Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Сонгууль ойртоод юм, юм л болж байна. Тэр дундаа улс орон даяар “Шинэ хоршоо” гээчийг л толгойтой болгон ярьдаг болов. Нэг ёсондоо МАН зуд далимдуулаад сонгуулийн сурталчилгаагаа аль эрт эхэлж, төгсгөл дээр нь гаргаж тавьсан зүйл нь энэ хоршоо л доо. Гэхдээ яг ч өөрсдийнх нь бодож олоод, хэдэн малчдынхаа амьдралыг өөд татчихъя гээгүй бололтой. Яахав, эрх барьж байгаа намын хүчийг харуулж, олон тэрбум, их наядаар яригдах зээл олгоод эхэлсэн л болохоос биш Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн Л.Одсэр аль хэдэн жилийн өмнөөс л ярьж байсан “Чинээлэг малчин” төслийг хуулчихсан мэт л харагдаад байгаа юм. Малчдад их хэмжээний хөнгөлөлттэй зээл олгочихвол ирээдүйд бүгдээрээ ямар ч цас зуд, ган гачгийг ажралгүйгээр мал сүргээ түм бумаар өсгөж цэнгэлийн манлайд хүрэх юм гэнэ. Гэтэл залхуу, арчаа муутай нь л дийлэнхдээ хотоо харлуулдаг гэдгийг он цаг хангалттай харуулсан биз дээ. Харин хадлан тэжээлийг гараараа зулгаахаас бусдаар бэлдэж, өвөлжөө саравчаа сайтар зэхсэн нь бараг л өнчин ишигний гарлагагүй даваад гардаг. Угаас цас зуд гээч чинь хэдэн мянганы өмнө учирч л байсан. Цаашдаа ч мянган жилээр тохиолдох л зүйл. “Нэр нэгтийн чих нэг” гэгчээр малчид гээд бичихээр мал дагасан бүхэн өөрсдийг нь мууллаа, доромжиллоо гээд сортосхийж магадгүй. Гэхдээ тийм биш гэдгийг сортоотой, ухаантай хэсэг нь ойлгоно. Мал маллана гэдэг ерөөс ажлаас залхуурсан хойрго нэгэн араас нь дагаад сажилж байхад л болчихдог зүйл биш шүү дээ. Дээрээс нь төр засгаас ингэж малла гээд заагаад өгчихдөг зүйл бүр биш. Малч ухаан гэж нэг зүйл байна. Тийм ч болохоор “Малаа яаж маллахаа Марксизмаар заалгахгүй” хэмээх үг гарсан биз.

Манай сонины Ерөнхий эрхлэгч эртхэндээ “Мал дагавал мал болдог” хэмээн хатуухан бичсэн байдаг. Үнэхээр ч манай улсад мал нь бараг шашин болчихсон гэхэд болно. Үндсэн хуульдаа хүртэл “Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” хэмээн заачихсан. Үүнээс үзвэл манайх мал аж ахуйн орон гэмээр. Гэвч тийм биш. Олон малтай болсныгоо мал аж ахуйн орон гэж хэлдэггүй байх. Хэрэв үнэхээр ийм орон мөн юм бол өнөөдөр яагаад бидэнд малын түүхий эд боловсруулах нэг ширхэг ч үйлдвэр байхгүй байгаа билээ. Сонгууль бүрээр амладаг ч барьж байгуулсан нь алга. Тийм болохоор малын түүхий эдүүд нь сохор зоосны ч үнэгүй учраас өнөөдөр жалга, судаг бүрээр өмхийрөөд хэвтэж байна. Халдварт болон гоц халдварт өвчнөө бүрэн эмчилж чаддаггүй, энэ талын мэдээллүүд нь ил тод байдаггүй учраас манайхаас мах авдаг орон ч тэр бүр байхгүй. Иран улс руу хонины мах гаргалаа гээд нэг хэсэг шуугьсан. Харамсалтай нь бид биш, тэд өөрсдөө зохих ёсоор нь нядалж, боловсруулж байж гаргасан байдаг. Гэтэл салбар яам, Засгийн газар нь эрийн сайндаа хэдэн хонь гаргачихсан аятай л аашилсан. Мал аж ахуйн орон болохын тулд мал нь эрүүл, мах нь стандартын дагуу боловсруулагдсан, түүхий эдүүд нь үнэтэй байх ёстой. Тэр ч бүү хэл түүхий эдээ дотооддоо боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн хийдэг болж байж ярихаас биш одоогийнх шигээ байвал 70 бүү хэл 700 сая малтай байгаад ч мал аж ахуйн орон болох боломжгүй. Зарим мэргэжилтнүүдийн хатуухан хэлж буйгаар мал бидний хөгжлийг хойш татаж байна гэнэ. Учир нь таван малтай л бол өлсөж, цангахын зовлон үзэхгүй. Өлсөхгүй болохоор хөгжил дэвшлийн тухай боддоггүй, шинэ зүйл санаачилдаггүй гэх юм. Магад ч үгүй биз. Үнэхээр ч бид чинь үлгэр домог дээрээ хүртэл адгийн гуйлгачинаа “Таргийн таван ямаатай” хэмээн бичиж ирсэн ард түмэн. Нээрээ ч таван ямаатай хүн чинь яаж ч өлсөх билээ дээ. Өлсөх нь бүү хэл арчаатайхан байвал ганц хоёрхон жилийн дотор өнөөхөө өсгөөд, хавартаа хэдэн саяар тоологдох ноолуурын мөнгө, төр засгаас урамшууллын мөнгө халаасалчихна. Нэг үгээр саятан болно оо гэсэн үг. Ингээд л дутагдах гачигдахын зовлонгүй амар жимэр амьдарч байж үйлдвэр, үйлчилгээ, хамтрал хоршоо гэж явах ямар ч хэрэг байхгүй. Эдгээр нь байхгүй учраас улсын хөгжил ярих боломжгүй.

