Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл редакцийн-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Төр төмбөгөр, ёс ёмбогор гэж хэлэлцдэгсэн DNN.mn

Өдрийн сонины 2010 оны архиваас………………….

Олон улсын нисэх буу­дал  дээр ирсэн, явсан гийчдийн хөдөлгөөн тас­рахгүй. Тэнд Монгол Улсын дархан хил бий, уул нь. Гэвч түүнийг хэн дуртай хүн нь наашаа цаашаа гатчин гүйх нь сэтгэл эмзэглүүлнэ. Саяв­тар “Эйр чайна”-гийн  онгоц буусны дараа хэн нэгэн хүн их л чухал ца­райлан ямар нэгэн бичиг үзүүлээд хилийн зурвас руу орж явчихав. Удсан ч үгүй нэгэн хүнийг дагуулан  гарч ирлээ. Бүхий л бичиг баримт ачаа зэрэгт нь шууд л штамп даруулан, хил гаалийн ажилт­нуу­дыг бөндөгнүүлж бай­гаад ямар ч шалгалтгүй гарч одлоо. Тэр эрхэм хүрч ирж байгаа гийчнээ их л чухал хүн гэж хараг­дуулах аж. Түүний зэрэг­цээ өөрийгөө бүүр ч мун­даг эрх мэдэлтэй, маш аймаар чухал хүн, энэ улсдаа дийлцэн “гар” гэдгээ гайхуулах аж. Харин ямар ч байсан тэнд ажилладаг  хүн л лав биш байсан юм. Хил гаалиар нь хэн нэгэн хүн танилаа дагуулаад гарчихдаг ул­сын хил  гэж байдаг уу. Хэн дуртай нь танил та­лаа­раа гайхуулан ноолж байдаг төр гэж байх уу.  Хил гаалиар орж гарах нь зарим хүнд сумын тө­вийн­­хөн контортоо орж гарч байгаа мэт л зам­бараа муутай байх юм. Ажил­тайхан сумын­хан ч ингэж хэн дуртай хүнийг кон­тор­тоо шавуу­лаад байхгүй. Үүнийг тэгээд улсын хил гэх үү. Ийм хил гаальтай орныг тусгаар улс гэх үү. Хэн дуртай нь бүүр эрэн сурвалжлагдаж байсан хүн нь хүртэл нисэхээр гараад явчихаж байдаг орон байдаг юм уу гэх зэргээр бодож үзмээр болж дээ. Дээр нь га­даадаас ирж байгаа зо­чин гийчдийг хэдэн хал­тар хэр үнэртүүлсэн так­синий жолооч нар л шүлсээ үсчүүлэн угтах юм. Айлын өнгө үүд­нээ­сээ байдаг биш билүү. Үүнийг арай дээр хүний ёсонд дөхүүлэн зохион байгуулж болохгүй юу гэх зэрэг асуудал мөн ч их байх юм даа. Бүхий л юман дээр ийм дампуу маягтай байдаг биднийг ямар ч тусгаар орон гэх вэ дээ. Уул нь өвөг дээдэс “Төр төмбөгөр, ёс ём­богор” хэмээн хэлэлц­дэгсэн. Төрт ёс гэдэг бол хүчгүй ч хүчтэй мэт ха­рагддаг, нууцгүй ч нууц­тай мэт байдаг, хэн ч халдаж үл зүрхлэм сүр хүчний бэлгэдэл байдаг биш үү.

Ж.САНДАГДОРЖ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Баярлалаа DNN.mn

Thank you card inside a brown envelope left on an office table

Хэн нэгнийг баярлуулж үзээгүй хүн гэж байдаггүй. Өөрөө мэдсэн, мэдээгүй бусдад талархах сэтгэд төрүүлнэ гэдэг бахархам сайхан.

Өглөө ээж хүү хоёр урд алхаж явсан юм. Хоёр гурван л настай болов уу гэмээр хүүгийнхээ хаясан цаасыг өөрөөр нь авахуулах ээж “хогоо заавал хогийн саванд хийх ёстой”-г ярьсаар хоцорлоо. Хог хаядаггүй залуу үе өсөж өндийж байгаад сэтгэл өег алхлаа.

Автобусанд настай хүн орж ирэнгүүт ухасхийн босч суудал тавьж өгөх залуус олон юм. Нэг хэсэг сошиал орчинд “автобусанд настай хүмүүст суудал тавьж өгөх албагүй. Адилхан л ядарч  яваа шүү” гэсэн пост яваад байсныг олоод харчихсандаа дургүй хүрч явсан би нэг их сайхан урт амьсгаа авав. Ямар насаараа зогсоо яв гэсэн биш, хэдэн буудал газар зогсоод явахад асуудал байхгүй.

Зам дээр тогтсон борооны усны орчим гарахдаа жолооч нь машины хурдаа багасгаж байгааг харахад сайхан санагдана. Бороо орсны дараа замын хажуугаар алхахдаа бараг л усанд орчих шахдаг байсан үе бас байсан юм шүү.

Зам хөндлөн гарч байгаа хөл муутай нэгнийг дэмнээд гаргаад өгөх сэтгэлтэй хүмүүс үеийн үед байсаар байгаад талархана.

Ажил  руугаа алхдаг замыг минь цэв цэвэрхэн байлгадаг ажилсаг тэр нэгэн танихгүй ТҮК-ийн хүнд өглөө бүр баярладаг.

Жижиг гэлтгүй ийм үйлдлүүд биднийг амьдралыг гэрэлтүүлж байдаг. Тус хүргэсэн хүн нь ч, тусыг авсан нь ч, түүнийг харж байсан хөндлөнгийн хүмүүст ч нэг тийм баярлам дулаахан мэдрэмж төрдөг. Ийм мэдрэмжтэй хүмүүс дараа нь өөрийн эрхгүй бусдад туслан гэрэл түгээж байдаг.

Баярлалаа, муу муухай, болохгүй бүтэхгүй гэсэн бараан бүхний дундуур чив чимээгүй шургалан орж, эерэг дулаан болгож байдаг чин сэтгэлтэй та нартаа.

Д.Оюунтуяа

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

О.Хангай аваргын дүү О.Тамир: Ашиг гэхээсээ илүү аавынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг намар болгон ард түмэндээ амтлуулдаг нь л сайхан DNN.mn

Намрын эхэн сар шувтрах дөхөж байна. Энэ үе бол тариаланчдын хувьд онцгой цаг. Хавар, зуны хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж, тарьсан ногоо, ургуулсан жимсээ хураан авна. Нийслэл хотод байгаа ихэнх хүнсний зах, худалдааны төвүүдэд шинэ ургацын жимс, ногоо лангуу дүүрэн зарагдаж байна. Мөн нутаг нутгийн брэнд болсон бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдийнхээ гарт хүрсээр байгаа. Тэр дундаа Ховд нутгийн брэнд жимс тарвасыг 1500 км-ийн алсаас Улаанбаатар хотыг зорин ирж борлуулдаг олон хүмүүс бий.

Тэгвэл энэ удаагийн “Өдрийн сурвалжлага”-аараа бид Ховдын тарвасыг намар болгон Улаанбаатар хотод авчирч нийслэлчүүдэд амтлуулдаг Монгол Улсын аварга О.Хангайгийн тарвас борлуулж байгаа цэгээс бэлтгэлээ. Бидний сайн мэдэхээр Сансарын ШТС-ын чанх урд амтат гуаны өнгөтэй ачааны том автомашин зогсож байна. Энд О.Хангай аварга аавынхаа тарьсан тарвасыг ачин ирж саяхнаас зарж байгаа аж.

