Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Ойрд сонгууль гээд бужигнаантай, дээрээс нь нийгмийн хар бараан мэдээллүүд цутгасан өдрүүд үргэлжилж байна. Амьдралын ийм ажин түжин үед үүлэн чөлөөний нар шиг элбэрэл хайр, ариун гэгээн зүйлийг мэдрэх жаргал байдаг юм байна.

Өчигдөр том охины минь төрсөн өдөр тохиолоо. 2010 онд охиноо төрснийх нь намар Хөшөөтийн голынхоо бурхны номтой Найнаа гэж хүндэтгэлт хүмүүнд адислуулсан юм. Найнаа төрсөн өдрөөр нь төрсөн газарт нь очиж, идээ будааны дээж өргөж байгаарай гэж хэлсэн. Тэр ёсоор жил бүрийн зургадугаар сарын 25-нд Эх нялхаст, эх үрийн элбэрэлт хөшөөнд очиж хүндэтгэл үзүүлдэг уламжлал нэгэнт тогтсон юм.

Өчигдөр дөрвүүлээ очлоо. Эргэн тойрон нэг их сайхан гэгээн гэрэлтэй хүмүүс. “Манай хүн амаржчихлаа. Хүүтэй, охинтой боллоо” гээд хөдөө суугаа ижий аав, эмээ өвөө рүүгээ ярьж буй залуучууд. Нялх охиноо төрөхийг нь хүлээн Эх нялхсын гадаа санаа нь зовсон байдалтай хөлсөө шударч суугаа ээж, аав. Эсэн мэнд амаржлаа гэхийг нь дуулаад царай нь гэрэлтэн тэрүүхэндээ тэвдэж ядаж буй дүр байдал. Амьдралын аз жаргал бялхсан зургийг хааяа ч болов мэдэрч баймаар юм байна шүү гэж эрхгүй санагдсан. Алчуур зангидсан бүсгүй, өлгийтэй улаан цурав үрийнхээ царайг аавд нь цонхоор харуулж буй нь. “Миний хүү эндээ байж бай, аав нь шөлийг нь аваад ирье” гээд хөлс алгадан гүйж байгаа хүн. Амьдралын жирийн л нэг өдөр, Эх нялхасын гадаа мөнхөд давтагдах агшин.

Гэвч энэ бүхнийг заримдаа бид анзаардаггүй, ийм орчноос алсраад сэтгэлийн хүйтрэлд автсан шиг санагдах юм. “Чи бид хоёр хөөрхөн охинтой боллоо” гэсэн мессэж ханиасаа аваад энэ л элбэрэлт хөшөөний дэргэдүүр гүйхэд хөл минь газар хүрэхгүй агаарт яваад байж билээ. 14 жилийн өмнөх тэр агшнаа бодоод хоёр охинтойгоо, ханьтайгаа дөрвүүлээ ойрхон дэлгүүрээс нэг нэг марожин аваад гэрээдээ алхахад амьдрал ийм сайхан билүү гэж бодогдоод л байсан.

Өнөө жил 100 сум 100 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ. Наадам бүрээр ялангуяа аймаг, сумын тэгш ойдоо зориулаад иргэдийн автомашин авах, шинэчлэх эрэлт, хэрэгцээ эрс нэмэгддэг. Бид өчигдөр “Да хүрээ” захыг зорьж сурвалжилга хийлээ. “Цайз 16”-гаас “Да хүрээ” хүртэл хоёр цаг, буцах замдаа ч мөн адил хугацаанд түгжрэв. Үүнээс автомашин авахаар сонирхож буй хүмүүс олон байгаа нь тодорхой харагдана. Тус захад  өөр өөр загвар, үйлдвэрээс гаралтай 490 төрлийн суудлын автомашин, 150 төрлийн жийп, 38 төрлийн гэр бүлийн машин, 20 төрлийн ачааны автомашин, зургаан төрлийн автобус борлуулагдаж байна. Заавал халуун наранд зах хэсээд байхгүйгээр “dakhuree.mn” сайтаас хүссэн өнгө, загварын машинаа сонирхон худалдан авах боломжтой болжээ.

“Да хүрээ” зах дээр гэр бүлээрээ, найз нөхдөөрөө автомашин сонирхож байгаа хүмүүс элбэг байлаа. Иргэдийн худалдан авах чадвар, ямар машин эрэлттэй байгаа талаар асуухад худалдаачид ийнхүү ярьж байв. “Өвөл бол их зутруу байсан. Малчид саяхнаас л худалдан авалт хийж эхэлж байна. Ганц нэг портер авч байна шүү дээ. Иргэд урьдчилгаа хэдэн төгрөг төлөөд банк бусаар л автомашин авч байна даа. Бэлэн 20, 30 сая төгрөг өгч байгаа хүмүүс нь банк, банк бусаас зээл авч байж л бэлэн мөнгөөр авч байгаа ажиглагдаж байна. Олон сум 100 жилийн ойтой гээд нэлээд машин зарчих байх гэсэн боловч одоогоор нэг их бужигнасан юм алга. Улсын дугаарыг хэвийн олгож байгаа болохоор дөнгөж гаалиас буусан автомашинууд асуудалгүй байна. Сонгуулийн дараа хотод дугаар олголт яах юм бол доо” гэв. Борлуулалт сайтай байгаа машинууд нь приус 20, 30, 40, 41-үүд байна. Дөрөв дэх үеийн буюу приус нь 2015 оноос үйлдвэрлэгдэж эхэлсэн юм. Приус 41 нь 40-ийг бодвол илүү том арын хэсэгтэй нь зарагдахад давуу тал болж байгаа аж. Харин малчдын хамгийн чухал унаа портерын үнэ 19 саяас эхэлж байв. 2005 оны энгийн мотортой портер 21 сая бэлэн мөнгөөр авбал доош ярина. 2012 оны портер 20 сая, 2017 оны портер 28 сая гэх мэт үнэтэй байна.

Наадмаар унах унаагүй байвал хүмүүс муугаар ярина

Энэ үеэр бид Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумаас автомашин авах гэж ирсэн гэр бүлтэй ярилцлаа.

-Мал ахуйдаа хэрэглэх гэж портер авах гээд сонирхож явна уу?

-Манайх нэг пробокстой. Одоо харин нэг портер авчих санаатай явна. Нүүдэл суудал хийхэд хүнээс царай алдаад байхгүй. Манай бага хүү маань хэдэн жилийн өмнө машины үнэ буурч байна гээд машинаа зараад баахан койн гэдгийг нь авсан. Тэгээд мөнгөө салхинд туучихсан нөхөр байгаа. Одоо бага хүүгийнхээ нэр дээр зээл авч өөрт нь машин авах гэж байна.

-Бэлэн мөнгөөр авах гэж байна уу. Хоршоонд нэгдэж зээл авсан уу?

-Шинэ хоршоо хөдөлгөөний хүрээнд байгуулагдсан хоршоог чадавхжуулах сургалт манай Хөвсгөл аймагт болсон. Зөндөө хүн ирж суусан шүү дээ. Сургалтаар гишүүдэд хоршооны зээлийн эргэн төлөлт, нягтлан бодох бүртгэл зэрэг зүйлсийн талаар мэдээлэл өгсөн.

-Хоршоонд нэгдвэл 50 сая хүртэлх зээл авах боломж үүсэх юм байна лээ?

