэвлэлд үг хэлэх үүрэгтэй хүн юм. Аль ч спортын тамирчин допингийн маргаанд холбогдлоо гэхэд менежер нь өмнөөс нь төлөөлөөд байж байх ёстой. М.Бадарч менежертэй эсэхийг мэдэхгүй ч өөрөө гарч ярих ямар ч шаардлагагүй. Э.Оюунболд юмуу, М.Бадарчийн кейс бол 100 тамирчин дунд ганц тохиолдох кейс. Гэхдээ 100 тамирчин бүгдээрээ менежертэй байх ёстой.

-Тамирчны менежер хийх хүн яагаад Монголд мэргэжлийн түвшинд алга байна вэ?

-Монголд арав хүрэхгүй жилийн өмнө үл хөдлөх хөрөнгийн агент бол шинэ зүйл байлаа. “Миний үл хөдлөх хөрөнгийг зараад дундаас нь мөнгө авах гэж байна” гэсэн нүдээр хүмүүс хардаг байлаа шүү дээ. Одоо бол үл хөдлөх хөрөнгө зарах, авах гэж байгаа хүмүүс заавал үл хөдлөх хөрөнгийн зуучлагчтай байдаг болсон байна шүү дээ. Энэхүү зүйл зах зээлийнхээ жамаар, органикаараа явсаар байгаад нийгэмд төлөвшсөн. Тухайн үедээ хүмүүс ойлгохгүй байсан. Яг үүнтэй адил тамирчны агент, менежер гэдэг зүйл удахгүй Монголд бий болж, тамирчид ч түүгээр үйлчлүүлнэ ээ.

-Тамирчид өөрсдөө менежертэй болохыг хүсэхгүй байна уу?

-Өмнө нь бөхчүүдийг гэхэд нутгийн ах нар нь шууд ивээн тэтгэдэг байлаа шүү дээ. Тэр харилцаан дунд менежер байх ямар ч боломжгүй. Зах зээлийн зарчмаараа явахгүй байсан. Мөн шинэхэн од болсон тамирчинд маш олон багш гараад ирдэг. Багийн багш, шигшээгийн багш, анхны дугуйлангийн багш гэх мэт олон багш, дасгалжуулагч гараад ирдэг. Жаахан од болоод ирэхээр тэр тамирчинг тал талаас нь булаацалдаад эхэлдэг дээ. Спортын агент тэрхүү тамирчинтай ажиллах гэхээр дээр дурдсан хүмүүс “Миний хүүхдийн мөнгийг шулах гээд байна” гээд менежергүй байхыг ойр тойрны хүмүүс нь ятгах хандлагатай байдаг.

Саяхан нэг зүйл анзаарагдлаа. Монголд анх удаа сагсан бөмбөгийн “Draft” болсон. Үүний үр дүнд тамирчны менежерийн эрэлт хэрэгцээ өсөх болов уу гэж бодож байна. Менежерийн хэрэгцээ маш их гарч байгаа юм. 200 гаруй тамирчин “draft”-д нэрээ өгч. Тэндээс 32 тамирчинг л багууд сонгож авна. Үлдсэн 170 гаруй тамирчныг багт борлуулах, ирэх жилийн “draft”-д өрсөлдүүлэх хүн нь менежер юм. Энд л менежерийн чадвар, мэдрэмж, үүрэг тод харагдана. Сагсан бөмбөгийн дээд лигийн нүдэнд өртөж байгаа 19, 20 настай хүүхдүүд чинь яг үнэндээ бизнес, гэрээ хэлцэл, наймааны мэдлэггүй шүү дээ. Ихэнх тамирчин хичээлээсээ чөлөө аваад бэлтгэл, сургуулилтаа хийдэг болохоор энэ талын мэдлэг хомс шүү дээ. Гэрээ унших, танилцах гэдэг чинь хэцүү ажил.

-Эргээд агент хэрхэн цалинждаг юм бэ, тамирчид өөрсдөө сайн цалинжиж чадахгүй хэрнээ өөр хүнд цалин өгөх гэдэг хэцүү биз дээ?

-Манай зах зээл жижигхэн учраас хэцүү. Цалин ч бага. Тамирчнаасаа хамаараад янз янз л байдаг. Гадны жишигийг харах юм бол менежер 3-10 хувийн шимтгэл авдаг. Жишээлбэл, сарын хоёр сая төгрөгийн цалин авч байгаа тамирчин 3-10 хувийг менежертээ өгөх юм. Маш бага дүн биз. Тийм бага орлоготой менежер салбартаа бүтэн цагаар ажиллах бол хүндрэлтэй.

