Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Архитай, халамжтай, хүчингийн хэрэгтэй, хагацалтай, хүүхэд шаналсан гэр хорооллын амьдралын гүнээс… DNN.mn

Баруун салаа нэлээд өгсөөд автобусны буудлын харалдаа хүнсний нэгэн дэлгүүр байх. Ажиллаж эхлээд 10 гаруй жил болсон учраас энэ орчимд юу болдог, ямар амьдрал өрнөдөг, шинэ айл нүүж ирсэн, хууччуулын ахуй яаж байгаа тухай бүхий л зүйлс дэлгүүрийн эзний “хяналтад” байдаг. Гэхдээ хаа газрын дэлгүүр Баруун салааны энэ дэлгүүрийн эзэн шиг эргэн тойрны айл өрхүүд, хүмүүсийн амьдрал, ахуй ямар байдагт анхаардаг уу гэвэл үгүй байх. Бидний зорьж очсон дэлгүүрийн эзэн гэх хижээл насны эмэгтэй хөөрөлдөх тусам муухан хорооноос ч дээр ажилладаг юм байна.

-Дэлгүүр ажиллуулаад хэр удаж байна вэ?

-10 гаруй жил хүнсний дэлгүүр ажиллуулж байна. Маш хүнд. Эмзэглүүлсэн зүйлс олон байна. Миний хар дансыг хараач. Дээд талын хүн 1.256.520 төгрөгийн өртэй. Ийм өртэй хүмүүс зөндөө. 100 гаруй хүн өртэй, бэлхэнээ 15 сая төгрөгт хүрнэ.

-Төлөх юм уу тэгээд?

-Төлөх нь төлнө. Төлөхгүй алга болох нь зөндөө. 10 гаруй жил нүүр нүүрээ харчихсан хүмүүс хэн нь хоолтой, хоолгүй байгааг шууд мэднэ. Өлбөрч үхлээ гэж байгаа хүмүүсийг харсаар байж үгүй гэх боломжгүй. “Та нар хаашаа юм бэ, би та нарын хоолыг бэлдэгч юм уу” гэж загнаж байгаад л өгнө. Өрөө өгөхгүй хүмүүст гомдох сэтгэл төрнө. “За яахав урьд насандаа би энэ хүнд өртэй л байж” гэж аргаддаг гээч.

-Танай энэ хавиар амьдрал ямар байна вэ?

-Маш хүнд. Хэлэх ч үг байхгүй. Архины хамааралтай маш олон хүн байдаг. Үр хүүхдээ хаяад архидаад явчихдаг эцэг, эхчүүд байна. Хэдэн хүүхдийг нь харахаар өрөвдмөөр. Эцэг эх нь эрүүлдээ манайд орж ирэхээр “цагдаад өгнө” гэж хүртэл загнадаг юм. Тоохгүй дээ, намайг.

Архинд орчихсон хүмүүст ар гэр, үр хүүхэд ер хамаагүй. Хүүхдийнхээ мөнгө, халамжийн мөнгөөр л архидаад байдаг. Тийм хүмүүс архинаас өөрсдийгөө татаж гаргаж чаддаггүй юм билээ.

-Хороо хорины хүмүүс бол тийм айл өрхөө нуудаг юм билээ?

-Маш хүнд шүү дээ. Таван хүүхэдтэй, гурав нь хөгжлийн бэрхшээлтэй. Ээж нь архи уугаад явчихдаг. Аав нь тэднийгээ харж ханддаг айл манай хажууханд байна. Залуу нь овоо ухаантай юм. Ер нь ийм хүмүүс бүгд энд харьяалалгүй, айлын хашаанд ирээд буучихдаг. Энэ олон жил юу эсэхийг үзэхэв. Хажууханд бас нэг эхнэр, нөхөр хоёр бий. Уг нь архи уудаггүй ч ажил төрөл хийхгүй. Яаж амьдардаг юм гэмээр. Нөхөр нь гэртээ сууж, эхнэр нь саяхнаас хорооноос хог хаягдал түүдэг ажилд орсон сурагтай. Тэдний нэг хүү нэг сайхан эмэгтэй дагуулаад ирсэн юм. Удалгүй хүүхэдтэй боллоо гэсэн. Хүүхэд нь төрөөд овоо томорсны дараа авч үлдээд нөгөө эмэгтэйгээ зодоод хөөгөөд явуулчихсан. Өөрсдийн амьдралаа яая гэж байж нялх амьтныг ээжээс нь салгачихдаг сонин хүмүүс байх юм.

-Бас танайтай ойрхон хүчингийн гэмт хэрэг гарч байсан гэв үү?

-Хот тохижилтод ажилладаг нөхөр дагавар охиноо хүчиндсэн хэрэг гарсан шүү дээ. 18 жил яваад явсан. Ганц дагавар охиноо ч биш өөрийн төрсөн охиноо ч хүчинддэг байсан юм билээ. Манай дэлгүүрт тэр охидтойгоо орж ирдэг байсан. Дагавар охинтойгоо орж ирэхдээ левчикийг нь татаад л их сонин. Удалгүй тэр охин Ховд руу ээжийнхээ ах дүү рүү явсан байсан. Тийм асуудал гараад л явсан байж. Дараа нь дүү нь гээд хөөрхөн гал цогтой охин манайд орж ирээд гарахад маш их гайхсан. Бодлогоширсон, нүднийх нь гал унтарчихсан байсан. Хүн анзаардаггүй юм билээ. Гэтэл нөгөө муу эцэг шиг юм нь “Миний охин дуртай юмаа ав” гээд л явж харагдсан. Тийм муухай хэрэг хийчихээд яваад байсан юм билээ. Хамгийн гайхмаар нь эхнэр нь тэр тухай ер мэдэхгүй. Шүүх хурал болсны дараа “Манай хоёр охин аавыгаа шоронд явуулчихсан шүү дээ” гэж ярьж байсан. Ер нь эмэгтэйчүүдэд их асуудал бий. Үр хүүхдэдээ анхаарал халамж тавьдаггүй. Хүүхдүүдээ тийм байдалд орж байхад анхаардаггүй. Үнэхээр мэддэггүй юм уу, эсвэл их дарамтад байдаг юм уу, ойлгодоггүй.

-Гэр хороололд ийм амьдрал өрнөөд байгаад юу нөлөөлдөг юм бол. Та юу гэж анзаардаг вэ?

-Манай монголчуудын ухамсар маш дорой юм. Эцэг эхчүүд үр хүүхдийнхээ төлөө үүрэг хариуцлага хүлээхээ байсан. Маш тэнэг болчихсон. Архичид бол архиа уухаас биш цаана хүүхэд яах нь хамаагүй гэв.

Бид ийн ярилцах зуур гадна эмэгтэй хүний орилох чимээ дуулдлаа. Гараад харвал автобусны буудал дээр залуухан эр нэг эмэгтэйг үсдчихсэн зогсож байна. Хоёулаа согтуу байгаа нь илт. Эмэгтэй нь дэлгүүрийн худалдагчийг нэрээр нь дуудан тусламж эрэх аж. Гэвч яах ийхийн зуургүй нөгөө эр эмэгтэйн хамар руу цохин цус гаргачихлаа. Эмэгтэй ч хэлэх хэлэхгүй үгээр харааж байгаад автобусанд амжаад суулаа. Нөхөр нь зүгээр үлдсэнгүй, дараагийн ирсэн автобусанд суугаад явж одлоо. Согтуу эрийг эхнэрээ олж аваад дахиад гар хүрэх вий гэхээс дотор арзайж үлдэв.

Худалдагч эгч энэ хоёрыг эчнээ таньдаг юм байна. Нөхөр нь хорих ангиас суллагдаад удаагүй. Эхнэр нь бичиг баримтаа авч зугтаах гэж оролдоод дийлэхгүй, хэд хэдэн удаа согтуу эрийнхээ гарын шүүс болж байсан удаатай. Тэд энд тогтсон хаяггүй ч хоноглодог газартай гэнэ.

Архины хамааралтай болж таван хүүхдээ хаяад явчихсан эмэгтэйн гэрийг заалгаад явж очлоо. Баруун салааны гэр хорооллын дунд энгийн л цэвэрхэн хашаа руу явж орлоо. Хашаанд хоёр гэр байна. Нэг нь хашааны эзний гэр, нөгөөх нь бидний зорьж очсон айлынх. Гэрийн эзэн Б.Батмөнх угтаж авлаа. Цаг нэлээд орой болсон учраас хүүхдүүд унтжээ. Орон дээр гурав, тавтай хоёр хүү, хойморт долоо, 14-тэй хоёр хүү нь унтаж байна. Харин нэг хүү нь телевиз үзэж байв. Хүү гэрээсээ ганцаараа сургуульд сурдаг юм байна. Долоо, 14-тэй хоёр хүү нь хөгжлийн бэрхшээлтэй. Бага нь гурван нас хүрсэн ч хэл, хөлд ороогүй гэнэ. Ээж нь гэрээсээ яваад 11 хоножээ. Эр хүн толгойлсон гэр хойно ундуй сундуй.

-Та аль нутгийнх вэ?

-Дарханд төрсөн. Хань маань Хөвсгөлийн гаралтай. Ханьтайгаа нийлээд 15 жил болж байна. Насаараа мал дээр байсан. Манай хүн малаа больё, хот бараадъя гээд ирсэн юм. Хотод идээшихгүй шинжтэй.

-Ажил хийдэг үү?

-Говьд харуул хамгаалалтад гардаг. Томилолтоор явбал цалин гайгүй байх гэж бодтол хотоос дор юм байна. Халуун нөхцөлд би даралт унаад байж чаддаггүй. Хотоо бараадах санаатай. Хотод нэг гараа нь 80, 100 мянга байхад говьд 45, 50 мянга байна. Хүүхдүүд маань алга болоод хүчээр бууж ирлээ.

-Танай хүн яваад удаж байна уу?

-10 гаруй хоногийн өмнө том хүү маань таван настыгаа дагуулаад автобусанд суугаад явчихсан байсан. Эхнэр бид хоёр хайж байгаад Гандан дээрээс олсон юм. Тэр өдөр Дарханд нэг гол дээр өссөн найз маань манайд ирээд бид нэг шил юм хувааж уулаа. Би ч хямдхан нөхөр дөө. Хагас шил уугаад л тасарчихдаг. Манай хүн найзыг гаргаж өгөөд ирье гээд л гараад явсан. Тэр чигээрээ байхгүй. Саяхан хүний утсаар холбогдлоо. “Хүүхдүүд гайгүй юу, би хаана яваагаа хэлэхгүй. Чи өөрөө олж аваарай” гээд тасална лээ. Юу ч гэсэн үг юм. Өчигдөр Тахилтад явааг нь хүүгийн найз харсан байна лээ.

-Архи уугаад л яваад байгаа хэрэг үү?

-Тийм л байгаа. Ганц мэддэгээр нь аав руугаа яриад 41 чулуу татуулсан. Битүү саванд байна л гэсэн. Тахилтад уруу татдаг хэдэн найз нь байдаг. Тэдэнтэй л нийлж яваа байх. Би яахав, тэд нартай нийлээд явдаг л даа. Ганц юм гаргаад ирэхээр баярлаад хоёр татаад тасарчихдаг. Намайг хаячихаад явчихдаг юм. Гэхдээ би бол хүүхэд, гэр амьтай. Гэртээ яваад ирчихдэг. Миний хажууд хоолтой хоосон таван хүү маань байвал бол оо.

-Та хоёр яаж нийлж байв?

-Би одоо 50-тай. Би 32-той, манай хүн 18-тай байхад сууж байсан. Ээж маань бие муу, өнгөрөхөөс өмнө гэр бүлтэй бол гээд. Ханийгаа авчраад их л маадгар байсан. Өглөө босоод гал түл гээд ээжээрээ анх удаа алгадуулж үзсэн. “Чи юу болчихоод айлын жаахан охин авчраад томроод байгаа юм, галзуураад бай” гэж билээ. Тэгж би ээжийгээ бурхан болтол өглөө болгон босч цай хоолыг нь бэлддэг, хань маань унтаж л байдаг байсан.

-Одоо эхнэр тань архи уугаад янз бүрийн хүмүүстэй нийлээд явж байгаа гэлээ. Эр хүний хувьд юм юм л бодогдож байна уу?

-Тэгж л байгаа. Тэрийг мэдэлгүй яахав. Гутрах битгий хэл байна. Галзуурахад ганц хуруу дутчихаад байна. Гэхдээ би ханьдаа уурлаж чаддаггүй. Нэг явахаараа 10 хэд хононо, заримдаа 20 хоноод ирдэг. Хүрээд ирэхэд тэвэрч уйлаад л, “Миний хань амар” гээд хоол хийж өгнө. Авч гараад усанд оруулж хувцсыг нь солино. Гэтэл сүүлийн үед гудамжны янз бүрийн юмнууд авчирч хоноглодог болсон байна. Бүр сүүлдээ хүүгийн найз нь “танай аав аль нь вэ” гэж саяхан асуусан гэнэ лээ.

Уг нь манай хүн асрахад байсан. Асрамжийн газраасаа гараад Нарантуул дээр юм жаахан хусчихдаг байснаа сүүлд надад хэлсэн. “Чиний ачаар би засарсан шүү” гэдэг.

-Та бас уудаг уу?

-Би уувал гэрээс гарна гэж байхгүй. Миний ганц авах юм тэр.

-Хүүхдүүд тань бие нь гайгүй юу. Эмнэлэгт үзүүлж байна уу?

-Хоёр хүү маань халамж авдаг. Хоёулаа адилхан оноштой. Нарийн сайн мэдэхгүй байна. Манайх Сэлэнгэд харьяалалтай учраас эмнэлэгт хандахад хэцүү. Том хүү маань ярьж хэлэхдээ муу. Нэг хэцүү нь үе үе гараад явчихдаг. Сүүлдээ дүү нараа дагуулж явдаг болчихлоо. Би бодохдоо намайг байхгүй хойгуур ээж нь хайхрахгүй, хоол ундгүй болоод явдаг болж дээ. Гадуур явахаар хүмүүс хоол унд өгчихдөг. Тиймээс л өлсөхөөр ингээд явчихаж болох юм байна гэж боддог юм байна гэж хараад байгаа.

-Хоол ундаа яаж болгож байна. Хүүхдийн мөнгө авч байна уу?

-Сая би тав хоноход үнэхээр хэцүүдлээ. Авгайгийн эгч, ах хоёроос 10 цаас зээлээч гэтэл өгсөнгүй. Хоёр кг будаа, хоёр кг гурилтай байж таарлаа. Амтлагчаар зодож байж хоёр гурав хоног тэслээ. Гурав дахь хоногтоо юу ч үгүй болоод хүүхдүүдээ ямартаа ч сатааруулж тоглоомын талбай дээр тоглуулж байтал миний муу “Нокио” дон гээд дуугарлаа. Ашгүй, тавдугаар сарын цалин 350 мянган төгрөг ороод ирсэн. Тэгэнгүүт ухаан жолоогүй хүүхдүүдээ аваад дэлгүүр орж боорцог авч өгнө биз дээ. Цаашаа яваад 25 кг гурил, таван кг будаа, таван литр тос авлаа. Одоо хэсэгтээ миний хүүхдүүд гайгүй.