-Хоршоонд 60 сая хүртэлх зээлийг 60 сарын хугацаатай олгоно гэсэн байсан. Манайх бага хэмжээгээр зээл авсан. Манайх энэ жил ойгүй ч гэлээ бид чинь 100 жилийн ой болох сумдаар явна шүү дээ. Төрөл садан, ангийн найз нөхдийн нийллэг болно. Тийм байхад муу машинаа сайжруулаагүй байвал хүн амьтан юу гэж ярих билээ. Тэгээд боломж олдож байгаа дээр нь дэмий мөнгөө үрчих биш хэрэг болох, хөрөнгө болох зүйлсэд зарцуулах хэрэгтэй байлгүй яахав. Тэгээд бага хүү нь нөгөө пробокстойгоо явж байна лээ гэж хүмүүс шивэр авир хийнэ. Наадмаар унах унаагүй байвал хүмүүс муу ярина.

-Хоршооноос зээлсэн мөнгөө аж ахуйдаа зарцуулахгүй юм уу. Шууд машин авах уу?

-Одоо морь унаад мал хариулах, адуунд явах хэцүү. Мотоцикл нь амар. Манайх бол заримдаа пробоксоороо хонь дээрээ очоод эргүүлчихдэг. Бороотой, цасан шороон шуургатай үед хониныхоо салхин доор машинтайгаа очоод зогсчихно. Тэгвэл ядаж салхиа дагаж уруудаад байхгүй. Орой бүр морь аргамжаад, өглөө бүр аргамжаанаас нь авч ирж эмээллээд унах чинь нас дээр гарсан над шиг хүмүүст хэцүү ажил даа. Морь унаж хонинд явдаг хүүхэд ховор болжээ. Эмнэг адуу  сургадаг, гаршуулдаг хүн маань хот газар бараадаад олон жил болж байна. Цөөхөн үлдсэн хэдэн номхон адуугаа хааяадаа л нэг барьж унана. Машин тэрэггүй бол хэцүү, нүүж суухаас өгсүүлээд. Тиймээс машин авах чинь харин ч хамгийн хэрэгтэй нь. Ямар хотын хүмүүс шиг тансаглах гэж, нэгнийхээ дээр доор гарах гэж байгаа биш.

Монголчууд бидний төрт ёсны их баяр цэнгэл, үндэстний ялгарах нэгэн онцлог болох Эрийн гурван наадам хэдхэн хоногийн дараа болно. Энэ л өдрүүдэд монгол хүн бүрийн сэтгэл гэгэлзэж, өсөж төрсөн нутаг ус нь бодогддог байх. Мэдээж наадмаар хэн гэдэг бөх түрүүлж, Есөн хөлт цагаан тугаасаа адислаж, хэний хурдан хүлэг магнайдаа тоосгүй ирж, ямар аавын хүүгийн тавьсан сум цэцтэй байх тухай өөр хоорондоо ярилцдаг. Сэтгүүлч миний хувьд ч наадам дөхөхөөр бахархах, омогших нь арвидна. Анх таван настайгаасаа хойш хурдан морь унаж, их сургуулийн хуваарь авсан жилээ хүртэл нийт 13 жил дарцаг шиг хийссэн болохоор арга ч үгүй биз. Үсний найр, овоо тахилгаас эхлээд аймгийнхаа баяр наадамд хүртэл уралджээ. Түүнээс хойш ажил, мэргэжлийнхээ буянаар улсын баяр наадам, Геннист бүртгүүлэх “Монгол морь-3000” уралдааныг хүртэл сурвалжилсан байна. Мөн Монголын шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд-6” наадмын азарганы уралдааны манлайлагчийн тугийг хүртэл барьж явжээ. Гэвч энэ олон наадмуудаас хоёрхон нь өдийг хүртэл санаанаас огт гардаггүй юм.

Төрөлх Хатгалынхаа дунд сургуулийн нэгдүгээр анги төгссөн жил. Бас ч гэж хэдэн жил морь уначихсан, ид хорхойтой явсан үе л дээ. Тэр жил Дархадын цэнхэр хотгор, Улаан-Уул суманд том наадам болох нь гэсэн сураг Эгийн голын эрэг хөвөөгөөр үерийн ус шиг хуйлрав. Нутгийн ах нь өөрийнхөө сумын бус Улаан-Уул сумын тэрхүү наадамд битүүхэн бэлдэж эхэллээ.

Ингээд долдугаар сарын 7-ны өглөө аль л хурдан хурц гэснээ авч, морины хүүхдүүдээ дагуулсан уяачид, битүүхэн ногт ганзагалсан бөхчүүд гээд 20 орчим хүнтэй нүсэр баг Дархадын хотгор чиглэн хөдөллөө. Цэнхэр хотгор нутаг руу машинтай бол ганцхан газраар л ордог билээ. Өлийн халзан давааны 13 овоонд өөрийн гэсэн бүхнээ даатган цааш тонгойгоод л Улаан-Уул сум руу орчихдог юм. Харин бид болохоор Өлхөн сайраа Хорьдол сарьдагийн даваагаар давлаа. Өвөлдөө цасанд боогдож, зундаа шавар ус ихтэй учраас үүгээр хэр барагтай машин давдаггүй. Морьтой бидэнд бол сэрүүхэн сайхан байлаа. Ингэж явсаар даваагаа даваад Арсайн голын сайр уруудна. Ус багатай жил гол нь сайр руугаа шургачихдаг учраас ихэнхдээ л хуурай байна. Нэг үерлэхээрээ харин “Болор цом”-ын эзэн Б.Мягмаржав ахын бичсэнчлэн ёстой л нэг “Ай саваа цэвэрлэнэ” дээ. Бид замдаа хонож, аажуу тайван явсаар 10-ны орой сумын ойролцоо очиж төвхнөлөө. Наадмын урьд орой хэзээний унтаж чаддаггүй болохоор эргэж хөрвөөсөөр үүрээр хэдхэн цаг унтаад л босов. Урдуураа Хорьдол сарьдагийн ноён оргил Дэлгэрхаан сүмбэрлэж, хойгуур нь битүү тайга дүнхийж, том, жижиг нуурууд цэлэлзэн байх хотгор нутгийн үзэсгэлэнг ээ.

Бага үдийн алдад хөгжим хангинаж, баяр наадмын нээлт боллоо. Өглөө эрт азарга уралдаад ирчихсэн учраас нээлттэй зэрэгцээд их насны морьд гараа руу хөдөллөө. Би сумандаа хэд хэд айрагдчихсан хээр морь унаж байсан юм. Гэвч морь, хүүхэд хоёр газар мэдэхгүйн гай гарсан уу. Эсвэл хээр морь тийм сайн байсангүй юу ямартаа ч 20 гаргаад орж ирлээ. Өөр унах морь байхгүй учраас томчууд дагаж бөхийн барилдаан үзэхээр боллоо. Уяач маань 100 төгрөгийн шилтэй ундаа, гурван хуушуур авч ирж өгсөн санагдана. Тэр үед баяр наадмын хамгийн сайхан нь энэ хоёр л байлаа. Гэтэл үдээс хойш хоёрын даваа эхлэх үеэр тэнгэр бүүдийж бороо ганц нэг хаяснаа цас болж хувирлаа. Гэвч наадамчин олон болдог л зүйл мэт энгийн тайван байсан нь одоо санаанаас гардаггүй юм. Хэсэгхэн хугацаанд цайртал орсон цас сүүлдээ шамарга болсон учраас аргагүйн эрхэнд бөхийн барилдааныг хэсэг завсарлаж билээ. Одоо л зургаан сард цас орлоо, зун цас орох нь дэлхийн дулаарал гэх мэт дөвчигнөл газар авчихаад байхаас биш манай Дархадын хотгорт наадмын өдөр цас орох нь бараг хэвийн үзэгдэл мэт байсан юм.

