Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Монголын барилгачдын нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч Л.Билэгжаргалтай ярилцлаа.

-Хувийн орон сууц барих, засвар үйлчилгээ хийлгэхэд барилгын материалаасаа ажлын хөлс нь илүү үнэтэй байна гэж иргэд их ярих юм. Ажлын хөлсний үнэ тарифыг хэрхэн зохицуулдаг вэ?

-Сүүлийн үед барилгын салбар дахь материалын болон цалингийн үнийн өсөлттэй холбоотой асуудлыг төр засаг, компани, аж ахуйн нэгжийн хэмжээнд шат шатандаа ярьж байна. Бизнес эрхлэгчид буюу хувиараа ажил үйлчилгээ эрхэлж буй иргэд зах зээлийн жамаар энэ ажлыг хийж, гүйцэтгэж байгаа. Бичиг баримтаар буюу төсвийн норм үнэлгээгээр хийж байгаа ажлуудыг 2009 оны цалингийн тарифаар тооцож, саяхан хүртэл буюу энэ оны эхэн хүртэл мөрдөж ирсэн. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийж байгаа ажлын цалин бага байна. Бид хувиараа засвар хийлгэхэд үнэтэй байна гэдэг нь яг зах зээлийнхээ үнэ ханшаар явж байгаа гэсэн үг. Гэхдээ энэ харьцангуй ойлголт. Тухайн хүн ямар төрлийн засвар хийлгэхээс мөн хамаарч үнэ ханш нь ч зэрэглэлтэй байдаг. Дээд зэрэглэлийн болон дундаж боломжийн засвар хийлгэх нь өөр, өөр үнэ ханштай. Ямар төрлийн засвар хийлгэхээс шалтгаалж, захиалагч юу хүсч байгаа вэ гэдэг дээр тулгуурлан түүндээ таарсан үнээ сонгох ёстой юм. Обойн дотроо сайн чанартайг нь наахад арай илүү өртэгтэй байдаг гэх мэтчилэн зах зээлийнхээ жамаар л явагдана. Барилгын үнэ хөлсний жишиг норм бий ч тэр бүр нарийвчилсан зохицуулалт хийдэггүй.

-Тус салбарын ажлын хөлс хэдий хэмжээгээр өсөөд байгаа вэ. Тоон судалгаа бий юу?

-Тухайн ажилбар бүр харилцан адилгүй. Хамгийн сүүлд 2009 онд цалингийн жишиг тарифыг шинэчлэн баталсан байдаг. Энэхүү шинэчлэн  баталсан барилгын төсөвт өртөг тооцдог цалингийн жишиг тарифын үнэ одоогийн байдлаар 80 орчим хувиар өссөн. Энэ өсөлт нь өнөөдрийн зах зээлийн бодит үнэ ханш дээр хүрч чадахгүй байгаа. Үүнийг яг одоо мөрдөгдөж байгаа барилгын тухай хуулиар барилгын асуудал эрхэлсэн болон Сангийн сайд хоёрын хамтарсан тушаалаар цалингийн индекс шинэчлэгддэг. Тиймдээ ч энэ нь хуулиараа дан ганц нэг салбараас хамааралтай зүйл биш юм.

-Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийж байгаа ажлын цалин бага гэлээ. Тиймээс иргэд хувиараа ажиллах, эсвэл энэ салбараас өөр салбарт ажиллах нөхцөл бий болж байна уу?

-Манай салбарт боловсон хүчин, тэр дундаа мэргэжилтэй ажилтны хомсдол маш их үүсч байгаа. Нэг шалтгаан нь цалинтай холбоотой. “Барилгачдаа сонсъё” нэртэй 21 аймгийг хамарсан зөвлөгөөн зохион байгуулсан. Зөвлөгөөнд оролцогчдын хувьд гол асуудал нь ажиллах хүч байхгүй байна. Хөдөө аж ахуй, уул уурхай зэрэг бусад салбаруудтай манай цалингийн тариф өрсөлдөж чадахгүй байгаа учраас ажиллах хүчний хомсдлыг бий болгоод байгааг онцолсон.

Ер нь барилгын ажлыг хийх мэргэжилтэй ажилтан байхгүй. Том зургаар харвал, Монгол Улс тэр чигээрээ ажиллах хүчний хомсдолд орчихсон байна. Манайхан гадагшаа их явах болсон. Дэлхийн бусад орнуудын хувьд ч ажиллах хүчний хомсдолд орж, манайхаас ажиллах хүчнийхээ тоог нэмэгдүүлж авах хүсэлт ирүүлэх болсон. Нийгмийн асуудал байна. Ганц цалин нэмснээр шийдэгдэх асуудал биш. Цалингаас гадна хавсарсан байдлаар тал бүрийн аргаар шийдэх хэрэгтэй болчихоод байна. Ур чадварын асуудал яригдана. Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүд маань бодитойгоор сургаж, боловсон хүчнээ бэлдэж чадаж байгаа эсэх, төгсөгчид нь ажлын байраар хангагдаж чадаж байгаа юу гэдэг олон талын үзүүлэлтээс хамаарч энэ асуудал шийдэгдэнэ гэж харж байна.

-Энэ оны тавдугаар сараас эхлэн Хятадын Тяньжин боомт дээр чингэлгийн бөөгнөрөл хоёр, гурван сараар үүссэн. Энэ хугацаанд барилгын салбарт чингэлгийн бөөгнөрлөөс үүдэн бараа материалын үнэ өссөн үү?

-Ковидын үед буюу 2019 оноос цар тахалтай холбоотойгоор хил гааль хаалттайгаас бараа материалын хомсдолоо дагаж үнийн хөөрөгдөл үүсч байсан. Үүн дээр Засгийн газар, УИХ-аас арга хэмжээ авч, тодорхой хэмжээний үнийн өсөлтийг тооцож, буцааж олгох арга хэмжээг тухайн үедээ авсан байдаг. Тяньжин боомт дээр чингэлгийн бөөгнөрөл үүссэнээс барилгын материалын хангамж алдагдаж, үнийн хөөрөгдөл бий болоогүй.