Бид хоёр гэрлэлтийн баталгаагүй. Хоёр хүүхдийн халамж, хүүхдийн мөнгө бүгд байхгүй эхнэр авдаг. Хамгийн сүүлд дунд хүүгийн халамж 600 мянган төгрөг 23-нд тэр хүний дансанд орсон. Одоо тэр чигтээ дуусч байгаа биз. Дүү маань Дарханд машин засвар ажиллуулдаг. Намайг хүүхдүүдээ аваад хүрээд ир, энд төвхнө гэдэг юм.

-Хүн л юм чинь сайхан амьдрах, сайхан байр орон сууцтай болох тухай та боддог уу?

-Бодолгүй яахав. Ямартаа ч эхнэр хүрээд ирвэл бол оо. Би ханьдаа итгэдэг. Хоёр биендээ итгээд 15 жил болсон. Намайг хүмүүс энэ хүүхдүүдээ асрамжийн газарт өгөөд өөрөө амар амьдар гэдэг. Хүмүүст л тэнэг мангар харагдаж байгаа ч надад бол таван бакалтайгаа байх нь аз жаргал. Б.Батмөнх ийн яриад унтаж буй хөвгүүдээ үе, үе гараараа зөөлөн цохиж онгирно. Эхнэр нь нэгэнт архины хамааралд орж ар гэрээ анзаарах сөхөөгүй яваа цагт энэ эр гэр бүлдээ эзэн байгаа нь аштай юм.

Хүний амьдралын тохиол их сонин аж. Замын цаана таван хүү ийм нэгэн амьдралыг туулж байхад замын наана өөр нэгэн таван охин ээжтэйгээ амьдралын төлөө тэмцэж байна. Б.Отгонжаргал нөхрөө жил орчмын өмнө алджээ. Ес, долоо, дөрөв, хоёрдугаар ангийн охидтой. Хамгийн бага нь хоёр нас гарантай. Бас л энэ газрын харьяат биш. Хаа хол, 21 дүгээр хороолол СХД-ийн 23 дугаар хорооны харьяат гэнэ. Айлын хашаа манадаг. Таван жилийн өмнө хорооноос таван ханатай гэр олгожээ. Хашааны хаалгаар оруут цав цагаан бүрээстэй цэмцгэр гэр угтлаа. Тавилга хуучныг эс тооцвол бүгд эмэгтэйчүүд байдаг гэсэн шиг цэмцийсэн гэр байна.

Б.Отгонжаргалтай яг яриад суух болоход хоолой нь зангирч “Нөхрөө алдчихаад л хэцүү байна. Манай хүн сайн хүн байсан. Хэн ч хэлнэ. Бидний төлөө явсаар байгаад биегүй болсон. Энэ л хэцүү байна. Түүнээс ч өөр хэцүү зүйл байхгүй ээ” хэмээн нулимс дуслуулав.

-Та хоёр яаж танилцаж байв?

-Би есөн настайгаасаа Асрамжийн газарт очиж 18 хүртлээ амьдарсан. Асрамжийн газарт хамт байсан танил эгч дээрээ гарч байрны байруудад жижүүр хийдэг байсан. Удалгүй манай хүний ээж хажуу орцонд жижүүрээр орсон. Манай СӨХ-ны дарга хадам ээжид намайг танилцуулж, харж хандахыг хүссэн. 2007 оны үе юм. Манай хүн Цагаан сараар ээж дээрээ ирж золгосноор бид хоёр анх танилцаж байлаа.

Бид том хоёртойгоо нийтийн байранд найм есөн жил амьдарсан. Хорооныхон “Энэ хэдийг гэртэй болгочих юмсан” гэдэг байлаа. Нэг өдөр Засаг дарга “Баяртай мэдээ” гээд дууддаг юм. Очсон чинь “Та хоёрт баяр хүргэе, та хоёр гэртэй боллоо” гээд энэ гэрийг өгч байсан.

-Танай хүн ямар ажил хийдэг байв?

-Хархорин зах дээр грүүшик хийдэг байсан. Манай хүний уушги өвддөг. Хархорин дээр уруу татдаг хүмүүс байдаг. Уудаг болгочихсон гэсэн үг. Өвчнөө дарах гэж уугаад байдаг нь буруудчихсан.

-Ганцаараа болоод хатуужиж байна уу?

-Хатуужил байна. Гэхдээ юмыг эмзэг хүлээж авдаг болчихдог юм билээ. Нөхөртэйгөө жаргалтай, санаа зовох, айх ичих юмгүй дураараа л байсан байна. Хадмын тал ч надад сайн. Одоо ч тэр. Муу дүүгийн маань таван хүүхдийг төрүүлсэн гээд. Өөр хүн байсан бол бараг миний дүүгийн толгойг залгисан гэх биз. Нөхрөө алдаад эхлээд нэг хэсэг яах учраа олохгүй хэцүү байлаа. Найз нөхдөө дуудаад пиво уучих үе байсан. Арай ч хүүхдийнхээ хажууд уухгүй, гарна. Хадам эгч хүртэл намайг дуудна. “Гаръя, сэтгэлээ онгойлгоё миний дүү” гэнэ. Хэсэг тэгж байгаад хүн чинь ухаардаг ш дээ. Юу билээ, миний ард тавын таван хүүхэд байгаа. Надаас өөр хүн байхгүй гэж бодно.

-Хүүхдийн мөнгө хэр нэмэртэй байна вэ?

-Хүүхдийн мөнгө 500 мянга, бага маань цалинтай ээжийн 50 мянга. Тэжээгчээ алдсаны 500 мянга гаруй. Ингээд нэг сая нэг зуун мянга болдог. Түүгээрээ нэг шуудай гурил, таван литр тос, 70 мянгад мах авдаг. Будаагаа таван кг-тай хоёрыг авчихдаг. Хүүхдүүд маань гамбир, будаа хоёрт дуртай. Нэмээд мушгиа гоймон авдаг. Охид учраас ариун цэврийн хэрэглэл авч таарна. Шампунь саван гээд хэрэглээ их.

-Юу мөрөөдөж байна. Хүүхдүүд энэ тухай юу ярих юм?

-Тэгж их зүйл боддоггүй ээ. Гэрт амьдрах сайхан. Гэрээ л гоё тохижуулах юмсан. Хүүхдүүд орж ирэхэд маш гоё орчинтой болчих юмсан гэж л хүсдэг дээ. Ямартаа ч ажил олж хийнэ. Мэргэжилгүй болохоор үйлчлэгч цэвэрлэгч угаагч л хийнэ. Нээрээ би “Өдрийн сонин” дээр хүүхэд байхдаа гарч байсан. Асрамжийн газарт байхдаа циркэд уран нугараач хийдэг байлаа. Дөрвөн жил нугарсан. Даанч халшраад хаячихсан. Түүндээ одоо ч харамсдаг юм.

-Танай аав ээж ямар хүмүүс байв?

-Аавыгаа бол мэдэхгүй. Ээж орцонд жижүүр хийдэг байсан. Гурван хүүхдээ яаж тэжээх вэ гээд асрамжийн газар өгсөн юм билээ. Циркэд тоглолт болдог, би нугардаг. Ээж ирж үзнэ. Анх удаа улсын циркэд тоглож үзсэн. Найрамдал зуслан, Баянгол зочид буудалд хүлээн авалтад орно. Ямар гоё байсан гээч.

Манай төв бас намайг үсчин гоо сайханчаар сургасан. Миний буруу маш их. Тэнэг толгой, түүнийгээ сурч төгссөн бол гэж их боддог. Үсчин гоо сайханч байсан бол би ажилтай байхгүй юу.

 

үргэлжлэл бий…

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Гадаадад байгаа монголчууд сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, эх орныхоо ирээдүйд хувь нэмрээ оруулна уу DNN.mn

Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын тоо 300 мянга хол давсан. Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиар тэдгээр монголчуудаас ердөө 2000 гаруй нь санал өгөхөөр бүртгүүлжээ. Энэ нь Монгол Улсын нийт хүн амын 0,1 хувьд ч хүрэхгүй нь. Дэндүү чамлалттай тоо юм. Уг нь бол эдгээр иргэдийн маань ихэнх нь хөгжсөн улс оронд ажиллаж, амьдарч, сурч боловсорч байгаа. Тэр хэрээрээ нүд нь нээгдсэн, тархи нь тэлсэн, улс орны хувь заяаны үнэ цэнийг мэдэрдэг болчихсон гэж Монголд байгаанууд нь ойлгож явдаг. Тэгсэн бодит байдал дээрээ үгүй юм шиг байна. Бид л их өргөж боддогоос биш тэд эх орноо гэсэн чин сэтгэлгүй бололтой. Жинхэнэ эх орончид тэнд байгаа гэсэн бодол маань тэдний сошиал хаягнуудын постонд хууртаж явдагт бололтой.

Шулуухан хэлэхэд, гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын 99 хувь нь эх орноо тоохгүй байна. Монгол Улс хөгжинө үү, байна уу, сөнөнө үү мөхнө үү, хэн Монголыг удирдаж, хувь заяаг нь шийдэх нь үү… бүгд тэдэнд падлий ч алга. Тэдний нийгмийн сүлжээн дэх “Сайхан эх орон минь, шөнө өдөргүй санаж байна…” гэдэг нь зүгээр л хэлбэр ажээ. Мөн тэд эх орныхоо муу муухайг гадна талаас их шүүмжилдэг. “Энд ийм байхад Монголд муухай байна. Муусайн луйварчид. Утаандаа хордсон Улаанбаатар…” энэ тэр гээд зүхэж ирлээ. Энэ нь эх орны төлөө санаа зовнил биш бололтой. Зүгээр л цагийн зөрүүг ашиглаж, хийцгүйрэхдээ гар утсан дээрээ ядарсан муу эх орноо гутаан доромжилж суудаг үйл явц юм байна.

Нөгөө талаасаа тэд бөөн уянгын халил, сэтгэлийн хөөрөл болдог. Яг энэ хийрхэл нь Монголоос өөр диваажин энэ замбуулинд байхгүй юм шиг болгоно. “Гүрэн Монгол чинь гүүгээ саагаад хүлээж байна” гэж дуулаад л, уйлаад л. Хоёр адуу нутаг руугаа гүйж байгаа нэвтрүүлэг үзэж самсаа шархирснаа яриад л. Эх орны сэдэвтэй элдэв шүлгэн дээр ая дэвсэж байгаад нулимс нэрээд л… Ээ сайхан эх орон минь, чамдаа хурдхан очихсон, бор гэртээ амьдрахсан гэж санаа алдаад. Яг хөдөө очиж бор гэрт амьдраач. Ийм дүр зураг, догдлол, нулимсыг бол гадаадад амьдарч байгаа монголчууд мөн ч гайхамшигтай сайхан үзүүлэх юм даа. Хэн ч харсан уярахаар. Тэгсэн хэрнээ гадагшаа явсан монголчуудын хэн нь ч эргэж ирдэггүй. Ирж байгаа нь гарцаа байхгүй хүндэтгэх шалтгаантай. Хүний үр л болсон хойно насан өндөр аав ээждээ татагдах, эсвэл гарцаагүй ашигтай санал, эрх ашиг хөндөгдсөн тохиолдолд ирдэг. За тэгсхийгээд ирэхгүй дээ.

Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын тоо 300 мянга хол давсан. Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиар тэдгээр монголчуудаас ердөө 2000 гаруй нь санал өгөхөөр бүртгүүлжээ. Энэ нь Монгол Улсын нийт хүн амын 0,1 хувьд ч хүрэхгүй нь. Дэндүү чамлалттай тоо юм. Уг нь бол эдгээр иргэдийн маань ихэнх нь хөгжсөн улс оронд ажиллаж, амьдарч, сурч боловсорч байгаа. Тэр хэрээрээ нүд нь нээгдсэн, тархи нь тэлсэн, улс орны хувь заяаны үнэ цэнийг мэдэрдэг болчихсон гэж Монголд байгаанууд нь ойлгож явдаг. Тэгсэн бодит байдал дээрээ үгүй юм шиг байна. Бид л их өргөж боддогоос биш тэд эх орноо гэсэн чин сэтгэлгүй бололтой. Жинхэнэ эх орончид тэнд байгаа гэсэн бодол маань тэдний сошиал хаягнуудын постонд хууртаж явдагт бололтой.

Шулуухан хэлэхэд, гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын 99 хувь нь эх орноо тоохгүй байна. Монгол Улс хөгжинө үү, байна уу, сөнөнө үү мөхнө үү, хэн Монголыг удирдаж, хувь заяаг нь шийдэх нь үү… бүгд тэдэнд падлий ч алга. Тэдний нийгмийн сүлжээн дэх “Сайхан эх орон минь, шөнө өдөргүй санаж байна…” гэдэг нь зүгээр л хэлбэр ажээ. Мөн тэд эх орныхоо муу муухайг гадна талаас их шүүмжилдэг. “Энд ийм байхад Монголд муухай байна. Муусайн луйварчид. Утаандаа хордсон Улаанбаатар…” энэ тэр гээд зүхэж ирлээ. Энэ нь эх орны төлөө санаа зовнил биш бололтой. Зүгээр л цагийн зөрүүг ашиглаж, хийцгүйрэхдээ гар утсан дээрээ ядарсан муу эх орноо гутаан доромжилж суудаг үйл явц юм байна.

Нөгөө талаасаа тэд бөөн уянгын халил, сэтгэлийн хөөрөл болдог. Яг энэ хийрхэл нь Монголоос өөр диваажин энэ замбуулинд байхгүй юм шиг болгоно. “Гүрэн Монгол чинь гүүгээ саагаад хүлээж байна” гэж дуулаад л, уйлаад л. Хоёр адуу нутаг руугаа гүйж байгаа нэвтрүүлэг үзэж самсаа шархирснаа яриад л. Эх орны сэдэвтэй элдэв шүлгэн дээр ая дэвсэж байгаад нулимс нэрээд л… Ээ сайхан эх орон минь, чамдаа хурдхан очихсон, бор гэртээ амьдрахсан гэж санаа алдаад. Яг хөдөө очиж бор гэрт амьдраач. Ийм дүр зураг, догдлол, нулимсыг бол гадаадад амьдарч байгаа монголчууд мөн ч гайхамшигтай сайхан үзүүлэх юм даа. Хэн ч харсан уярахаар. Тэгсэн хэрнээ гадагшаа явсан монголчуудын хэн нь ч эргэж ирдэггүй. Ирж байгаа нь гарцаа байхгүй хүндэтгэх шалтгаантай. Хүний үр л болсон хойно насан өндөр аав ээждээ татагдах, эсвэл гарцаагүй ашигтай санал, эрх ашиг хөндөгдсөн тохиолдолд ирдэг. За тэгсхийгээд ирэхгүй дээ.