Түрүүлэх бөх тэнгэр харсан нь

Долдугаар ангиа төгсөөд нутагтаа очсон зун. Хүргэн ах дөнгөж л морьдоо барьж байсан үе л дээ. Гэтэл сумын наадмын өмнөхөн Чандмань-Өндөр сумын Хөхөө харуулын толгойг тахих наадам болов. Хөвсгөл далайн зүүн эрэг, Хөндийн даваанаас морьтой хүн хэдхэн цаг яваад л хүрдэг учраас ах бид хоёр ч тэр наадамд очсон юм. Гэхдээ энэ наадамд уралдах гэж биш, барилдах гэж очсон хэрэг л дээ. Овооны наадам учраас хүүхдийн барилдаан болж, түрүүлсэн хүүхдийг амьд хониор байлдаг байлаа. Тэр үед ах ч гэсэн цолгүй л болохоос сумандаа шаггүй барилддаг залуучуудын тоонд ордог байсан юм. Ингээд ах дүү хоёр бүртгүүлээд, хэн хэнийхээ захыг мушгиж суудаг ажилтай боллоо доо. Би жаахан тааруу мушгисан байж мэднэ. Учир нь ах дөрвийн даваанд тахим өгөв. Харин би үзсээр байгаад үзүүр түрүүнд үлдлээ дээ. Нөгөөх маань надаас биеэр жижиг, насаар дүү нөхөр байна. Тиймээс намайг зүүн талд нь гаргав. Ах ч гэсэн “Бариад ав. Чи түрүүлэхгүй бол өөр хэн байдаг юм” хэмээн хөөргөж байна шүү. Томчуудын барилдааны ах нарыг даган гарч, дэвж явахад улсын наадмын аварга, арслангууд л ийм байдаг болов уу хэмээн санагдана. Түрүү бөхийн бай болох халзан цагаан эр хонийг морин дээр яаж авч явна аа. Уг нь амьдаар нь авч очоод хониндоо тавьчихвал гоё доо гэх зэрэг элдэв юм бодогдоно. Гарлаа, дэвлээ, өрлөө дөө.

Учраа маань жижигхэн юм аа, зайлуул. Яас гээд хүмүүсийг өндөлзтөл, тэгсэн хэрнээ насаар дүү хүүхдийг зөөлхөн унагах вэ гэсэн шүү юм бодоод урагшаа нэг алхтал тэнгэр цэлийж байна шүү. Юу болсныг хэсэг ойлгосонгүй. Ичсэндээ тэр чигээрээ хүмүүс тартал хэвтээд баймаар болж байна.

Гэвч засуул ах ганцхан сугадаад босгоод ирлээ. Ахын хэлснээр бол би учраа бөх рүүгээ хөвчийн хүрэн баавгай аятай амьтан л нөмрөөд орсон гэж байгаа. Гэтэл өнөөх маань ухасхийгээд давхар хамчихсан юм билээ. Наадам тараад буцахдаа хоёул давааны оройд гарч, байнд ирсэн чанасан өвчүүг идэж, ах маань “Бөхийн бай гэсэндээ сайхан байна аа” хэмээн үе, үе инээгээд байж билээ. Харин мянган төгрөгөө би эгчдээ өгсөн юмдаг.

Насанд хүрсэн хүн хурдан морь унасан нь

Конкурс өгөөд их сургуулийн хуваарь авчихсан том хүн аймгийн төвөөс сумандаа буулаа даа. Хүргэн ах хул морины маань дэлийг сумалж засаад, талийгч аавын минь эмээлийг тохчихсон Холбооны өмнө хүлээж байна. Хоёр хоног ахынд сайхан амарч аваад 11-ний өглөө Хасгийн хаяаг зорилоо. Хатгалын морь барьдаг газар л даа. Наадам үзэх гэхээсээ илүү үеийн нөхөдтэйгөө нийлж дарвих бөөн хүсэл. Гэрээс хөдлөөд удалгүй л хүсэл хүслээрээ, бөөр бөөрөөрөө нэгдээд авалгүй яах вэ. Хэдий насанд хүрч, их сургуулийн оюутан болсон ч гэсэн нутгийн ах, эгч нараас бэргэнэ ээ, хөөрхий. Тиймээс худалдагч эгчийг шалж, бараг мөнгөөр зодож авсан ганц шил “Далай ээж”-ээ нандигнан өвөртөлсөөр үеийн хэдэн банди хойд уулын мод руу зүглэлээ. Гэтэл өнөөх цас шамарсан Улаан-Уулын наадамд морийг нь унаж байсан ах хүү амдаж ирлээ. Тэгээд зүүн аймгаас гайгүй хурдан азарган соёолон авч ирсэн ч гараан дээрээ булгиж, хүүхдээ унагаачихаад байна. Ахын дүү унаад өгчих гэж байна шүү. Уур ч хүрэх шиг. Өөрөөс нь өөрцгүй том хүнээр морио унуулах гээд байдаг хаашаа нөхөр вэ. Ингэж бодохоос цаашгүй инээж зогстол ах хүү өврөөсөө нэг “Далай ээж” үзүүлээд ирэхээр нь дахиад нэгийг авч өгье гэж байна. Гэтэл ханилж яваад нөхрөө гэгчээр найзууд ахын талд орж, надаар өнөөх соёлонг нь унуулахаар уухайлан дэмжлээ шүү. Ингээд хүч тэнцвэргүй байдалд удаан тэсэлгүйгээр бууж өглөө. Азарга, соёолон хоёр Хятадын дөрөлж тулж байж эргэдэг юм. Гараа хүртэл хүмүүсээс санаа зовоод соёолонгоо нэг хүүхдэд хөтлүүлчихээд өөрөө цагдаагийн машинд үсрээд суучихлаа. Гэвч ямар сул давхиулалтай биш, гараа дөхөөд мордлоо доо. Юуны тулд 13 дахь жилдээ уралдах гэж байгаа билээ дээ. Хүүхдүүдийг түрүүлж эргүүлж болохгүйг сануулж, цагдаа, морины комиссынхонд тусалж яваа дүр гаргаж байгаад арай наахнаас эргэлээ. Даанч өнөөх маань ёстой л уулын тал, талыг там болтол булгиад үлдчихлээ. Бөөн тоосонд үлдсэндээ шар хөдлөөд бараг уйлах нь ээ. Амыг нь хөрөөдөж тогтоогоод хэд сайн ташуур буулгасан чинь морьдын араас хөдөллөө дөө. Аргагүй хурдан юм аа. Нэг нэг, хэсэг хэсгээр нь идсээр яваад тархины хэд дээр ирээд наалдуулаад авлаа.

Гэвч хэтэрхий холоос хөөсөн учраас арван хэдээр барианы зурхай гишгэлээ. Харин намайг яг барианд орох мөчид наадамчдын дундаас нэг нь “Хөөе хөгшин толгой минь, морь битгий хөөгөөд байгаач ээ” хэмээн орилсон нь олны чимээ, хүүхдүүдийн гийнгоо, узелийн дууг давж байх шиг санагдаж билээ.

НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей жил бүрийн зургадугаар сарын 26-ны өдрийг “Мансууруулах бодисын хууль бус эргэлттэй тэмцэх олон улсын өдөр” болгож баталсан. Тус өдрийг 1987 оноос хойш 37 дахь жилдээ гишүүн орнууд тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. ЦЕГ-ын Хар тамхитай тэмцэх газар, Гаалийн ерөнхий газар, Чингис хаан олон улсын нисэх буудал зэрэг байгууллагууд хамтарч хар тамхинаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг өчигдөр зохион байгуулав. Энэ үеэр Хар тамхитай тэмцэх газрын урьдчилан сэргийлэх, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга цагдаагийн хурандаа Б.Батхуягтай ярилцлаа.

-Мансууруулах бодис, хар тамхинаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд хамгийн түрүүнд юу хийх ёстой вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт нэмэгдэх болсон. Хар тамхитай холбоотой гэмт хэрэг нь хохирогчийн гомдлоор илэрдэггүй болохоор далд хэлбэртэй байдаг. Цагдаагийн байгууллагын зүгээс хэрэг илрүүлэлт сайжирсан. Нийлүүлэлттэй буюу мансууруулах бодис, хар тамхи худалдаж байгаа этгээдүүдтэй тэмцэх  хамгийн үр дүнтэй арга нь эрэлтийг үгүй болгох юм.Эрэлтийг бууруулах гол арга нь урьдчилан сэргийлэх ажил. Хүүхэд, залуус хар тамхины хор уршиг, сөрөг нөлөөллийн талаарх мэдлэг, мэдээлэл дутмаг байна. Мөн сонсдог, үздэг урлаг соёлынхноос буруу үлгэр дуурайл авч, хэрэглэх сэдэлтэй болдог. Хэрвээ эрэлтгүй болчихвол нийлүүлэлт зогсох юм.

-Өнөөдрийн арга хэмжээнээс юуг онцлох вэ?

-Чингис хаан олон улсын нисэх буудал дээрх хараа хяналтыг улам чангатгах, мөн иргэд танихгүй хүнээс дайвар ачаа авахгүй байхыг хатуу анхааруулж байна. Мөн онгоцны бүхээгт үнэрч нохой ажиллуулах туршилт хийгдэж байна.

-Хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэгчдийн тоо өсөх эрсдэлтэй байна уу?

-Саяхан Коломбын төлөвлөгөө байгууллагын Зөвлөлдөх хорооны 48 дахь удаагийн хурал Монгол Улсад болж өнгөрсөн.

НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба (UNODC), Америкийн DEA зэрэг газрууд урдчилан сэргийлэх ажлыг цагдаагийн байгууллага хийх нь үр дүн багатай гэж зөвлөдөг.

НҮБ-ын судалгаагаар хөгжил буурай орнуудын хар тамхи хэрэглэгчдийн тоо 2030 он гэхэд 43 хувиар өсөх эрсдэлтэй байгаа. Бид урьдчилан сэргийлэх ажил, энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх тэмцлийг нэмэгдүүлэх, эрчимжүүлэх хэрэгтэй.

Ялангуяа ЕБС-иудад дунд ангиас нь энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж, хэрэглэгч болохоос нь өмнө сэргийлэх хэрэгтэй байна. Тиймээс Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, Соёлын яам, Эрүүл мэндийн яам урьдчилан сэргийлэх ажилд оролцох хэрэгтэй. Хар тамхинаас урьдчилан сэргийлэх ажлыг Боловсрол, Соёлын яам хийх нь илүү үр нөлөөтэй.

-Тус яамдын оролцоо ямар байх шаардлагатай юм бэ?

-Он гарснаас хойш 1822 насны хоёр хүн хүнд төрлийн өвчин намдаах эмийг зориулалтын бусаар мансууруулах зорилгоор ашиглаж нас барсан. Эмчийн жоргүйгээр олгодог зарим эмийг заавал эмчийн жороор олгодог эмийн жагсаалтад оруулах нэн шаардлагатай байна. Сонгуулиар улс төрийн намуудын дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрт энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх талаар ярьж байгаа хүн ховор байна. Хар тамхины хэрэглэгчийн тоо тасралтгүй өсөн нэмэгдэх нь үндэсний аюулгүй байдал, хүн амын удмын сантай шууд холбоотой чухал асуудал юм. Америк улсад гэхэд жилд 100 мянган хүн хар тамхи, тайвшруулах үйлчилгээтэй эмийг зориулалтын бусаар мансуурах зорилгоор ашиглаж амиа алддаг гэсэн судалгаа бий. Эрүүл мэндийн яамнаас хүмүүс мансуурах гэж хэрэглээд байгаа жоргүй олгодог эмийг заавал эмчийн жортой олгодог болгох ажлыг хийх хэрэгтэй байна. Ингэснээр эрдэнэт хүний амийг аварч байна гэсэн үг.

-Ялын бодлого хэр үр дүнтэй байна вэ?

-Энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүс 2-8 жилийн хорих ял шийтгэл хүлээж байна. Хэрэглэгч, донтогч болсон хүмүүст оногдуулах ялыг чангаруулах шаардлагагүй. Харин тэдгээр хүмүүсийг эмчлэх, нийгэмшүүлэх, донтолтоос ангижруулах ажлыг хийх хэрэгтэй. Харин мансууруулах бодис, хар тамхи худалдаалсан хүмүүст оногдох ял шийтгэлийг чангатгах ёстой. Учир нь мансууруулах бодис зарж борлуулсан этгээд шүүхээс хоёр жилийн хорих ял аваад, хэсэг хугацааны дараа магадлангаар ороод нэг жил хорих ял эдлээд суллагдчихдаг байх жишээтэй. Хамгийн гол нь олон жилийн ял шийтгэл өгөхдөө бус юм. Олон жилийн хорих ял шийтгэлтэй байвал худалдан борлуулах гэж байгаа хүмүүс айж, тэр үйлдлээ зогсооно. Хятад улсад гэхэд хар тамхи худалдан борлуулсан тохиолдолд шууд цаазаар авах ял шийтгэлтэй байдаг шүү дээ. Манайд хэрэгжиж байгаа ялын бодлого ийм хөнгөн учраас гэмт этгээдүүд айхгүй байна. Тиймээс хар тамхи худалдан борлуулсан этгээдүүдэд чиглэх ялын бодлогыг чангатгах шаардлагатай.

-Донтолтоос ангижруулах олон улсын стандарт эмчилгээ манай улсад байна уу?

-Хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэсэн хүмүүс СЭМҮТ-д 10 хоногийн хордлого тайлах эмчилгээнд ордог. Олон улсын жишгээр бол хамгийн багадаа зургаан сарын хугацаатай д онтолтоос салах эмчилгээнд хамрагдах хэрэгтэй байдаг. Гэхдээ манай улсад олон улсын стандартад нийцэх эмчилгээ, тусламж үйлчилгээ үзүүлэх газар алга. Энэ салбарт хийгдэж буй санхүүжилт нь бага. Хар тамхинаас үүдэлтэй шарталт нь мэргэжлийн хүмүүсийн хэлж буйгаар архины шарталтаас 60 дахин илүү өвдөлттэй байдаг гэсэн. Хэрэглэгч болчихсон нэгэн хүүгийн ээж ярихдаа “Хар тамхины тунгаа хэтрүүлээд эмнэлэгт манай хүү өвчиндөө шаналаад үхэх дээрээ тулаад хэвтэж байсан. Эмчийн зөвлөснөөр нэг удаагийн тунг нь хэрэглүүлж тэр их өвдөлтөөс нь зайлшгүй салгах шаардлагатай байсан” гэж байлаа. Нийгэмд ил харагдахгүй ч ийм хүнд хэцүү нөхцөл байдалтай нүүр тулсан гэр бүлүүд байна.