-Барилгын салбарт тулгамдаж буй ямар асуудлууд байна вэ?

-Барилгын салбарын төрийн бодлого маш тодорхой байх ёстой байна. Төрийн бодлогоо дагаад техникийн бодлого гэж байдаг. Техникийн бодлогоо шинэчлэхгүй бол маш их хоцрогдсон, хуучны арга барилаар яваад байгаа. Үүн дотор ажиллах хүч, цалин хөлс, зураг төсөл, технологитой холбоотой олон асуудал бий. Барилгын салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг батлагдсан байдаг. Гэвч тэр нь хангалттай бүрэн дүүрэн хэрэгждэггүй. Хэрэгжлээ гэж бодоход техникийн бодлого нь хангалтгүй. Энэ асуудалтай холбогдуулан Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын сайд Ж.Батсуурь салбарын төрийн бус байгууллагуудын төлөөллийг хүлээн авч уулзан, тэдэнд тулгарч буй асуудлуудыг нь сонсож, цаашид хэрхэн хамтарч ажиллах талаар санал солилцсон.

Энэ үеэр барилгын салбар дахь ууган холбооны хувьд бид төрийн болон техникийн бодлогоо маш тодорхой болгох асуудлыг уламжилсан. Ингэснээр бид олон улсын жишиг, туршлага, дэвшилтэт технологийг хэрэгжүүлье. Гэхдээ хэрхэн яаж аль улсын технологийг авах вэ гэдэг нь өөрөө их сонин. Үүнийг л тодорхой болгох тухай яриад байгаа юм.

-Барилга, зам барихдаа ус зайлуулах хоолой хийгээгүйгээс бороо их ороход нийслэлд үер усны аюул нүүрлэх болсон. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Техникийн бодлого, хот төлөвлөлтөө алдсантай холбоотой. Техникийн бодлого дотор хот байгуулалт, төлөвлөлтүүд, барилга байгууламжийн хэчнээн га-д нягтаршлын хувьд хэр хүн байх ёстой юм. Нэг хорооны газар нутгийг төлөвлөлөө гэж бодоход хэчнээн хүнд зориулсан хэдэн давхар орон сууц барих, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гээд ямар дэд бүтцүүд байх ёстой юм. Зам харгуй нь ямар байх вэ, түүн дотроо ус зайлуулах хоолой, явган хүний зам талбай, ногоон байгууламж хэдий хэмжээтэй байх вэ гэдэг техникийн цогц бодлого юм. Техникийн бодлого 1990 оноос хойш үндсэндээ алдагдсан. 1990 оноос өмнө улс төр, эдийн засгийн хувьд хамтын ажиллагаатай байсан социалист орнуудын найрамдалт харилцааны хүрээнд тэдний гаргасан техникийн бодлогоор аж үйлдвэржилт, хотжилт, барилгажуулалт, орон сууцжуулалтуудаа шийдээд явж байсан. Гэвч дараа нь нэг системээс нөгөө систем рүү шилжихдээ дангаараа өөрсдөө шийдвэр гаргах болсон. Түүний дараа өмнөх хот төлөвлөлтийн бодлогыг хоцрогдсон гэх зэргээр үгүйсгэж ирсэн. Түүний нэг жишээ нь бүрэн цутгамал өндөр барилга нь Азийн хүн ам ихтэй, газар нутаг багатай орнуудын техникийн шийдэл. Гэтэл энэ техникийн бодлого Монголд хэрэгтэй юу гэдгийг бодох л асуудал. Монгол хүн ам багатай, газар нутаг ихтэй. Хот аль ч хэлбэрээр өргөжин тэлэх боломжтой атал жижигхэн газар шигүү суурьшил хийгээд зам дээр байтугай хотхон дотроосоо гарч чадахгүй байна гэж ярьдаг нь техникийн бодлого алдагдсаны уршиг юм. Техникийн бодлого улс төрийн шийдэлтэй болоод ирсний үр дагаврыг хотоороо амсаж байна. Техникийн бодлогын асуудлаа шийдэхгүй бол дараа дараагийн хүндрэлүүд бий болсоор байна.

Хилийн дээс алхсан хүн бүрийн амнаас “…бид яаж амьдраад байгаа юм бэ. Энэ хүмүүс яаж амьдраад байна аа…” гэдэг үг нийтлэг гардаг. Адаглаад урагшаа Замын-Үүдээр хил гарч Эрээн ороход л уулга алдаж, өөрсдийнхөө амьдарч байгаа орчиндоо дургүй нь хүрсэн монголчууд олон. Бүр цаашлаад Бээжин, Шанхай, Сингапур, Солонгос, Япон, Америк гэж явбал бүр ч урам хугарч, яаж амьдраад байгаагаа ч ойлгохоо болино. Бидний зарим нь муу хэлээд, муухайг нь гайхаад байдаг Станы орнууд ч Монголоос хол тасархай хөгжилтэй улсууд болцгоосон байна. Тусгаар тогтнолоо зарлаад удаагүй Узбекистаны нийслэл Ташкентад л гэхэд улаанбаатарчуудын мөрөөдөл болсон метро хэд хэдээрээ байх шиг. Дэлхийд дампуурлаа зарласан Шри-Ланкийн хамгийн том хот болох Коломбо нь Улаанбаатар хотыг бодоход Өмнөд Азидаа дэд бүтэц хамгийн сайн хөгжсөн орнуудын тоонд ордог. Энэ мэт амьдрах орчин, бизнес хийх боломж, амьжиргааны түвшин гээд бүх зүйлээрээ Монгол Улс дэлхийгээс алсарсаар байна.