Эх орноо санаж дурсдаг байхыг үгүйсгэхгүй. Яагаад гэвэл нас өгсөх тусам унасан газар, угаасан ус, ах дүүс бодогддог. Гэхдээ тэр дурсамжтай сайхан эх оронд нь чухам юу болж байгааг, хөгжиж байна уу, хөшиж байна уу, ирээдүйн тухай нь огтхон ч санаа зовдоггүй. Ийм үнэт зүйлдээ сэтгэл тавьдаггүй, амиа бодож довоо шарлуулдаг хүмүүсийн арми үүсчээ.

Энэ бүгдийн хамгийн тод илрэл нь УИХ-ын сонгуульд ийм хэдхэн хүн саналаа өгөхөөр бүртгүүлсэн явдал. Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ юм. Тэд л энэ улс орны хувь заяаг авч явна. Хөгжлийн бодлого, хуулийг тэд хэлэлцэж батална. Тэгэхээр ийм түвшний сайн хүнийг сонгож төр бариулахад хүн бүрийн оролцоо, саналын хуудас чухал. Тэгсэн гадаадад байгаа монголчуудад маань Монгол Улсын хөгжих хөгжихгүй, сайн муу явахын тухайд хамаагүй явдаг нь гутармаар.

Энэ нь нэг талаас ардчилсан нийгэм дэх хүний эрхийн асуудал мөн. Эх орондоо ирэх хүсэлгүй тэдэнд эх орон ямар ч хамаа байхав. Ер нь ч тэгээд нүүдэлчдийн араншин өөрөө тийм. Сайхан нутаг хаана байна, тэнд нүүж очиж амьдардаг. Түүхээсээ ийм удмын араншинтай үндэстэн билээ. Найман зууны тэртээд Зүчи, Цагаадай үеэс л монголчуудыг дэлхийгээр нэг тарааж хаясан шүү дээ. Хөөрхий муу Тэмүжин гуай л эх нутаг руугаа буцаж явах замдаа бэртээд үхсэн юм. Түүнээс бусад нь Монголд эргэж ирээгүй дээ. Зарим ач зээс нь бүр нийслэлээ урд зүгт шилжүүлж амьдарсан. Тэгэхээр өнөөдрийн гадагш цувж байгаа, гаднаас ирэхгүй байгаа монголчуудыг гайхах ч юм биш. Хамгийн гол нь харгис цаг агаартай ганц улс бол Монгол байх. Гурван сар болоод хөлдөөж алчих гээд. Эсвэл нар шарж алчих гээд. Улирлаа дагасан эдийн засгийн зардал, өртөг аймшигтай их. Баялаг бүтээх, үйлдвэрлэл явуулах, бизнес хийж ашиг олох боломж дөрвөн улирлын дунд бараг боломжгүйтэй адил. Гэвч яах вэ, өнөөдрийг хүртэл гурван сая монголчууд энэ нутагтаа амьдрах гээд үзэж тарсаар л байна. Ер нь бол ажиллаж, амьдрахад түвэгтэй, хэцүү бэрхийн дунд байна. Ингэж байгаад нэг цэгцрэх байлгүй дээ. Өвөг дээдэс маань мянга мянган жил амьдарч ирээд болсон юм, бид ч гэсэн болох байлгүй. Эрдэс баялаг нь зарагдаад, хэдэн мал нь зуданд дуусчихгүй бол дотроо сайдаж муудаад хөгжилд хүрцгээнэ. Тийм л итгэл найдварыг тээн эх орондоо амьдарч байна.

Ингэж үйл тамаа үзэн зүтгэж яваа бид хэдийгээ тайван байлгахыг гадаадад байгаа монголчуудаасаа хүсмээр байна. Нийгмийн сэтгэл зүйг тогтворгүй болгоход гадна талд байгаа монголчууд маань их үүрэг рольтой байгаа. “Эх орон минь их л муухай байна” гээд зогсоо зайгүй та нар бичээд байхаар энд байгаа монголчууд чинь хямраад, уур нь хүрээд байх юм. Яг үнэндээ Монгол Улсын сайн муу, сайхан муухай явах эсэхийг сонгуулиар л шийддэг. Тийм болохоор та нар минь сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, эх орончдыг сонгож өгч Монголын ирээдүйд хувь нэмрээ оруулна уу. Эсвэл чимээгүй байцгаа л гэж хэлье дээ.

 

Б.НЯМАА

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

SPEAK OUT: Сүүлийн “далан зургаа”-тай парламент сайн ажилласан уу, муу ажилласан уу? DNN.mn

УИХ–ын хаврын чуулган удахгүй хаалтаа хийснээр 2020–2024 оны парламентын өдөр тутмын хууль тогтоох чиг үүрэг үндсэндээ дуусгавар болно. Энэхүү парламент 76 гишүүнтэйгээр үйл ажиллагаагаа Үндсэн хуулийн хүрээнд эхлүүлсэн. Гэвч бүрэн эрхийнхээ төгсгөлд 72 гишүүнтэй болж, хамгийн олон гишүүд нь тодорхой хэргүүдэд нэр холбогдсон парламент болов. Мөн авлига, албан тушаал, хулгай луйвартай тэмцэх зорилгоор хамгийн олон удаа УИХ–ын Хянан шалгах хороо байгуулагдаж, чиглэл бүрийн сонсгол зохион байгууллаа. Тиймээс “сүүлийн 76” гэх тодотголтой энэхүү парламентад гишүүд нь ямар байр суурьтай байгааг энэ удаагийн “Спик аут” булангаараа хүргэж байна.  

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Б.Энхбаяр:

-Энэ удаагийн парламент олон арван жил дуншсан олон суурь шинэчлэлийн багц хуулиудыг баталж, эрх зүйн томоохон шинэчлэлийг хийж чадсан. Тухайлбал, Боловсрол, Нийгмийн даатгалын багц, Улс төрийн намын санхүүжилт, сонгуулийн тогтолцоо, төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх, баялгийн сан, шүүхийн багц хууль гээд олон том эрх зүйн өөрчлөлтийг хийлээ гэж хэлмээр байна. Эдгээр томоохон өөрчлөлтүүд өнөө маргаашдаа гэхээс илүү үр дүн нь урт хугацаандаа гарах суурь шинэчлэлүүд гэж ойлгох хэрэгтэй. Томоохон эрх зүйн шинэчлэл хийгдсэн нь энэ парламентад үнэмлэхүй олонх болсны давуу тал. Дахиад ч хууль, эрх зүйн томоохон өөрчлөлтүүд биднийг хүлээж байгаа. Тухайлбал, газар, төрийн өмч, төрийн өмчийн компанийн засаглал, арилжаа худалдаа гээд хувийн эрх зүйн салбарын, бизнесийн эрх чөлөөг дэмжсэн суурь шинэтгэлүүд шинэ парламентын өмнө үлдэж байна даа.

УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл:

-2020-2024 оны парламентад гурав дахь удаагаа сонгогдон ажиллалаа. Энэ парламентын хувьд хамгийн олон эмэгтэй гишүүд орж ирж ард түмнийхээ төлөөлөл, дуу хоолой болж ажилласан. Нөгөөтэйгүүр улс төрийн хүрээн дэх хулгай, луйвартай хүчтэй тэмцсэн парламент гэж хэлнэ. Хамгийн чухал нь ард иргэд маань байгалийн баялгийн үр шимийг бодитоор хүртэх эхлэл тавигдсан он жилүүд байлаа гэж хэлмээр байна. Цаашид эерэг үйл ажиллагаануудаа эрчимжүүлж, сөрөг үзэгдлүүдэд цэг тавьж чадвал бидний хүсэн хүлээж буй хөгжил аяндаа ирнэ. Энэ бол ердөө цаг хугацааны асуудал гэж бодож байна.

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан:

-Энэ парламент Засгийн газраа маш сайн дэмжиж, мөн маш сайн хяналт тавьж, ташуур өгч ажилласан. Цаашид тогтолцооны олон өөрчлөлтүүдийг бий болгох Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийж чадлаа. Хүн төрөлхтний хувьд нүүр тулсан томоохон сорилт болох цар тахлын үед Засгийн газрын хурдтай, моневртай ажиллах эрх зүйн боломжийг бүрдүүлж өгсөн парламент байлаа. Мөн УИХ Засгийн газартаа хяналт тавих үндсэн чиг үүргээ сайн гүйцэтгэснээрээ түүхэн үүргээ биелүүлсэн гэж бодож байна.

УИХ-ын дэд дарга, УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа:

-“Сүүлийн 76” гэх тодотголтой парламентын түүх “архивт” орлоо. Удахгүй 126 гишүүнтэй шинэ үе эхлэх гэж байна. Харамсалтай нь энэхүү парламентын төгсгөлийн дөрвөн жилд нэг нам хэт олонх болсноороо сөрөг хүчний хяналтгүй дур зоргоороо авирлаж, олонх гэдгээрээ түрий барьж асуудалд хандлаа. Ялангуяа сүүлийн нэг сарын хугацаанд олон хууль яаралтай гэх горимоор орж ирэн батлагдаж байна. УИХ-ын дэгийн тухай хуулийг зөрчин олон хууль мэргэжлийн байгууллагуудаар хэлэлцүүлэгдэхгүйгээр УИХ-д орж ирлээ. Түүнийг нь олонхын бүлэг яаран сандран батлан гаргасаар байна. Энэ нь ардчиллын үнэт зүйлээс ухрах, хувь хүний болон эдийн засгийн эрх чөлөөг хязгаарлах, төрийн өмчит компаниудын эрх мэдэл нэмэгдэх, төр хувийн хэвшлийн хийж ирсэн бизнесийг булаах, гадны хөрөнгө оруулагчдад эргэлзээ төрүүлэх, ард иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн татвар төлөлтийг нэмэгдүүлэх замаар төсвийн орлогоо нэмэгдүүлсээр байна. Ингэснээрээ энэ парламент иргэдийн урам, хүсэл эрмэлзлийг хугаллаа гэж бодож байна. УИХ-аас Засгийн газрын үйл ажиллагаануудад өгсөн үнэлгээ тайлан хамгийн өндөр, сайн сайхан байгаа ч энэ их өсөлт өрхийн хаалгаар орсонгүй нь харамсалтай. Тиймээс 126 гишүүнтэй парламент бүрдээд дээрх зөрчлүүдийг арилгахын тулд олон хуульд өөрчлөлт оруулах байх гэж бодож байна.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: “Нэр дэвшигчийн нэр, зурагтай сонин орж ирэхэд л манайхан сонгуульд итгэж эхэлдэг” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар/УБЕГ/-ын Иргэний улсын бүртгэлийн газрын дарга Т.Төгөлдөр “Энэ оны эхний дөрвөн сард 70071 шилжилт хөдөлгөөн бүртгэгдсэн” хэмээн ярилаа. Энэ тухай V нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

SPEAK OUT: Сүүлийн “далан зургаа”-тай парламент сайн ажилласан уу, муу ажилласан уу?

  • Архитай, халамжтай, хүчингийн хэрэгтэй, хагацалтай, хүүхэд шаналсан гэр хорооллын амьдралын гүнээс… Энэ тухай I болон VII  нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Монголын хүүхдийн эрхийг хамгаалах Үндэсний төвийн тэргүүн П.Цэвээн “Бэлгийн хүчирхийллийн үндсэн шалтгаан нь эцэг, эхийн үр хүүхдэдээ хараа хяналт тавьдаггүй, үл хайхарсан байдалтай холбоотой” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Нэр дэвшигчийн нэр, зурагтай сонин орж ирэхэд л манайхан сонгуульд итгэж эхэлдэг” хэмээн өгүүллээ.

ЧУУЛГАН: УИХ-ын гишүүн Д.Ганбат “X Богдын эмээг цагдан хорьсон явдал нь гадны гар, хөл оролцсон зүйл” гэв.

Ховдын домогт дарга Доржийн АДуучийн алтан он жилүүд… Энэ тухайг “ДУРСАХУЙ” нүүрээс уншаарай.

Хар тамхитай тэмцэх газрын урьдчилан сэргийлэх, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга цагдаагийн хурандаа Б.Батхуяг “Баян ядуу ялгаагүй бүгд хар тамхи хэрэглэж байна. Ядуу нь хямдханыг, баян нь синтетик төрлийн бодис хэрэглэж байна” гэлээ.

ГАДААД МЭДЭЭ: Дональд Трамп 136 жил шоронд хоригдоно

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Монголын нийгэмд гэрэл асаасан дугуйчин залууд баярлалаа DNN.mn

Мөрөөдөл гэдэг хил хязгаар үгүй, биелэшгүй мөрөөдөл гэж байдаггүйг монголчууд бидний дундаас эгэл даруу нэгэн залуу харуулж чадлаа. Хөлбөмбөгийн хорхойтон Б.Очирваань Английн Pre­mier league-Manchester Unit­ed багийн тоглолтыг өөрийн биеэр үзэх мөрөөдлөө биелүүлэхээр яг жилийн өмнө эх орноосоо дугуйтай мордож байжээ. Тэр үед тийм ч олон хүн түүнийг дэмжээгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Магад зарим нь “солиорсон байх” гэсэн ч байж мэдэх шүү. Гэтэл тэр мөрөөдлөө биелүүллээ.

Тэрээр замдаа дэлхийн 20 орноор дайран өнгөрч 14 мянган км замыг дугуйгаар туулжээ. Түүнтэй Английн нутагт хөл тавихаас өмнө Manchester United багаас холбогдож, өөрийн дэмжигч багийн тоглолтыг үзэх урилгыг өгснөөр өнөөдөр Б.Очирваань Монголын төдийгүй дэлхий нийтийн анхаарлыг татаад байна.

Монголын тал нутгаас дугуйтай мордсон залуу өнөөдөр, яг энэ цаг мөчид мөрөөдлөөрөө жигүүрлэн нисч байна. Б.Очирваань фанат багийнхаа тоглолтыг үзээд зогсохгүй Премьер лигийн жинхэнэ цомыг өөрийн гараар өргөж “Хүүхэд байхдаа мэргэжлийн хөлбөмбөгчин болоод Манчестер Юнайтедын улаан өмсгөлтэй Премьер лигт тоглож түрүүлээд энэ гайхалтай цомыг өргөнө гэж үргэлж төсөөлж, мөрөөддөг байсан” хэмээн бахархан ярьжээ. Гайхамшиг үргэлжилсээр. Б.Очирваань Олд Траффордод хөлбөмбөг тоглох урилга хүлээн авчээ. Мөрөөдлөө биелүүлэхээр 365 хоногийн өмнө өөрийн гэрээс хөдөлсөн тэр мөч, тэр зүтгэлийн хариу нь өнөөдөр ч үргэлжилсээр байгааг монголчууд харж, бахархаж байна.