-Менежер яг ямар үүрэг, хариуцлага хүлээж байна вэ?

-Ямар үйлчилгээг менежер үзүүлэх вэ гэдгийг тодорхойлох хэрэгтэй. Манай компани гэхэд 2028 он хүртэл энэхүү салбарт орохгүй. Бизнесийн хувьд одоогоор ашиггүй төсөл байгаа юм. Нэгдүгээрт, тамирчны гэрээг хамгаалах ёстой. Тамирчиндаа ашигтай гэрээ хийхийг эрмэлзэх. Тамирчин гэрээндээ сэтгэл хангалуун байх. Хоёрдугаарт, даатгалын үйлчилгээ байх ёстой. Тамирчин гэмтэл бэртэл авсан тохиолдолд даатгалтай байх нь чухал. Сурталчилгаа, арилжаа, рекламд тоглох зэрэг нь дараа дараагийн асуудал. Хамгийн гол нь эрх зүйн хамгаалалт. Representing Business буюу төлөөллийн бизнес бол гадны орнуудад их хөгжчихсөн шүү дээ.

-Монголын тамирчид, морьдыг олон улсад гаргах хүн нь менежер хүмүүс шүү дээ?

-Гимнастикийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга хэлж байсан юм. Би 32 төрлийн ажил хийгээд байна аа гэж. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ гэхээр тэдгээр 32 чиг үүргийг менежер хүн хийх ёстой. Тэр бол тамирчин, дасгалжуулагч зэргээс тэс өөр чиглэлийн, өөр чадвар мэдлэг шаардах ажил. Тэгэхээр 24 цагийн турш хурдны морийг яаж гадагшаа зарах вэ, яаж чадварлаг тамирчнаа олон улсад тоглуулах вэ, яаж ивээн тэтгэгч олох вэ гэж боддог, ажилладаг хүн бол менежер юм.

-Та өөрөө тамирчны менежер хийж байсан уу?

-Би 2011 онд тав, зургаан тамирчны агент хийж байсан. Тэр үед сагсан бөмбөгийн Т.Санчир, Н.Төгсцогт, Г.Мандахнаран гэх мэт тамирчдыг төлөөлж рекламд тоглуулахаас гадна спонсор хайх гэх мэт ажлыг нь хийж байлаа. Яг амжилттай ивээн тэтгэгч, сурталчилгаанд тоглуулах үед дасгалжуулагч, багш, гэрийнхэн нь миний хийж байгаа ажлыг ойлгохгүй байсан. “Чи миний хүүхдийн төлөө юу ч хийгээгүй байж мөнгө авах гэлээ” гэх мэт. Гэхдээ би тэдгээр хүмүүст бурууг өгч байгаа юм биш. Нийгэм бол одоо энэхүү ажлыг ойлгох цаг үе нь ирсэн. Шаардлага нь ч бий болж байгаа нь нийгэмд өрнөж буй кейсүүдээс харагдлаа.

Н.Нарванчинv

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Бороо, бороо ороод л байгаарай… DNN.mn

Хувьтай хүн хур борооноор гэдэг дээ. Зуны эхэн сар гарлаа гэсэн шиг зүсэр бороо орсоор л. Нэг тийм тайван, намуухан, дулаахан мэдрэмжийг авсаар л. Тийм болохоор энэ бороог зогсоомооргүй санагдана.

Өнөөдөр ч ороосой, маргааш ч ороосой. Уйдтал ороосой. Бороо орох тусам бодол дахь бүлээн дурсамж сэргэх шиг. Задгайн энгэрт зусдаг байсан хөгшин аавынх маань санагдана. Задгайн хөндийгөөр өгсөх мотоциклийн чимээ намуухнаас тодрон тодорсоор чихэнд наалдаж, зүрхэнд баяр төрүүлнэ. Сумын төвөөс нагац ах маань өвөр дүүрэн чихэртэй ирсэн дээ хэмээн тэрүүхэн зуур горьдоно.

Гэтэл чихэнд наалдсан мотоциклийн тэр чимээ манайд биш Задгайн арыг ташлаад Үхэр чулуут өгссөөр алсарна. Бараа нь тасрах тэр мотоциклийн хаазлахтай зэрэгцэн олгойтох цэнхэр утаа зүсэр бороонд идшээ ханан хэвтэх хөх сарлагийн уур савссан амьсгалтай холилдон хөндийд хоцорно.