Тарвас ачсан автомашины хажууд эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн нааш цааш холхиж, шуудайтай тарвасаа эргүүлж тойруулан, зарим шуудайнаас ганц, хоёр бондгор тарвас гарган ирж, жинлээд хүмүүст зарж байв. Биднийг очиход эмэгтэй нь мэнд асууж, төмөр саваар дүүрэн зүссэн тарваснаасаа амсууллаа. Амт гэж ёстой ванлий. Шүүслэг, чихэрлэг амттай. Нэг зүсмийг идээд л өөрийнх эрхгүй дахиад нэгийг гартаа барьчихсан зогсоно. Тарвасаа амтлах зуураа ямар учиртай яваагаа хэллээ. Бидэнд тарвас өгсөн энэ залуухан эмэгтэй О.Хангай аваргын төрсөн дүү ажээ. Харин цаана шуудайтай тарвас өргөн зогсож байсан залуу аваргын хүргэн нь гэв. Танилцаад аварга хэзээ ирэхийг асуулаа. Аваргын дүү “Ах хөдөө явж байгаа. Бид хоёр аавынхаа тарвасыг зараад зогсож байна” гэлээ. Бид хэдийг танилцах зуур хэд хэдэн хүн ирсний ихэнх нь “Энэ О.Хангай аваргын тарвас мөн үү. Фэйсбүүк дээр тавьсан зарыг хараад ирлээ.

“Тарвас авъя” гэх зэргээр асууж байв. Авто зам дагуу зогсон зарж байгаа болохоор замаар өнгөрсөн хүмүүс “Хаанахын тарвас вэ” гэж асууна. Хариуд нь хүргэн нь “Ховдын Буянтынх. О.Хангай аваргын тарвас шүү” гэж байна. Үүнээс харахад хэдэн арван тонны даацтай энэ том автомашинд ачсан тарвас хэдхэн хоноод л дуусах бололтой.

УРДААС ОРЖ ИРДЭГ БОРДООТОЙ, ХЭЗЭЭ Ч МУУДДАГГҮЙ ТАРВАСЫГ ЮУ Ч БОЛООГҮЙ ИДДЭГ АТЛАА ЭХ ОРНЫХОО ХӨРСӨНД УРГАСАН, ХҮНСЭЭ ХЭРЭГЛЭХДЭЭ АМ МУУТАЙ БАЙЖ БОЛОХГҮЙ

Бид танилцаад О.Хангай аваргын дүү О.Тамиртай тарвасны борлуулалт ямар байгаа талаар ярилцлаа.

-Танайх хэдэн жил тарвас тарьж байгаа вэ. Мэдээж сумын төвөөсөө холгүйхэн тарьдаг байлгүй?

-Ах маань одоо 34 настай гэхээр манайх бараг 30 орчим жил тарвас тарьсан юм уу даа. Аав маань Ховд аймгийн Буянт сумаас холгүйхэн байдаг Захын гуу хэмээх үржил шимтэй сайхан газар тарьсаар ирсэн.

-Анх тарвасаа өөрсдийнхөө хэрэглээнд зориулж тарьж байсан байх. Яваандаа хаана эхэлж борлуулж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байсан бол оо?

-Тэгэлгүй яах вэ. Анх бид өөрсдийнхөө хэрэгцээнд зориулж тарьдаг байсан гэдэг. Улмаар том талбайд тарьдаг болж, ахиу ургац авдаг болсноор сумандаа болон аймаг руу оруулж зардаг болсон. Манай тарвас хэзээний л амт, чанар сайтай гэдгээрээ нутгийнхандаа танигдсан болохоор зарж, борлуулахад хүн авахгүй гэсэн асуудал огт байгаагүй.

-Хэзээнээс Улаанбаатарт борлуулах болсон юм бэ?

-Удаагүй байх аа. Сүүлийн таван жил л намар болгон тогтмол оруулж ирж борлуулдаг болсон доо.

-Одоо нийслэлчүүд ч гэсэн “О.Хангай аваргын тарвас” гэдгийг андахгүй мэддэг боллоо шүү дээ. Намарт ер нь хэчнээн хэмжээний тарвас авчирж зарж байна вэ?

-Манайх хот руу оруулж ирж зарж байгаа нь жилд дунджаар 20-30 тонныг л авчирдаг. Энэ жилийн тухайд гэвэл бид 25 тонн тарвастай ирсэн. Хэд хоногийн өмнө ТЭЦ-IV дээр зогсоод 10 гаруй тонныг зараад дууссан. Харин саяхан энд ирээд үлдсэн тарвасаа зарж байна. Манайх тарвасаа энэ сарын эхээр хурааж авсан. Тэгээд наймдугаар сарын 10-ны үеэр хот руу оруулж ирсэн дээ.

-Тарвасны сорт, үр янз бүр байдаг байх. Танайх тарьдаг үр, сорт нь ямар байдаг вэ?

-Болц, хоногоосоо шалтгаалаад мэдээж маш олон төрөл бий. Тэр дундаас манайх хар ногоон өнгийн тарвасыг голцуу тарьдаг. Энэ бол улаан бухт гэдэг үр, сорт. Яагаад энэ сортыг тарьдаг гэхээр хэд, хэдэн онцлогтой. Нэгдүгээрт, зузаан бат бөх хальстай учраас хол замд тээврийн ачлага сайн даадаг. Мөн амттай, шүүслэг байдаг.

-Хэдий үеэс үрээ суулгаад ямар хугацаанд гүйцэт болоод хурааж авдаг юм бол?

-Манайх хавар тавдугаар сарын сүүлээр буюу 20-д гаргаад л үрээ суулгадаг. Ингээд намар наймдугаар сарын эхээр буюу 10-ны үеэр ургацаа хураадаг. Аав маань 30 гаруй жилийн өмнөөс л тарвас тарьж эхэлсэн. Тэр үетэй өнөө үеийг харьцуулбал тарвас тарих технологи, арга барил илүү сайн хөгжсөн. Тухайлбал, хүлэмжинд үрслэгээгээ хийгээд ургуулдаг. Бага зэрэг навч ургасных нь дараа хөрсөнд нь суулгадаг. Ийм аргаар тарвас тарихаар болц нь хурдан явагддаг. Өөрөөр хэлбэл, иймэрхүү арга технологиор тарьсан тарвас намар эрт ургацаа өгдөг. Үүнийг зарим хүмүүс янз бүрийн бордоо хэрэглээд эрт ургацаа авч зараад байна гэж ойлгодог. Үнэндээ тийм биш. Энэ бол маш буруу ойлголт. Эрт хураах эсэх нь бордоотой хамаагүй. Цэвэр тариаланчдын хөдөлмөр, тарьж буй арга, технологиос хамааралтай. Тарвасаа ер нь халуунд сайн ургадаг. Тиймээс хүлэмжинд тарихаар эрт ургацаа өгнө гэсэн үг.

-Танайх энэ жил хүлэмжинд тарьсан уу, эсвэл задгай талбайд тарьсан уу?

-Манайх ил талбайд тарьсан.

-Энэ жилийн тухайд Ховдын тарвасны амт чанар ямар байна. Жил болгон өөр өөр амттай гардаг гэж байсан?