Хамгийн гоё нь Б.Очирваань Монголын нийгэмд, хүүхэд залуусын зүрхэнд гэрэл асаалаа. Болохгүй, бүтэхгүй, хөгжихгүй байгаа тухай хүн бүр халаглаж, хүүхэд залуус ирээдүйдээ итгэл буурч буй энэ цаг үед “Мөрөөд, бүр том мөрөөд, түүнийхээ төлөө яг одоо хөдөл. Үүнд юу ч нөлөөлөхгүй” гэж Б.Очирваань өөрийн биеэр хэлж, харууллаа.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Цоодолын Мягмарсүрэн: Эр хүн айл гэрийн алтан багана, эх хүн гэр бүлийн мөнгөн багана DNN.mn

Монгол Улсын заан Рэгжийбуугийн Давааням агсны гэргий, Японы мэргэжлийн сумогийн 70 дахь их аварга Харүмафүжи Ама Бямбадоржийн ээж Цоодолын Мягмарсүрэнтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Таны аав, ээж аль нутгийн хүмүүс билээ?

-Миний аав Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын уугуул Даваагийн Цоодол гэж хүн.Айлын таван хүүхдийн отгон нь. Аав, ээж нь ойрхон өнгөрөөд таван өнчин хүүхэд үлдэж, эгч нь байсан юм билээ. Аав маань тээврийн жолооч байсан. Бокс тоглодог, нэгдүгээр зэрэгтэй тамирчин байсан юм билээ. Өвчний улмаас спортоо орхисон байдаг. Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Тувааны үед аж ахуйг эрхэлж байж. Намайг гурван настай байхад миний төрсөн өдрийг Туваан сайд тэмдэглэх болж. Би их хөлсдөг хүүхэд байсан учраас төрсөн өдрийн баярыг тэмдэглэж чадаагүй гэж аав ээж хоёр минь ярьдаг байсан. Миний ээж Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан эм зүйч, Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сумын уугуул Чулууны Анхүү гэж хүн байлаа. Нутаг усандаа сайхан хүүхэн хэмээн шагшигддаг хүн байсан юм билээ. Улаанбаатар хотын депутатаар олонтаа сонгогдож байсан. Сүүлд Хотын Аптекуудыг удирдах газарт нягтлан бодогчоор ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтад суусан. Ээж маань дээд удамдаа язгууртан гаралтай улс юм байж.

-Ээж нь мөн сайхан хүн байж дээ. Та эцэг эхээс хэдүүлээ билээ?

-Би айлын ууган охин. Олон насны зөрүүтэй хоёр дүүтэй. Есөн нас хүртлээ ээж, аав хоёртоо эрхэлчихсэн хүн дээ. Аав, ээж хоёр маань бидэнд олон сайхан чанар өвлүүлж үлдээсэн. Бидний оюун бодол, үгийн санд “Атаархал” гэдэг үг огт байдаггүй. “Хүнд ерөөсөө атаархаж болохгүй. Өөртөө итгэлгүй, өөрийгөө үнэлдэггүй хүн хүнд атаархдаг юм. Тийм учраас хүнд талархаж явж бай” гэж сургаал хэлдэг байлаа, аав ээж минь. Тиймээс бидэнд атаархал гэдэг ойлголт сууж өгөөгүй. Миний хүүхдүүд ч энэ хүмүүжлээр өсөж торнисон.

-Шижир алт шиг мөн ч сайхан чанар юм даа. Хүнд бас авьяасын атаархал гэж нэг юм байх уу, үгүй юу?

-Чихэн дэх ээмэг, гар дахь бөгжийг нь харна гэдэг чинь атаархуу хүний л шинж юм шиг байна лээ ш дээ. Бидэнд ийм чанарыг манай ээж. аав хүүхэд байхаас суулгаж өгсөн. Тийм юм ёстой байх ёсгүй. Атаархал гэдэг юм ерөөс байж болохгүй. Авьяастай хүнд атаархах биш талархах хэрэгтэй.

-Таны ханийг монгол түмэн улсын заан Рэгжийбуугийн Давааням гэж сайн танина. Ханийнхаа тухай сайхан дурсамжаас хуваалцаач!

-Миний хань Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын харьяат Монгол Улсын заан, цагдаагийн хурандаа Рэгжийбуугийн Давааням гэж хүн байлаа. Бид анх 1976 онд оюутан ахуй насандаа танилцаж байсан. Хань маань Говь-Алтайн Анагаахын дунд сургууль төгссөн эх барих эмч хүн. Анагаахын дундаа онц төгсөөд Анагаахын дээд сургуульд урилгаар ирсэн юм билээ. Анагаахын дээддээ орох гээд явж байхад нь Монгол Бөхийн холбооны дэд тэргүүн байсан, Соёлын яамны сайд асан н.Даваасамбуу тааралдаад “Би чамайг бөх сонирхдог, бөхөд хайртай хүнтэй танилцуулъя” гээд МУИС-ийн Эдийн засгийн факультетийн н.Намжаа декантай уулзуултал сургуульдаа элсүүлж авсан юм билээ. Давааням тухайн үед аймгийн арслан цолтой бөх. Бид хоёр нэг факультетэд суралцаж байхдаа танилцаж байж дээ. Сургууль төгсөөд ууган хүүгээ төрүүлж, гэр барьж тусдаа гарсан даа, бид.

-Хаана гэр барьж туурга тусгаарлав?

-Дэнжийн мянгад манай аавын хашаанд тусдаа гарч байсан. Одоогийнхоор бол хурим юм, бидний үеийнхээр бол гэрийн цайллага хийж байж дээ. Манай өвгөн чинь аав ээжээсээ арвуулаа. Дээрээ нэг эгч, хоёр ахтай, айлын гурав дахь хүү. Ууган ах нь Чойдорж гэж Эх нялхсын эрүүл мэндийн эмнэлэгт рентгений мундаг эмч байсан. Р.Нямдорж ах маань МУИС-ийн физикийн факультетийг онц төгсөөд, сүүлд кринималстикийн чиглэлээр суралцаж төгссөн хуулийн чиглэлийн хүн шүү дээ. Дүү нар нь Р.Дашдорж, Р.Даваацэрэн, бурхан болооч эмэгтэй дүү нь, Р.Баярмаа нар байна. Бага дүү нь Р.Бурмаа гээд ёстой нэг толгойтой, арван жилийн сургуулийг алтан медальтай онц төгссөн охин байлаа. Ростовт Улс төр, эдийн засгийн сургуулийг улаан дипломтой төгсөж ирсэн. Отгон дүү нь Р.Отгонжаргал гээд ЦЕГ-ын бригадын генерал цолтой хүн байна. Манай өвгөний талынхан бүгд оюуны өндөр чадвартай хүмүүс байдаг. Аав Рэгжийбуу нь их мундаг хүн байсан юм билээ. Манай хадам ээж Янжмаа олон хүүхэд өсгөсөн, амьдралыг зөв чиглүүлдэг, хоол унд сайтай хатуу ч гэмээр чанга зарчимтай хүн байв. Нутгийн зон олон нь хадмынхаар их ирнэ. Манайх нэг хашаанд хэдэн жил айл байхдаа ээжээсээ маш их зүйл сурсан. Тухайн үедээ ажил сурч байгаагаа мэдээгүй ч өөрөө үр хүүхдүүд, ач зээтэй болоод ирэхээрээ “Хөөх, ээж нээрээ ингэдэг байсан ш дээ” гэж толгойд буудаг юм билээ. Амьдралын алсын ухаан гэж аугаа хүн байж дээ. Эр хүн бол айл гэрийг аваад явчих алсын ухаантай байдаг бол амьдралыг авч явах нарийн ухаан эмэгтэй хүнд л байдаг гэж би боддог. Ер нь би хоёр ээжээрээ маш их бахархаж, буянтай хоёроосоо одоо хүртэл суралцсаар л явна даа.

-Хайртай ханиа цаг бусаар алдахын хагацал гунигийг юутай ч зүйрлэхэд хэцүү еэ?

-Сайхан ханиа дурсах бүр сэтгэл зүрхэнд гэрэл гэгээ нь тунарч үзэгддэг юм. 2006 оны арванхоёрдугаар сарын 28-ны тэр нэг бараан өдөр үр хүүхэд бидэнд гунигтай дурсамж үлдэж, хань минь тэнгэрт дэвшсэн дээ. Миний хань улсын заан цолтой бөхөөс гадна шүлэг бичдэг найрагч хүн байсан. Өвгөн минь шүлэгтээ “Итгэл алдахыг үхсэнд тооц” гэж бичсэн байдаг. Энэ үг бол манай гэр бүлийн философи болсон. Тиймээс сайн ханийнхаа үгээр жигүүр хийж, амьдралын гуниг гутрал бүхнийг даван туулж явна даа.

-Та бол Монголдоо төдийгүй дэлхий дахинаа танигдсан сайхан үрсийн ээж. Эх үрсийн баяр болохоор хүүхдүүдийнхээ сайн сайхныг бахдан бодох нь эх хүний жаргал байж таараа даа?

-Монгол гэрээр зүйрлэн бодоход эр хүн айл гэрийн алтан багана, эх хүн өрх бүлийн мөнгөн багана гэж би боддог.

-Та ч бараг яруу найраг шиг янзтай сайхан зүйрлэн хэлж байх шив?

-Ерөнхийдөө л ийм юм. Миний өөрийн л бодол. Тиймээс би тэр мөнгөн баганыг гулзайлгах ёсгүй. Монголын маань бүх эмэгтэйчүүд ийм бодолтой яваад итгэж байна. Миний нэг жаахан харамсаад байгаа нэг зүйл бий.

-Юунд харамсаж байна, та?

-Сүүлийн үед монгол сайхан ахуй маань устаад байгаад. Айлд ороход “Цай уух уу, ус уух уу” гэж асууна. Ам нь цангасан хүн бол “Ус уучихъя” гэдэг. Монгол ёсонд хэзээ ч хүнд хар ус өгдөггүй шүү дээ. Манай ээжийн тал ч, аавын тал ч хар өнгийг цээрлэдэг. Бүр нэрийг нь хүртэл цээрлэж “бүгээн” гэдэг шүү дээ. Хар цай байлаа гэхэд “бор цай, жимбүүр” гэж ерөөсөө хар гэдэг үг оруулахгүй ярина.

-Мөн ч сайхан амны бэлгэшээл шүү?

-Энэ бол гайхамшигт монгол ухаан яваад байгаа юм. Өнөө цагт хүний, өөрийнгүй л сэнжтэй аяганд ус хийгээд өгч байна. Цай аягалахдаа нар зөв эргүүлэгтэй цайгаа аягалаад өгөхөд ирсэн зочдын үйлс бүтэж явах нь байна шүү дээ. Өнөө цагт суурин соёлд орсон ч сүүтэй цайгаа чанаж айлчин гийчнээ зочилно гэдэг нүүдлийн ахуй байхгүй ч гэсэн монгол эмэгтэй хүний мартаж болохгүй ардын соёл уламжлал гэж би боддог. Энэ сайхан ёсыг ээжээсээ би өвлөсөн. Үр хүүхдүүд минь ч үүнийг өвлөөсэй гэж боддог. Ээж аав маань биднийг зүйр цэцэн үгээр сургаж хүмүүжүүлсэн. Би хүүхдүүдээ бага байхад “Ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал”, “Эвтэй байгаарай. Эвт шаазгай буга барина” гэх жишээний хэлдэг байлаа. Энэ үгс маань хүүхдүүдийн маань чихэнд хоногшиж үлдсэн байх аа.

-Тэгнэ дээ…

-Орчин цагт ач нартаа хэлэх гэхээр ойлгохгүй юм.

-Амьдрал ахуй өөрчлөгдчихөөр арга ч үгүй юм байх аа даа?

-Орчин яах аргагүй өөрчлөгдчихөж. Ач нартаа уг нь ярьж л байгаа юм. Өнөө үед тэгш эрх гэж их ярих юм.Хог хаяхад тэгш эрх хэрэггүй шүү дээ. Монголчууд эр хүнээр хэзээ ч хог хаяулдаггүй. Заримдаа би орцонд хог хаяад явж байгаа эр хүнийг хараад жаахан эмзэглэдэг. Би хөвүүдээрээ, ач нараараа хог хаяулдаггүй.

-Таны орчин чинь монгол бөхийн ертөнц шүү дээ?

-Бөхийн орчин, миний өссөн орчин ч эр хүнийг хүндэлдэг байсан. Би тийм л халуун хайр халгисан гэр бүлд өссөн болохоор эр хүнийг хэзээд хүндэлнэ.Инээмсэглэхийн ид шид хэчнээн сайхан гэж бодно оо. Монгол ахуй соёл дутагдаж буй өнөө үед монгол хүн, монгол айл монголоороо л байгаасай гэж хүсдэг. Гэр бүл сайхан хүмүүжилтэй байхад нийгэм бухимдахгүй. Аливаа нэг бухимдал байлаа гэхэд хүн гэртээ орохдоо гүнзгий гурав сайхан амьсгалаад инээгээд орох ёстой. Би үүнийг өвгөндөө ч хэлдэг байсан. Айл бүхэн ийм сайхан уур амьсгалтай байвал нийгэм сайхан болно. Нийгэм гэдэг чинь бид өөрсдөө шүү дээ.

-Танай хөвгүүд бүгд удам дамжсан бөх болсон доо?

-Хүүхдүүдийн тухай асууж байна. Би ярилцлага өгөх энэ тэр дээр их хол байдаг. Өөрөө нэгэнт зориод ирсэн болохоор ярья. Давааням бид хоёр хүүхдүүдээ хүний зэрэгтэй зөв хүн болгоод өсгөчих юмсан гэж бодож явсан. Манай хүүхдүүд зөв явж л байна даа. Гэхдээ замын хүзүү урт, хийх юм маш их шүү дээ. Бөхчүүдийн гэрийн уур амьсгал дандаа бөхөөр амьсгалж, бөхийн мэх барилдаан ярьдаг нь хүүхдүүдэд нөлөөлж, ихэнх нь л бөх барилддаг, цолтой бөхчүүд ч олон төрөн гарсан. Бөхийн орчинд бөхийн барилдаан, мэх л ярина. Тэд маань багаасаа л аавыгаа дуурайж бөх болцгоосон. Гэрт хэн орж ирнэв бөхчүүд орж ирнэ. Орж ирээд дандаа бөхийн мэх ярина. Барилдаж ирээд бөхөө л ярина. Эрэгтэй хүүхдүүдийн өсвөр насанд энэ их нөлөөлсөн байх. Ийм л орчинд өссөн учраас манай хүүхдүүд өөрсдийн сонирхол авьяасаар барилдсан. Ууган хүү Д.Баасандорж маань Булган аймгийн начин цолтой, чөлөөт, жүдогоор ДИФ, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс хос мөнгөн медаль хүртсэн. Удаахь хүү Д.Лхагвадорж улсын начин цолтон. Отгон хүү Бямбадорж Японы мэргэжлийн сумогийн 70 дахь их аварга болсон. Бөхийн удам яривал аавынхаа талаас мэдээж удамшсан байж таарна. Анх жүдогийн сургуульд шалгуулах гээд Японоос ирсэн багш нар дээр очтол сумогийнхон байсан юм гэсэн. Би анхандаа хүүгээ сумод явуулах дургүй байсан шүү. (Инээв. Л.Б) Монголчууд бөхийн удмыг ээж талаасаа, нагац талаасаа түлхүү гаралтай байдаг гэж ярилцдаг.