Энэ хөндийд замаа дагаад сууж хоцорсон цэнхэр утаа чихэр горьдсон миний сэтгэл шиг л замхран үлдлээ дээ хэмээн санаа алдан бодлогоширно. Хүүхдийн санаа нүдэнд нь тодорч харагдсан уу, зүрхэнд нь уясаж мэдрэгдсэн үү хөгшин ээж минь авдараа уудлаад атга дүүрэн чихэр гаргаж өгч билээ.

Бороо, бороо ороод л байгаарай. Бодолд нуугдсан дурсамж бүхнээ сэргээгээд авъя…

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

С.Өнөрсайхан: Эрүүл мэндийн боловсрол олгох нь Монголд төдийгүй дэлхийн улс орнуудын тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна DNN.mn

ЭМЯ, НЭМҮТ хамтран “Нийгмийн эрүүл мэндийг дэмжих жил”-ийн нээлтийн өдөрлөгийг өчигдөр Сүхбаатарын талбайд зохион байгууллаа. Нийслэлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудын төлөөлөл тэргүүтэй давхардсан тоогоор 30 гаруй албан байгууллага иргэдэд эмнэлгийн анхан шатны тусламж үйлчилгээ үзүүлж, зөвлөгөө мэдээлэл өгч байлаа.

Түүнчлэн дэлхий нийтэд жил бүр 41 сая хүн халдварт бус өвчний улмаас нас барж, нийт нас баралтын шалтгааны 74 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд хяналт, урьдчилан сэргийлэлтийн үр дүнтэй арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхгүй бол 2030 он гэхэд нас баралтын тоо 52 саяд хүрэх тооцооллыг ДЭМБ-аас гаргажээ. Халдварт бус өвчнийг үүсгэх анхдагч эрсдэлт хүчин зүйлс нь зохисгүй хооллолт, архи, тамхины хэрэглээ, хөдөлгөөний хомсдол зэрэг аж. Эдгээр өдөр тутмын амьдралын буруу зан үйл нь цаашид илүүдэл жин, таргалалт, цусны даралт ихсэлт, цусан дахь өөх тосны хэвийн бус агууламж, цусны сахарын хэмжээ ихсэх зэрэг завсрын хүчин зүйл байдлаар илэрч, улмаар өвчлөл, нас баралтад хүргэдэг байна.

Энэ үеэр НЭМҮТ-ийн захирал, доктор, дэд профессор С.Өнөрсайханаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Энэхүү өдөрлөгийг зохион байгуулах гол зорилго юу вэ?

-Монгол Улсад 2024 оны нэгдүгээр сард “Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тухай” анхдагч хуулийг баталсантай холбоотойгоор энэ жилийг “Нийгмийн эрүүл мэндийг дэмжих жил” болгон зарлаад нээлттэй хаалганы өдөрлөгийг зохион байгуулж байна. Энэхүү өдөрлөгийн гол зорилго нь Эрүүл мэндийн салбар хүнийг өвдсөн хойно нь оношлох бус, өвдөхөөс нь өмнө урьдчилан сэргийлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагааны ач холбогдлыг иргэдэд таниулахад оршиж байна.

-Нийгмийн эрүүл мэндэд тулгамдаж буй ямар асуудал байна вэ?

-Таван эрсдэлт хүчин зүйлийн нөлөөнд үндэслэн 2003 оноос хойш хийсэн 20 гаруй жилийн судалгаанаас үзэхэд 16-59 насны нийт хүн амын дөрөвхөн хувь нь эрсдэлгүйд тооцогдож байна. Үлдсэн 96 хувь нь ямар нэгэн эрсдэлтэй бүлэгт хамаарч байна. Энэ нь нийгмийг хамарсан, сэтгэл зовоосон асуудал болж байна.

Яагаад Нийгмийн эрүүл мэндийн асуудал чухал болов гэхээр Монгол Улс халдварт бус өвчлөлөөс сэргийлж чадвал 70-80 хувь хүртэл цаг зуурын нас баралтыг бууруулах боломжтой байгаад юм. Халдварт бус өвчинд артерийн даралт ихсэх, цус өтгөрөх, цусны даралт ихсэх, амьсгалын замын өвчлөл, чихрийн шижин өвчнүүд орж байна.