-Энэ жилийн хувьд манай нутгийн тарвас маш их шүүслэг, амттай гарсан. Нэг асуудал энэ жилийн ургац хураалтад нөлөөлсөн гэсэн. Тэр нь зарим талбай, зарим газраар наадмын үеэр хүчтэй мөндөрт цохиулсан. Буянт суманд олон газар олон хүмүүс тариалалт хийж байгаа. Зарим газар нь мөндөр маш хүчтэй ороод тарьсан тарвас нь гадна талаараа нэлээд их цоохор, цайвар өнгөтэй болсон. Үүнээс болоод Ховдын тарвас энэ жил бордоотой байна гэж буруу ойлгосон хүмүүс их байсан. Энэ бол тийм биш. Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөнөөс болж зарим хүмүүс тарвасаа ийм болгосон нь тэр хүмүүсийн буруу огт биш шүү дээ.

-Эдийн засаг талаасаа тарвас борлуулах нь ашигтай байна уу?

-Ашигтай байж л жил болгон хот руу тарвас ачин оруулж ирдэг олон хүмүүс байгаа байх. Ер нь жил жилийнхээ ургацнаас л шалтгаалдаг болов уу. Зардлаа ямартай ч нөхдөг. Мэдээж тодорхой хэмжээний ашиг олдог. Гэхдээ бидний хувьд ашиг харж эсвэл ашгийн төлөө тарвасаа борлуулдаггүй. Ашигтай ажиллалаа гэж баярлахаасаа илүүтэйгээр 30 гаруй жил Ховдынхоо тарвасыг тарьж байгаа аавынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг намар болгон ард түмэндээ амтлуулдаг нь л бидний хувьд хамгийн сайхан нь. Аав маань хэлдэг. “Хүн хөдөлмөрлөж л байвал юуны төлөө амьдарч байгаагаа ойлгоно” гэж. Нөгөөтэйгүүр хөдөлмөрийнхөө үр шимийг амтлах шиг сайхан зүйл хаана ч байхгүй юм болов уу гэж боддог. Энэ хөдөлмөрийн үр шимийг мөнгө, ашгаар үнэлэшгүй л дээ. Нөгөө талдаа Ховд нутгийн маань брэнд. Энэхүү брэндийг бид л өргөж явна. Улс даяараа Ховдын тарвас гэж магтан ярьдаг. Энэ сайхан хүндэтгэл, итгэлийг бид хөсөрдүүлэх ёсгүй. Харин ч улам баяжуулж, илүү сайныг, хамгийн чанартайг нь ард түмэндээ хүргэхийг зорьдог. Бас нэг зүйлийг онцлон хэлмээр байна. Урдаас орж ирдэг бордоотой, хэзээ ч мууддаггүй тарвасыг юу ч болоогүй иддэг атлаа эх орныхоо хөрсөнд ургасан, эко, эрүүл хүнсээ хэрэглэхдээ ам муутай байж болохгүй. Олон мянган тонн тарвасыг олон хүмүүс өөр өөрийн гэсэн арга барилаар тарьж, ургуулж байгаа. Энэ олон дунд сайнтай, муутай зүйл байна шүү дээ. Ховдынх гэхээр бүгд гоё амттай, чанартай байна гэж бодож болохгүй. Эсвэл ганц нэг хүмүүсийн тааруу ургацыг нийтээр нь муу юм шигээр ойлгох нь буруу л гэж боддог.

-Намрын ид ургац хураалтын үеэр эвсэл хавар тариалалтын үеэр аварга аавындаа очиж тус, дэм болдог байлгүй?

-Агаа тусалдаггүй юм өө (инээв). Гэхдээ ах маань хэдэн жилийн өмнө бол тусалдаг байсан. Одоо ч өөрөө завгүй учраас тэр болгон очоод тус хүргэх нь ховор л доо. Ахын хамгийн том тус бол зарж борлуулах, маркетинг талдаа шүү дээ. Хаана ч очоод зарахад “Аваргын тарвасыг авахаар ирлээ” гээд хүмүүс авдаг. Олон жил тасралтгүй авдаг хүмүүс ч байна. Тэр болгонд ард түмэндээ талархдаг даа. Ах даа бас баярладаг. Ааваараа бахархдаг.

-Цаашдын төлөвлөгөө зорилго юу байна. Автомашинтайгаа ачиж оруулж ирээд нэг газар олоод зараад байх уу. Эсвэл томхон дэлгүүр байгуулах бодолтой байна уу?

-Ховдынхоо брэнд болсон тарвас, хүнсний ногоо, төмс, лууван зэргийг зардаг дэлгүүртэй болох бодолтой явдаг. Тийм том дэлгүүр биш ээ. Энгийн, цомхон дэлгүүртэй болъё гэж бодож байгаа. Гэхдээ хэзээ гэдгийг нь би сайн мэдэхгүй. Яваандаа болох л байх. Ховдын тарвасаас гадна “Ховдын шар төмс байгаа юу” гэж хүмүүс их асуудаг.

-О.Хангай аварга та бүхэн хар багаасаа л тарвас идэж өссөн байх. Ер нь тарвасны ач тус гэвэл та юу хэлэх вэ?

-Өглөө босоод л тарвас иднэ. Өлөн элэг дээрээ. Ингээд тарвас зараад өдөржин зогсохдоо тарвасаа иднэ. Тарвасаа идсээр байгаад хоол идэхээ мартчихдаг. Ус, ундаа авч уудаггүй. Ууя ч гэж боддоггүй. Янз бүрийн чихэр ч иддэггүй. Тарвас хүний эрүүл мэндэд асар их тустай. Ходоод гэдэс цэвэрлэнэ, зүрх судасны өвчинд болон бөөрөнд сайн. Олон амин дэм өөртөө агуулдаг. Яриад байвал олон талын ач тустай. Цус цэвэршүүлнэ гээд. Бидний эрүүл саруул өссөн, эр бяртай байгаа нь аавын маань тарьж ургуулсан амин дэмтэй тарвасны л ач тус болов уу гэж бодож байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хүүхдүүдээ агаарлуулдаг хөдөөтэй байх сайхан DNN.mn

Сургууль, цэцэрлэгийн амралт дуусах тийшээ хандаж, хөдөө эмээ өвөө дээрээ очсон жаалууд эхнээсээ ирж байна. Ишиг хурганы араас хөөцөлдөж, малын толгой эргүүлж, цагаан идээгээр дархлаагаа тордсон бүжин бор нөхдүүдийг харахаар өөрийн эрхгүй хайр төрнө. Улаанбаатарын утаа униар, тоос тортог, нүргээн чимээнээс хэсэгхэн ч гэсэн холдуулж, үр хүүхдэдээ санаа зоволгүйгээр агаарт байлгачихдаг хөдөөтэй байх сайхан шүү. Хэдэн биенээ санасан хөгшин, залуу нөхөд зуны сарыг уйдах завгүй өнгөрөөж, элэг сэтгэлээ хэсэг дэвтээдэг. Ингэж хөдөө амраад ирсэн хүүхдүүд өвлийн ид хүйтнээр ханиад томуу тусах нь ч бага байх шиг санагддаг юм.

Харин зориод очих эмээ, хөдөөгүй болсон хүүхдүүдээ харахаар өр өвдмөөр. Хоёр жилийн өмнө эмээ нь бурхан болсноос хойш өвөөг нь хотод өөрсдийнхөө дэргэд авчихсан болохоор ийн хөдөөгүй болчихсон хэрэг л дээ. Тиймээс зориод очих эмээ, өвөө, хөдөө сайхан нутагтай байгаа дээр нь хүүхдүүдээ явуулж л байгаарай.