-Яагаад өсвөр үеийнхэн энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болж байна вэ?

-Эцэг эхчүүд хар тамхийг зөвхөн цүнх дүүрэн мөнгөөр төсөөлөөд байна. Хар тамхийг ямар ч хүн аваад хэрэглэх боломжтой болчихсон шүү. Ажилтай, ажилгүй байх нь ямарч хамаагүй. Мөнгөтэй нь үнэтэй хар тамхийг, мөнгөгүй нь хямдханыг нь хэрэглэчихдэг болсон. Тиймээс эцэг эхчүүд өсвөр насны хүүхдэдээ тавих хараа хяналтаа сайжруулах ёстой байна. Таны хүүхэд хэнтэй найзалж нөхөрлөж байна, ямар хүнээс үлгэр дуурайл авч байгааг нь хүртэл мэдэж байхад илүүдэхгүй. Урлаг соёлын зарим хүмүүс маш буруу үлгэр дуурайл болж байна. Хар тамхи худалдаалдаг хамгийн том бүс болчихсон Нью-Йорк хотод таны хүүхэд очлоо гэхэд хар тамхинд “үгүй” гэж хэлж чадах дархлаатай болсон байх хэрэгтэй юм.

-Үр хүүхдээ хар тамхинаас хол байлгахын тулд эцэг, эхчүүд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Япончууд гэхэд хүүхдийг маш хөдөлмөрч хүн болгож өсгөхөд анхаардаг шүү дээ. Хөдөлмөрч хүнд тийм муухай хорт зуршилд зориулах цаг зав, хэрэглэх сэдэл ч төрөхгүй. Эцэг эхчүүд хүүхдээ дугуйлан, дамжаанд хамруулах, амьдралын зорилготой болгох хэрэгтэй байна. Гэрээсээ гараад чөлөөт цагаа зөв зүйтэй өнгөрөөх газартай байлгах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч, хэрэглэгч болж дуусах аюултай.

Сонгуулийн ерөнхий хорооны Нарийн бичгийн дарга Д.Даваа-Очиртой ярилцлаа

-Энэ удаагийн сонгуулийн санал авах өдөр болоход ганцхан хоног үлдлээ. Бэлтгэл ажлууд бүрэн хангагдсан уу?

-Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль болон Сонгуулийн ерөнхий хорооноос баталсан хуваарийн дагуу Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийн зохион байгуулалт хэвийн үргэлжилж байна. Сонгуулийн ерөнхий хороо, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн сонгуулийн хороо, хэсгийн хороонд нийтдээ 23 мянга гаруй төрийн албан хаагч иргэний сонгох, сонгогдох эрхийг хангахаар ажиллаж байна.

Сонгууль зохион байгуулах бүх үйл ажиллагаа олон нийтэд болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагад нээлттэй байгаа. Та бүхэн анзаарсан байх, сонгуулийн автоматжуулсан системд ашиглах программ хангамж, техник хэрэгсэл буюу санал тоолох төхөөрөмжийг саналын хуудастай нь улс төрийн нам, төрийн бус байгууллагын ажиглагчдад шалгуулж, туршуулаад хэсгийн хороодод хүргүүлсэн. Ажиглагчдын зарим нь саналын хуудсыг халуун индүүгээр индүүдэж, хэдэн янзаар санал тоолох төхөөрөмжид уншуулаад ямар нэгэн асуудалгүй юм байна гэсэн. Хэсгийн хороодод хүргүүлсний дараа буюу өнгөрсөн мягмар гаригт орон даяар нэгэн зэрэг туршсан. Өөрөөр хэлбэл, Сонгуулийн ерөнхий хорооны байранд шалгаж, туршаад, баталгаажуулж гэрчилгээжүүлээд явуулсан төхөөрөмж тэр янзаараа санал авах байранд очсон уу, хэвийн ажиллаж байна уу гэдгийг мөн л нам, эвслийн ажиглагч, олон нийтийн өмнө нээлттэй туршсан гэсэн үг. Энэ бүх үйл ажиллагааг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд лайв хийж, мэдээ мэдээлэл бэлтгэж сурвалжилсан.

Хуульд зааснаар Сонгуулийн ерөнхий хорооны Мэдээллийг технологийн төв, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам, Тагнуулын ерөнхий газрын төлөөлөл оролцсон Ажлын хэсэг Сонгуулийн автоматжуулсан системд ашиглах программ хангамж, техник хэрэгслийн ажиллагааг шалган туршиж, баталгаажуулан гэрчилгээ олгосноор хэсгийн хороодод хүргүүлдэг. Энэ бүх ажиллагаа нам, эвсэл, хөндлөнгийн байгууллагуудын ажиглалт, хяналт дор болдог. Энэ жилийн тухайд нэмээд хэвлэл мэдээллээр нээлттэй олон нийтэд хүргэлээ. Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулиар 2198 хэсгийн хороонд 2943 санал тоолох төхөөрөмж ашиглах бөгөөд саналын хуудсыг сонгогчдын тоонд үндэслэсэн нөөцтэйгөөр хэвлүүлснийг хэсгийн хороодод хүргүүлсэн.

-Тэгэхээр хар машинд ямар нэгэн асуудал байхгүй гэсэн үг үү?

-Өнгөрсөн 2012 оноос санал тоолох төхөөрөмж ашиглаж байгаа. Дээр ярьсан процесс, хяналт байсаар л ирсэн.

Санал тоолох төхөөрөмж, гар тооллогын дүн зөрж байсан удаагүй. Нам, эвслийн төлөөлөл төхөөрөмжийг шалгаж, ажиглаад өөрсдөө туршдаг. Тэгсэн атлаа нийтэд янз бүрээр ярьдаг учраас сэтгүүлчдийнхээ тусламжтайгаар нийтэд ил болгосон. Дээр нь энэ удаагийн сонгуулиар бүх хэсэгт, бүх саналын хуудсыг гараар тоолж, хяналтын тооллого хийнэ.

Саналын хуудсыг гараар тоолох үйл ажиллагаа ажиглагч, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сонгогчдын төлөөлөлд бүрэн нээлттэй.

Саналын хуудсыг гараар тоолох ажиллагааг санал авах байранд болон зөөврийн битүүмжилсэн саналын хайрцгаар санал өгсөн сонгогчийн тоо, саналын хуудасны зарцуулалтын тооцоог ажиглагч, оролцогчдод мэдээлсний дараа нэн даруй эхлүүлж, завсаргүйгээр явуулна. Ингэхдээ саналын хайрцгаас саналын хуудсыг нэг, нэгээр гаргаж, саналын хуудаст хийсэн тэмдэглэгээг ажиглагчдад ил тод харуулж, нэр дэвшигч, нам эвсэл бүрийн авсан санал бүрийг уншиж танилцуулна.

-Энд тэнд саналын хуудас бөглүүлээд яваад байна гэсэн яриа гардаг. Тийм эрсдэл бий юү?