-Нийгмийн эрүүл мэндийн тухай хуулийн ач холбогдлыг тодорхойлбол?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хуулиар хэн юу хийх, ямар хариуцлага хүлээх зэргийг тодорхой болгож өгсөн. Нийгмийн эрүүл мэнд гэдэг ганц Эрүүл мэндийн салбарын асуудал биш л дээ. Хүний зан чанарын 55 хувь нь тухайн хүний эерэг, сөрөг хандлагаас бий болдог. Тэр зан үйлийг засахын тулд бүхий л салбарын оролцоо чухал нөлөөтэй. Энэ хуулиар үүнийг мөн баталгаажуулж өглөө. Арван жилийн дараа ч юмуу хүн амынхаа тодорхой хувийг халдварт бус өвчний эрсдэлгүй болгох, нас баралтын тоог бууруулах, эрүүл мэндийн салбарын ачааллыг бууруулахад энэ хуулийн үйл ажиллагааны чиглэл оршиж байна. Өвдсөн хойноо бус урьдчилан сэргийлж, эрүүл мэндийн байгууллагад ханддаг болох эрүүл мэндийн боловсролыг ойрын жилүүдэд ард иргэдэд олгох нь чухал юм.

Гэхдээ өмнө нь хэрэгждэггүй л байсан болохоос биш Эрүүл мэндийн тухай хуульд Эрүүл мэндийн, Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ гэсэн хоёр ангилал байсан. Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ тэргүүлэх чиглэлтэй байна. Энэ үйл ажиллагаа нь тандах, судлах, дэмжлэгт орчин бий болгох, эрүүл мэндийн боловсрол олгох энэ асуудлууд руу чиглэнэ гэж заасан байдаг. Одоо бие даасан хуультай болсон нь энэ чиглэлийг хөгжүүлэх бүрэн боломж нээгдлээ гэж харж байна.

Эрүүл мэндийн боловсрол олгох нь Монголд төдийгүй дэлхийн улс орнуудын тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна.

-Нийгмийн эрүүл мэнд гэж яг юуг хэлж байна вэ?

-1929 оноос хойш Нийгмийн эрүүл мэндийн тодорхойлолтод хамт олон, хувь хүн, иргэн, олон нийтийг аливаа өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх, хүчин зүйлүүдийг нь тогтоох, эрсдлийг нь бууруулахад чиглэсэн найман төрлийн арга хэмжээг хэлдэг. Олон нийт, сайн дур, нийгмийн эрүүл мэндийн ажилтнуудын оролцоотойгоор Нийгмийн эрүүл мэндийн асуудлуудыг шийдээд явах боломжтой.

-Иргэдэд Нийгмийн эрүүл мэндийн талаарх ойлголт хэр байна вэ?

-Ковидын дараа хүмүүс эрүүл мэнд маань миний гарт байна гэдэг ойлголттой болж эхэлсэн. Хүн гаднаас орж ирээд гараа угаадаг байх, олон нийтийн газар явахдаа амны хаалт хэрэглэх, өөрөө урьдчилан сэргийлж чадвал эрүүл байж болох юм гэдэг ойлголт бий болж буй. Харин үүнийг нь ахин дахин сануулж, хэлэхгүй бол манайхан мартаад байна.

Г.Болор: Тамхинаас шууд гарахад таны эрүүл мэндэд ямарч нөлөө үзүүлэхгүй

Хан-Уул дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн сэтгэл зүйч Г.Болортой ярилцлаа.

-Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээнд юуг хамруулан үзэж байна вэ?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээнд тухайн хүний бие махбодоос гадна нийгэм, сэтгэл зүйн асуудлыг хамруулж үзэж байгаа. Нийгмийн эрүүл мэнд дээрээ тулгуурлаад манайх “Эрүүл монгол хүн” хөдөлгөөний хүрээнд Сэтгэцийн эрүүл мэндийн төвдөө шинэ тасаг нээн ажиллаж байна. Архи болон нойргүйдэл, мэдрэлийн ядаргаанд орсон сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудалтай хүмүүстээ эмийн болон эмийн бус эмчилгээнүүдийг хийгээд явж байна. Эмийн эмчилгээ гэдэг нь эм тариа, эмийн бус эмчилгээнд сэтгэл заслын ганцаарчилсан болон бүлгийн эмчилгээнүүд явагддаг. Эмчилгээ хийлгэсэн хүмүүстэйгээ эргэж байнгын холбоотой байж, архины хамаарал нь дахисан эсэхэд ч анхаарал тавин ажиллаж байна.