Улаанбаатар хот нэгэн цагт Азийн цагаан дагина гэж хэлэгддэг байсан тэр үед бүс нутгийнхаа улс орнуудын хөгжилтэй эн тэнцүү алхаж явсан. Гэтэл сүүлийн гуч гаруйхан жилд бидний амьдрал тэс өөр боллоо. Бүс нутагтаа адилхан хөгжиж явсан улс орныхоо хөгжлөөс хэдэн арван жилээр хоцорч, амьдрах орчин, хөгжлийн индексээрээ тэнгэр газар шиг ялгаатай болтлоо өөрчлөгдсөн. Үүнд хэн буруутай вэ. Хэн хариуцлага үүрэх ёстой вэ. Хэн хариуцах байсан бэ. Мэдээж Монголын төр. Улс орны хөгжлийн бодлогыг төр, засаг нь тодорхойлж явдаг. Тэр дундаа ард түмний төлөөлөл болж төр түшилцэн, төрийн бодлогыг тодорхойлж явсан үе үеийн улстөрчид үүнд хариуцлага үүрэх ёстой. Өдийг болтол хэн ч хариуцлага үүрч байгаагүйгээс болж Монгол Улсын хөгжил дампуурлаа зарласан улсаас ч долоон дор явж байна. Хөгжлөөрөө бусад улс орноос хол хоцорсон, улс оронд нь шударга ёс алдагдсан, авлига, хулгай гаарсан ийм нийгмийн иргэдийнх нь амьдрал яаж олигтой байх билээ. Төр засгийн царай харалгүйгээр өөрсдөө ажил, хөдөлмөрөөрөө сайхан амьдаръя гэж хичээгээд ч гадаад орнуудын иргэд шиг хүссэнээрээ амьдарч чадахгүй байгаа нь үнэн.

Эх орондоо сайхан амьдарч байна гэж бодож байгаа хүн цөөнгүй байгаа л байх. Яг ийм бодолтой хүмүүс гадагшаа хэд хэдэн улс орноор аялаад ирэхдээ өөрсдийнхөө амьдралыг бодитоор үнэлж, харьцуулж боддог. Сайхан амьдарч байна гэж бодсон хүмүүсийн ихэнх нь татварын дарамт, төрийн хяналт, шалгалт, хүнд суртал гээд байгаа орчиндоо бүх талаараа дасан зохицсон байдаг нь харамсалтай. Монголд бизнес хийгээд ашигтай ажиллах хүртлээ хэдэн арван саад бэрхшээлийг даван туулдаг гэдэг үг бий. Нэг үгээр хэлбэл, ашигтай ажиллах, амжилттай явахын тулд тухайн хүнээс асар их биеийн болон сэтгэл санааны хүнд хөдөлмөр зарцуулагддаг байна. Гэтэл бусад улс орнуудын иргэдэд нь бизнес хийх сонирхол, зорилго чиглэл нь тодорхой байхад л ашигтай, амжилттай ажиллах боломж нь бүрдэж эхэлдэг. Ийм улс оронд иргэн хүн ажил хийж сайхан амьдарна гэдэг зарчмыг төр нь бодлогоор дэмждэг бол манайд эсрэгээрээ ажил хийхгүйгээр сайхан амьдарч болно гэх хандлагыг төр нь бодлогоор дэмжиж ирж.

Үүнд л Монгол төрийн бодлогын гол алдаа байна гэж мэргэжилтнүүд дүгнэдэг. Энэ нь ч үнэн байх. Нөгөөтэйгүүр монголчууд цөөхүүлээ. Гэхдээ Монгол туургатан олуулаа. Дэлхий даяар нийт 10 гаруй сая монголчууд бий гэдэг. Өмнөд Монгол, Тува, Буриад, Халимаг гэх мэт. Гэтэл эдгээр монголчууд Монгол нутагтаа, Монголдоо амьдрахаас төвөгшөөдөг. Монголд амьдрах хэцүү, та нар харин яаж амьдраад байгаа юм бэ гэж биднээс асуудаг. Үнэхээр Монголд сайхан амьдрах боломж нөхцөл нь байсан бол тэд юу гэж хүний нутагт, элгэн саднаасаа хол тархан амьдрах билээ дээ. Өргөн уудам нутагтай атлаа өтгөн шингэн нь дүүрсэн алга дарам газарт утаандаа угаартаж, өтөндөө баригдан амьдарч байна.

Мэдээлэл, технологийн эрин зуун хүчээ авч, аж үйлдвэржилт, хиймэл оюун ухаан зэргээр дэлхийн улс орнууд нэгэнтэйгээ өрсөлдөж байхад монголчууд модон жорлонгоосоо салаагүй байна. Бид үнэндээ ингэж амьдармааргүй байна. Монголчууд бид Катар, Макао, Люксембург, Сингапур, Норвеги, Арабын Нэгдсэн Эмиратын иргэд шиг ийм улс оронд амьдармаар байна. Хэзээ болтол модон жорлон, авлига, хулгай, төрийн дарамтан дор хагас дутуу ардчилалтай амьдрах юм бэ.

Шинээр сонгогдсон парламентын гишүүд, хамтарсан Засгийн газар улс орныхоо хөгжилд одоо анхаарах цаг нь болсон.

Эдийн засаг хүнд байна гэж ярих эрх та нарт байхгүй. Гурван сая хүнийг аятай тухтай, сайхан амьдруулах, улс орныхоо хөгжлийг нэмэгдүүлэх боломж та нарт хангалттай байгаа. Хулгайч, авлигачтайгаа бодитой, зоригтой, хатуухан тэмц. Тэмцэх, хариуцлага тооцох эрх дархыг чинь ард түмэн хангалттай олгосон. Та нарт хүч дутна гэж лав байхгүй. Харин сэтгэл, зориг дутаж байгаа нь үнэн. Тиймээс асуудлуудаа шийдэхийн зэрэгцээ алдаа гаргасан албан тушаалтнууддаа оногдох хариуцлагыг нь тооцоод явцгаа.