Магтаж, мандуулах зүйл байхгүй ч социализм монголчуудыг малаас нь бараг салгасан байсан гэдэг юм билээ. Малтай хэсгийн ихэх нь хагас суурин байдлаар маллаж, үйлдэр угсаагаа сайжруулах, өвчин тахалгүй байх тал дээр анхаарч ирсэн байдаг. Гэтэл одоо ардчилсан нийгэмд хэдэн малчдаа банкны зээлээр барьцаалаад таван малтай нь жалга бүрийн аманд хатаах нь. Учир нь хоршоо байгуулж хэчнээн ч тэрбум төгрөгийн зээл авсан түүнийгээ зөв захиран зарцуулах, өсгөн үржүүлж байж өр зээлээ төлнө. Ерөөс эдийн засаг, санхүү нягтлан гэдэг чинь тусгай мэргэжил болохоос бус 10 малчин нийлэхээрээ л болчихдог зүйл биш. Тийм болохоор сонгуулийн шоу дууссаны дараа зээл авсан малчид маань хэдэн малаа банкинд тушаачихаад их хотынхоо гэр хорооллыг тэлж, янданг нь нэмээд “улныхн”-ы тоонд шилжинэ. Үгүй бол өнөөх зээлийг нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр төлж, арилжааны банкуудаа угжаад улсын эдийн засаг элгээрээ хэвтэнэ. Тийм ч болохоор “Шинэ хоршоо” гээч нь Монголын хөгжлийг хойш татах гэсэн бодлого биш байгаа гэж бодоход хүрч байна.

Энэ жилийн өвөл, хавар чангахан болсон. Тэр үеэр хөдөө гадаа явж байхад ихэнх малчин эрчимжсэн болон хагас эрчимжсэн мал аж ахуйг хэрэгжүүлэх, хөгжүүлэх талаар ярьцгааж байв. Тиймээс одоо л нэг зөв голдирлоо олох нь гэсэн горьдлого төрж байлаа. Гэтэл эрх баригчид сонгуулийнхаа шоу болгож орхилоо. Аливаа зүйл өөрийн жам ёсоор хөгжиж байж л амжилтад хүрдэг. Түүнээс биш төрөөс бүхнийг зохицуулаад, мөнгөөр далайлгаад тэр бүр бүтэхгүй. Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар гэхэд улсын хэмжээнд 2500 хоршоо шинээр байгуулагдсан гэсэн дүн мэдээ байна. Сум болгонд төрийн албан хаагчид хуваарилагдан ажиллаж, малчин бүрийг гуйж яваа юм чинь арга ч үгүй биз. Ингээд зогсохгүй 157 хоршоонд нийтдээ 16.1 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон бөгөөд арилжааны банкуудад 256 хоршооны зээл судлагдаж байна. Тэгэхээр зээлийн мөнгөн дүн цаашдаа ч өснө. Энэ зээл яваандаа хоёр дахь Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн болон Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сан болохгүй гэсэн баталгаа байхгүй.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Шинжлэх ухааны академийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Д.Золбоотой ярилцлаа.

---

-Швейцарьт энэ сарын 15-нд Украины энхтайвны чуулган болох гэж байна. Ямар учиртай чуулган болох бол?

-Хүн төрөлхтний сүүлийн хэдэн мянган жилийн түүх дайн тулаанаас ангид байж чадаагүй нь үгүйсгэж боломгүй гашуун үнэн. Сор сэтгэгчид энэ талаар сэтгэлээ чилээж, сургаал номоо айлдсан байдаг. Хоёр мянга гаруй жилийн тэртээ эртний Хятадын суутнуудын нэг Сүнзийн “Дайтах урлаг” бүтээлдээ байлдахгүйгээр ялах нь хамгийн шилдэг арга гэж бичиж байсан талаар манай нэрт орчуулагч нар танилцуулж байгааг харж болно. Дэлхийн улс төрийн түүхэнд төвийг сахих талаараа сонгодог жишээ болсон Швейцарь улсын Бургенсток амралтын газар энэ сарын 15-16-ны өдөр зохион байгуулагдах хурал уг зорилгыг агуулж байгаа байх.

Өнөөгийн бидний өдөр тутмын мэдээлэлд байнга давтагддаг болсон “асуудлыг яриа хэлэлцээний аргаар шийдвэрлэх” гэдэг зарчмын нэг илрэл. Долоогийн бүлэг болон Европын холбоонд Украины талаас удаа дараа тавьж байсан хүсэлтийн хариу гэж шинжээчид бичээд байгаа нь үнэний ортой биз. Гэхдээ энэхүү чухал үйл ажиллагаандаа дайтагч хоёр талыг хамтад нь оролцуулахгүйгээр яригдаж байгаад эгдүүцэж буй хүмүүс олон байх шиг байна. Өнгөрсөн оны зургадугаар сараас хойш энэ хүрээнд дөрвөн удаагийн олон улсын цуврал уулзалтууд болж өнгөрсөн ч хүсэн хүлээсэн үр дүнд хүрээгүй л байна.

-В.Зеленский дэлхийн удирдагчдыг тус чуулганд оролцохыг уриалсан. Монгол Улс оролцох болов уу?