-Таны талд тэгэхээр бөхийн удам байна гэсэн үг үү?

-Хөвгүүдийн маань аав бөх хүн болохоор би юу ярихав. Миний хувьд ээжийн талаасаа ч бөх удамтай. Миний хөгшин аав Ү.Чулуун бол сумын заан цолтой хүн. Миний нагац ах Ч.Нямдорж гэж Эрүүлийг хамгаалах яамны орлогч сайд байсан хүн сумын заан цолтой хүн байсан.Үеэл ах Ламжавын Мягмарсүрэн найрагчийн дүү Жаргалсайхан чөлөөт бөхөөр барилддаг, спортын мастер хүн ЦЕГ-т ажиллаж байгаад одоо АНУ-д амьдарч байна.

-Таны энэ сайхан нуруу биеийг харж байхад одоогийнх шиг самбо, жүдо, чөлөөт гээд бөхийн эмэгтэй төрөл байсан бол барилдах л байж дээ?

-Барилдах байсан байх аа. (Элгээ хөштөл инээв. Бодвол их гэнэн асуулт байв бололтой. Л.Б) Ер нь бол дээр үед тийм юм байгаагүй. Одоо тэгээд яахав. Манайх ээжийн талаасаа ийм бол аавын талаас ч бас бөхийн удамтай.Аав, ээж хоёр талаасаа удамтай. Тэгэхээр хөвгүүд маань бөх болдог юм болов уу даа.

-Та одоо юу хийж байна даа?

-Хүүхдүүдийнхээ ерөнхий зөвлөх.

-Ямар мэргэжилтэй хүн билээ, та?

-Эдийн засагч мэргэжилтэй хүн дээ.

 

МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Л.БАТЦЭНГЭЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Г.Дамдинням: Би тууштай байж, амласан ажлынхаа эцсийг үздэг зарчмаасаа ухрахгүй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Г.Дамдиннямтай ярилцлаа.

-Олон жил сунжирч, гацаад байсан Дарханы замын ажлыг урагшлуулахад та Байнгын хороон дээр ажлын хэсэг байгуулж, барьж авч гүйсээр ард нь гарч байх шиг байна. Гэхдээ зарим шүүмжлэгч нарын зүгээс Дамдинням очиж зам индүүдэж, шороо зөөсөн юм уу гэж сөргүүлдэг. Таныг Дарханы замыг дуусгуулна гэж хэлэх үед нөхцөл байдал яг ямар байсан юм бэ?

-Дарханчуудтай уулзаад явахад хамгийн эхэнд энэ замыг л ярьсан. Ер нь Дархан гэлтгүй улс орон даяар ярианы сэдэв болсон байсан. 2017 онд эхэлчихсэн. Гурван жил юу хийсэн нь мэдэгдэхгүй, таг гацчихсан. Замаа бүр хуулаад хаячихсан. Яаж төлөвлөөд тэгсэн юм, мэдэхгүй. Хариуцах эзэн байхгүй. Бүгд зугтаачихсан. Азийн хөгжлийн банкны 15 багц ажлаас ердөө гурвынх нь ажил 60-70 хувь хүрсэн. Бусад нь замаа хуулаад хаяснаас өөр юу ч байхгүй. Ийм л байдалтай байсан. Улстөрч хүний ажил бол болж бүтэхгүй байгаа зүйлийг нийтийн анхааралд авчрах. Түүнээс биш хүрз, жоотуу бариад гүйх биш. Ажил авсан, хариуцсан хүмүүсийг шахаж, шаардах ёстой.

Төр засгийн зүгээс шаардлагатай зохицуулалтуудыг шийдэж өгөх хэрэгтэй. Энэ болгоныг хийгээд л явсан. Тухайн үе цар тахлын жил байлаа. Гадаадаас инженер, техникийн ажилчид нь орж ирж чадахаа байчихсан. Долларын ханшийн зөрүүнээс болоод компаниуд нь алдагдал хүлээж байна гээд таг зогсчихсон. Гүйцэтгэлээ хянуулж чаддаггүй. Азийн хөгжлийн банкнаас санхүүжилт өгдөггүй. Гацчихсан. Шахаж, шаардаж, анхаарч байгаа хүн нэг ширхэг ч байхгүй байсан шүү дээ.

Тэгээд УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороон дээр ажлын хэсэг байгуулаад сонгогдсон гишүүдээс төлөөлөл оруулаад ажиллаж, нийтийн анхааралд авчирсан. Эцэстээ энэ зам дээр Монгол Улсын Ерөнхий сайд өөрийн биеэр очсон. Энэ ажлыг шуурхайлахгүй бол хууль хяналтын байгууллага руу явуулна шүү гэдэг асуудлыг хүртэл тавьсан. Ингэж байж энэ ажил гацаанаас гарч явж эхэлсэн. Даатгалын компаниудаас мэдээлэл авч статистик харсан. Дарханы замд машинаа эвдсэн, онхолдуулсан, өөрөө болон өрөөлийг бэртээсэн, амь насаараа хохирсон гээд нөхөн төлбөр авсан нэг жилийн статистик гэхэд 440 гаруй ослын бүртгэл байдаг. Бүртгүүлээгүй осол аваар хэд ч байсан юм мэдэхгүй. Дарханы зам үнэхээр ард түмний зовлон болоод байсан юм шүү.

-Дарханы зам бол олон нийтийн дунд, улс төрийн хүрээнд ч тэр нэлээн хэл ам дагуулсан. Та энэ ажлыг барьж авснаар намынхаа зарим нөхөдтэй ам мурийх, цаашлаад “би, чи”-дээ тулж зөрчил үүсэхийг ч үгүйсгэхээргүй нөхцөл байдал үүссэн. Ийм галтай зүйл рүү өөрөө ам гарч орох хүн тухайн үед ховор байлаа?

-Дарханы сонгогчдоос энэ замыг дуусгаад өгөөч ээ гэдэг хүсэлт маш их ирдэг байсан. Гишүүн болсноос хойш миний фэйж дээр хамгийн ирдэг асуудал нь Дарханы зам. Бичгээр ч гэсэн хэдэн мянган өргөдөл ирсэн. Ний нуугүй хэлэхэд, бид бие биедээ шаардлага тавьж чадахаа байчихсан цаг байсан. их тойрч өнгөрч байсан даа. Тэртэй тэргүй манай нам 2016-2020 онд засаг барьчихсан. Энэ маягаар найр тавиад, бие биеээ харзнаад, намын дотоод эв нэгдэл, журмын нөхөр яриад дуугүй суух хэмжээнээс хэтэрчихсэн байна гэж бодогдсон. Тийм учраас дайраад орсон. Шахалт дарамт ирж байсан нь үнэн. Тухайн үед салбарын сайдаар ажиллаж байсан, бас бус хүмүүсээс “За энэ арай хэтэрч байна шүү, улс төр чинь ихдээд байна шүү, болиорой. Намд харш зүйл болж байна шүү” гэдэг сануулга зөндөө л ирсэн. Гэхдээ энэ бол олон нийт надад захиж даалгасан ажил шүү дээ. Уучлаарай, нэгэнт би араас нь явсан. Буцах зам байхгүй гэж зүтгэсэн. Сүүлдээ намын удирдлагууд ч тэр бүгдээрээ “За чамд арга байхгүй юм байна” гээд орхисон.

-Ер нь тууштай байх, эхэлсэн зүйлийнхээ ард нь гаръя гэсэн бат суурьтай бодлыг өөртөө төлөвшүүлэхэд танд юу нөлөөлсөн бэ?

-Би “за” гээд хэлчихвэл биелүүлэх гээд нойр хүрдэггүй. Тууштай зүтгэнэ. Өөрийгөө дөвийлгөж байгаа юм биш шүү. Аав, ээжийн маань өгсөн хүмүүжил юм болов уу. Манай аав Увс аймгийн хүн. 2010 онд өөд болсон. Гүдэсхэн, шулуухан үгтэй. Зоримог эр хүн байсан. Аймгийн заан Гонгор гээд андахгүй дээ. Ээж маань Ховд аймгийн Булган сумын хүн. Асар хөдөлмөрч. Одоо 80 дөхөж явна. Гэрээ цэвэрлээд пижигнүүлээд л үзэж тарна.

Хүн ямар нэг ажил хөдөлмөр, албан тушаал хашиж байх үедээ байгаа цагтаа байсан шиг байчих хэрэгтэй гэж боддог. Би 2010-2012 онд ШУТИС-ийн Эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн проекторын алба хашиж байсан. Энэ бол миний төрийн анхны гүйцэтгэх ажил. Тэр үед багш нарын нийгмийн асуудал шийдэгдээгүй, орон сууцгүй, аргацааж өнгөрөөсөн байдалтай байсан. Тухайн үед 27, 28 настай залуу ШУТИС-ийн 1500 гаруй багш, эрдэмтэн профессоруудад “Би та нарт байр барьж өгнө. Хамгийн хямдаар орон сууцтай болгоно” гэж хэлсэн. Надаас “Хэрхэн шийдэх вэ” гэж асуусан. Би ганц л зарчим хэлсэн. Энэ сургууль Монголын бүх инженерийг бэлтгэдэг. Гарын үсэг зурах, зөвшөөрөл өгөх бүх хүн энэ сургуулиас гаралтай. Багш нар нь орон сууцгүй, оюутны дотуур байранд чихцэлдээд сууж байхыг тэд хүсэхгүй байх. Судалгаа хийж үзэхэд сургууль хоосон газартай. Мөн багагүй өмч хөрөнгөтэй сургууль байсан. Зүгээр менежментийн асуудал үлдчихсэн. Тухайн үед 550 орчим хүнд орон сууц авах хэрэгцээ байна гэсэн судалгааг надад өглөө. Би 350 гаруй багш, ажилтныг байртай болгоод гарч байлаа. Үлдсэн багш нарыг газартай болгосон. Би нэг юмны араас зорьчихвол буцдаггүй. Дарханы зам, Боловсролын багц хууль, англи хэл, авлига хороолол гээд бүх зүйл дээр тууштай явсаар дуусна. Эр хүн зорьсондоо байх ёстой. За бол ёогүй байх хэрэгтэй. Тэгж байж олны итгэлийг хураана. Үр дүнд хүрнэ.

-Нэгэнт “авлига хороолол” гэж хэлснийх ам асуучихъя. Дийлэхээсээ өнгөрч байгаа юм биш үү?

-Би дургүй юмаа шууд хэлдэг. Тасхийтэл хэлнэ. Байр сууриндаа тас зогсдог. Улаанбаатар хотын ард иргэд бүгд үзэн ядаж “авлига хороолол” гэж нэр өгчихөөд байхад авлига ийм бяртай байдаг юм гэдгийг харуулж, та нар юу юм бэ гэж доромжилж, авлигаас сүндэрлэсэн хөшөө босгож байгаа энэ асуудалтай би дуустал тэмцэнэ. Ард түмнийг доромжилсон авлигын гэрэлт хөшөө болж сүндэрлэж байгаа энэ хороолол нурах ёстой. Зөвшөөрлийг нь өгсөн, зориулалтыг нь өөрчилсөн, техникийн нөхцөлүүдийг нь баталсан бүх хүн хуулийн хариуцлага хүлээх болно. Дарханы зам ч ялгаагүй. Ард нь авлига байгаа. Албан тушаалтнууд хариуцлагаа хүлээнэ.

-Юм мартагдаагүй. Асуудал тэндээ үлдчихсэн гэж тайвширч болохгүй нь байна шүү?

-Уучлаарай, би салахгүй. Үүнийг буулгаж, хариуцлага тооцож чадахгүй юм бол бид шударга ёс, тэгш байдал, авлигын эсрэг тэмцэл гэж олон юм яриад яах вэ.

-Одоо бол Дархан, Сэлэнгэ, Төв аймаг гэсэн илүү өргөн хүрээг хамарсан бодлогын асуудал яригдана. Таны хувьд ер нь бүс нутгийн онцлогийг хэр судалсан бэ?

-Би сая тойргийнхоо 54 сум суурин, нэгжээр явлаа. Ний нуугүй хэлэхэд, бид маш азтай болж таарсан. Төв аймаг бол нийслэлийн 1.6 сая хүнийг тэжээдэг. Баянчандмань сум Монголын өндөгний 50, Батсүмбэр сүүний 30 хувийг хангаж байна. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум мөн сүүний 30 хувь. Хүнсний ногооны нэлээн том хэсгийг хангана. Цаашаагаа Жаргалант, Сүмбэр. Монголын төмс тэр аяараа байна. Дархан бол Сэлэнгэ аймгийн яг голд байна. Эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг нь харахад Сэлэнгэ нэг их наяд, Дархан 700 орчим тэрбум төгрөг. Сэлэнгэчүүд Дарханд ирж худалдан авалт хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, энэ гурван аймаг аль эрт өөрсдөө учраа олоод зах зээлийнхээ зарчмаар холбогдоод кластер болоод хөгжөөд эхэлчихсэн юм билээ. Сурчихсан. Маш ажилтай хүмүүсийн амьдардаг бүс нутаг болчихсон. Одоо бол бид өөрсдөдөө байгаа давуу болон сул талаа хоорондоо хуваалцаж нөхөх, бие биедээ байгаа туршлагаа шингээх, хооронд нь холбож өгөх бодлогын зангилаануудыг хийх л ажил үлдсэн юм билээ.

-Мөн малчид руу нэлээн анхаарсан жилүүд байх бололтой. Хоршооны малчид нэн хөнгөлөлттэй зээл авна. Гэхдээ малчдын хувьд өр болчих вий гэсэн айдас байна?

-“Шинэ хоршоо” хөдөлгөөн бол миний ажлын хэсэгт нь орж батлуулсан хуулийн үр дүн. Уламжлалт мал аж ахуйд тулгамдаж байгаа уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалсан сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуулийн төсөл батлагдсан. Энэ хуулийн үр өгөөж манай төвийн бүсэд хамгийн их хамаатай. Өнөөдөр захын малчин банкнаас зээл авахад 20 шахам хувийн хүү төлж байна. Нэмээд малаа барьцаална. Айдас гэдэг дээр хэлье. 20 хувийн хүүтэй зээлээс айгаагүй хүн 6 хувийн хүүтэй зээлээс айгаад хэрэггүй. Одоо зөвхөн сургалтдаа сайн суух хэрэгтэй. Сум болгонд хоёр хүн очиж сургагч багш хийгээд зохион байгуулалтад оруулж байна. Хэн түрүүлж хөдөлнө, хэн арчаатай байна энэ бодлогын үр өгөөжийг хүртэнэ. Зээл авдаггүй бизнес, зээл авдаггүй зах зээлийн харилцаа гэж байдаггүй. Гол нь энэ хэр үнэтэй байна гэдэг л асуудал. 2020 онд малчид зээлийн хүүг сарын ядаж нэг хувь руу оруулаад өгөөч гэж хүсэж байсан. Одоо бол жилийн 6 хувь руу оруулаад өглөө шүү дээ. Зээлийн батлан даалтын сангаас 80-100 хувь батлан дааж байна. Төвийн бүс харьцангуй аж ахуйжсан. Фермүүд хажууд нь байна. Тэндээс очоод суралц. Төр боломжийг бий болгож өгнө. Энэ боломжийг хэрхэн зөв ашиглах уу гэдэг хувь хүний чадвар, хичээл зүтгэлтэй холбоотой. Бүгд гар утастай. Интернэттэй. Түүгээрээ судал. Хоорондоо ярилц. Нэг хоршоонд есөөс дээш өрх нэгдэнэ гэсэн ийм учиртай. Хот хүрээнд байгаа хүүхдүүдээсээ асуу, зөвлө.