Монголд шийдэгдэхгүй уддаг, удсанаасаа болоод мартагддаг зүйл бол авлига, албан тушаалтнуудын хэрэг. Нотлох баримт нь ил тод байхад ч хариуцлага тооцож чаддаггүй болхи, бойтог систем, хандлагаасаа салцгаа. Монгол өнөөдөр олимпоос ганцхан мөнгөн медаль авч байгаагаасаа ичих хэрэгтэй. Ичдэггүй юм аа гэхэд бид бусдаас бүх талаараа илүү гэж худлаа бардамнаж, омогшдогоо больцгоо. Байгаа байдлаа хүлээн зөвшөөрч, буруу бодлогоо зөв болгож, улс, нийгэм даяараа өөрчлөгдөх цаг нь болсон. Зөв хандлага, зөв бодлого, зөв шийдэл нь байвал улс орон нэг жилийн дотор ч танигдахын аргагүй өөр болсон жишээ олон бий. Хөгжлийн гараанаасаа гарах гээд суугаад байж болохгүй. Босоод алхах хэрэгтэй. Явах хэрэгтэй байна аа, монголчууд аа. Бид яаж амьдраад байна гэх биш, тэд яаж ингэж сайхан амьдарч чадаад байна вэ гэж бодогдтолоо хөгжих боломж бидэнд хангалттай бий.

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Сэлэнгэ, Дархан-Уул,
Төв аймагт Ардчилсан намаас нэр дэвшиж сонгогдсон УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэболд “Хүний эрх, бизнесийн дарамтгүй орны төлөө бодлогын алхмууд дээр төвлөрч ажиллана” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

• Улс төр судлаач Б.Ариунбаяр “Монголд англи хэлийг хоёрдогч хэл болгоход хүний нөөцийн асуудал үүсч байсныг Э.Блинкений айлчлалаар шийдчихлээ” хэмээн ярилаа.
• АЙЛЧЛАЛ: Швейцарийн ерөнхийлөгч Виола Амхердын Монгол Улсад хийсэн айлчлал өндөрлөлөө

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Манай тамирчид аваагүй шагналаа алдчихна гэж айгаад тэмцэлдэж чадахгүй юм” хэмээн өгүүллээ.

• Монголын барилгачдын нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч Л.Билэгжаргал “Техникийн бодлого улс төрийн шийдэлтэй явж ирсний үр дагаврыг хотоороо амсаж байна” хэмээснийг I болон III нүүрээс уншаарай.
• “Даншиг Наадам-Хүрээ цам 2024” болж өндөрлөв

ГАДААД МЭДЭЭ: Камала Харрис албан ёсны нэр дэвшигчээр тодров

АРЫН НҮҮР: Ус, агаар, нараар хүүхдээ чийрэгжүүлье

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Сэм Уолтон гэдэг хүнийг Америкт мэдэхгүй хүн байхгүй бизээ. Тэрээр “Уолмарт” сүлжээ дэлгүүрийн үүсгэн байгуулагч юм. Зүйрлэж хэлбэл Америкийн “Номин” сүлжээ дэлгүүрийн эзэн л гэсэн үг. Тэрээр 1992 онд 74 настайдаа өөд болсон ч өнөөг хүртэл түүний гэр бүл Америкийн хамгийн баян гэр бүлүүдийн нэгээр тооцогдсоор байгаа юм.

2022 оны байдлаар Валтоны гэр бүлийн хөрөнгө 240 тэрбум ам.доллар байжээ. Гэсэн хэдий ч Уолтон дэлгүүрийнхээ логотой хямдхан давуун малгайг өмсдөг өвгөн байж. Нээрээ л дансанд нь хэдэн зуун сая ам.доллар байхад хүмүүст яаж харагдах, бусад хүмүүс юу гэж бодох хэнд хамаатай байх вэ. Тиймээс өөрийнхөө толгой дээрээ гэр бүлийг нь хэдэн үеэр нь хангалуун амьдруулах дэлгүүрийнхээ нэртэй малгайг тохох нь зөв. Амьдралын хувьд ч тэрээр даруухан хэв маягтай хүн байсан гэлцдэг. Хэрвээ би буруу санаагүй бол дэлгүүрийнхээ салбарыг өөр мужид нээх төлөвлөгөөтэй байхдаа өөрийнхөө дотны найз  болох Ол Ройтой танилцаж байжээ. Хэдийнэ олон дэлгүүртэй болсон байхдаа ч зочид буудалд бууж мөнгө үрэлгүйгээр Ол Ройныд хонож, буйдан дээр нь унтаж байсан ч гэлцдэг юм. Зарим нэгэн хүмүүс нарийндаа хатсан нөхөр вэ гэх л байх. Гэхдээ тэр хүнд бусдын юу гэж хэлэх чухал биш хойно.

Харин үйлчлүүлэгч хаан гэдэг үгнийхээ учрыг тэрээр тайлбарлахдаа “Үйлчлүүлэгч бол хаан. Үйлчлүүлэгч компанийн ТУЗ-ийн гишүүдээс авахуулаад кассчин хүртэл бүх хүмүүсийг ажлаас нь халж чадна. Хэрхэн бэ гэвэл зүгээр л мөнгөө өөр газар үрж” гэсэн юм. Нээрээ л үйлчлүүлэгчгүй газар дампуурч тэнд байсан дарга цэрэг бүгд ажилгүй болдог билээ.