-Би яг гадаад харилцааны гал тогоо, дотор нь байдаг хүн биш болохоор мэдэхгүй байна гэдгээ шуудхан хэлье. Бидний өмнөөс битгий оролцоорой гэсэн байр сууриа илэрхийлсэн байхыг хараад харин гайхсан шүү. Уг нь тусгаар тогтносон, НҮБ-ын гишүүн улс өөрийн байр суурьтай байхыг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй л дээ. Гэхдээ судлаачийн хувьд оролцоосой л гэж бодож байна. Дэлхийн улс орнуудын хамтын нийгэмлэг, олонх нь юу гэж ярьж байна гэдгийг бодитоор мэдрэх, өөрсдийнхөө байр суурийг илэрхийлэх хамгийн том боломж гэж бодож байна. Оролцохгүй байлаа гээд ямар ашиг тус гарахыг харин хэлж мэдэхгүй юм. НҮБ-ын санал асуулганд “түдгэлзэх” байр суурьтай байхаас өөр асуудал. Манай улс гэхээс өнөөгийн улс төрийн бодлого тодорхойлж байгаа их гүрнүүд жишээлбэл, БНХАУ зэрэг улсууд идэвхтэй оролцвол асуудал шийдэхэд тустай юм даа. Зохион байгуулагчдын зүгээс 160 гаруй улс, байгууллагад урилга хүргүүлснээс 100 гаруй нь одоогоор оролцохоо илэрхийлсэн байна.

-Ж.Байден, Си Жиньпин нарыг чуулганд ирж оролцохыг онцгойлон хүссэн тухай олон улсын агентлагууд мэдээлж байна. Тэд ямар байр суурьтай байгаа бол. Шинжээчид энэ талаар ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Яг үнэндээ энэ дайныг зогсоож чадах бодит хүч бол дэлхийн том гүрнүүд шүү дээ. АНУ, БНХАУ-гүйгээр энэ асуудал шийдэгдэнэ гэж бодохгүй байна. Мэдээж хэрэг тухайн их гүрнүүд ч өөрсдийнх нь оролцоо, саналыг сонсохгүйгээр асуудал шийдэгдэхийг хүсэхгүй л байх. АНУ-ын ерөнхийлөгчийн хувьд сонгуулийн үйл ажиллагааны улмаас дэд ерөнхийлөгчөө оролцуулахаар болсонд нь зарим хүмүүс сэтгэл дундуур л байх шиг. Хүн төрөлхтний түүхэнд тохиож байсан дайн, тулаан сунжрах тусмаа л зардал сүйтгэл нь нэмэгдэж, асуудлаа шийдэж чадахгүй байдалд хүрдэг шүү дээ. Өнөөдрийн хамгийн том асуудал болоод байгаа Орос, Украины дайны хямралыг шийдэхэд БНХАУ өөрийн боловсруулсан саналаа тодорхой илэрхийлсээр ирснийг үнэлэхгүй байж болохгүй. Дундын шийдэл олох байх гэсэн хүлээлт бүх хүнд л байгаа байх.

-Энэхүү чуулганы дараа дайны нөхцөл байдал ямар болно гэж үзэж байна вэ?

-Ямартаа ч улс орнууд нэгдсэн байр суурьтай болно гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Гэхдээ мэдээж хэрэг дайныг шууд зогсоох хэмжээний шийдвэр гаргана гэдэг боломжгүй. Хамгийн гол нь олон улсын улс төрийн дэг журмыг эвдсэн энэ мэтийн үйл ажиллагаа дахин гаргахгүй байхад бүгдээрээ анхаарна гэдэгт найдаж байна.

-Орос Украины дайн хэзээ намжих бол?

-За даа, манайхны дунд хэлэлцдэг “Тааж мэддэг таван хаан биш Тамшаалж иддэг тарлан бух биш” гэдгийн адил мэддэг юм шиг хариулбал ёс зүйгүй асуудал болох байх. Ямар нэгэн байдлаар мэддэг юм шиг хариу өгвөл олон нийт шоолно л доо. Нэг л үнэн юм бий. Дайн гэдэг маш их мөнгө, зардал гардаг зүйл. Зардал гэдэг хэзээд хязгаартай зүйл. Энгийн логикоор бодоход “Цэргийн тусгай ажиллагаа” гэх зүйл ингэж сунжирна гэдгийг санаачлагчид нь анхнаасаа тооцоолоогүй гэдэгт итгэлтэй байна.

Амь үрэгдсэн цэрэг дайчдын тоо, жагсаалаас гарсан цэрэг техник зэргийг хоёр тал өөр өөрийнхөөрөө л мэдээлэх юм. Ер нь түүх болж амжаагүй тул дүгнэлт хийхэд эрт байна л даа. Орчин цагт дайны бодит хохирлоо үнэн зөвөөр мэдээлэх нь сайн зүйл дагуулдаггүй гэдэг ойлголт байдаг. Тиймээс хоёр талын мэдээллийг харьцуулж, дунджийг нь харсан нь дээр бололтой, одоохондоо. Улстөрчдийн шийдвэрээр энгийн иргэд, цэргийн албан хаагчдын амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө хохирч байгааг харах хүсэх зүйл биш юм даа.

 

 

Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангийн хугацаат цэргийн албан хаагч өнгөрсөн тавдугаар сарын 30-нд Төв аймгийн Цээл сумын нутагт автомашины ослоор нас барсан харамсалтай хэрэг гарсан талаар мэдээлж байсан билээ. Амиа алдсан цэрэг 2023 оны II дугаар ээлж буюу өнгөрсөн аравдугаар сард Булган аймгийн Дашинчилэн сумаас цэргийн албанд татагдсан 18 настай Б гэх залуу байсан юм. Тодруулбал, өнгөрсөн оны аравдугаар сарын 12-ны өдөр 18-25 насны урьдчилан үзлэгт хамрагдсан залуучуудаас 14 нь тэнцэж цэргийн албанд морджээ. Тухайн үед тэднийг аав ээж, ахан дүүс, сумын удирдлагууд, нутгийн олон нь “Цэргийн албаа хариуцлагатай хаагаад ирээрэй” хэмээн үдэж буй үйл явдлын гэрэл зургууд орон нутгийн цахим хуудсанд тавигдаж байжээ.