-Дарханы арьс ширний цогцолборыг ашиглалтад оруулах зайлшгүй шаардлага гарч ирж байна. Малчдыг дэмжих нэг чухал хөшүүрэг энэ. Бүтэхгүй гэж хэлэх эрхгүй ачаа үүрэх нь дээ?

-Өнгөрсөн дөрвөн жилийн ажлууддаа сэтгэл хангалуун байна. Гэхдээ нэг юманд гонсойдог. Энэ бол Дархан арьс ширний цогцолбор. Өнгөрсөн өвөл онцгой хүнд зуд боллоо. Тэрний өмнө их үер буулаа. Энэ юуг хэлж байна гэвэл байгаль цаг уурын өөрчлөлт яриа биш, бодит болчихлоо. Байгаль цаг уурын өөрчлөлтийг даван гарахын тулд хүн амын 50 хувь нь ахуй амьжиргаагаа залгуулж байгаа мал аж ахуйн салбараа шинэчлэх ёстой. Үүний тулд бизнес моделийг нь төрийн бодлогоор хийж өгөх хэрэгтэй. Хэрхэн хийхээ судлах шаардлагатай. Тийм учраас бид Австрали, Франц, Шинэ Зеланд, Канад зэрэг орныг харлаа. Өнөөдөр манай малчид малынхаа 90 гаруй хувийг гэрийнхээ гадаа төхөөрч байна. Энэ арьс ширийг цуглуулж авна гэдэг асар өндөр зардал. Цуглуулж авлаа ч гар аргаар бэлтгэсэн түүхий эдийг боловсруулалтад оруулж чадахгүй байна. Ингээд энэ бизнес ашиггүй болдог. Тиймээс бид дараагийн дөрвөн жилд улсын хэмжээнд томоохон махны үйлдвэрүүдийг бий болгох ёстой. Малчин малаа мах боловсруулах үйлдвэрүүдэд аваачиж өгөх нь ашигтай байх зохицуулалтыг хийж өгөх хэрэгтэй. Махны үйлдвэрийн давуу тал нь төвлөрүүлнэ. Эрүүл ахуй талаасаа найдвартай хяналттай. Хоёрдугаарт, малаа бөөгнөрүүлж байгаад гаргах учир дайвар бүтээгдэхүүн нэг дор төвлөрнө. Үүний хажууд боловсруулах үйлдвэр зэрэгцээд явна. Үр дүнд нь эдийн засгийн хувьд ашигтай. Малынхаа түүхий эдийг бүрэн ашиглах зохион байгуулалтад орно. Дарханы арьс ширний цогцолборын хажууд махны үйлдвэр зайлшгүй байх ёстой.

-Яриагаа боловсролын салбар руу чиглүүлье. Та Дарханы гэр хорооллын сургуульд анх элсэн орж суралцах гараагаа эхэлж, Канадад дэлхийн хамгийн нэр хүндтэй сургуулийг дүүргэх хүртлээ боловсролын үр жимсийг хүртэж яваа. Энэ шат бүрд хүний нүд нээгдэж, ухаан задардаг. Боловсрол таны нүдийг хэрхэн нээж өгсөн бэ?

-Би 2012 он хүртэл Монголдоо эзэмшсэн боловсролоороо амьдарч, ажиллаж байсан. Нам солигдоод ажилгүй болох үед өөртөө зоригтой шийдвэр гаргасан. Хүүхэд байхын мөрөөдөл минь дэлхийн шилдэг их сургууль төгсөх. Аав маань ч захидаг байлаа. Хэрэв би Канадад очиж Бритиш Колумбын их сургуулийг төгсөж ирээгүй байсан бол өнөөдрийн Дамдинням байхгүй. Өнөөдөр би УИХ-д суухгүй. Боловсролын багц хуулийн шинэчлэл байхгүй, Дарханы зам байхгүй, өнөөгийн би байхгүй, ийм л байх байсан. Боловсрол бол миний амьдралд хамгийн их тус нэмэр болсон хэрэгсэл. Тийм учраас энэ салбарт онцгой анхаарал хандуулдаг. Бусдад хүртээлтэй байлгахыг хүсдэг.
Би сумын сургууль төгссөн хүн. Наймдугаар ангиа Увс аймгийн Өндөрхангай суманд очиж төгсөж байлаа. Ер нь орон нутгийн боловсролын чанар ямар байдгийг сайн мэднэ. Хүн өөрөө хичээж зүтгэхгүй л бол тэнд боловсролын үйлчилгээ сул. Үүнийг арилгаж байж хөгжил дэвшил, тэгш боломж, тэгш гарааг ярина.
УИХ-ын гишүүн болоод Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, Боловсролын үнэлгээний төв болон олон улсын байгууллагуудын хийсэн судалгааг харахад Монголын боловсролын эрх зүйн орчин монгол хүүхдүүдийг тэгш бус гараанаас эхлүүлдэг болгочихсон байсан. Улаанбаатарын төвд сайн сургуульд сурч байгаа хүүхдийн тэтгэлэг авах, сайн ажилд орох магадлал хөдөөгөөс, тэр бүү хэл нийслэлийн захын гэр хорооллын хүүхдүүдийнхээс хэд дахин өндөр байгаа юм. Хүүхдэдээ давуу боломж олгох гэж хичээж байгаа аав, ээжийг буруутгах ямар ч боломжгүй. Хүүхдээ сайн сургуульд явуулж чадахгүй байгаа эцэг, эхийн ч буруу биш. Төрийн бодлого буруу байна. Яагаад гэвэл зах хязгаар газруудын боловсролын чанарыг унагаачихсан. Учир нь тэнд сайн багш, мэргэжилтэй боловсон хүчин тогтохгүй. Боловсролыг өөд нь татъя гэвэл багшаа л өөд нь татах ёстой. Сургуулийн орчинд ажиллаж байгаа хүмүүсийн нийгмийн баталгаа, цалин урамшууллыг сайжруулах хэрэгтэй. Ингэж байж бид хөгжил дэвшлийн тэгш боломжийг олгоно. Тийм ч учраас Боловсролын багц хуулийн үндсэн үзэл санаа нь хөдөө орон нутагт очиж ажиллах юм бол дэмжинэ. Орон сууцыг нь төр зохицуулж өгнө. Нийгмийн баталгааг нь сайжруулна. Сая хөдөө орон нутагт уулзалт хийгээд явж байхад аймгийн төвийн багш нар “Аль суманд очиж багшлах вэ” гэж ярьж байна лээ.

-Нийгмийн өмнө тулгамдсан, хөгжлийг боомилсон олон бэрхшээлийг боловсролоор дамжуулж шийдэх ёстой гэсэн Таны итгэл үнэмшил чухал санагдсан. Бэлэн зүйл өгөөд нийгмийг өөрчлөхгүй шүү дээ?

-Загас барьж өгөхөөс илүү загас барих аргыг зааж, уургатай нь өгөх хэрэгтэй гэдэг энэ. Боловсрол дээр нэг зүйлийг нэмж хэлье. Англи хэл. Англи гэдэг нэрийг нь авч хаяад олон улсын хэл гээд бодчих. Энэ олон улсын хэл манай ихэнх залуучуудад байхгүй. Төвийн, хувийн сургуульд сурч байгаа хүүхдүүд бага ангиасаа англи хэл үзнэ. Харин улсын сургуульд 5 дугаар ангиасаа л үздэг. Нэг нь долоон жилийн турш долоо хоногт хоёр цаг. Нөгөөх нь 12 жилийн турш долоо хоногийн дөрвөн цагаар англи хэл үзнэ. Тэгвэл 12 дугаар ангиа төгсөхөд хэн нь тэтгэлэгт хөтөлбөрт өрсөлдөөд ялах вэ?

-Олон жил англи хэл үзсэн нь.

-Ойлгомжтой шүү дээ. Энэ чинь дахиад л боловсролын тэгш бус байдлыг олгож байна. Боловсролын зээлийн сангийн маргаан яагаад гарсан юм. Учир нь төв суурин газрын хүүхдүүдэд илүү боломж нөхцөл байсан. Тэднийг дарга нарын хүүхдүүд гэж хочлоод байх шиг байна. Яг бодит байдал дээр аав, ээж нь боловсрол эзэмших нөхцөл боломжийг арай илүү бүрдүүлснээр энэ хүүхдүүд тэтгэлэг авдаг. Үүнд хүмүүс гомдоод байгаа мэт боловч төр засаг тэгш боломж олгоогүйд асуудал байсан. Тийм учраас англи хэл маш том улс төр болсон. Одоо есдүгээр сараас бүх сургуульд англи хэлийг 3 дугаар ангиас ижил чанар, ижил тоогоор үзэж эхэлнэ. Намайг өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд улс орондоо юу үлдээсэн бэ гэвэл би англи хэлийг эхэнд хэлнэ. Боловсролын багц хуулийг хэлнэ. Энэ Монголын ирээдүйд эргэлт авчирсан бодлого. Үүний төлөө арван жилийн дараа намайг дурсаж баяр хүргэнэ гэж боддог.

-Арван жил хүлээх шаардлагагүйгээр одоо ч олон нийт талархан хүлээн авч байна. Өнөөдөр хоёр их гүрний дунд хавчуулагдсан Монгол Улс гуравдагч хөршийн буюу англи хэлийг манай үндсэн гадаад хэл хэмээн хуульчилж зарлана гэдэг амаргүй даваа шүү дээ?

-Ярьж болох, ярьж болохгүй олон бэрхшээл байсан. Тэрний нэгийг та дурдлаа.

-Нийгэм хоёр тийш хуваагдаж, дайсагналцсан өнгө аяс хүчтэй биш ч илэрч байсан. Энэ даамжирвал маш хортой. Цаад шалтгааныг нь ухаад үзэхээр англи хэл сурсан, сураагүйн ялгаа байгаа юм. Миний хүүхдийг англи хэлгүй гээд дээдсийн хүүхдүүд тэтгэлгийг нь аваад явчихлаа гэж гомдсон, дайсагнасан. Та анзаарсан болов уу?

-Анзааралгүй яах вэ. Нэг улсад нэг хилээр ярьж байж дайсагналцах түвшинд хүрч, хуваагдал руу явж байвал маш аюултай. Хүүхдийнхээ боловсролд анхаарч чадаж байгаа аав, ээж нарыг баячууд, дарга нар гэх зэргээр ад үзэж болохгүй. Төр засаг нь тэгш боломж олгоогүйгээс шалтгаалаад хүүхэд нь англи хэл сурч чадаагүй аав, ээжийг бас буруутгах аргагүй. Энэ бол цэвэр төрийн алдаа. Төр алсаа хараагүй бодлого явуулсан учраас нийгэм хоёр салж эхэлж байгаа нь аймшигтай асуудал шүү дээ. Чинээлэг боломжтой хүн болгон хулгайч биш. Би үүнийг хатуу хэлье. Хүүхдэдээ сайн боловсрол эзэмшүүлэхийн төлөө бүхнээ барьсан аав, ээж хулгайч биш. Энэ хүмүүсийг үзэн ядаж болохгүй. Зүгээр л хүүхэд болгонд англи хэлийг нээлттэй заачих. Хүүхэд бүрд олон улсын чанартай хичээлийг нь орчих. Энэ төрийн үүрэг.

-“Маргаашийг төсөөлж болно. Маргаашийг ямар байлгахыг бэлдэж болно”. Энэ бол таны хэлсэн үг. Маргааш юу болох, ирээдүйд юу тохиолдохыг бид барим тавим мэдэх боломжгүй. Гэхдээ бид маргаашийн сайн сайхны төлөө өнөөдөр юу хийх ёстой, тэрийгээ хэцүү байсан ч хийх л ёстой. Тийм үү?

-Их энгийн логик. Зөв хариулт авъя гэвэл зөв асуулт асуух ёстой. Тэрэнтэй ижилхэн маргааш сайн байгаасай гэж бодож байвал өнөөдөр маргаашийнхаа төлөө сайн бэлдэх ёстой. Ерөөсөө л миний бодол бол энэ. Миний хамгийн том барьж авсан ажил бол Боловсролын багц хуулийн шинэчлэл. Энэ бол маргаашийн бэлтгэл. Монголын ирээдүй 10 жилийн дараа эрс өөр байна. Монгол залуус дэлхийн хэлээр хол ойргүй бүгд ярьдаг болно. Дэлхийн хэлээр бүх мэдээллийг уншиж судалдаг болно. Хаалга үүдийг цэлийтэл нээгээд өглөө. Дэлхийтэй өрсөлд. Энэ бол маргаашийн төлөө миний хийж чадах, ирээдүйдээ өгч чадах зүйл. Сая бол бодлогоо гаргасан. Одоо ирэх дөрвөн жилд хэрэгжүүлэхэд зүтгэж ажиллана. Дараагийн асуудал бол би уул уурхайн мэргэжилтэй хүн. Баялгийн тэгш хуваарилалт дээр ажиллана. Сая Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль батлагдлаа. Энэ хуулийн араас хэрэгжүүлэх их олон ажил бий. Маргаашийн Монголын амжилтыг өнөөдрийн бидний хийх бодлого суурийг нь тавьж байх ёстой.

-Та зургаан хүүхдийн эцэг. Үрс үлдэх хорвоод зөв явах ёстой. Таны эцэг, эх нутаг орондоо нэр нүүртэй, олны хүндлэл хүлээсэн хүмүүс. Эцгийн нэрийг сэвтүүлж болохгүй. Мөн иргэдийнхээ итгэлийг хүлээж тууштай зүтгэх хэрэгтэй?