Рапс хэмээх ургамлын органик үлдэгдэлд азот маш бага хэмжээгээр агуулагддаг учир дараа жилийн тариалалт, ургац хураалтад маш сөрөг нөлөөтэй аж. Тус ургамлын шинж чанар болон тариалалтын хувьд юун дээр анхаарах талаар Монгол Улсын гавьяат агрономич, доктор, профессор Б.Дорж гуайтай ярилцлаа.

-Тариаланчид маань рапс их хэмжээгээр тариалсан байгаа бололтой?

-Тийм ээ, импортын гурилын үнэтэй өрсөлдөх боломжгүй учир өөр төрлийн тариалалт хийж ашиг олохгүй бол болохгүй шүү дээ. Манай улс жижиг орон болохоор улаанбуудайн хэрэглээ бусад оронтой харьцуулахад харьцангуй бага. Жилд 360 мянган га газар тариалахад дотоодын хэрэгцээгээ хангадаг. Манай оронд улаанбуудай тариалах нь өртөг өндөр учир гадны гурилтай харьцуулахад харьцангуй үнэтэй. Тиймээс өнгөрсөн хавар ард түмэндээ хямд гурил идүүлье гэсэн үүднээс импортын гурилыг татвараас чөлөөлсөн. Гэхдээ үндэсний үйлдвэрлэлээ хамгаалах бодлого гадны улс орон баримталдаг. Дотоодынхоо зах зээлийг хамгаалах ёстой байтал гадны бүтээгдэхүүн зах зээлээ алдлаа гэж ярьдаг тариаланчид, эдийн засагчид ч байдаг. Уг нь дотоодын зах зээлээ хамгаалж, тариаланчдадаа тусалж дэмжих ёстой байлаа. Тариаланчид бол хагартлаа баяжчихсан улс биш шүү дээ.

-Улаанбуудай бол хүнсний зах зээлд яах аргагүй чухал бүтээгдэхүүн. Импортын гурилын үнэ илүү хямд байгаа нь үндэсний үйлдвэрлэгчдэд хүнд тусч байна?

-Хямд үнэтэй гурилыг идүүлье гэж бодсон нь зөв. Гэхдээ энэхүү зөв алхмын цаана давхар сөрөг үр дагавар байсан юм. Тэр үр дагавар нь дотоодын тариаланчид дампуурахгүйн тулд рапс тариалсан юм. Хавар импортын гурилыг татвараас чөлөөлөх асуудал яригдаж эхэлсэн мөчөөс л тариаланчид дараачийн өөр тариалах зүйлсээ эрж эхэлсэн шүү дээ.

-Тариаланчид рапсыг хэр их хэмжээгээр тарьсан байна вэ?

-Өмнө нь рапсыг 60 орчим мянган га газар тариалдаг байсан бол энэ жил 100 гаруй мянган га газар тариалсан байсан.Тэгэхгүй бол тариаланчид маань орлогогүй болох аюултай байсан. Намар улаанбуудай зарж олдог байсан орлогоо олох гэж рапс тарьсан тариаланчид байна.

-Рапс тарих нь хөрсөнд ямар үр дагавартай вэ?

-Эдийн засгийн талаасаа бол маш зөв үйлдэл. Гэхдээ агрономийн талаасаа бол хөрсөнд маш халгаатай. Их хүчирхэг үндэстэй ургамал. Тэр хүчирхэг үндэс нь хөрснөөс ургахад шаардлагатай шим тэжээлээ сорж авдаг. Гол асуудал нь рапсын хөрсөнд үлдээх органик үлдэгдэл. Түүний дотор агуулагдах азотын хэмжээ маш бага байдаг. Түүнээс болж рапс тариалсны дараа дараагийн жилийн буудайн ургац авахгүй байх тохиолдол ч бий. Зарим газар ноднин рапс тариад хураасан учир энэ хавар тарьсан буудайны ургац муу байгааг тариаланчид хэлж байна.

-Тэгэхээр рапс тарьсан газраас ирэх жилүүдэд ургац хураах бараг боломжгүй байх нь?

-Эцсийн эцэст рапс тариалсан нь хүнсний хангамж, аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөтэй. Тариаланчдад буруу байхгүй. Зарим тариаланчид маань сөрөг үр нөлөөг нь мэддэг байх. Гэхдээ үүний сөрөг нөлөөг цөөхөн хүн ойлгож байна. Ихэнх нь энэ жилийнхээ ашиг шимийг л бодож байна. Монголд тарьсан буудайн үнэ бол тэртээ өндөр байхаас өөр аргагүй. Хур тунадас 500мм ордог улс оронд буудай тарих өөр хэрэг. Монгол шиг 250мм хур тунадас ордог оронд буудай тариалах мөн өөр. Тиймээс буудайн үнэ Монголд өндөр байдаг. Нэг жил рапс тарьсан газраасаа ирэх жилүүдэд ургац хураах боломжгүй л болж байгаа юм.

-Рапс тариалсан газраа дараа жил нь ямар ургамал тариалах боломжтой вэ?

-Хөрсний үржил шим нь муудчихсан, доройтчих талбай Монголд их байдаг. Эдгээр талбайг дахин тариалалтад оруулах шаардлагатай. Үүний тулд буурцагт ургамал тарих ёстой. Үржил шим нь хүчтэй буурсан талбайд гурван жил дараалан царгас тарих хэрэгтэй. Олон наст ургамал учир нэг тарьчихвал жил бүр өөрөө ургана. Рапс тариалсан газар бол вандуй тэргүүтэй буурцагт ургамлыг тарих нь нэн зөв. Вандуй ганц жил тарьчихвал нэг жилийн дараа үржил шим нь сайжирчих юм. Манай орон тариалах талбай багатай орон. Тэжээлийн ургамал жилд 100 гаруй мянган га тарьдаг.