Эрүүл мэндэд нь тустайгаас гадна хүүхэд биеэ дааж сурдаг юм. Өвөө, эмээ нар ач, зээгээ эрхлүүлдэг ч гэсэн хэзээ ч буруу хүн болгохгүй. Сэтгэл сайтай, хүнд тустай хүн болгож өсгөдөг юм билээ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Э.Батшугар: Засгийн газар, Монголбанк хамтраад улсынхаа зээлжих зэрэглэлийг сайжруулах хэрэгтэй байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Э.Батшугартай төсвийн тодотголын талаар ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотгол хэлэлцэж байна. Таны хувьд төсөлтэй танилцсан байх. Ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Мэдээж зарлага нь гурван их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн. Нэмэгдсэн үндсэн шалтгаануудыг нь харж байхад маш олон бүтээн байгуулалтын төсөв байна. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засгийн дархлааг улам сайжруулах, бэхжүүлэх ач холбогдолтой. Мөн Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа иргэдийн амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, түгжрэлийг саармагжуулах том, том төслүүд орсон байсан. Жишээлбэл, хотын тойрог зам. Ийм тойрог зам бол ямар ч метрополис хотод байдаг зүйл. Бидний сайн мэдэх Бээжин хотод л гэхэд зургаан тойрог зам байдаг. Харин нийслэлдээ ямар ч байсан нэгийг хийе гэж байгаа юм. Хан-Уул дүүргээс Баянзүрх дүүрэг орохын тулд хотын төвийн түгжрэлд оролгүйгээр энэ тойрог замаараа л явчихна. Дээрээс нь нэмээд дүүргүүдийн олон салаа замуудыг тойрог зам нэгтгэж өгнө. Олон жил яригдаж байгаа Туул голыг дагасан хурдны зам байна. Энэ чинь зүүн, баруун чиглэлийг холбосон маш том судас болно. Үүнээс гадна тунель гэдэг их сонин зүйл. Миний хувьд үүнийг үнэхээр дэмждэг. Ямар ч том улсад томоохон тунелүүд байдаг. Улаанбаатар хот маань дөрвөн уулын дунд байрладаг.

Тэлье гэхээр чадахгүй байгаа. Тийм болохоор тунель барьснаар хотоо урагш нь тэлэх бололцоог нээж өгнө. Мөн Солонго-1, 2 хороололд улсын төсвөөс 150 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байна лээ. Улсаас хэрэгжүүлж байгаа 20 мянган иргэнээ орон сууцжуулах том хөтөлбөрийн нэг хэсэг нь энэ. Үүнээс гадна эрүүл мэндийн салбарт 500 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. Шинээр эмнэлэг барих, одоо байгаагаа шинэчлэх, тоног төхөөрөмж шинээр нэмж авах гээд зайлшгүй хийх ёстой зүйлүүдийн нэг. Өнөөдөр монголчууд жил бүр 300 орчим сая ам.долларын эмчилгээг гаднын улсад очиж хийлгэж байна. Энэ урсгалыг дотооддоо авч үлдэх, монголчуудаа эрүүл болгох тал дээр Засгийн г азраас маш том ач холбогдол өгч байна гэж харж байгаа. Мөн бараг 400 орчим тэрбум төгрөгөөр шинээр сургууль, цэцэрлэг барихаар төсөвлөсөн. Энэ мэтчилэн томоохон бүтээн байгуулалтуудад хөрөнгө оруулалт хийж байгаад баяртай байна. Нөгөө талдаа эрчим хүчний салбарт ч гэсэн анхаарал хандуулж байгаа. Эрчим хүчний тусгаар тогтнол бол аж үйлдвэрийн үндсэн суурь байдаг. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг ашиглалтад оруулах, чанар нь муудсан агаарын шугамуудыг солих гээд олон ажил байна. Үндсэн парометрүүдийг аваад үзвэл харьцангуй эрүүл гэж харж байна. Улс орны эдийн засаг тэлж байхад төсөв дагаж тэлэх ёстой. Ингэж байж том том суурь эдийн засгийн төсөл, хөтөлбөрүүдийг хөдөлгөнө. Тэгснээр Монгол Улс хөгжинө. Мөн Засгийн газрын өрийг дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэй харьцуулсан үндсэн үзүүлэлт нь 34 хувь арай хүрэхгүй байгаа юм. Манайхтай ижил төстэй улсууд буюу Киргизстан 60 хувь, Укбейкстан 38 хувь гэх мэтчилэн байна. Төсвийн алдагдлаа бид яг хоёр хувьдаа барьж байгаа. Цар тахлын дараа хоёр хувьд барьсан улс орон цөөхөн. Ингэхээр манайх эрүүл макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээ авч хадгалж чадаж байна гэж ойлгож болж байгаа юм. Харин санаа зовж байгаа хоёр зүйл бий.

-Тэр нь юу вэ?

-Төсвийн тэлэлттэй холбоотойгоор төлбөрийн тэнцэл дээр яалт ч үгүй тодорхой хэмжээний дарамт ирнэ. Ингэснээр нэгдүгээрт, ханш болон Монголбанкны валютын нөөцөд сөргөөр нөлөөлөх үзүүлэлт. Урсгал данс оны эхнээс өнөөдрийг хүртэл 500-гаад сая ам.долларын алдагдалтай байна. Төлбөрийн тэнцэл нийтдээ 50 сая ам.долларын алдагдалтай байгаа. Энэ нь шууд манай гадаад валютын албан нөөц дээр ирэх дарамт. Үүгээр дамжаад ханшид дарамт ирнэ. Хэрэв ханш суларвал импортоор орж ирж байгаа инфляц нэмэгдэнэ. Өнөөдрийн байдлаар манай инфляц таван хувь, үүний 1.8 хувь нь импортын инфляц байна. Ковидын дараа манай инфляц 15, үүний 50 хувь нь импортын гаралтай инфляц байсан. Харин тээвэр ложистикийн нөхцөл байдал сайжирсантай холбоотойгоор импортын инфляц буурсан. Мөн шатахуун, түлшний асуудлаар Засгийн газар ОХУ-ын Засгийн газартай хэлэлцээ хийсний үр дүнд өнөөдөр өсөхгүй байгаа.

-Тэгвэл төлбөрийн тэнцэл дээр ирж байгаа дарамтаа яаж арилгах юм бэ?

-Нэгдүгээрт, бид гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх ёстой. Нийтдээ 14 мега төсөл, хөтөлбөр байгаа. Эдгээр нь нийтдээ 120 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Үүнийг ямар ч улс орон өөрсдийн төсвөөрөө хэрэгжүүлж чадахгүй. Заавал гаднын хөрөнгө оруулалт буюу инженерийн, хөрөнгө оруулалтын компаниуд оруулж ирэх шаардлагатай. Улсын төсвөөр 10 орчим хувь буюу суурь дэд бүтцийнх нь асуудлыг шийдэж өгөөд үлдсэн дээр нь гадаадын хөрөнгө оруулалт татах ёстой. Ингэж чадвал төлбөрийн тэнцлийн урсгал дансаа сайжруулна. Заавал мега төслүүд гэхгүйгээр гадаадын хөрөнгө оруулалтын нөхцөлөө сайжруулчихвал бусад салбарт ч хөрөнгө оруулалт татах хэрэгтэй.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын нөхцөл байдал одоогоор ямар байгаа вэ?