Ямар ч боломжгүй. Саналын хуудас усан хээтэй үнэт цаасан дээр нэгдсэн дугаарын мэдээлэл агуулсан ил, тусгай зориулалтын неон гэрлээр харагддаг далд нууцлалтай, аймаг, дүүргийн хэмжээнд нэгдсэн дугаартай хэвлэгддэг бөгөөд олшруулах боломжгүйг ажиглагчид үзэж, шалгасан юм. Үнэт цаас хэвлэдэг тусгай зөвшөөрөлтэй компанид тагнуул, цагдаагийн 24 цагийн хяналт дор яг заасан тоогоор хэвлэдэг. Яг тоо ёсоороо хэсгийн хороодод хүргэгдээд, зарцуулалтын тооцоог ажиглагч, оролцогчдын хяналт дор тэмдэглэдэг. Санал тоолох төхөөрөмж дээр ярьсан нууцлал, кодтойгоос өөр хуудас уншихгүй.

-Нийт хэдэн нэр дэвшигч өрсөлдөж байгаа вэ?

Улсын хэмжээнд 2198 санал авах байранд 2.058.865 сонгогч саналаа өгнө. Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуульд 19 нам, хоёр эвслээс болон бие даагч нийт 1341 нэр дэвшигч өрсөлдөж байна. Нэр дэвшигчдийн 969 нь тойрогт, 372 нь жагсаалтаар нэр дэвшсэн. Тойрогт нэр дэвшсэн 969 хүний 42 нь бие даан нэр дэвшигч байгаа.

–Гадаад улсад суугаа монголчуудын саналыг авч дууссан. Хэдэн хувьтай оролцсон бэ. Дүнг нь хэзээ танилцуулах вэ?

Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулиар гадаад улсад байгаа иргэд 2024 оны зургадугаар сарын 20, 21, 22, 23-ны өдөр тухайн улсын орон нутгийн цагаар 07:00-22:00 цагт саналаа өгсөн. Гадаад улсад байгаа иргэдийн саналыг авах ажлыг Төв комисс болон Дипломат төлөөлөгчдийн г азруудын дэргэдэх Салбар комисс зохион байгуулсан. Нийт 34 улсын 47 дипломат төлөөлөгчийн газарт сонгогчдын нэрийн жагсаалтад бүртгүүлсэн 13095 сонгогчийн 9760 буюу 74.53 хувь нь саналаа өгсөн байна. Улсын Их Хурлын 2012 оны ээлжит сонгуулиар гадаадад байгаа иргэдийнхээ саналыг авсан. Энэ удаагийн сонгуулиар санал өгөхөөр бүртгүүлсэн сонгогчийн тоо, ирцийг тэр үеийнхтэй харьцуулбал гурав дахин нэмэгдсэн. Бүртгэлийг цахимаар зохион байгуулсан, санал өгөх өдрийг дөрөв болгож нэмэгдүүлсэн нь сонгогчдын ирц, идэвхэд нөлөөлсөн гэж үзэж байна. Гадаадад байгаа иргэд саналаа өгсөн хуудсаа өөрсдөө битүүмжлээд лацтай хайрцагт хийдэг. Түүнийг дипломат шуудангаар авчирч төрийн хамгаалалтад байлгаж байгаад зургадугаар сарын 28-ны өдөр 22:00 цагаас Сонгуулийн ерөнхий хорооны байранд тоолно. Түүнээс өмнө санал хураалтын дүн гарах ямар ч боломжгүй.

-Иргэний үнэмлэхээ хаяж гээгдүүлсэн бол санал өгч болох уу?

Улсын бүртгэлийн итгэмжлэгдсэн ажилтан санал авах байранд ажиллаж байгаа. Хурууны хээгээ уншуулаад саналаа өгөх боломжтой. Хурууны хээ нь уншигдахгүй тохиолдолд иргэний үнэмлэхээр нягталдаг гэсэн үг. Тэгэхээр сонгогч иргэний үнэмлэхээ гээгдүүлсэн тохиолдол И-Монголиагаас мэдээллээ харуулчих ч боломжтой. Хамгийн гол анхаарах асуудал нь сонгогчид Улсын Бүртгэлийн ерөнхий газрын https://election.burtgel.gov.mn/ цахим хаягаар сонгогчдын нэрийн жагсаалтаа шалгаж санал өгөх байраа мэдэх ёстой. Энэ удаагийн сонгуулиар хэсгийн хороод 100 гаруйгаар нэмэгдсэн. Тэгэхээр өмнө өгдөг байсан байр өөрчлөгдсөн байх магадлалтай тул санал өгөх байраа урьдчилж мэдээд очихыг зөвлөмөөр байна. Хэрвээ санал өгөх өдөр андуураад өөр байранд очсон байсан ч бүртгэлийн ажилтнаас лавлаад сонгогч дын нэгдсэн сангаас шүүлгэж хаана очиж саналаа өгөхийг шүүлгээд мэдчих бүрэн боломжтой.

–УИХ-ын ээлжит сонгуульд нийт хэчнээн ажиглагч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилчид оролцох вэ?

Сонгуулийн үйл ажиллагааг ажиглахаар 40 улс, 21 байгууллагын 259 ажиглагч Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлсэн. Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага (ЕАБХАБ) гишүүн орнуудынхаа сонгуулийг иж бүрнээр ажиглаж дүгнэлт гаргадаг. Тус байгууллагаас 191 ажиглагч орон даяар ажиллаж байна. Үүнээс гадна Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүсэлтээ ирүүлсэн гадаад улс, олон улсын байгууллага, Монгол Улс дахь гадаад улсын Дипломат төлөөлөгчийн газрын 68 ажиглагч Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийг ажиглах юм. Түүнчлэн Kyodo News, CCTV, Bloomberg TV, Thom son Reuters, Schweizer Radio und Fernsehen, The Sankei Shimbun, Asahi Shimbun, Xinhua News Agency зэрэг дэлхийн нэр хүндтэй 12 агентлагийн 27 сэтгүүлч сонгуулийн үйл явцыг дэлхий дахинд сурвалжилна.

Дотооддоо нам эвсэл, төрийн бус байгууллагын 30 мянга гаруй ажиглагч бүртгүүлэн ажиллаж байна.

–Нэг намын нэр дэвшигчдийг л дугуйлж байж саналын хуудас хүчинтэй гэсэн ухуулга явж байна. Энэ тал дээр тодорхой тайлбар өгнө үү?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Улсын Их Хурлын 126 гишүүний 78 гишүүнийг сонгуулийн тойргоос олныг төлөөлөх (мажоритор) аргаар, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх (пропорционал) аргаар сонгоно.

Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд зааснаар саналын хуудас нь сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчид өгсөн саналыг тэмдэглэх болон нам, эвсэлд өгсөн саналыг тэмдэглэх хэсэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчдод хоёр саналын хуудас очно. Сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчид өгсөн саналыг тэмдэглэх хэсэгт тухайн тойрогт ногдох мандатын тоотой тэнцүү нэр дэвшигчийг сонгож тэмдэглэнэ. Мандатын тооноос илүү, эсхүл дутуу нэр дэвшигч сонгож тэмдэглэвэл саналын хуудас хүчингүй болно. Дутуу тэмдэглэсэн тохиолдолд сонгогч бүхээгтээ буцаж суугаад гүйцээж тэмдэглэх боломжтой. Илүү тоогоор тэмдэглэвэл хуудсаа хүчингүйд тооцуулж, дахин нэг саналын хуудас аваад тэмдэглэх боломжтой. Саналын хуудаст бичигдсэн нэр дэвшигчээс сонгогч мандатын тоогоор дэмжихийг хүссэн нэр дэвшигчийнхээ өмнөх зууван дугуйг дүүргэж тэмдэглэнэ. Заавал нэг нам, эвсэл байх албагүй. Таны хэлснээр нэг намын нэр дэвшигчийг дугуйлж байж хүчинтэй гэдэг огт худлаа, буруу мэдээлэл.