-Тариаланчид маань рапсны тухай мэдлэг мэдээлэл дутмаг байгаа бололтой?

-Ирэх жилүүдэд гарах үр дүнгээ тариаланчид маань буруу тооцоолсон болов уу гэж ажиглаж байна. Цаашид гарах үр дүнг бодолцох хэрэгтэй. Газар тариалангийн салбарт баримталж байгаа бодлого зөв харагдахгүй байна.

-Бид мал аж ахуйг дэмжих ажлыг сайн хийж байна. Гэхдээ газар тариалангийн салбарыг орхигдуулаад байгаа бололтой?

-Тариаланчиддаа туслах, дэмжих хамгийн гол түлхүүр нь техник технологи, шинжлэх ухааны шинэ ололтуудыг нэвтрүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Сайн сортын ургамал яах аргагүй чухал. Гэхдээ сайн сортны үр шимийг бүрэн хүртье гэвэл сайн технологиор тарих хэрэгтэй. Мянган сайн сорт байгаад муу технологиор тарьчихвал тухайн сортны ургах потенциалыг бүрэн ашиглаж чадахгүй юм. Түүгээр зогсохгүй цаг агаар, уур амьсгалын өөрчлөлтийг маш нарийн судлах, тооцоолох ажлыг хийх хэрэгтэй. Хэзээ ган, зуд болох вэ гэдэг тоцооллыг гаргах боломжтой эрин үе ирж байна. Мөн ямар ч жил байлаа гэсэн аливаа улс орон улаанбуудайн нөөцтэй байх хэрэгтэй.

-Энэ жилийн ургац дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангах уу?

-Өнөө жилийн хувьд багахан хэмжээний буудай гаднаас авах шаардлага гарч магадгүй. Хамгийн гол нь дараа жилээс рапс тарьсан газраас ургац горьдох хэрэггүй. Манай орны хөрсний шим тэжээлийн гол элемнетүүд дотроос азот маш дутмаг байдаг. Тийм байтал нэмээд рапс тарьчихаар улам азотын эзлэх хэмжээгүй болох юм. Рапсын сөрөг нөлөөг тариаланчдад таньж мэдүүлэх маш чухал. Үгүй бол “Маргаашийн өөхнөөс, өнөөдрийн уушги дээр” гэгч болж байна.

-Таныг залуу байхад газар тариалангийн салбар дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чаддаг байсан уу?

-1964 оноос хойш өдийг хүртэл энэхүү салбарт байгаа хүний хувьд олон зүйлсийг биеэр туулжээ. Дээлний хормой харагдахгүй хаврын шуурганд ажиллаж ч байлаа. Цастай намар ургац авах ямар хүнд байдгийг ч мэднэ. Агуулахад нь ургац нь багтахгүй. Тийм их ургац авчихсан баярлаж байсан ч үе бий. Ургац алдчихаад л хөрш улсаасаа гурил авч байсан ч үе бий.

Хувь хүний хөгжлийн багш Ч.Сайхнаатай ярилцлаа.

-Цагдаа нар олон хэрэгт нэр холбогдох болсон. Саяхан 461 дүгээр хорих ангид хоригдож байсан 21 настай залуугийн амь хохирсон харамсалтай хэрэг гарлаа. Үүнийг хүний эрхийн ноцтой зөрчил гэж үзэх хүмүүс олон байна. Амь хохирогч залуу өмнө нь нэр бүхий алба хаагчид намайг эрүүдэн шүүсэн гэх асуудлаар АТГ-т гомдол гаргаж байжээ. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тухайн байгууллагуудын онцлогоос хамаарч хүний эрхтэй шууд тулж харилцдаг хүмүүсийн хувьд жирийн иргэд, тухайн хэрэгтэй холбогдож байгаа хүмүүстэй харилцах харилцаа, хандлагатаа маш сайн анхаарах хэрэгтэйгийн том илрэл гэж харж байна. Ялангуяа бүхий л хуулийн сургуулиуд, энэ чиглэлийн байгууллагууд суралцагчдадаа суралцаж байгаа үед нь хүний эрх гэдэг ойлголтыг суулгах, хүн өөрөө өөртэйгөө зан төлөв, харилцаа, хандлагын хувьд хэрхэн ажиллаж сурах вэ гэдгийг маш сайн ойлгуулж өгөх ёстой салбар болов уу гэж хардаг.

Хүн бүр л өөрөө өөрийнхөө ажлыг манай ажил стресстэй, бухимдалтай, энэ хүмүүстэй ингэж харилцахгүй бол болохгүй гэж тайлбарладаг. Гэсэн хэдий ч түүний цаана хүний эрх давхар явагдаж байдаг. Тэгвэл бусад салбарт ажиллаж буй хүмүүс стресс, уур бухимдлаа яаж арилгадаг юм. Эргээд хүмүүсийн ялгаатай байдлыг хэрхэн ойлгож үнэлэлт, дүгнэлт өгч чадах вэ гэдгийг ч магадгүй сургуульд нь зааж байх ёстой. Хууль зүйн сэтгэл судлалын хичээлийг нь нэр төдий биш олон цагаар оруулж, олон дасгал даалгавар дээр ажиллуулдаг байх шаардлага бий. Ажил дээр гарсан ч гэсэн бид алхам тутамдаа үүнийг ойлгож, өөртөө хэвшүүлж явж байх ёстой олон зүйлсийн нэг нь энэ удаа сөрөг тохиолдлоор илэрлээ гэж болно.

-Цагдаа нарын олон асуудлыг та хувь хүний хөгжил талаас нь хэрхэн харж байна вэ?