-Маш тааруу байгаа. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэй харьцуулах гадаадын хөрөнгө оруулалтын коэффициентийг нь харахад манайх ердөө 12-15 хувьтай л байгаад байгаа юм. Үүний 10-аад хувийг нь Оюутолгой дангаараа эзэлж байна. Ингэхээр харамсалтай нь бусад салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт орохгүй байгаа нь харагдаж байгаа юм. Азийн бар гэгддэг орнуудыг харахад маш олон жил гадаадын хөрөнгө оруулалт нь 40-60 хувь байсан. Тиймээс бид дор хаяж 40 хувьд хүргэх шаардлагатай. Ингэхийн тулд гадаадын хөрөнгө оруулагч нарын эрх, өмч хөрөнгийг нь хамгаалсан хууль эрх зүйн байдлыг бий болгох ёстой. Хоёрдугаарт, бид зээлжих зэрэглэлээ сайжруулах хэрэгтэй. Гуравдугаарт, мега төслүүдээ гадаадын томоохон хөрөнгө оруулагч нарт сурталчилах хэрэгтэй байгаа юм. Ингэж байж л хөрөнгө оруулалт татаж чадна.

-Энэ намар, болоод ирэх жилийн эдийн засгийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Ирэх оны төлбөрийн тэнцэл болон төгрөг дээр ирж байгаа харьцангуй сайжирна гэж харж байгаа. Энэ нь хоёр шалтгаантай. Нэгдүгээрт, Оюутолгойн уурхайн хүчин чадал эрс нэмэгдэнэ. Хоёрдугаарт, төмөр замын холболт хийснээр нүүрсний экспорт энэ оноосоо илүү нэмэгдэх учиртай.

-Энэ жилийн хувьд 78 сая тонн нүүрс экспортолно гэсэн байсан. Энэ боломжтой юу?

-Миний хувьд үүнийг бүрэн бололцоотой гэж харж байгаа. Яагаад гэвэл бид одоогийн байдлаар 42 сая орчим тонн нүүрс экспортолсон байна. Мөн ноднин жилийн долдугаар сараас энэ жилийн долдугаар сар хүртэлх хугацаанд бид 78 сая тонн нүүрс гаргачихсан байгаа юм.

-Урд хөрш маань нүүрсийг одоогийнх шигээ тогтмол авах юм уу?

-Авах үндсэн нөхцөл нь байна. Учир нь Хятад улс жилдээ 480 сая тонн нүүрс импортоор авдаг. Тэгвэл Австрали, Индонезиос далайн тээврээр авах уу. Эсвэл хөрш орон болох Монгол, Оросоос авах уу гэдгээ мэдээж тооцож байгаа. Тээврийн зардлын хувьд манайхаас авах нь хамаагүй хямд тусна. Мөн цаг агаарын өөрчлөлтөөс болж хятадуудын барьсан усан цахилгаан станцуудын гол, ус нь ширгэсэн. Ингэснээр эрчим хүчний үйлдвэрлэл нь багассан. Үүнтэй холбоотойгоор нүүрсний болон атомын цахилгаан станцын маш олон төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн.  Дээрээс нь Хятад улс жилд 1-1,2 тэрбум тонн ган хайлуулдаг. Нэг тонн ган хайлуулахад 700 кг коксжих нүүрс ашигладаг. Тэгэхээр тэнд нүүрсний хэрэглээ өндөр байна. Хэрэв бид төмөр замын хил холболтуудаа хийчихвэл 100 сая хүртэл тонн нүүрс экспортлох боломж байгаа.

-Манай улсын эдийн засагт гол нөлөө үзүүлдэг зүйлсийн нэг нь зэс шүү дээ. Энэ тал дээр ямар байдал ажиглагдаж байна вэ?

-Зэсийн макро үзүүлэлтүүд маш сайн байгаа. Нэг тонн нь одоогоор 9500 ам.доллар байна. Мөн хэрэглээний хувьд огцом нэмэгдэж, нийлүүлэлт нь багасах юм уу, тогтвортой байх үзүүлэлттэй байгаа. Яагаад гэхээр Оюутолгойтой харьцуулах хэмжээний зэсийн орд илрээгүй, ашиглалтад орох төсөөлөл ч алга. Зэсийн хэрэглээ яагаад өсөөд байна гэхээр одоогийн байдлаар дэлхийд 79 сая шинэ машин зарагддаг. Үүний 13 хувь нь электрон машин. Харин Хятад улсад 40 хувийг нь электрон машин эзэлж байна. Шинжээчдийн үзэж байгаагаар электрон машины хэрэглээ огцом нэмэгдээд, 2026 он гэхэд дэлхийн хэмжээнд 40 хувь хүрнэ гэж байгаа юм. Тэгэхээр үүнийгээ дагаад зэсийн хэрэглээ нэмэгдэнэ. Нэг электрон машин үйлдвэрлэхэд 140 кг зэс ашигладаг юм. Хоёрдугаарт, сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээ нэмэгдэж байгаа нь ч нөлөөлнө. Нэг мегаватт сэргээгдэх эрчим хүчний станц барихад ойролцоогоор 4.2 тонн зэс ордог. Өнөөдөр зарим улс орнууд дотоодын хэрэгцээгээ 100 хувь сэргээгдэх эрчим хүчээр хангахаар хичээж байна. Португал гэхэд л сая хэд хоног 100 хувь хангаж чадсан.

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан зургадугаар сарын 5-ны өдрийн хуралдаан маргаан дагуулж байна. Энэ яг юу болсон юм бэ?

-Сангийн сайдын хэлж байгаагаар өрийн тааз болон Засгийн газрын төсвийн алдагдлаа аваад хаячихсан. Харин одоо эргүүлэн оруулж байгаа гэж байсан. Энэ нь зөв л дөө. Гэхдээ хэчнээн аваад хаячихсан ч гэсэн бид үндсэн парометрүүдээ барьж чадсан. Орж ирж байгаа төсвийн тодотгол ч гэсэн үүнийгээ маш сайн барьж байгаа. Мөн 2025 оны төсвийг ч гэсэн оруулж ирэхдээ үүнийгээ барих ёстой.

-Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр орж ирсэн. Гэтэл хэтэрхий олонд том төслүүд зэрэг эхлүүлж байна. Үүний орон эрэмбэлээд нэг, нэгээр нь ашиглалтад оруулаад явах нь зүйтэй гэсэн шүүмжийг зарим нь хэлж байна. Энэ дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Мэдээж нэг талдаа зөв л дөө. Нийт 14 мега төсөл байгаа. Миний харж байгаагаар бэлэн, бүтээн байгуулалт нь эхэлсэн зэргээсээ шалтгаалан зарим нь илүү хурдан хэрэгжинэ гэж харж байгаа. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц, Тавантолгойн цахилгаан станц, төмөр замын хил холболтууд гээд хурдан хэрэгжих боломжтой төслүүд бий. Харин зарим нь ТЭЗҮийн шатанд ч явж байгаа. Ер нь эцсийн үр дүндээ бид төсвийн тэлэлттэй бодлого явуулж байж эдийн засгаа өсгөнө. Үүнийгээ дагаад ард иргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлж, аж ахуйн нэгжүүдийн бизнесийн орчинг сайжруулна. Эцсийн үр дүн нь Монгол Улсын Засгийн газрын зорилго бол Төв Азидаа нэг хүнд ногдох ДНБ-ээрээ хамгийн чинээлэг улс орон болохыг л хүсээд байгаа шүү дээ. Тиймээс ч зоригтой алхамуудыг хийх нь зүйтэй гэж бодож байна.

-Засгийн газраас нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээг 10 мянган ам.доллар болгоно гэсэн. Энэ зорилгодоо хүрэх боломж бидэнд байна уу?