Хэргийн талаар ЦЕГ-аас мэдээлснийг эргэн сануулбал, “Төв аймгийн Цээл суманд томилгоот үүрэг гүйцэтгэж байсан 05 дугаар ангийн алба хаагч зам тээврийн осолд өртөн харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гарсан. Зам тээврийн ослын гэмт хэрэгт тухайн нутаг дэвсгэрийн цагдаагийн байгууллага мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Дотоодын цэргийн байгууллагын албаны зохион байгуулалт, үйл ажиллагаатай холбоотой асуудал дээр ЦЕГ-ын Дотоод хяналт шалгалт, аюулгүй байдлын газраас холбогдох албаны шалгалтыг хийж байна. Дотоодын цэргийн ангиуд өөрсдийн туслах аж, ахуйг дэмжих зорилгоор хугацаат цэргийг тусгай ажилд томилуулан ажиллуулдаг. Энэ хүрээнд л явагдсан” гэсэн юм.

Ослыг харсан нутгийн иргэн манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Цээл сумын нутагт “Чандмань баян бүрд” гэх хувийн эзэмшлийн компанийн тариалангийн талбайн хашааг цэргүүдээр бариулж байсан. Дотоодын цэрэгтэй ямар ч хамаагүй. Осол оройн 22 цаг орчимд болсон. Найман тоннын даацтай ачааны машиныг уулын уруу асаахаар өнхрүүлсэн. Энэ ачааны машин нь тоормосгүй. Талийгаач цэргийг буугаад машины дугуйнд ивээс хий гэсэн. Ивээс хийж байгаад машины дугуйн доогуур орчихсон. Тоормосны оронд цэргээр ивээс хийлгэсэн болж таарч байгаа юм. Гол нь оройн цагаар ажиллуулж, бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл ашиглан хүний амь хохироосонд тэр нутгийнхан шүүмжлэлтэй хандаж байгаа” хэмээн дурдсан байдаг.

Бид талийгаачийн ар гэрийнхэнтэй уулзахаар Булган аймгийн Дашинчилэн сумыг зорилоо.

л цэрэг амиа алдсан хэргийн талаар хүн болгон ярьж байв. “Энэ бол энгийн осол биш. Машинд ивээс хийх гэж байгаад дугуйн доогуур нь орчихсон юм билээ” гэж ярих хүмүүстэй ч таарлаа. Энэ тухай нутгийн иргэн ярихдаа“Нутгийн хүүгийн амь насыг хохирооход тухайн машины жолооч буруутай байж болох ч энэ бол Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангийнхны 100 хувийн буруутай үйлдэл. Эзэн холбогдогчтой гэж ар гэрийг нь тайвшруулж, шүүх хурал болтол юм ярих хэрэггүй гэж байгаа нь зориуд өөрсдийгөө өмгөөлж, хамгаалж буй явдал гэж хардаж байна” гэв. Дашинчилэн сумын иргэн М хэлэхдээ “Өмнө нь цэргүүдийн тухай олон аймшигтай мэдээ сонсож байсан л даа. Одоо бүр суманд минь ийм аймар зүйл тохиолдож, дөнгөж 18 настай сайхан залуу өөрийн саналаар цэргийн албанд мордоод, эх орондоо тангараг өргөж, эх орны хүү болсон ч энхийн цагт амь насаа алдсанд тун харамсалтай байна. Бид хүүхдээ хэнд итгэж цэрэгт мордуулах болж байна вэ. Үнэхээр айдас төрж байна. Тухайн хүлээж авсан цэргийн ангийн шат, шатны удирдлагууд нь цэрэг залуусын амь нас, эрүүл мэндийг нь бүрэн хамгаалж чадахгүй юм бол бид хүүхдүүдээ цэрэгт явуулах хэрэг байна уу гэж бодож сууна” гэлээ. Иргэн Д “Талийгаач хүүгийн ээж их зовлон үзэж байна даа. Нөхөр нь тал харваад удаж байгаа. Хаа очиж нөхөр нь ухаан санаа саруул, таяг тулаад явах нь явдаг. Овоо хэдэн малтай. Өнгөрсөн өвлийн зуднаар мал нь нэлээд хорогдсон. Цөөхөн үлдсэн малаа айлд тавьсан юм шиг байна лээ. Аав нь мал дагах боломжгүй тул тэднийх төв рүүгээ орсон л доо” гэж ярив. Нутгийн ахмад настан “н.Цэрэннадмид гуайн нөхөр Мягмарбаатар гэж том биетэй залуу байв. Ослоор нас барж, Цэрэннадмид гуай хоёр охинтойгоо үлдэж байсан. Тэдний нэг охин Мөнхзул, амиа алдсан цэрэг залуугийн ээж нь юм. Тухайн үедээ намын үүрийн даргын алба хашиж байсан Даваадоржийн хүү Зоригоотой гэр бүл болсон. Талийгаач хүү эмээгийнхээ нэрээр овоглодог. Зоригоо нь хойд аав нь юм. Гэхдээ хүүдээ огт муу хандаж байгаагүй” гэв. Тэгвэл талийгаачийн ангийн багш “Манай ангийн Б дуу цөөтэй, номхон дөлгөөхөн, элдэв муу зуршилгүй, сурлагаар дундаж хүүхэд байсан. Би тавдугаар ангиас нь дааж авч байсан юм. Харин Б есдүгээр ангиа төгсөөд, коллежид сурахаар явсан. Гэхдээ ангийнхаа төгсөлтийн баярт ирж оролцож байлаа. Маш харамсалтай, шавиа нас барсныг дуулаад үнэхээр цочирдлоо. Ангийнхаа хэдэн хүүхдүүдтэй нийлээд талийгаачдаа зориулж мод тарьчихаад гэрт нь очсон. Гэнэт ослоор үрээ алдсан хүмүүс ямар сайн байхав дээ. Бүгд яах учраа олохгүй байна гэж байсан” хэмээв.