-Хувь хүний хөгжил гэхээр олон зүйлийн өргөн ойлголтыг хэлдэг. Хөгжил гээд их гоё нэртэй боловч дотроо түрүүн хэлсэнчлэн хүн өөрөө өөрийнхөө стресс менежмент, уур бухимдлыг хэрхэн арилгах вэ, эцсийн дүндээ хувь хүнийхээ хувьд хэн болж үлдэх юм, тав, арван жилийн дараа ямар хүн байх вэ гэдэг ч юмуу маш олон ойлголтыг хамтад нь багтаадаг том сэдэв. Ялангуяа ажлын байран дээр ажилчдыг хөгжүүлэх гэхээр л мундаг, шилдэг байлгах гэж ойлгоод, манайхан дутуу хараад байдаг. Яаж уур бухимдлыг нь арилгах, харилцааны эв дүй, хүн бүр өөр, өөрийн онцлогтой зэрэг энэ бүхнийг байгууллагын хувь хүнийг хөгжүүлэх хөтөлбөрүүддээ багтааж өгнө. Мэдээж цагдаагийн байгууллагаар аз жаргалтай хүмүүс орж гарахгүй нь тодорхой. Гэтэл ийм хүмүүстэй хэрхэн харилцах вэ. Жирийн иргэд бид ч гэсэн албаны хүмүүстэй харилцахдаа ямар байх ёстой юм гээд энэ бүхэн хувь хүний хөгжил гэдэг том сэдэв дотор багтаж буй асуудал. Хүн бүрд хамаатай хөгжлийн асуудал хаа сайгүй дутагдаж буй нь цагдаагийн алба хаагчдад тод илэрч байна гэж болно.

Энэ хугацаанд талууд янз бүрийн байр суурийг илэрхийлж байна. Зарим нь ажлын ачаалалтай холбож байна. Ажлын байран дээр бодлогын түвшинд хүний нөөцийн тоог нэмэгдүүлж болно. Одоо байгаа нөхцөлд стресс менежмент гэдэг зүйлийг хэр сайн хэрэгжүүлдэг вэ, байгууллагын сэтгэл зүй гэхээр зүгээр л нэг лектор очоод нэг өдрийн сургалт орчих нь учир дутагдалтай. Энэ нь нэг сайхан мэдээллийн цаг болоод л өнгөрдөг. Эргээд л нийгмийн харилцаанд ороод янз бүрийн зүйлстэй тулгарч эхэлдэг. Байгууллагуудын өөр, өөрийн онцлогт тохирсон хувь хүний хөгжлийн шат дараалсан, урт хугацааны хөтөлбөрүүд байх ёстой. Бидэнд ийм, ийм асуудал байдаг гэж түүнийг шийдэж байгаа нь л дараа дараачийн хөгжил болж хувирдаг.

-Хөгжсөн хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ. Хүний хөгжлийг дэмжихэд юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-Өргөн ойлголт л доо. Хөгжсөн хүн гэж хэнийг хэлэх вэ гэхээр мундаг лидер байх гэхээс илүү зарчимтай, олонтой хөл нийлүүлэн алхдаг, манлайлдаг, ярилцдаг, багаар ажилладаг, нийгэмд юу болоод байгааг тунгаагаад өөрөө оюун дүгнэлт хийгээд зөв шийдвэр гаргадаг хүнийг хэлж болох юм. Энэхүү цогц ойлголтыг цагдаагийн алба хаагч гэлтгүй хүн бүрд ойлгуулж байх ёстой юм шиг санагддаг. Дандаа ажлын ачаалалд дарагддаг, хэдий заванд нь бид амьдраад байгаа юм бэ гэх бодлогын асуудлыг л цагдаагийн алба хаагчид их ярьдаг. Яагаад ийм их ачаалалтай, өөрсдийн үнэт зүйл зарчмаа алдан байж ажиллах ёстой вэ гэдгийг анхнаас нь сайн ойлгуулж, өөрөө ч сайн ойлгох хэрэгтэй. Аливаа асуудлыг цаг тухайд нь болон урт хугацаанд засах арга хэмжээнүүдийг авч байх ёстой. Мэдээж хурдан хугацаанд эрх бүхий байгууллагууд хуулинд өөрчлөлт оруулах боломжтой. Гэхдээ кампанит ажлууд, алба хаагчдын харилцаа руу чиглэсэн үйл ажиллагаанууд илүү хурдан эерэг өөрчлөлтийг бий болгодог. Хүний эрхийн болон хөгжлийн ойлголтыг системтэйгээр өгдөг байх нь чухал.

Мөн байгууллагын сэтгэл зүйчтэй байх нь чухал. Хүний нөөцүүдийн урт хугацааны ажлын гол зорилго нь та сүүлийн үед ийм байгаад байна гэдэг байдлаар амралт, чөлөө өгөх, өөртэйгөө ажиллах боломжийг хангаж өгөх юм. Гэтэл манайд дандаа ажлаар шахдаг. Байгууллагын сэтгэл зүйч нар алба хаагч нартайгаа хэр ажилладаг вэ гэдэг нь сонин. Сүүлийн үед ажиглагдаад байгаа асуудлуудыг харахад алба хаагчидтайгаа тэр бүр ажилладаггүй юм шиг санагддаг. Америкийн цагдаагийн байгууллагын жишээнээс харахад заал, шүршүүр, бясалгалын танхим гээд бий. Ээлж буусан үед цагдаа нар нь эдгээр танхимуудаар орсон байх шаардлагатай байдаг. Ажлын байрнаасаа гарсан бол та жирийн иргэн тул аз жаргалтайгаар амарч болно гэдэг зүйлийг бий болгодог. Гэтэл манайд объектив байдлаараа ч тэр боломжгүй. Цаг наргүй.

-Цагдаагийн алба хаагчдад хүн чанар, хүнлэг сэтгэл дутагдаж байна гэж их шүүмжилдэг. Хувь хүнийг хэрхэн өөрчлөх вэ. Хүн өөрөө өөрчлөгдөх боломжтой юу?