-Дотооддоо бол бүрэн боломж бий. Гэхдээ бид дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс шууд хамаардаг. Нүүрс болон зэсийн үнэ. Харин үндсэн макро парометрүүд, эрэлт нийлүүлэлтийн прогноз эерэг байгаа болохоор хүрэх бололцоо нь өндөр байгаа гэж харж байна. Мөн Засгийн газар, Монголбанк хамтран хүчээ нэгтгээд хийх ёстой нэг ажил нь зээлжих зэрэглэлээ сайжруулах юм. Хөрөнгө оруулагч нар биднийг зээлжих зэрэглэлээр л дүгнэдэг. Үүнийг сайжруулснаар хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ. Олон улсад зээлжих зэрэглэлийг тодорхойлдог Эс энд Пи (S&P), Фитч (Fitch), Мүүдис (Moodys) гэсэн гурван том байгууллага байдаг. Тэгэхээр энэ байгууллагуудтай тулж ажиллаад, Монгол Улсынхаа эдийн засгийн нөхцөл байдлуудыг тайлбарлаад явбал зээлжих зэрэглэл сайжрах боломжтой гэж харж байгаа юм. Ер нь зээлжих зэрэглэлийг тодорхойлдог 23 үндсэн шалгуур үзүүлэлт байдаг. Үүний 22 нь шууд дотоодын эдийн засагтай хамааралтай. Үлдсэн нэг нь гадаад орчин байдаг юм. Тэгэхээр 22 дээр нь бид өөрсдөө зөв тохируулга хийгээд сайн тайлбарлаж чадвал зээлжих зэрэглэлээ сайжруулах боломжтой. Манай улс саяхан л саарал жагсаалтад байсан. Харин Засгийн газар, УИХ, Монголбанк хамтран ажилласны үндсэн дээр амжилттай гарсан. Яг үүн шиг бид өөрсдийгөө илүү сайн ойлгуулаад, тайлбарлаж чадвал бүрэн боломжтой.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Эмч Б.Бямбабаяр: Хүүхдүүд давсагны үрэвслээр өвдөх нь ихэсч байна DNN.mn

Хүүхдийн дүрс оношилгооны эмч Б.Бямбабаяртай ярилцлаа.

-Бөөр, давсагны үрэвсэл буюу циститийг эмэгтэйчүүдэд ихэвчлэн тохиолддог гэдэг. Цистит хүүхдүүдэд элбэг тохиолдож байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Цистит буюу давсагны үрэвсэл нь бөөр, шээсний замын өвчин юм. Давсагны үрэвсэл дан ганц эмэгтэй хүнд ч тохиолддог юм биш. Эрэгтэйчүүд ч гэсэн давсагны үрэвслээр өвддөг. Өгсөх замын халдвар, доороосоо даарах зэрэг нь давсагны үрэвсэл үүсэх үндсэн шалтгаануудын нэг юм. Хүүхдийн давсагны үрэвсэлд гол нөлөө үзүүлж байгаа нь шингэний дутуу хэрэглээтэй шууд холбоотой. Хүмүүс шингэн гэдгийг ундаа, цай, бүх төрлийн уух юмнуудыг ойлгодог. Шингэнийг зөвхөн ус л нөхдөг. Хүүхдүүд усны хэрэглээ багатай. Мөн сүүлийн үеийн хүүхдүүдэд шээсээ тэвчих гэдэг зүйл ажиглагдах болсон. Ялангуяа хүлээн авахаар хандаж, үзүүлж байгаа хүүхдүүдийн дунд хоол боловсруулах, бөөр шээсний замын эмгэгүүд түгээмэл зонхилж байгаа. Хүүхдийн өвчлөл дундаа давсагны үрэвсэл ихэсч байна.

-Бөөр шээсний замын өвчлөлөөр хүүхдүүд өвчилж байгаагийн цаад шалтгааныг тодруулбал?

-Хүүхэд шээсээ тэвчих, шингэн юм уухгүй, бодисын солилцоо явагдахгүй байгаагаас үүдэлтэй. Бодисын солилцоо гэдэг нь бие махбодид хэрэгцээт бодисыг үүсгэн шингээх, хэрэггүйг задлан зайлуулах эсрэг, тэсрэг хоёр үйл ажиллагаа тасралтгүй явагдаж байх бөгөөд тэдгээрийн нэгдлийг хэлдэг. Хүн биеэсээ хороо гадагшлуулах ёстой. Шээс бол эцсийн бүтээгдэхүүн. Түүнийг биеэс гаргах ёстой байтал барина гэдэг дараагийн хүндрэлийг үүсгэх эрсдэлтэй.

-Хүүхдүүд шээсээ тэвчих болсон шалтгааныг та сургуулийн завсарлагааны цаг хангалттгүй, ариун цэврийн өрөө бохир байдаг зэрэгтэй холбон тайлбарласан байсан. Энэ талаар тодруулбал?

-Биднийг хүүхэд байхад хичээлийн их завсарлагаа 10 минут, бусад нь тав, таван минут байлаа. Тэр таван минутад ангийн бүх хүүхэд ариун цэврийн өрөө орж амждаггүй байсан. Эрэгтэй хүүхдүүд харьцангуй гайгүй. Ялангуяа эмэгтэй хүүхдүүдэд шээсээ тэвчих асуудал илүү үүснэ. Хэдий цэвэрлэдэг ч гэсэн олон хүүхэд нэг дор бие засахаар үнэр танар, ариун цэвэр талаасаа горим алдагддаг. Их завсарлагаанаар ариун цэврийн өрөө  орж чадахгүй бол хичээл тартлаа шээсээ тэвчиж байх жишээний. Ихэнх хүүхдүүд ялангуяа өсвөр насны охид шээсээ маш их тэвчдэг юм билээ. Шээсээ тэвчээд байгаагийн шалтгааныг асуухаар багш гаргадаггүй, уурладаг, завсарлагаа хүрэлцдэггүй, ариун цэврийн өрөө заваан байдаг гэх шалтгаануудыг хэлдэг. Зарим үед ариун цэврийн өрөө нь цоожтой байх нь бий. Үйлчлэгч нарын зарим нь ааштай, ялангуяа бага насны хүүхдийг ариун цэврийн өрөө оруулахгүй уурладаг. Энэ мэтчилэн ариун цэврийн өрөөний хүрэлцээ муу, завсарлагааны цаг богино зэрэг нь сургуулиас хамааралтай асуудал юм. Хүүхдүүдийн хувьд өөрсдөөс, эцэг эхээс нь хамаарах зүйл мэдээж маш их. Өглөө бослоо. Өглөөний цай битгий хэл бүр балга ус ч уухгүй гэрээсээ гарч байгаа хүүхдүүд их байна. Эцэг, эх нь өөрсдөө өглөөний цай ууж хэвшиж, дадаагүй бол хүүхдүүддээ өглөөний цай уулгана гэж байхгүй. Өглөө бүр тойрч суугаад цайгаа уугаад, хүүхдэдээ ус уухыг зөвлөж байвал тэр эрүүл гэр бүл юм. Өөрсдөөс болон сургуулиас шалтгаалах зүйлүүдээ шийдээд явахгүй бол алсдаа бөөр шээсний замын эмгэгүүд үүсэх нөхцөл нь амьдралын хэвшлээс үүдэж байна.

-Бөөр, шээсний замын өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэхийн тулд юун дээр анхаарах вэ?