Талийгаач Б сурагч байхдаа дотуур байранд олон жил амьдарчээ. Түүнтэй хамт байдаг байсан найзтай нь уулзахад “Б маань манай доод ангийн хүүхэд байв. Багын дуу цөөтэй, даруухан. Найз маань дотуур байранд манай анги, өөрийн анги, мөн доод ангийнхаа хэдэн хүүхэдтэй нийлдэг байлаа. Тэгээд найзуудтайгаа хамтдаа цэрэгт явахаар болж, өнгөрсөн намар цэргийн албанд татагдсан юм” гэж ярьж байв.

Амиа алдсан цэргийн ээж М.Мөнхзултай цөөн хором ярилцлаа.

-Танайх ам бүл хэдүүлээ вэ. Хүү тань айлын хэд дэх хүүхэд байв?

-Манайх ам бүл тавуулаа. Миний хүү айлын том нь байсан. Хоёр дүүтэй. Эзэн холбогдогчтой болохоор биднийг хэргийнх нь талаар хамаагүй задруулж болохгүй гэсэн. Хүүд минь задлан шинжилгээ хийсэн. Шүүх хуралд бид өмгөөлөгч авч оролцоно. Харамсалтай, маш их гомдолтой гэдгээ хэлсэн. Гомдохгүй гээд ч яахав. Одоо л яг 19 нас хүрэх гэж байсан сайхан хүү минь шүү дээ.

-Хүүтэйгээ та хамгийн сүүлд хэзээ холбогдсон бэ?

-Өнгөрсөн тавдугаар сарын 26, 27-нд хүү маань өөрөө залгаж над руу ярьсан. “Ээж ээ, би овьёос тарьдаг тариалангийн талбайд ирсэн байна. Тавдугаар сарын 30-нд энэ ажлаасаа бууна. Цэргийн анги руугаа очно” гэж л хэлсэн. Өөр онц юм яриагүй.

-Та хүүгийнхээ тангаргийн баярт очиж чадсан уу?

-Зудтай, цас ихтэй байсан болохоор би хүүгийнхээ тангаргийн баяраар очиж чадаагүй. Хүү минь үе, үе өөрөө залгаж гэрийнхэнтэйгээ ярьдаг байсан.

-Хүү тань зан аашийн хувьд ямар хүүхэд байсан юм бол?

-Зан ааш сайтай, дөлгөөхөн, даруу, хүүхэд байсан. Уг нь цэрэгт яваад олны дунд ороод өөрийгөө илэрхийлж, нээлттэй болж байсан.

-Цэрэгт явах саналыг өөрөө гаргасан уу?

-Тийм ээ. Өөрийнхөө саналаар явсан. Хүү маань коллежоо цахилгаанчнаар төгссөн. Мэдээж залуу хүн байсан болохоор ирээдүйн амьдралынхаа талаар том зорилго, мөрөөдөлтэй байлгүй яахав. Гэвч нөхөр маань харваад хөдөлмөрийн чадвараа алдсан болохоор хүү минь цэргээс халагдаж ирэнгүүтээ ээж, аавдаа тусалж, мал маллаж өгнө гэдэг байсан юм.

-Ослын талаар та бүхэнд хэзээ мэдэгдсэн бэ?

-Цэргийн ангиас танай хүү осолд орчихлоо гэж тавдугаар сарын 30-ны шөнө 00:00 цагт хэлсэн. Энэ мэдээг дуулаад тэнгэр хөмрөх шиг л болсон. Одоо ч эвлэрч чадахгүй байна. Хүүгийн минь ажил явдал энэ сарын 5-нд болсон гэв.

Талийгаач цэргийн ахтай уулзаж, дараахь мэдээллийг авлаа.

-Цэргийн ангиас та бүхэнд ослын талаар яг ямар мэдээлэл өгсөн бэ?

-Цэргийн ангийн удирдлагууд болон тухайн компани хоорондын байгуулсан гэрээний дагуу Төв аймгийн Цээл суманд танай хүү ногооны талбайд ажиллаж байсан. Найман цэргийг нэг ахлагч хариуцаад явсан. Тэр компанид найман тоннын өнхрүүлж асаадаг ачааны машин байсан юм билээ. Түүнийг уулын уруу араанд нь хийгээд зогсоочихсон байсан. Талийгаач хариуцаж явсан ахлагчтайгаа цаашаа хараад анхаарал нь сарнисан байдалтай байхад машины араа салж, мөргөсөн. Үүний улмаас амиа алдсан харамсалтай осол гарлаа гээд уучлалт гуйсан.

-Бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл ашигласнаа тухайн компанийн зүгээс юу гэж тайлбарласан бэ?

-Энэ талаар бидэнд ямар нэгэн мэдээлэл өгөөгүй. Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангитай гэрээ байгуулсан тэр компанийн удирдлагууд бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл ашигласан буруутай үйлдэлдээ 100 хувь хариуцлага хүлээнэ байх гэж бодож байна.

-Эзэн холбогдогч гэж хэн, хэнийг хэлж байна вэ?

-Бидний ойлгож байгаагаар тэр компанийн бүрэн бус тээврийн хэрэгслийг жолоодож байсан 30 настай иргэн эхний эзэн холбогдогч болж байгаа юм билээ. Би талийгаачийн цусан төрлийн ахынх нь хувьд тушаал гаргаж явуулсан тухайн ангийн захирагч, найман цэргийг нэг ахлагчтай хүлээж авсан компанийн захирал, цэргүүдийг хариуцаж явсан ахлагч нар буруутай. Тэд бүгд хариуцлага хүлээх ёстой гэж бодож байна. Шүүхийн шинжилгээний хариу гарч, бүх зүйл хуулийн дагуу үнэн зөв шийдэгдээсэй гэж хүсч явна.