-Магадгүй тухайн хүн эрх зүйн дээд боловсрол эзэмшээд, тусгай зохих албаны сургуулийг төгсөж байгаа ч гэсэн өөрийн гэсэн үнэт зүйл, зарчимтай байх ёстой.

Сэтгэл судлал чиглэлийн “хүн бол өөрчлөгдөхгүй” гэх зэрэг хүний эрхтэй зөрчилддөг онол сургаалууд ч бий. Ухамсарт хүн өөрөө хүлээн зөвшөөрөөд дутагдлууд болох харилцаа, хандлага, сэтгэл зүйн олон асуудлаа ойлгосон тэр цагт өөрчлөгдөх боломжтой. Түүнээс биш хэн нэгэн хүн лекц ороод чи өөрчлөгд гэснээр өөрчлөгдчихдөггүй, сэдэл аваад л өнгөрдөг. Хорихоос бусад ял эдэлж буй хүмүүст би нэг удаа сургалт орж байхад сургалтад сууж байсан нэг эмэгтэй уйлж байсан тохиолдол бий. Уйлсан шалтгаан нь “би амьдралдаа ийм сургалтад анх удаа сууж үзэж байгаа юм, баярлалаа” гэж надад хэлсэн. Яагаад гэхээр хувь хүний хөгжлийн талаарх эерэг яриа өмнө нь сонсоогүй байгаа юм. Тэр хүнд сурагч байх хугацаанд нь, нийгмийн харилцаанд орж байхад нь хэн ч эерэг байж болох юм гэдэг ойлголтыг өгөөгүй нь нийгэм ямар байгааг харуулж байгаа юм. Хүний хөгжил бол бүхий л салбарт чухал.

-Хувь хүний хөгжил талаасаа цагдаа гэлтгүй хүн бүрд юу чухал вэ?

-Хүмүүс харилцаа, хандлага гэж холбож ярьдаг, хандлага дээр илүү ач холбогдол өгөх ёстой. Хэрвээ хандлагаа зөв байлгаж, би энэ ажлыг ингэж хийнэ, хүмүүстэй ийм байдлаар харьцах ёстой гэх бодлууд нь зөв байгаа тохиолдолд энэ хэрэг зөрчлүүд бага гарах юм. Мөн харилцааны ур чадвартай байх нь зүйн хэрэг. Ялангуяа хэрэг зөрчил хянан шийдвэрлэхэд хамгийн чухал нь хандлагын асуудал юм. Би эрх зүйч мэргэжилтэй. Манай цагдаа нар ялгаа заагийг муу гаргадаг юм шиг санагдсан. Гэмт хэрэгт сэжиглэгдэж, хэрэгт холбогдож байгаа хүн, энгийн гомдол гаргаж байгаа иргэн хоёрт адилхан хандаад байдаг. Өөрөө хэрэг хийгээгүй хэрнээ цагдаад очно гэхээсээ манайхан айдаг, төвөгшөөдөг болсон. Яагаад гэвэл загнаад байдаг ч гэдэг юмуу. Насанд хүрээгүй, харгалзан дэмжигчгүй, дөнгөж 18 хүрсэн залуучууд цагдаагийн байгууллагуудад хэцүү тохиолдлуудаар очиход дандаа загнасан, зандарсан, цаанаа магадгүй хэрэгт холбогдсон хүмүүстэй зөөлөн, намдуу өнгө аясаар харилцахаар болохгүй. Байцаалт авах, хэрэг илрүүлэхэд хүндрэлтэй байдлыг бий болгохыг үгүйсгэхгүй. Гэлээ гээд хүний эрхэм чанарыг оролдох асуудал биш юм. Шүүхээр хэрэг нь шийдэгдээгүй байхад тухайн хүн хэрэгтэнд тооцогдохгүй. Хэрэгтэнд тооцогдож, хорих газар очсон ч гэсэн хүнийхээ хувьд хязгаарлагдахгүй зүйлсүүдийг нь бид зөрчих ёсгүй.

Ямар нэгэн зүйлийг зүгээр л халтуурдаж хийх, сэтгэлээсээ хийх хоёр асар их ялгаатай. Чин сэтгэлээсээ ажиллах. Чин сэтгэлээсээ хайрлах. Чин сэтгэлээсээ туслах. Чин сэтгэлээсээ баярлах. Энэ үг энгийн юм шиг хэрнээ бүх сайхан зүйл, амжилтыг шингээсэн байдаг. Зарим хүн бүх зүйлд сэтгэл гаргавал өөрөө л шархалдаг, дэмий гэх нь бий. Хэдий сэтгэл гэдэг хүнд өгч буй зүйл ч гэлээ өөрөө өөртөө гаргадаг нэг төрлийн аз жаргал гэж боддог юм. Сэтгэлээсээ хандсан бүх зүйлээс жаргал мэдэрдэг байхад л болно. Хариу нэхэх ч шаардлагагүй. Хариу нэхэхгүйгээр өгөх нь бидний амьдралд гэгээ нэмж, амжилт авчирдаг билээ.

Хүмүүсийн бусдад өгөх, авах хүсэл сонирхол харилцан адилгүй байдаг ба өглөгч хүн бусдад чин сэтгэлээсээ хариу нэхэлгүй туслахыг хичээдэг. Харин авагч төрлийн хүн бусдад алсын бодолтой тусалж, хожим авах ашиг тус нь гаргаж буй зардал, золиосноос их байх ёстой гэж үздэг байна.

Хэрвээ та хэн нэгэнтэй уулзах гэж байгаа бол үнэн сэтгэлээсээ хандаж, ямар нэг зүйлийг хийх гэж байгаа бол чин сэтгэлээ зориулаарай. Чин сэтгэлээсээ хийсэн бүхний ард аз жаргал, амжилт, баяр хөөр байдаг юм.