-Шингэний хэрэглээ маш чухал. Хэдэн зуун мянган хүүхэд дотроос уух усаа бариад явдаг нь ховор. Ээж аав нь ч уугаарай гээд ус өгөөд явуулах нь ч тийм их биш. Сургуулийн орчинд хүүхдүүдэд ус уух боломжоор хангах, бодисын солилцоо явагдаад шингэн гадагшлах нөхцөлийг мөн бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Хүүхдээс эхлээд эцэг, эх, багш, сургуулийн захиргаа, Боловсролын яам гээд бүхий л хүмүүс энэ асуудалд анхаарал хандуулах нь зөв юм. Эхний ээлжинд нэг ангийн түвшинд ярилцаад эмч, багш эцэг, эхчүүд хамтран туршилт хийж үзэж болно. Хүүхдүүдийн шингэний хэрэгцээ бүрэн хангагдсанаар анхаарал төвлөрөх, хичээлдээ оролцох байдалд нь ямар өөрчлөлт, үр дүн гарч байгааг судалж үзэх хэрэгтэй.

Хэрвээ та хүүхдийнхээ бөөрийг өвтгөхгүй байя гэвэл бодисын солилцоог нь сайжруул, доороос нь дааруулахгүй байх. Бөөр бол ялгаруулдаг эрхтэн. Шингэний хэрэгцээ бага байх тусам өвчлөх магадлал өндөртэй. Бусад эрхтнүүдээс бөөр рүү дамждаг өвчнүүд ч бий. Усаа л сайн уух хэрэгтэй. Шүд өвдсөнөөс болоод шууд бөөр өвдлөө гэж үзэхгүй. Гэхдээ хүний биеийн эрүүл байх тогтолцооны хамгийн гол чухал зүйл нь амны хөндий эрүүл байх явдал юм.

-Давсагны үрэвслээр өвдсөн хүүхдүүдэд ямар шинж тэмдэг илрэх вэ?

-Хамгийн эхэнд дутуу шээнэ. Шээсний дараа дутуу шээсэн мэдрэмж төрнө. Ойр, ойрхон дүлж шээнэ, давсаг руу шархирч, шээхэд хорсож өвдөнө. Шээсний өнгө, үнэр өөрчлөгдөнө. Бага насны хүүхдүүдийн хувьд шээж чадахгүй уйлдаг. Энэ үед нь шээсний шинжилгээ өгч, давсгандаа дүүрэн шээстэй эход үзүүлэх хэрэгтэй. Эхогоор юу үзэх вэ гэхээр давсагны бүтцийг хардаг. Давсагны доторх хана, шээс нь шингэн эсвэл өтгөн байна уу гэж үздэг. Шээсний шинжилгээгээр бактер, үрэвсэл зэрэг нь илэрдэг. Ер нь бактерын шалтгаант үрэвсэл их бий. Шээсний сүвээр бактер ороод л өгсөх замын халдвар үүсч байгаа юм. Хүүхдийн эмчдээ үзүүлж, шинжилгээний хариунд үндэслэн эмчилгээ хийлгэнэ. Шээсээ хүрэхээр л шээх хэрэгтэй. Бид ч гэсэн ажлаасаа болоод шээсээ хүрч байсныг мартчихдаг. Хүүхдүүд тоглож байгаад л шээхээ мартчихдаг. Тиймээс бага насны хүүхдийн шээс хүрэх бүрд нь эцэг, эхчүүд шээлгэж сургамаар байна. Хувийн ариун цэврийн асуудал ч яригдана.

-Цэцэрлэгийн нэг багш “Эмэгтэй хүүхдийг бие засаад, арчиж байхыг харснаас эрэгтэй хүүхдийг арчихыг харж байгаагүй ч энэ удаа харлаа” гэж ярьж байсан. Ер нь яах ёстой вэ?

-Эмэгтэйчүүд ч гэсэн эрэгтэй хүмүүсийг хараад гайхах хандлага гаргадаг л даа. Яагаад энэ нь зөв бэ гэхээр умайн хүзүүн хорт хавдар үүсгэгч папиллома вирусыг тээгч нь эрэгтэй хүн. Тэр вирус нь эрэгтэй хүний бэлэг эрхтний шодойны малгайн ар талд байж байдаг. Эрэгтэй хүүхдүүдэд сууж бие засахыг зөвлөх хэрэгтэй. Зогсож, суух нь ялгаагүй ч гэлээ сууж байгаад шээх нь түрүү булчирхайд илүү үр дүнтэй. Ариун цэврийн хувьд ч сайн талтай. Тиймээс эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй хүүхдүүдийг багаас нь шээснийхээ дараа бэлэг эрхтнээ угааж, арчиж байхыг зааж, зөвлөх нь зүйтэй.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Хуульч О.Билгүүн: УИХ, Засгийн газрын гишүүн ямар нэгэн компанитай хамааралтай байхыг хуулиар хориглодог DNN.mn

Өмгөөллийн “Цогц өмгөөлөл” хууль зүйн фирмийн хуульч О.Билгүүнтэй төрийн өндөр албан тушаалтны ашиг сонирхлын зөрчлийн талаар ярилцлаа.

-Төрийн өндөр албан тушаалтан, УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой ашиг сонирхлын зөрчлийн асуудал үе, үеийн парламентад яригддаг. Сүүлийн жишээ гэхэд УИХ-ын гишүүн М.Нарантуяа-Наратай холбоотой асуудал дэгдэж, олны анхаарлыг татлаа. Хууль зүйн талаас харвал юу болоод өнгөрөв?

-УИХ-ын гишүүн бол ард түмний саналаар томилогддог албан тушаалтан. Энэ албан тушаалтны ажил үүргийн онцлог, ямар нөхцөл журмаар ажиллах вэ гэдгийг нарийвчлан зохицуулсан байдаг. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хууль, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд тодорхой бий. Товчхондоо, УИХ-ын гишүүн төрийн үйл ажиллагаагаа л эрхэлнэ. Тодруулбал, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд сурталчилгааны асуудлыг зохицуулсан. УИХ-ын гишүүн аливаа зар сурталчилгаанд албаны нэр хүнд, албан тушаалын байдлаа ашиглан оролцохыг хориглоно гэдэг. Нэгэнт ард түмнээс сонгогдож гишүүний тангаргаа өргөчихөөд хувийн бизнес хийх нь энгийн иргэний нүдээр харахад ч ёс зүйгүй үйлдэл. Харин нийгэмд тустай үйл ажиллагаа байвал сурталчилгаа явуулж болно гэж зөвшөөрдөг. Бусад ямар ч тохиолдолд хориглодог. Гишүүний лайв болон бусад мэдээллүүдээр “Би төрийн ажлаа хийж байгаа. Хувь хүн учраас чөлөөт цаг завтай үедээ юу хийх нь миний эрх” гэж буцаад иргэд рүү дайралт хийх маягтай тайлбар өгсөн байсан. Энэ бол маш буруу. УИХ-ын гишүүний ёс зүйн дүрэмд УИХ-ын гишүүн биеэ авч явахаас ёс зүйн зарчим эхэлдэг. УИХ-ын Ёс зүй, сахилга хариуцлагын байнгын хорооноос хариуцлага тооцсон нь үндэслэлтэй.

-Яг үүнтэй ижилхэн кейс Засгийн газарт бий. Зам тээврийн сайд Б.Дэлгэрсайхан энэ салбартаа хувийн компанитай. Хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ж.Энхбаяр Сэлэнгэ аймагт үхрийн фермертэй. Соёл спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд Ч.Номин аялал жуулчлалын салбарт томоохон компанитай. Түүндээ төрийн томоохон уулзалт хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж байна гэсэн шүүмжлэл гараад байна. Эдгээр тохиолдолд ашиг сонирхлын зөрчил гэж үзэх үү?