-Миний амьдралд хоёр удаа том эргэлт гарсан. Энэ нь миний бодож санах, юмыг хүлээж авах, шийдвэр гаргах зэрэгт том нөлөө үзүүлсэн. Нэг нь аав маань бурхан болоход бүтэн шөнө нойргүй хонож амьдралаа эргэцүүлж хоносон. Нөгөөх нь том охин маань мэндэлж, би аав болоход маш гүнзгий бодолд орсон. Энэ том хоёр эргэлтийн цэгийн дараа хүн нэрээ их боддог болдог юм билээ. Аавын маань захиасууд одоо ч орой руу орж ирдэг. Зорилготой, зоригтой, хийморьтой амьдраарай миний хүү. Золтойхон шиг явна шүү. Эр хүн за бол ёогүй байх ёстой. Бариад авсан бол дуусгаж санаа амраарай. Нэрээ хичээж яваарай гэж захидаг байсан.
Манайх зургаан хүүхэдтэй айл. Миний үр хүүхэд ажил хөдөлмөр хийгээд явах үед аавынхаа нэрээс ичдэггүй, аавынхаа нэрээр бахархдаг. Аавынхаа гаргасан мөрнөөс илүү мөр гаргах юмсан гэж хичээдэг байгаасай гэж боддог. Жишээ нь Канад улсын Бритиш Колубмын их сургуулийн докторын зэрэг миний амьдралд нэг их хэрэгтэй биш. Гэхдээ би хамгаалах гээд зүтгэж байна. Би энийг үр хүүхдэдээ үлдээж байгаа юм. Миний аав, миний удам чаддаг, миний цусан дотор ийм ген байгаа. Би чадна, бид чадна. Хичээх ёстой гэсэн шалгуур үлдээж орхих юмсан гэж боддог. Яг энэ хандлагаар би улс төр, ажил хэрэгтээ ханддаг.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг

А.Энхтайван: Жанцанноров гуай “Хүний заяа” дуугаа надад зориулж хийсэн юм DNN.mn

Монгол Улсын ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч, кино найруулагч, дуурийн дуучин Агваанцэрэнгийн Энхтайвантай ярилцлаа. Тэрээр УДБЭТ-т “Балжийн гол” нэртэй тоглолтоо хийх гэж буй юм.

-“Балжийн гол” тоглолтын талаар яриагаа эхэлье. Энэхүү дуу бүтсэн түүхээс сонирхуулаач?

-“Балжийн гол” дуу 1985 оны намар зохиогдсон. Тухайн үед Дуурийн театрын залуу дуучдад дуулах дуу олддоггүй байсан л даа. Өөрөө нэг дуутай болъё гэж шийдсэн. Тэгээд Хэнтий аймгийн нэгдүгээр арван жилийг хамт төгссөн Ж.Саруулбуян найзаасаа шүлэг гуйж, аяыг нь өөрөө зохиож, дуулж байлаа. Найз минь тэр үед Монголын радиогийн Утга зохиолын хэлтэст ажиллаж байсан. Одоо бол Ардын уран зохиолч цолтой том зохиолч хүн бий. “Балжийн гол” булган сүүлтэй дуу. Өнөөдрийн байдлаар би 540-өөд дуу зохиосон байна.

Нэгдүгээрт энэ дуу зохиогдсоны 40 жил, хоёрдугаарт 1994 онд би өөрийнхөө зохиосон дуунуудаар “Балжийн гол” гээд нэртэй анхны тоглолтоо нэрлэж байсан. “Балжийн гол” нэртэй тоглолтын маань 30 жил, энэ дуу төрсний 40 жилийн ойдоо зориулж тоглолтоо хийх гэж байна. Би Монголын урлагт 40 жил ажиллалаа. Энэ хооронд бүтээсэн бүтээлүүдээсээ энэ концертондоо оруулсан. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ц.Түвшинтөгс маань энэхүү тоглолтын найруулагчаар ажиллаж байгаа. Бид 1994 оноос хойш хамтдаа уран бүтээл хийж ирсэн.

-Та анх дууны урлагт хэрхэн хөл тавьж байсан бэ?

-Дууны урлагт 1985 онд Уралын Консерваторийн хөгжмийн дээд сургуулийг төгсөж ирээд УДБЭТ-т гоцлол дуучнаар орж, миний анхны дуучин болох зам эхэлсэн. Дуурийн театртаа 2005 он хүртэл 20 жил ажилласан. Энэ хугацаанд дэлхийн сонгодог болон үндэсний дуурийн 32 дүрийг бүтээсэн.

-Дуу дуулах эрдэмд сургасан багш нараа дурсвал?

-Миний анхны багш Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, Г.Хайдав. Энэ хүний удирдлага дор Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд дөрвөн жил сурсан. Уралын Консерваторт мэргэжлийн багш маань Курлахов гэж хүн байсан. Оросын гавьяат жүжигчин, доктор, профессор хүний шавь болж таван жил суралцсан. Дуурийн театрт ирэхэд Армений ардын жүжигчин Данильян багш миний хоолой дээр нэлээд ажилласан. Мөн Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, ХХ зууны манлай дуурийн эрэгтэй дуучин Ц.Пүрэвдорж гуайтай нэг өрөөнд хамт байсан. Энэ хүн надаар хоолойн дасгал уншуулж, дууг дуулах эв зүй талаас нь их зааж сургасан. Дуулах урлаг бол амьсгалын урлаг. Ц.Пүрэвдорж багш бол маш гоё амьсгалтай хүн байсан. Тэр дуулах амьсгалынхаа урлагийг надад зааж өгсөн.

-Таны хамгийн том тодотгол “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” киноны Чингис хааны дүр. Энэ дүрийн тань тухай асуухгүй өнгөрч болохгүй нь?

-Намайг “Үүлэн заяа” гэдэг дуурь дээр тоглож байхад Төрийн хошой шагналт ардын жүжигчин Н.Жанцанноров гуай Чингис хаан кино хийх гэж байсан хүмүүсийг дагуулж ирээд л тайзнаас намайг харуулсан байгаа юм. Түүний дараа Кино үйлдвэрт пробонд ор гэж дуудсан. Тэгэхэд мэргэжлийн маш олон жүжигчид байсан. Ялангуяа Драмын театрын том, том жүжигчид болох Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт Н.Сувдаа эгч, Ардын жүжигчин Б.Дамчаа, Г.Мягмарнаран гээд залуучуудаас Төрийн соёрхолт Ц.Төмөрбаатар, гавьяат жүжигчин Б.Жаргалсайхан, Ж.Сүххуяг гээд энэ жүжигчидтэй киноны пробонд оруулсан. 1990 оны цагаан сарын шинийн нэгний өглөө Соёлын яамны 11 хүнтэй бүрэлдэхүүн хуралдаад л намайг Чингис хааны дүрд тоглуулахаар сонгосон юм билээ.

-Тухайн үед том, том жүжигчидтэй хамтарч ажиллаж байхад танд ямар санагдаж байв?

-Маш гоё санагдаж байсан. Жүжигчин хүний өгөө авааны гоё харьцаан дээр манай Н.Сувдаа эгч хүний ээж шиг их сайхан харьцдаг байлаа. Ц.Төмөрбаатар маань Жамухын дүрд тоглосон. Бид хоёр их гоё харьцаатай байсан. Д.Төмөртогтох гээд хүлэг баатар Боорчийн дүрд тоглосон, одоо ч бид найзууд. Ер нь кино хийгдэж байх үед хамгийн их өгөө аваатай тоглосон жүжигчид гэвэл Ц.Төмөрбаатар, Ж.Сүххуяг, Д.Төмөртогтох нар юм. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрхуяг бол их гоё жүжигчин. Уран бүтээлийн хэлхээ холбоо сайтай явдаг.

-Монгол Улсын Төрийн шагналт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, кино зураглаач Б.Балжинням найруулагчийн тухайд та юу хэлэх вэ?

-Тэр хүн бол агуу их сэтгэлгээний найруулагч гэж боддог. Бусад найруулагчид гадаад дүр, имиж, киноны ерөнхий үйл явцаа харж, жүжигчидтэйгээ харьцдаг бол манай Б.Балжинням багш хүн бүрийн дотоод сэтгэлийн илэрхийллийг аль болох тайзан дээр нүдээр нь үйл хөдлөлөөр нь харуулахыг хичээдэг. “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кинон дээр Б.Балжинням найруулагч бид хоёр маш ойр дотно харьцаатай, дүр дээрээ ажиллаж байсан. Дотоод сэтгэлгээний тал дээр маш сайхан зөвлөмж өгч, тоглуулж байсан.

-Тухайн үед Чингис хааны дүрийг бүтээж байхад танд ямар санагдаж байв?

-Тэр үед би Чингист тоглож байна гэж нэг их бодож байгаагүй. Ер нь бол манай найруулагч ч хэлж байсан. Чи нэг их сайхан удирдагч хүний дотоод сэтгэл, сэтгэхүйгээр ард түмэнтэйгээ, ээжтэйгээ, цэргүүдтэйгээ, дүүтэйгээ яаж харьцах вэ гээд сайн бод гэж билээ. Намайг тойрон хүрээлж байсан киноны маань 300 гаруй хүн болон гол дүрүүдэд тоглож байсан хүмүүсийн намайг Чингис хаан гэж бодож хүндэлж, харьцсан харьцаанаас л энэ дүр гарсан гэж боддог.

-Таны бүтээсэн Чингис хааны дүр бол хүмүүсийн сэтгэлд хамгийн их хүрсэн дүр. Та юу гэж боддог вэ?

-Тэр бол миний дүгнэлт биш. Үзэгчид, ард түмэн маань энэ олон Чингис хааны дүрүүдээс илүү ойрхон санагдсанаа нэрлэдэг байх. Би Чингис хааны дүрдээ хайртай.

-“Хүний заяа” дууныхаа талаар тодруулахгүй юу?

-1988 онд хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуай Энхтайван чамд би нэг дуу хийлээ. Хөдөлмөр сонины эрхлэгч С.Жамбалдорж гэж хүний шүлгээр хийлээ. Би чиний их олон дуурьт дуулж байхыг сонссон. Мэргэжлийн том дуу хийж өгч чамаар дуулуулъя гэж өгснөөр би дуулсан. “Хүний заяа” дуу маань урт настай, удаан жаргалтай, 36 дахь жилдээ дуулагдаж байгаа нь их сайхан.

-Мөн “Мойлхон” гээд киног та найруулсан даа?

-Миний хань Б.Баярмагнай минь Хүүхэд залуучуудын театрт ажилладаг хүн байсан. 2007 онд Хэнтийн Дадал, Биндэр, Ширээтээр “Хан хэнтий” гээд дууны клип хийх саналыг Б.Бат-Эрдэнэ аварга гаргаж, дөрвөн дуучнаа дагуулаад бид хамтдаа явсан. Тэгж явахад Буриад сумдуудын хүмүүстэй уулзаад тэдний хэлмэгдэж байсан үеийн зовлон, жаргалын талаар хань минь сонсож, тэдэнтэй уйлж дуулж ярилцсан байдаг. Тэгээд ирснийхээ дараа “Нүхэнд үлдээсэн Сувд” нэртэй зохиол бичээд надад өгсөн юм. Би киноны зохиол болгож, сценарыг нь бичээд хамгийн түрүүнд Б.Балжинням багшдаа үзүүлэхээр авч очсон. Багш нь үзье, орхичих гэсэн. Удаагүй хоёр цаг гаруйн дараагаар багш намайг хүрээд ир дээ гэсэн. Би гүйгээд очсон. Их сайхан нандин зохиол байна. Иймэрхүү маягаар кино гаргах цаг нь болсон. Салхийг нь хагалах хүн нь чи байсан юм байлгүй дээ. Зоригтой байгаарай миний хүү гэсэн. Өөрийнхөө бодсоноор хий, болохгүй бол багшаасаа асуугаарай гэсэн. Би түүнд нь зоригжоод, санхүүжилтээ яаж босгох вэ гэж бодсон. Манай Биндэр сумын харьяат “Туушин” компанийн дэд захирал Г.Пүрэвчулуун ахад үзүүлэхэд би чиний зохиолыг уншаад уйллаа, санхүүжүүлнэ ээ гэснээр энэ кино бүтэхэд том тус хүргэсэн.

Миний анхны “Мойлхон” кинонд Ардын уран зохиолч, Төрийн соёрхолт Б.Лхагвасүрэн ах маань зохиол дээр редактороор нь ажилласан. Мөн энэ киноны хоёр дууны шүлгийг нь өөрөө бичиж өгсөн. Энэхүү кинонд 60-аад уран бүтээлч оролцож байсан. Мойлхон гэдэг нэрийг би өөрөө өгсөн. Яагаад гэвэл манай буриадууд чинь “Миний мойлхон хархан нүдтэй басгад” гэж ярьдаг л даа. Тийм ч учраас Сэндэм гэж гол дүрээ сонгосон. Манай Б.Баярмаа их сайн тоглосон. Дээр нь Г.Золбоот бол маш гайхалтай дүрийг бүтээсэн. Г.Алтаншагайгаа бол маш өндрөөр үнэлсэн. Гол дүр шахуу том дүрийг бүтээсэн, сайхан жүжигчин.

Казах, Монголын хамтарсан “Хүмүчи мэргэн” гэж киноны маань хөгжим Азийн кино наадмаас Гранпри авч байсан. Би хийсэн 10 гаруй киноныхоо хөгжмийг өөрөө бичиж, найруулсан.

-Таны дотно найз “Чингис хаан” хамтлагийн дуучин, Ардын жүжигчин Д.Жаргалсайхан мөн үү?

-“Чингис хаан” хамтлагийн дуучин Д.Жаргалсайхан бид найзууд. Нарийн яривал бид Цэнхэрмандалын цэцэрлэгт хамт хүмүүжиж байсан. Дотно найзалдаг. Уран бүтээлээ их ярилцдаг, найзыгаа их хүндэлдэг. Найз маань их авьяастай. Өөрөө үгээ зохиож дуулдаг, дуулсан дуу болгон нь хүнд хүрдэг. Дуу болгоныхоо утга учрыг гаргаж дуулдаг. Монголын поп урлагийн загалмайлсан эцэг гэж би хэлнэ. Поп урлагийнхан дотроо хамгийн анх Ардын жүжигчин цолыг авсанд нь найзаараа бахархаж, энэ цолыг хүртэх ёстой хүн гэж бодож явдаг.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Хаврын өглөө DNN.mn

Сумын төвийн хавар урин бөгөөд сонин. Далаад оны дундуур зурагт дэлгэрээгүй байсан тул радио хүлээн авагч айл бүрээс хангинан “Намайг дуудаж сэрээсэн гэгээн өглөө сайн байна уу” гэсэн хүүхдийн дуу цовоо цолгин хангинах нь элбэг. Байсхийгээд л шороо шуурах ч цаагуураа урин салхи хонхорт тогтсон цасны усан тойромд жижиг давлагаа үүсгэн чийг ханх татуулна.