Дүү маань энэ айлын тулгуур багана болсон хүү нь байлаа. Аав нь бие муутай. Хоёр дүү нь сурагч. Ээж нь хөдөө гарч малаа маллах, сургуулийн хүүхдүүдээ харж хандах гээд маш их завгүй байдаг. Хүү нь цэргийн албаа нэр төртэй хааж ирээд, ээж аавдаа тусалсан бол энэ хүмүүсийн амьдрал арай өөр байх байлаа. Хэвлэл мэдээллээр бичиж буй шиг яадгаа алдчихсан хүмүүс биш л дээ. Хайхрамжгүй дарга, компаниас болж, түшиг тулгуур болсон сайхан хүүгээсээ хагацаад сууж байна. Ямар ч хууль шүүхийн байгууллагын өмнө гомдолтой л гэж хэлнэ. Эх, үрийн хагацал гэж үнэхээр хэцүү юм. Өдий хүртэл яаж өсгөлөө дөө. Ээжид нь их хүнд цохилт боллоо. Яах учраа олохгүй л сууна лээ. Аав нь байнга л хүүгийнхээ зургийг харж уйлах юм. Хоёр дүү нь ахынхаа тухай мэдсэн. Эрэгтэй дүү нь ахтайгаа илүү ойр өссөн, ухаан суусан болохоор нөхцөл байдлыг ойлгож, ээжийнхээ хажуунаас салахгүй ойрхон л байна.

-Талийгаач хүүг нутагт нь хөдөөлүүлсэн гэж сонссон. Тухайн цэргийн ангиас ажил явдлынх нь зардлыг хариуцсан гэл үү?

-Талийгаач дүүгээ төрж өссөн нутагт буюу өвөө, эмээг нь хөдөөлүүлсэн газарт нутаглуулсан. Цэргийн анги 100 хувь буруутай гэдэг утгаар ажил явдлын зардлыг бүрэн хариуцсан.

-Таны дүү шиг инээд хөөртэйгөөр эр цэргийн албанд мордоод буцаж гэртээ ирээгүй залуус олон. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Хайран сайхан хүүхдүүд дөнгөж ээж, аавын гараас гараад л эх орны хүү болж зэвсэгт хүчинд очоод, янз бүрийн хариуцлагагүй дарга нарын буруугаас болж, амь нас нь эрсдэж байгаад туйлын их харамсаж байна. Ийм эмгэнэлтэй үйл явдал манай гэр бүлийг ч бас дайрлаа. Цаашид цэргийн албанд дахин нэг ч аавын хүүгийн амь эрсдэхгүй болгохын төлөө талийгаачдын ар гэрийнхэн нь асуудлыг хэлэх ёстой газарт нь үнэн зөвөөр хэлж байгаасай. Цэргийн албанд залуусаа явуулахгүй бол эх орноо хэн хамгаалах вэ. Гэтэл энхийн цагт эр цэргийн албанд эрүүл саруул мордсон хүүхдүүд эндээд байхаар хэн хүүхдээ явуулахыг хүсэх юм бэ. Энэ тал дээр төр засаг нь анхаарч, Батлан хамгаалахын сайд, төрийн цэргийг хариуцдаг албан тушаалтнууд бүгд дор бүрнээ үүргээ ухамсарлаж, хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

Л.МИНЖМАА

 

Зарим хуульч сошиал хаягаараа сонгуулиар дэмжиж байгаа хүнийхээ постыг түгээхийн тулд Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлнэ. Бүртгүүлэхгүй бол торгоно гэсэн агуулгатай мэдээлэл хийсэн. Энэ талаар Сонгуулийн ерөнхий хорооны Тамгын газрын дарга Д.Бат-Эрдэнээс тодрууллаа.

---

-Нэр бүхий хуульч хувийнхаа хаягаар дэмжиж байгаа хүнийхээ постыг шэйрлэхийн тулд Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлнэ, үгүй бол 5 сая төгрөгөөр торгуулах юм байна гэсэн агуулгатай зүйл ярьсан. Үнэн үү?

-Ор үндэслэлгүй худал мэдээлэл. Цахим орчинд бусдыг дэмжсэн, дэмжээгүй талаараа өөрийн байр сууриа илэрхийлэх, хэн нэгний постыг шэйрлэхийн тулд аль нэг байгууллагад бүртгүүлнэ гэсэн журам хаана ч байхгүй. Энэ бол худал, төөрөгдүүлсэн мэдээлэл. Ер нь энэ мэдээллийг хийж байгаа хүн яг энэ  мэдээлэл хүргэсэн сувгаараа дамжуулж залруулга хийх нь зөв байх.

Сонгуулийн хууль тогтоомжийг өөрөөр тайлбарлаж байгаа, эсхүл сонгогчдыг төөрөлдүүлсэн, худал мэдээлэл өгч байгаа бол хуульд заасан хариуцлага бий гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

-Ер нь цахим хаягийг бүртгүүлэх тохиолдол бий юү?

-Цахим орчин ашиглан сонгуулийн сурталчилгаа явуулах, түүнд хяналт тавих журам нийтэд нээлттэй байгаа (https://m-election. mn/sub/cG9zdDo1NDA5). Нэр дэвшигч өөрийнхөө цахим хуудсыг, эсхүл нам цахим хуудсаа бүртгүүлж болно. Түүнчлэн нэр дэвшигч өөрийнхөө болон ухуулагчийнхаа фэйсбүүк пэйжийг сурталчилгаанд ашиглана гэж үзвэл бүртгүүлж болно. Заавал бүртгүүлэх ёстой биш. “Сонгуулийн сурталчилгаанд би энэ пэйжээ ашиглана” гэж үзвэл бүртгүүлж болно л гэсэн үг. Түүнээс иргэд хэн нэгний пост, контентыг шэйрлэхийн тулд бүртгүүлэх ёстой гэсэн журам байхгүй, бүх фэйсбүүк хэрэглэгчид бүртгүүлэхгүй бол торгуулна гэсэн юм ярьж байгаа нь ор үндэслэлгүй худал мэдээлэл гэдгийг дахин хэлье.