Саналын хуудасны нам, эвсэлд өгсөн саналыг тэмдэглэх хэсэгт сонгогч дэмжиж буй нэг нам эсвэл эвслийг сонгож тэмдэглэнэ. Нэгээс илүү нам, эвслийг сонгож тэмдэглэвэл саналын хуудас хүчингүй болно. Дээр хэлсэнчлэн сонгогч дахин нэг хуудас авах боломжтой.

–Иргэд, сонгогчдод хандаж юу хэлэх вэ?

Үндсэн хуульд зааснаар төлөөлөгчөөрөө уламжилж төрийн эрх барих нь иргэний үндсэн эрх. Нөгөө талаар төрийн эрх барих дээд байгууллагад төлөөлөгчөө сонгох нь улсынхаа өмнө хүлээсэн хариуцлага. Тиймээс эрхээ эдэлж, хариуцлагатай хандан Төрийн сонгуульдаа идэвхтэй оролцохыг хүсье. Иргэд маань төрийнхөө өмнө хүлээсэн үүрэг, хариуцлага гэж хандана гэдэгт итгэж байна.

Монгол Улсын зөвлөх инженер, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Монгол Улсын шилдэг зохион бүтээгч, “Ганхийц” ХХК-ийн захирал М.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын хөгжилд юу саад болж байна вэ. Тулгамдсан асуудлыг дурдвал?

-“Өдрийн сонин”-ыг уншиж буй нийт уншигчдадаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. Монгол Улсын хөгжилд юу саад болж байна вэ гэдгийг бүгд л дор бүрнээ бодох ёстой. Монголын оюунлаг, шинийг бүтээн байгуулсан хүмүүсийг урамшуулах Монгол ардын сайд нарын зөвлөлийн 1944 оны тавдугаар сарын 19-ний өдрийн 63 дугаар тогтоол гарч байв. Энэ тогтоол гарснаас хойш эдүгээ 80 жил болж байна. Социализмын үед салбар салбарууддаа эрдэм шинжилгээ, туршилтын төвтэй гээд бүх юм бидэнд байсан. Сүүлийн 30 жилд оюунлаг санаа гаргасан, шинэлэг бүтээл хийсэн, инженер бүх хүмүүсээ Монголын төр орхисон юм. Тухайн үед Шинжлэх ухааны академид ажиллаж байсан эрдэмтдэдээ ажлаа хийх боломж олголгүй орхисон учраас тэд гадаад руу гарсан байдаг. Гадаад руу гарч амьдарч буй эрдэмтэд тухайн улсынхаа шинжлэх ухааныг нь хөгжүүлээд, шинэ бүтээл гаргаад, инноваци хийгээд явж байна.

Өнөөдөр барилгын салбарын хөгжлийг харахад газар хөдлөлтөд хэзээ нурчих бол гэсэн айдастай байна. Зоосны нүхээр харж, мөнгөтэй л байвал бүх зүйлийг хийж болно гэж бодсон чадах, чадахгүй нь хамаагүй, мэргэжлийн бус хүмүүс бүтээн байгуулалтын ажлыг хийж явахаар алдаа гараад байна. Үүний нэг жишээ нь Улаабаатар хотын шинэ Яармагийн гүүр. Шинжлэх ухааны талаас бодлогын түвшинд ажиллаагүй, Монголын төрд улс төр хөөж, төрийн дунд шатанд орсон хүмүүсийн ажлаа мэдэхгүй байгаатай холбоотой асуудал.

-Монгол Улсын хөгжил удаашралтай байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Монголын төр 20/50 гээд шинэчлэлийн бодлогын хөтөлбөрийг баталсан байдаг. Энэ хөтөлбөрийг өнөөдөр сонгуульд оролцож буй нэг ч нам ярихгүй байгаа. Нам бүр өөр, өөр шинэ төлөвлөгөө ярьж яваа нь Монголын хөгжлийг дахиад 30 жил хойш нь татахаар байна.

Төр нь тогтворгүй хүмүүс нь солигдох тусам Монголын эдийн засаг унаж, хөгжлийн бодлого удааширч байна. Төрийн үйл ажиллагааны дунд шатны хүмүүсийн буруугаас бүх юм болдог. Эрдэмтдээ төр нь дэмжихгүй байгаагаас бид хөгжихгүй байна. Инженер, техникчдийн ухаанаар бус улстөрчдийн ухаанаар явахаар Монгол Улсын хөгжил 30 жилээр хоцорч байна.

-монгол улсыг инженер техникчид бус энэ талын мэдлэггүй улс удирдаж ирснээр энэ их хөгжлийн хоцрогдолд орсон гэсэн үг үү?

-Монгол Улсын ирээдүйг бодвол инженер, техникийн оюунлаг улсуудаа дэмжмээр байна. Яам бүр иннавацийн төвтэй, эрдэмтэн, профессоруудаа суулган тэдний гаргасан дүгнэлтээр улс орны хөгжлийг тодорхойлж, хотоо төлөвлөж, замаа тавьж, олон улсын стандартаар зураг төслөө гаргадаг болмоор байна. Улаанбаатар төдийгүй Монголоо хөгжүүлэхэд инженерийн толгойгоор бүгдийг шийдэх хэрэгтэй. Монгол Улсыг хөгжүүлье гэвэл шинжлэх ухаандаа түшиглэх нь зүй юм. Төрийн дунд шатныхандаа чадварлаг, оюунлаг хүмүүсээ төвлөрүүлээд газар доорх баялгаа зөв ашиглан, үйлдвэрүүддээ гадаадын шинэ технологийг нэвтрүүлж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдээ дэмжихэд л Монгол Улс 20-хон жилийн дотор хөгжчихнө.

Бид хөгжилтэй, ардчилсан нийгэм байгуулъя гэж бодож байвал хуулиа дээдлэх ёстой. Хуулиа дээдэлдэггүй оронд ардчилсан нийгэм бий болно гэж хэзээ ч байхгүй. Хөгжилтэй оронд бол хууль дээдэлдэг, хуулиас гадуур явбал хариуцлага хүлээдэг. Манайхан хариуцлага хүлээх гэх ойлголтгүй байгаад байна.

-Сүүлийн 30 жилд монгол улсаа хөгжүүлэх боломжоо алдсан нь үйлдвэрүүдээ хаасны хор уршиг уу?

-Хятад, Орос гэсэн том улсууд руу эцсийн бүтээгдэхүүнээ гаргаад явсан бол монголчууд 20-хон жилийн дотор Азийн бар болчих боломж нь байлаа. Сүүлийн 30 жил алдсан. Хийсэн болгоноо устгаад, дээд зэрэглэлийн гутал, ноосон хөнжилөө бид өөрсдөө хийдэг байлаа. Бүх үйлдвэрүүдээ устгаад гадаадаас хог зөөдөг болгосон. Гадаад орнуудаас монголчуудыг унагах арга нь үйлдвэрлэгч биш, гадаадаас юм худалдаж авч хэрэглэдэг орон болгох зорилго байв. Монголчуудыг ухаантай байлгаж болохгүй. Тэнэг байлга. Ухаантай хүмүүсийг нь гадаад руу явуулж, тэнэгүүд нь эх орондоо газар нутгаа худалдаад, газрын баялгаа үнэгүй зарна гэж тооцож байсан юм шиг байгаа юм.