Иржигнэсэн жижиг давлагаа хойно хойноосоо хөөцөлдөн ирж эрэг хөвөө хавьцаагаа элдэв зомгол цаас зэргийг гаргаж хаялахын хамт банз хөрөөдөн хийсэн жижиг далбаат онгоцон тоглоомыг далбилзуулан хөдөлгөнө. Түүнийг жаалууд тоглож байгаад л орхисон бололтой. Нуурнаас хайлсан цас, усанд дэвтэж хөөн памбайсан ширэг ногооны үндэсний үнэрийг униар мэт суунаглуулан ханхлуулна. Өглөө нарны туяа тооноор эртлэн тусч бас сумын төвийн хэдэн дан байшингийн цонх алтан шаргал өнгөөр асан дүрэлзэж захиргаа,сургуулийн давхар байрны цагаан хана ногоон дээвэр нь сүрлэг ханхайн цаанаа л суурин газрын дүр төрхийг харуулна. Үхэртэй айлуудын ганц нэг үнээ хээл нь томорч хэзээ мөдгүй тугаллах дөхөж шинэ төлийн халуун чихийг нь мэнд атгаж авахын тулд хөөрхөн ажил өглөө бүр ундарна. “Даваадорж гуайгаа дууд, үнээгээ үзүүлье” гэсэн яриа гарч хэн нэгэн хүүхэд чавхны чулуу шиг нисэн одож тун удалгүй нөгөө үзмэрч нь залагдан ирнэ.

Нарийхан урт тамхи тамхины хэмээх нимгэхэн хөхөлбөр туяатай цагаан цаасанд ороон зууж хажуудах хүүхдэд “ороод шүдэнз аваад ир” гэж зандран үнээний бөгсийг анхааралтай барилан үзэх нь яг л хугархай мөч эвлүүлэн барих бариач, тэгэхдээ бүүр хэдэн үе дамжсан алдар цуу нь цуурайтсан маарамба мэт ихэмсэг.

“Өнөөдөр дагаад яв, хүнхрээ нь сэтэрчихсэн байна, үдээс хэтрэхгүй” хэмээн өөртөө тун ч итгэлтэйгээр хэлэн аман дахь тамхиа асаан гэр лүү орж хэдэн үг солихоор яарна. Яагаад гэвэл өглөө наймаас ажилдаа явах тул ийнхүү самбаачлан ойрд уулзаагүй найзтайгаа хов базах гэсэн нь тэр билээ. Сумын худалдагч хүнд ярих юм мундахгүй их байгаа. Хүүхдүүдийн түрүүч сургуульдаа явж, тоонон дээгүүр лам шувуу хосоороо “бааг” “бааг” хэмээн нөгөө тогтоол усны зүг шуурхай нисэн өнгөрч энд тэнд трактор асаах гэж туслах моторын дуу цуурай хадуулан тачигнаж амьдрал эхэлнэ.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Н.Ариунаа: Ирээдүйн хөдөлмөрийн зах зээлийг урьдчилан таамаглах аргагүй болсон DNN.mn

Элсэлтийн ерөнхий шалгалт долдугаар сарын 4-7-ны өдрүүдэд болно. ЕБС төгсөж байгаа хүүхдүүд “ямар мэргэжил сонгох вэ” гэсэн асуулттай нүүр тулдаг билээ. Энэ талаар “Opendoor” байгууллагын боловсролын зөвлөх Н.Ариунаатай ярилцлаа.

-ЕБС-ийг төгсөж байгаа хүүхдүүд мэргэжил сонголтондоо хэрхэн анхаарах хэрэгтэй вэ?

-ЕБС-ийн төгсөгч болон гэр бүлийн гишүүдийн хамгийн түгээмэл асуулт бол яах аргагүй “ямар мэргэжил сонгох вэ” юм. 10 гаруй жилийн өмнө мэдээллийн технологи өнөөгийнх шиг бидний амьдралд нэвтрээгүй байсан. Аливаа салбарын хөгжил, өөрчлөлт огцом биш байсан тул энэ мэргэжлээр сурвал илүү өндөр цалинтай, мөн эрэлттэй байх болно гээд чиглүүлэх боломжтой байлаа.Гэтэл сүүлийн таван жилийн дотор технологи, дижитал шилжилт нүд ирмэхийн зуур бидний амьдралыг өөрчлөв. Ирээдүйн хөдөлмөрийн зах зээлийг урьдчилан таамаглах аргагүй болсон. Магадгүй ажил мэргэжлийн тодорхойлолтууд ч өөр болж эхэлж байна. Хиймэл оюун ухаан өмнө нь хүн бүхэл бүтэн мэргэжил эзэмшээд хийдэг байсан ажлуудыг бие даан хийгээд эхэллээ. Тиймээс бид залууст дор хаяж таваас дээш жилийн дараа байсаар байх ажил мэргэжлийн санал болгож байна.

-Илүү л төвөгтэй шийдвэр болоод байна аа даа?

-“Ямар мэргэжил сонгох вэ” гэдэг хэцүү асуултад хариулахын тулд бид илүү өргөн хүрээний эрэл хайгуул хийх шаардлагатай болжээ. Өнөө үед хүүхэд, залуус мэргэжил сонгохоосоо өмнө өөрийгөө танин мэдэх аялалд гарах хэрэгтэй. Юу хийж чадах, юу хийх дуртай байна вэ гэдгээ тодорхойлох нь зүйтэй.

Үүнийг мэдээд авбал аль ч салбарт ажиллаж хөдөлмөрлөхөө сонгоход хялбар. АНУ-ын зарим их дээд сургуульд эхний хоёр жилийн сургалт Liberal Arts суурьтай General Educa­tion буюу суурь мэдлэгийг олгож эхэлдэг нь ийм учиртай. Хоёр жилийн дараа залуус аль салбарт ямар мэргэжлээр ажиллах нь өөрт тохирохыг мэдээд авна шүү дээ. Америкийн сургуулиуд энэ тал дээр чиглүүлээд өгөх тусгай мэргэжлийн зөвлөх, академик зөвлөхүүд ажиллуулдаг. Иймээс миний өгөх зөвлөгөө бол гадаадад ямар мэргэжлээр сурахаа мэдэхгүй байвал сургуулийнхаа зөвлөхүүдээс байнгын зөвлөгөө чиглүүлэг ав. Гадаадад сурахгүй залууст хэлэхэд, өөрийгөө хөгжүүлэх төрөл бүрийн сургалтуудад сууж, ажиллаж үзэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлээ сонгоход яаралгүй өөрийгөө янз янзын чиглэлд зоригтойгоор сорь, турш. Ингэж байж өөрийн дуртай мэргэжлийн үзүүрийг олж харна.

-Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ мэргэжил сонголтод оролцох нь зөв үү?

-Эцэг эхчүүд мэргэжил сонголт тал дээр туршлагаараа түрий барих нь элбэг. Гэтэл өнөөдрийн технологийн эрин үед өсч бойжсон залууст тулгардаг асуудлууд, тэдний ажил мэргэжлийн ирээдүй нь бидний өссөн, хүмүүжсэн орчин нөхцөлийнхөөс тэс өөр. Гэтэл ээж, аавын туршлага ирээдүйд үр дүнтэй байх уу гэвэл бас л эргэлзээтэй. Иймээс хүүхдүүд юу хүсч байгаагаа, юу хийх дуртайгаа ээж, аавтайгаа илэн далангүй ярилцаж суу. Хамтдаа шийдэл хай. Эцэг эхчүүд хүүхдээ сайн сонсох хэрэгтэй. Тэд маань улам л их мэдээлэлтэй хэрсүү болоод байхад л гэнэн цагаан хүүхэд гэж хараад байж болохгүй. Хамтдаа ажил мэргэжлүүдийг судлаад, хөнгөн хийсвэр шийдвэр гаргахаас нь сэргийлээд, болох болохгүйг нь чиглүүлээд явах нь эцэг эхийн үүрэг, хариуцлага.

-Эрэлттэй мэргэжлийг тодорхой нэрлэж хэлэхэд сүүлийн жилүүдэд яагаад хүндрэлтэй болж байна вэ?

-Яг одоо цагт эрэлттэй ажил мэргэжлийг нэрлэх амархан. Харин ирээдүйд эрэлттэй байх мэргэжлийн тухай хэлэхэд хэцүү. Учир нь хиймэл оюун, мэдээллийн технологийн хурд, шилжилт бүхий л салбаруудад хүний оролцоотой хийх ажлын байруудыг цомхотгосоор байгаа мэдээлэл их гарах боллоо. Үүнээс дүгнэн хэлэхэд, мэдээллийн технологийн мэдлэгтэй хүн аль ч салбарт хөрвөн ажиллах чадвартай болно. Улмаар хүн ба технологийг холбосон ажил мэргэжлүүд эрэлттэй болох байх. Дата шинжээч, аналитикч, блокчейн, кибер аюулгүйн инженер, UX дизайнер эсвэл дижитал маркетерүүд эрэлттэй болох хандлагатай байна. Эсвэл бүр технологийн хамааралтай болсоор буй бидний хүмүүс хоорондын харилцааг зохицуулдаг ажил мэргэжлүүд нэн чухал болж магад. Ингэхээр сэтгэл зүйч, сэтгэл судлаач, социологич, мэргэшсэн сувилагчууд эрэлт ихтэй байх магадлалтай.

-Ажил олгогч талаас сүүлийн жилүүдэд ямар шаардлага тавих болов?

-Миний хувьд ажил мэргэжилтэйгээ холбоотой жил бүр ажил олгогчдоос тавьж буй шаардлагуудыг ажиглаж байдаг. Хамгийн эрэлттэй 10 мэргэжлийн жагсаалтаас илүүтэй эзэмшсэн байвал зохих 10 ур чадваруудын жагсаалтаа гаргах болоод байна. Иймд боловсролын зөвлөхийн хувьд би гадаадад сурах залууст үзэж судлах хичээлүүдийн жагсаалтыг танилцуулж дараа нь мэргэжлээрээ дадлагажих хөтөлбөрүүдэд хамрагдахыг зөвлөх болсон. Коллеж, их сургуулиудад үзэж судалсан онолын мэдлэгийг практик дээр хэрэглэх замаар хичээлийн танхимд заадаггүй зөөлөн ур чадваруудыг давхар олж авснаар жинхэнэ үнэ цэнтэй боловсролыг олно. Ийм та бүхэн ямар нэг мэргэжилтэй уягдахаасаа илүүтэй ажил олгогч нарын хүсээд буй ур чадваруудыг олж эзэмшихэд анхаарах нь зүйтэй. Ер нь мэргэжил сонголтыг хийхдээ бас ажил олгогч нарт ямар мэргэжилтэн хэрэгтэй байгааг анзаарах нь зүйтэй. Зөвхөн ажлын байрны нэрс анхаарах бус. Харин ажил олгогчдоос ирээдүйн боловсон хүчин нь ямар ур чадвартай байгаасай гэж хүсэн хүлээж байгааг нь анзаарах хэрэгтэй.

-Гадаад улсыг зорих гэж байгаа хүүхэд залуус юун дээр анхаарах хэрэгтэй байна вэ. Хаана нийтлэг алдаа гаргаж байна?

-Сурах хөтөлбөрийнхөө нарийн ширийнийг сайн судлаарай гэж хэлмээр байна. Гадаадын сургуулиуд хичээлийн жагсаалт гаргаад вэб сайтууд дээрээ байрлуулчихдаг. Гэтэл тэр хэсгийг олж судлахаасаа илүүтэй төлбөр мөнгө, сургуулийн чансаа хараад байдаг. “Opendoor” энэ тал дээр маш их анхаарч хичээлийн төлөвлөгөөг танилцуулж ойлгуулахыг хичээж ажилладаг. Мөн манай залуус гадаадын дипломтой байхад л болно гэдэг бодолтой. Өндөр хөгжилтэй АНУ, Ирланд, Канад, Япон зэрэг улсууд дээд боловсролыг эзэмшсэн гадаад оюутнуудад мэргэжлээрээ ажиллах дадлагажих боломжийг олгодог. Эдгээр улсууд нь залуу боловсон хүчний нөөцийн хомсдолд орчихсон тул ийм нээлттэй бодлого баримтлаад байгаа хэрэг. Тэгвэл энэ боломж нөхцөлийг бүү алдаарай гэж зөвлөж байна. Ажлын гараагаа өндөр хөгжилтэй улсад эхлүүлэх нь чамайг илүү өндөр үнэ цэнтэй болгоно.

-Ямар нийтлэг шинжтэй хүүхэд залуус сурч байгаа салбараасаа шантрах, өөрчлөх нь их байдаг вэ?

-Ажил мэргэжлээсээ шантрах буюу шатаж дуусах (burnout) гэж яригдах болсон. Залуу хүмүүс тогтмол ажлын хэв маягт ажиллаад багагүй хугацааны дараа ийм мэдрэмжүүдийг авдаг. Өөрийгөө байнга хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тухайлбал, шинэ ур чадварт суралцах гэх мэт. Тухайлбал, гадаадад хэсэг хугацаанд суралцах нь “burnout” болсон байдлаасаа түр зуур хөндийрч өөрийгөө танин мэдэх бас нэг аялал гэж боддог. Манайхаар үйлчлүүлж Ирландад англи хэл сурахаар явж буй залуус иймэрхүү burnout мэдрэмжээс салах бодолтой байдаг. Энэ бол муугүй санаа шүү. Аялна, сурна, ажиллана.

-Хиймэл оюун ухаан хэдий хөгжсөн ч ямар мэргэжил тогтмол ажлын байраа хадгалж үлдэхээр ажиглагдаж байна вэ?

-Хиймэл оюун ухаан санаанд оромгүйгээр бидний амьдралыг өөрчилж байна. Мэдээллийн технологи, банк санхүү, хууль эрх зүй, эмнэлэг, боловсрол гээд нэвтрээгүй салбар алга. Хиймэл оюун ухааныг хүн бүтээж бас хиймэл оюун ухааны хийсэн бүтээснийг хөрвүүлэх нь хүний хийх ажил. Иймд аль ч салбарт программ хангамжийн мэдлэг, ур чадвар бол заавал эзэмших цагаан толгой гэж болно. Тиймээс, сурах мэргэжлээ сонгож чадахгүй байвал мэдээллийн технологийн үзүүрээс атгаад авсан байхад алзахгүй гэж эцэст нь хэлье.

-Боловсролын зөвлөх ажлыг хэд дэх жилдээ хийж байна вэ?

-“Opendoor” байгууллагаа 2002 оноос хойш 22 дахь жилдээ гадны орны боловсролын зөвлөх үйлчилгээг үзүүлж байна.Бид одоогоор АНУ, Канад,Ирланд, Япон, Малайз, Тайвань, Хятад зэрэг 10 орчим улсын 60+ их дээд болон гадаад хэлний сургуулиудтай хамтран ажиллаж байна. Бид хамтран ажилладаг гадны сургуулиудын кампусаар зочилж гадаад оюутан хариуцсан ажилтнууд нь хэрхэн ажиллаж байгаатай танилцдаг. Ингэх явцад мэргэжил сонголтын талаар мэдээлэл өгч, ямар хөтөлбөрөөр сурах талаар чиглүүлэг өгдөг тусгай зөвлөхүүд ажилладгийг мэдсэн. Ингээд залуустаа энэ талаар мэдээлэл түлхүү өгч гадаадад сурах хугацаандаа эдгээр мэргэжил хөгжлийн зөвлөхүүдтэй ойр байхыг зөвлөх болсон. Улмаар 10 гаруй жилийн өмнөөс өөрсдийн гадаад боловсролын зөвлөх үйлчилгээндээ мэргэжил сонголтын талаар чиглүүлэг өгч эхэлсэн.