Энэ бол олхио муутай, залхуу хүний олж сэдсэн зальжин үг огт биш. Шинжлэх ухаанд үндэслэсэн үг шүү. Ажил төрлөө хурдан шуурхай амжилттай ахиулъя л гэж зорьж байгаа бол нойр, хоолондоо л сайн байх хэрэгтэй. Учир нь нойр, хоол бол хүний төрөлх хэрэгцээт зүйл. Ганц хөдөлгөгч хүч нь. Байгалиас заяагдсан хэрэгцээ нь.

Энэ их хөл хөдөлгөөнтэй, нервтэй хотод түгээмэл гардаг эмгэг бол мэдрэлийн ядаргаа. Өнөөдөр хүн төрөлхтөн залуу сайхнаараа үлдэхийн тулд шинжлэх ухааны түвшинд олон судалгаа, туршилт хийж байна.

Энэ хоёр асуудлыг шийдэх хамгийн үр дүнтэй шалгарсан жор бол одоогоор нойр. Мөн хүнс тэжээл. Өөр баталгаа нотолгоотой эмчилгээ нэвтрээгүй байна.

Нойр бол хэзээ ч нөхөгддөггүй. Нас ахих тусам л нойрны чанар муудаж, сэргэг болдог гэдэг. Тэр хэрээр таны оюуны чадамж суларна. Өөрөөр хэлбэл, таны гол үйлдлийн систем муудаж байна л гэсэн үг. Тиймээс нойроо золилгүй, унтах ёстой цаг хугацаандаа гүн нойрсож заншаарай.

Үүнээс гадна эрүүл байхын гол үндэс болсон хоол хүнсээ зөв сонгож, тохируулж хэрэглээрэй. Ингэсэн байхад таны ажил, амьдрал аяндаа цэгцрээд л ирнэ. Нойр дутуу, эсвэл шим тэжээл дутуу байгаа хүнээс ямар л бүтээмж, ямар л энерги гарах вэ дээ.

Манай улсад 2023 онд 7244 хүн хорт хавдраар оношлогдож, 4556 хүн нас барсан гэсэн судалгаа байна. Түүнчлэн энэ оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүл мэндийн даатгалтай холбоотой журмын өөрчлөлтөөс болж хорт хавдартай хүмүүс хохирч эхэлсэн талаар “Наран ижий заяа” ТББ-аас өчигдөр “Үндэсний мэдээллийн төвд” мэдээлэл хийлээ.

Энэ үеэр хорт хавдрыг даван туулагч Ж.Энхжаргал “Би хорт хавдраар өвчлөөд таван жил болж байна. Овоо гайгүй болоод ирэх үед уудаг эм маань тасарчихсан. Өмнө нь хавдрын эмийг даатгалаар авдаг байсан ч гурван сарын өмнөөс уг эмийг үнэгүй өгөхөө больсон. Би сар уух нэг эмээ доод тал нь 96 мянган төгрөгөөр авч ууж байгаа. Энэ нь их хүнд тусч байна” гэв.

Хуульч, өмгөөлөгч Н.Баттогтох “Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн 9.1.10-т хавдартай иргэдийн химийн болон туяа эмчилгээний төлбөрийг төр 100 хувь хариуцна гэж заасан. Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 6-д сүрьеэ, хорт хавдар, сэтгэцийн зарим өвчний эмчилгээний төлбөрийг төр 100 хувь хариуцна гэж тусгасан байдаг. Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн тогтоолоор батлагдсан 2.6.4 дэх заалтад төлбөрийг төр хариуцах системд нэг өдөр бүртгэгдсэн иргэдээс сонголт хийх шаардлага тулгарвал тухайн иргэдийн орлогын түвшнийг харгалзан үзэж, орлого багатай иргэдээс нь сонгож эмчилгээгээ эхэлнэ гээд заачихсан байгаа. Ийм хуулиас давсан журмаар эрүүл мэндийн байгууллагын ажилчид ажлаа хийж байна. Хуульдаа хорт хавдрын эмчилгээ нь үнэгүй гээд заасан боловч журамдаа хүний тоо заачихсан нь эрүүл мэндийн байгууллагын үйлчилгээ хүн бүрд хүрэхгүй байна” хэмээсэн юм.

“Наран ижий заяа” ТББ-ын тэргүүн Ш.Ариунаатай ярилцлаа.

-Хорт хавдрын тохиолдлын 90 гаруй хувийг хөдөө орон нутгийн иргэд эзэлж байна гэлээ. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Маш олон зүйл нөлөөлж байна. Тухайн орон нутаг, уул уурхайг дагасан хөрс, усны бохирдол, хүмүүсийн амьдралын дадал хэвшил буруутай нь холбоотой. Түүнчлэн аль ч аймагт малд хийдэг тарилгаа шүдээ өвдөхөөр зуусан тохиолдлууд ч байна. Хэсэг хугацааны дараа хавдрын эхлэл болж, сүүлдээ хавдар нь бүр хүндэрч, сэдэрч байгаа. Одоо хүмүүсээ анхаарахгүй бол болохгүй нь. Эмийн замбараагүй хэрэглээтэй. өвчин намдаах эмийг ихээр хэрэглэж байна. Өвчин намдаах эм нь хорт хавдрын суурийг тавьж байна. Мөн электрон тамхины хоруу чанар маш их. Хүүхдүүд электрон тамхийг татаж байгаа нь маш хортой. Хорт хавдар бүр залуужиж, тэр дундаа хүүхдүүд өвчилж  байгаа нь хамгийн  харамсалтай.

-Саяхан долоохон настай хүүхэд хүртэл хамраас нь цус гараад тогтохгүй эмнэлэгт хандахад цусны хорт хавдар гэж оношлогдсон байна лээ.