-Үргэлжилсэн хур бороо ихтэй гэдгийг мэдсээр байж, усанд автуулахгүйгээр шинэ гүүрийн ажлыг явуулах боломж байсан болов уу?

-Усанд автуулахгүйгээр гүүр барихыг л тооцоо хийж төлөвлөх ёстой юм. Түүнийг төлөвлөөгүй л байна гэсэн үг. Төрийн албан хаагч, хотын захиргаа үүнийг шийддэггүй. Тухайн орон нутагт хэдий хугацаанд ашиглах уу, нэгдүгээрт ерөнхий төлөвлөгөөтэй байх ёстой. Ерөнхий төлөвлөгөөнийхөө дагуу газрын байршлыг нь тогтоож, үер болоход ямар нөхцөлөөр хамгаалалт хийх вэ гэсэн зураг төслийг хийсэн байх юм. Ерөнхий төлөвлөгөөндөө маш нарийн тусгаж өгөөд, инженер техникийн ажилтан бүх зүйлийг тооцож өгсөн байх ёстой. Гэтэл нарийн тооцсон уу, төсөв норм нь бүрэн батлагдсан уу гэдэг эргэлзээтэй. Мөнгө баталж болно, зураг төслийн ерөнхий төлөвлөгөөгөөр гүүр, замын байгууламжийн өртөг нь тэд байх юм гэдгийг тодорхой батлаад өгвөл ус зайлуулах үерийн далан, их хэмжээний үер орж ирвэл яаж задлах вэ гэдгийг тооцоход хялбар байдаг. Одоогоос арван жилийн дараа Туул гол үерлэвэл яах вэ, 1966 оны үер шиг Энхтайвны гүүрний доогуур гүйгээд ороод ирвэл Төмөр зам битүү усанд автсантай адил зүйл болоход энэ гүүрний шийдэл зөв эсэхийг шинжлэх ухааны үүднээс тооцох ёстой.

Ерөнхий төлөвлөгөөгөө баталж хийдэггүй, инженер хүний толгойг ашиглахгүйгээр улстөрчид ийм юм хийж буй юм. Энэ барилгыг улсын комисс хүлээж авахдаа яг мэргэжлийн хүмүүсээр хүлээлгэж авах шаардлагатай. Зураг төсөлдөө тааруулж зөв төсөвлөсөн эсэхийг хянах нь зүй юм. Мөнгөнд нь тааруулаад хулхи юм хийдэг. Үүнээс болж алдаа гарч байна.

Ашиглалтад ороогүй гүүрийн хувьд зарга үүсгэх боломжгүй. Улсын комисс хүлээж авсны дараа асуудал үүсвэл хариуцлагын асуудал яригдана.

-Үе, үеийн хотын удирдлагууд их хэмжээ-ний газрыг ямар ч төлөвлөлтгүйгээр аж ахуйн нэгжүүдэд олгож ирсэн нь үер усны аюулын гол зангилаа болж байна уу?

-1980-аад оны үед Оросууд Улаанбаатар хотын дахин төлөвлөлтийг хийсэн юм. Улаанбаатар хотод 500 мянган хүн ам оршин суух ерөнхий төлөвлөгөө гэсэн үг. Энэ төлөвлөгөөг 1990 оны ардчилал гарч ирснээр мөрдөөгүй өдий хүрсэн. Улаанбаатар хотын орон сууцанд цэцэрлэг, сургууль, үйлчилгээ гэх зэргийг нь хүний хэрэгцээнд зориулж төлөвлөсөн байсан. Төрд гарч ирсэн Улаанбаатар хотын захирагч, ерөнхий менежерээр ажиллаж ирсэн хүмүүс их хотын хөгжлийн асуудал болох ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлээгүй. Агаарын урсгал утаагаа хөөж гаргадаг байсныг хааж барилга барьсан. Хүүхдийн цэцэрлэг, спорт заал барих байсан газруудын оронд барилга барьж, газрын наймаачид эрүүл ахуйн орчингүй болгох ажлыг зохион байгуулсан юм. Одоо битүү нүүрсний утаандаа хордож байна.

Орчноо тохижуулан, шинжлэх ухааны судалгаа хийж, хот байгуулдаг болохоос биш мөнгөтэй хүнд газраа өгч, байшин бариулсны хар гай нь энэ. Хээл хахууль, албан тушаалтай холбогдсон учраас хотын төлөвлөлт үгүй болсон.

-Гадаадын орнуудад үерийн усны асуудлаа хэрхэн шийддэг бол?

-Хөгжилтэй оронд зураг төсөл, ерөнхий төлөвлөгөөг төр нь батлаад өгчихсөн бол яг тэрнийхээ дагуу байх ёстой. Монголд ерөнхий төлөвлөгөөг барьдаг юм нэг ч байхгүй. Манайхаас өөр улс оронд хуулиа дээдэлдэг, шаардлага өндөртэй тул ерөнхий төлөвлөгөөгүй барилгын ажлыг бүр эхлүүлдэггүй. Тухайн үед хотын захиргаа энэ чинь ийм голдиролд байгаа, үүнийг барьж болохгүй гээд тухайн барилгад зөвшөөрөл өгөөгүй байсан бол тэр хүний хөрөнгө оруулсан компани, хувь хүн хохирох ёсгүй байхгүй юу. Хамгийн гол нь мөнгөтэй хүмүүс гээд өөрсдийн дураараа хаа хамаагүй барилга барьж болохгүй. Байгаль дэлхийн зүй тогтлыг сөрөх боломжгүйг санаж явах хэрэгтэй.

-Улаанбаатар хотын авто замууд ус зайлуулах шугамгүй. Энэ асуудлыг яаж шийдвэл зүгээр вэ?

-Улаанбаатар хотод ерөнхий төлөвлөгөөгүй байшин барьчихлаа. Өмч хувьчлалаа буруу хийсэн. Төр шинжлэх ухааны үүднээс тухайн үедээ судалгаа хийгээд Монголын ард түмэнд газраа хувьчилж өгөхдөө Улаанбаатар хотод ерөөсөө хувьчлах хэрэггүй байсан юм. Улаанбаатараас гадуур хувьчилж өгөөд хүмүүс тэр газраа байшин бариад хотоос гараад явах байлаа. Тэрийг хэн ч оролдож болохгүй хууль гаргах байсан л даа. Харин тэгээгүй. Нөгөө ерөнхий төлөвлөгөө гэдэг зүйлийг устгасан.

Нэгдүгээрт, үүнээс болж байгаа. Хоёрдугаарт, хөгжилтэй оронд зам төлөвлөсний хажуугаар, ус зайлуулах шугамыг заавал хийдэг. Орон сууц барьсан бол тухайн орчинд ус зайлуулах системийг цогцоор нь шийдэж өгөх хэрэгтэй. Хөрсний ус, байгалийн усыг зайлуулах системийг хийхгүй тохиолдолд барилгыг хүлээж авахгүй гэдэг. Тэгэхээр зураг төсөл хийж байгаа хүмүүс нь яаж хямд аргаар зардал гаргахгүйгээр юм хийх вэ гэдэг зүйл яриад байж болохгүй. Сүүлийн жилүүдэд бороо хур их орох тул ус зайлуулах шугам, даланг одоо л хийж авахгүй бол бидний барьсан байшин болгон сууна, хазайна, барилгын подваль болгон руу ус орох эрсдэл бий.

л.миНЖмаа

Г.БАЛГАРМАА