–Тамхинаас гарах нэрийдлээр электрон тамхийг хүмүүс их хэрэглэх боллоо. Энэ нь сэтгэл зүйн байдалтай холбоотой юу?

-Олон улсын эрдэмтдийн судалгаанаас харахад электрон тамхинд агуулагдах никотин нь арай өндөр, улам донтуулах, цаашлаад хүний эрүүл мэндэд илүү сөрөг нөлөө үзүүлж, уушги, зүрхний өвчлөлийг нэмэгдүүлэх нөхцөл бий болгохыг үгүйсгэхгүй. Мөн энэ хоёр тамхи хоёулаа хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй гэдгийг эрдэмтэд баталчихсан байна.

Янжуур тамхинаас гарахын тулд электрон тамхийг бүү татаарай. Тамхийг хаях сэтгэл зүйн асуудлаа шийдэхийн тулд сэтгэл зүйчид хандаарай гэж хэлмээр байна. Нийгэмд болон танд тулгамдаж буй сэтгэл зүйн ямар асуудал байна. Түүнээс болж өөрийгөө түр хугацаанд тайвшруулахын тулд тамхи татаад байгаа эсэхдээ дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Тамхинаас шууд гарахад таны эрүүл мэндэд ямар ч хор нөлөө үзүүлэхгүй.

-Электрон тамхи татдаг хүмүүсийн хувьд үүнээс гарах магадлал хэр байна вэ?

-Хэр сэтгэл зүйн асуудалтайгаа нүүр тулж чаддаг хүн бэ, өөрөө тамхинаас гарах хэр хүсэл эрмэлзэлтэй байна гэдгээс хамаарна. Түүнээс биш та одоо тамхинаас гар гээд гарчихдаг ч асуудал биш л дээ.

-Сэтгэл зүйн асуудлууд гэлээ. Ямар, ямар сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудлууд байна вэ?

-Нийгмийн стресс, айдас, түгшүүр, гэр бүлийн асуудлууд байна. Эдгээр асуудлуудаас болоод архи болон дэлгэцийн донтолт ихсээд байна. Гэр бүлийн уур амьсгал эерэг байлаа гэж бодоход гараад л хотын түгжрэлийн асуудалтай нүүр тулж байна.

-Нийгмийн сэтгэл зүйг яаж сайжруулах вэ?

-Нийгмээрээ сэтгэцийн эрүүл мэнддээ анхаарч эерэг байх хэрэгтэй. Ямар нэгэн тохиолдлоор сэтгэл зүйч нь өөрөө ч стресстэх нөхцөлд амьдарч байна. Байнгын спорт, уран зураг, йогт явах зэргээр өөрийнхөө сонирхлоо бий болгож, сөрөг зүйлсээс хол байх хэрэгтэй.

-Олон сар жилээр зээл төлж явах нь хүмүүсийн сэтгэл зүйд хэр нөлөө үзүүлэх вэ?

-Энэ бол сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудлуудын нэг. Байр авъя гэхээр үнэтэй. Байртай болох, эсвэл ямар нэг санхүүгийн асуудлаа шийдвэрлэхийн тулд хүмүүс ихэвчлэн банкнаас урт хугацааны зээл авч байна. Үүнээсээ болоод зарим нь их стресст орж байна. Нэг хэсэг нь зээлээ төлөхийн тулд гадагшаа явах асуудал ч бий. Байнгын зээлээ бодох, магадгүй ажлаас халшрах хам шинжид орчихоод, үргэлжлүүлэн ажлаа хийх зэрэг нь маш их стресстүүлдэг.

-Сэтггэл зүйчид хүмүүс хэр хандаж байна вэ?

-Түрүү жилээс бүр өөсрдийгөө судлаад, надад сэтгэл зүйч хэрэгтэй гэж үзээд хүмүүс их хандах болсон. Одоогоор дүүрэг бүрт нэг, нэг сэтгэл зүйч ажиллаж байна. Боловсон хүчний асуудал дутагдаж байна. Мэдрэлийн ядаргаа, сэтгэл түгшилт, нойргүйдэлд орсон хүмүүс ихэвчлэн үзүүлж байна.

Н.Наранцацрал: Бөөрний үрэвсэл нь судаснарийсч, даралтихсэх шалтгаанболж байна

Түүнчлэн П.Шастины нэрэмжит Улсын гуравдугаар төв эмнэлгийн их эмч Н.Наранцацралтай ярилцлаа.

-Нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудалд зүрх судасны өвчин тэргүүлэх байр суурийг эзэлсээр байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Сүүлийн 20 жилд зүрх судасны өвчин тав дахин нэмэгдсэн гэж үздэг. Халдварын бус өвчлөл, нас баралтын тэргүүлэх шалтгаант зүрх судасны өвчинд холестрин өндөр байх, цус өтгөн байх, артерийн даралт өндөр байх хүчин зүйлүүд нөлөөлж байна. Зүрх судасны өвчний суурийг нь даралт ихсэлт тэргүүлж байна. Даралт нь тархи болоод зүрхэнд хүндрэл учруулж байна.

-Зүрх судасны өвчний гол шалтгаан юу вэ?

-Амьдралын хэвшил, хооллолттой шууд холбоотой. Хүнсэндээ жимс, ногоо их хэрэглэж чадахгүй, мах гурилыг түлхүү хэрэглэж байгаа нь амьдралын боломж, цалин хангамжтай ч холбож үзэж болно. Мөн архи, тамхины хэтрүүлэн хэрэглээ, стресс бухимдал, хөдөлгөөний дутагдал гээд олон хүчин зүйлүүд нөлөөлж байна. Өнөөдөр /өчигдөр/ 100 гаруй хүнд үзлэг хийхэд 10 гаруй хүний л жин, даралт гээд бусад үзүүлэлтүүд нь хэвийн байна.

Монгол хүний судасны хатуурал есөн наснаас эхэлдэг гэж үздэг. Энэ нь даралт ихсэх өвчнийг бий болгоод байна. Бага насандаа хоолойны ангина, шүдний өвчлөлөөр өвдөж, доороосоо их даарснаасаа болоод хүмүүс бөөрний үрэвсэлтэй болсон байдаг. Энэхүү үрэвслээс болоод судас нарийсч, даралт ихэсдэг. Зүрх судасны өвчин тэр энэ гэх юм байхгүй, залуужих хандлагатай болсон.

-Даралтаа ихэсдгийг хүмүүс яаж мэдэх боломжтой вэ?

-Долоо хоногт хоёр удаа даралтаа үзэхийг хүмүүст зөвлөдөг. Тохиолдлоор даралтаа үзэхэд 130-аас дээш байвал өөрийгөө даралт ихтэйд тооцож болно. Урьдчилан сэргийлэх үзлэг Улс орон даяар явагдаж байна. Даралтаа тодорхойлуулаад юунаас болоод ихсэж байгаа шалтгааныг олох ёстой. Хүзүү хөших, толгой өвдөх зэргээс гадна ямар ч шинж тэмдэггүй даралт нь ихсээд явж буй хүн ч байдаг. Өөх тос, стресс, нойргүйдэл, эсвэл цус өтгөрснөөс болж, даралт ихэссэн эсэхийг тодруулан түүнд таарсан эмчилгээг хийлгэх нь зүйтэй юм. Ганц даралтны эм уугаад даралтаа эмчилчихлээ гэж ойлгож болохгүй.

-Зүрх судасны өвчлөлөөр нас барагсдын гол хүндрэл нь юу вэ?

-Зүрхэнд хүндрэл өгөхийг шигдээс, тархинд хүндрэл учруулахыг харвалт гэж нэрлэдэг. Дийлэнх шалтгаан нь судасны нарийсал, хатууралтай. Цус өтгөрүүлдэг тамхи, өөх тосны хэрэглээгээ хянадаггүй. Урьдчилан сэргийлэх үзлэгтээ ороод өөрийгөө эрсдэлээс хамгаалдаг баймаар байна. Гүзээтэй залуус гэнэт л тамираар хичээллэж, сагс тоглосноос зүрх нь тухайн үедээ хэт ачаалал авснаас болж зогсох тохиолдол байна. Энэ мэтчилэн зүрх судасны өвчлөлөө урьдчилан оношлуулж, эмчлүүлээгүйгээс үүдэлтэй гэнэтийн олон шалтгаант тохиолдлууд байна.

-Зүрх судасны өвчлөлийг хэрхэн багасгах вэ?

-Эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлэх чиглэлээр тодорхой ажлууд хийгдэж эхлээд явж байна. Монгол хүний гүндүүгүй монгол занг халж, өөрөө өөрийнхөө эрүүл мэндэд анхаарлаа хандуулж, хүн бүр урьдчилан сэргийлэх үзлэгтээ орох хэрэгтэй.

Л.Минжмаа