-Бүр жирэмсний урагт хүртэл хорт хавдар илэрч байна. Хоол тэжээлийн буруу байдлаас багаасаа элэг, дэлүү нь өвчилж, цаашлаад цусны цочмог хорт хавдартай болж байна. Аль нэг үед нь дархлаа нь муудахад хорт хавдар түлхүү илэрч байна. Хорт хавдар өнөөдөр илрээд байгаа асуудал биш. Таван жилийн өмнөөс ч юмуу түүнээс удаан хугацаанд хорт хавдрын шинж тэмдэг тухайн хүнд илрээд байхад хүмүүс анзаардаггүй.

-Хорт хавдраар оношлогдсон хүнд ямар, ямар эмчилгээнүүд хийгдэж байна вэ?

-Химийн эмчилгээ гэж бий. Бай эмчилгээг 2021 оноос хийж эхэлсэн. Дархлаа болон системийн даавар дарангуйлах эмчилгээ хийгддэг. Манайд дандаа эмчилгээнүүд нь хоцорч явагддаг. 21 хоногтоо хугацаа алдахгүй хийгдэх эмчилгээ байлаа гэхэд хугацаандаа хийгдэхгүй байх жишээний. Хавдар дахиад үсэрхийлэхээр хавсарсан эмчилгээнүүдийг хийлгэх болдог.

-Хугацаандаа химийн эмчилгээндээ ордог болохын тулд яах ёстой вэ?

-Дүүргүүд 2021 оноос химийн эмчилгээг хийж эхэлсэн. Гэтэл тухайлсан цалингүй тул тогтвортой хүн ажиллахгүй байна. Хавдар судлалын үндэсний төвдөө химийн эмчилгээнд орох нь их байна.  Мөн мэргэжилтнүүд бэлтгэгдээд хөдөө орон нутагт хийгдэж эхэлсэн. Гэхдээ боловсон хүчин дутагдалтай байгаа нь үнэн. Мундаг эмч нар маань гадагшаа явж байна. Аль 2018 онд Хавдар судлалын эмнэлгийг дахин клиник сувилалтай нь барина гэсэн ч баригдахгүй л байгаа. Эрүүл мэндийн яам даацтайгаар энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй.

-Хорт хавдартай хүмүүс мэс засалд ороод сайхан боллоо гэдэг. Гэтэл удалгүй хорт хавдар нь буцаж үсэрхийлж, химийн эмчилгээнээс өөр эмчилгээгүй болох олон тохиолдлууд байна л даа.

-Олон шалтгаантай. Одоо илэрч буй хавдрууд мутаци лаг даад маш амархан үсэрхийлдэг болсноос хоёр, гурав дахь хавдраа туулаад явж буй хүмүүс байна. Хоол хүнс, сэтгэл зүй нөлөөлж байна. Сайн судалж үзэх хэрэгтэй. Хавдрын эмнэлэг лабораторитой болно гээд өмнө нь төсөвт суугдсан байдаг ч одоо хүртэл хийгдээгүй. Хорт хавдрын мэс засал маш сайн хийгдэж байна. Хагалгааны дараахь клиник сувилал байхгүйгээс хавдар дахин сэдэрч байна. Олон улс чинь мэс заслын дараахь сэтгэл засал гээд бүх эмчилгээг нь клиник сувиллаараа дамжуулан маш сайн хийдэг юм байна. Манайхан эмнэлэгт дугаарлаж хэвтээд тав, зургаа хоноод л гарч байна. Вакумтай гарсан хүмүүс чинь арчилж мэдэхгүйгээс өгсөх замын халдвараар өвчилж байна. Монгол хүний эрүүл мэндийн боловсрол хомс байна. Иргэн хүний хариуцлага их сул. Мэс заслын дараа хүмүүс ерөөсөө гам барьдаггүй. Энэ талын ойлголт муугаас үүдэн хорт хавдрыг сэдрээж байна. Өөрийнхөө биеийг насаараа анхаарах ёстойгоо мэдэхгүй л яваад байна.

Төрөөс хулгай хийхдээ сайн хэрнээ хүнээ хайрлахгүй байна. Өвчлөхгүй байх тал дээр нь анхаармаар юм. Хорт хавдар улс эх орны аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц хэмжээний асуудал болоод байна. Хүүхдийг ЕБС-д байхад нь өвчлөлийн талаарх ойлголтыг нэмэгдүүлж, эрүүл мэндийн боловсролыг системтэй олгодог болмоор байна. Ингэснээр дор хаяж таван жилийн дараа эерэг үр дүн гарах ёстой.

-Аймгуудын хими эмчилгээний хүртээмж хэр байна вэ?

-Аймаг бүрт өөр, өөр байна. Зарим аймаг нь хавдрын эмчгүй болсноос өөр эмч орлож үзнэ. Хөдөө орон нутагт эмч нарын хүртээмжээс болоод өвчин дахих, сэдрэх, хугацаа алдахыг үгүйсгэхгүй. Зарим нь бүр дахиж үсэрхийлснээс болж, Хөх хот руу эмчилгээнд ч явж байна. Түүнчлэн ковид хорт хавдар сэдрэхэд маш их нөлөө үзүүлсэн. Орчин үед мэс засал хийхээс өмнө химийн эмчилгээнд орох тохиолдол ч бий.

Ховд аймаг таван аймгийн оношилгооны том бүстэй. Үе үеийн гишүүд нь түүнийгээ яагаад хөгжүүлэхгүй байна вэ. Увс цэвэр устай мөртлөө уушги, улаан хоолойн хавдар өндөртэй.

-Хорт хавдартай хүн таны бодлоор сэтгэл санаагаа яаж өөдрөг байлгах вэ?

-Би хөхний хорт хавдрыг даван туулагч хүн. Агаарт сайн гарах хэрэгтэй юм билээ. Дан өвчнөө бодоод байвал хэцүү шүү дээ.