-Ашиг сонирхлын зөрчил гэдэг нь тодорхой албан үүрэг гүйцэтгэж байгаа этгээдүүд тухайн албаны чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд хувийн ашиг сонирхол нь төрийн буюу нийтийн ашиг сонирхолтой харшлах, сөргөөр нөлөөлөхийг хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн ажил хийснийхээ төлөө хувьдаа ашиг хонжоо олох, эдийн болон эдийн бус давуу байдлыг өөртөө юм уу өөрийн хамаарал бүхий этгээдүүд, ойр дотны хүмүүстээ бий болгохыг ашиг сонирхлын зөрчил гэж үздэг. Таны ярьсан саяны жишээгээр бол хэрэв УИХ-ын гишүүн, сайд нь өөрийн хамаарал бүхий буюу эхнэр нөхөр, хүүхэд, өөрөө, эдгээртэй хамааралтай хүмүүсээр дам байдлаар компаниас компанийн хооронд хувьцаа эзэмших гэх мэт байдлаар ажиллах нь хуулиар бүрэн хориотой. Үүн дээр гол асуудал нь хууль хангалттай байна. Хариуцлага, хориглолт, хязгаарлалт ч байна. Нийтийн албан тушаалд томилогдсон хугацаандаа ийм үйл ажиллагааг явуулж болохгүй гэсэн хориглолтыг дэлгэрэнгүй заачихсан. Албан тушаалаасаа буусны дараа хоёр жилийн хугацаанд тухайн чиглэлээр хувийн байдлаар ажиллахыг ч хязгаарладаг. Гол нь ашиг сонирхлын мэдүүлгийг гишүүн өөрөө өгдөг. Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулиар бол УИХ-ын гишүүн өөрөө үнэн зөв мэдүүлэх үүрэгтэй гэдэг. Ингэхдээ ашиг сонирхлын зөрчил үүсч болзошгүй нөхцөл байдал надад үүсчихлээ, та бүхэн үүн дээр арга хэмжээ аваач гэж АТГ-т мэдүүлэхээр заачихсан. Харамсалтай нь өөрийгөө барьж өгөх гишүүн битгий хэл жирийн иргэн ч ховор.

-Мэдүүлгээ өгөхгүй бол хариуцлага хүлээлгэх боломж ч байхгүй байх аа?

-АТГ УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээс бусад нийтийн албан тушаалтныг өөрсдөө шалгах бүрэн эрхтэй. Харин гишүүнийг шалгаж болдоггүй. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулиар УИХ-ын гишүүнийг гэмт хэрэг, зөрчил гаргаж байгаа үйлдэл дээр нь барихаас бусад тохиолдолд шалгаж болохгүй, энэ бол УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх гэж хуульчилсан. Хоёр дахь асуудал нь шалгадаг кейс тохиолдлоо гэж бодоход Эрүүгийн хуулийн 22.1 дүгээр зүйлд заасан эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэмт хэргийн зүйлчлэлээр авч үздэг. Үүн дээр бас томъёолол дутуу. Жишээ нь, нийтийн албан тушаалтан албан үүрэг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх явцдаа албан тушаалын байдлаа урвуулж өөртөө болон бусдад давуу байдал бий болгосон бол гэсэн хэт ерөнхий томъёо хийчихээр шүүх дээр очоод нотлогддоггүй. УИХ-ын гишүүний кейс дээр гараагүй ч орон нутгийн удирдлагууд, өөр бусад нийтийн албан тушаалтнууд дээр гарч байсан удаатай. Бүр цаашилбал хариуцлагын асуудал байгаа. Эрүүгийн хуулийн 22.1 дүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсэгт эрх мэдэл албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэмт хэргийн үндсэн болон хүндрүүлэх нөхцөл саяхныг хүртэл санкц буюу хариуцлага яг адилхан байсан. Сошиалд сэвж, ард түмэн босч байж өөрчлөлт оруулсныг та санаж байгаа байх. Гэтэл үүнийг аль 2019 онд Үндсэн хуулийн цэцэд өгчихсөн байсан асуудал. -Тодруулахгүй юу? -2019 онд багштайгаа хамт Үндсэн хуулийн 14.1 буюу хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байна. Гэтэл Эрүүгийн хуулийн 22.1 дүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсэг Үндсэн хууль зөрчиж байна. 50 сая төгрөгөөс доош хохирол учруулахаар ял нь 1-5 жил, бас торгох бусад санкцуудтай. 22.1-р зүйлийн 2 дахь хэсэгт 50 саяас дээш хохирол учруулсан ч ялгаагүй дээрхтэй яг адилхан санкцтай. Нэг ёсондоо нийтийн албан тушаалтан таван сая төгрөгийн ашиг сонирхлын зөрчил үүсгэсэн ч торгуулийн ялтай, 500 сая, таван тэрбумаар асуудал гаргасан ч яг адилхан торгуулийн санцктай. Эрүүгийн эрх зүйн онолын хувьд энэ буруу. Үндсэн нөхцлөөс хүндрүүлсэн нөхцөлийн ял дагаад хүндрэх ёстой. Ийм байхад Эрүүгийн хууль байгаад нэмэртэй юу, шударга ёсны тухай ярих шаардлага байна уу. Ингээд 2019 онд мэдээлэл гаргасан. Үндсэн хуулийн цэцээс “Энэ нь Эрүүгийн хуулийн агуулгыг боловсронгуй болгох асуудал байх тул” гээд тухайн үеийн УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатар руу шилжүүлсэн. Тэндээс бидэнд “Байнгын хороон дээр Эрүүгийн хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Тиймээс ийшээ шилжүүлж, хурдан зохицуулъя” гэсэн агуулгатай хариу өгсөн. Гэвч тэнд дарагдаад өнгөрсөн. Харин 2023 онд олон нийт сошиалаар сэвж, ард түмэн босч байж өөрчилсөн. Нэг ёсондоо манай улс төрийн албан тушаалтан битгий хэл зарим мөрдөн шалгах эрх бүхий албан тушаалтан, байгууллагууд сошиалаар ажлаа хийх гээд байгаа. Үүн дээр хуульчийн зүгээс харамсаж явдаг. Бид сошиалаар, массын үзэл бодлоор ажил хийх албан тушаалтан, мэргэжлийн хүмүүс биш. Үүнээс гадна УИХ-ын гишүүнийг үйлдэл дээрээ барихыг шалгасан комиссар, цагдаа өөрөө шоронд ороод явдаг жишиг манайд бий. Энэ асуудлаар бас 2019 онд Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн заалт Үндсэн хууль зөрчиж байна. Хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байна, УИХ-ын гишүүн ард түмнээс сонгогддог төрийн ажил хийдэг хүн. Гэхдээ илүү дархтай байх ёсгүй гэдэг үндэслэлээр мэдээлэл өгсөн. Гэвч өнөө хэр хариу өгөөгүй.

-Ашиг сонирхлын зөрчилтэй нь нийгэмд ил, олон нийт шүүмжилж байна шүү дээ. Энэ тохиолдолд хууль зүйн гаргалгаа бий юү?

-Нэгэнт ард түмнээс сонгогдсон учраас ард түмэн эгүүлэн татах нь жам ёсны асуудал байх ёстой. Манай Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд гишүүнийг эгүүлэн татах асуудлыг УИХ шийднэ гэдэг. Иргэд мянга чарлаад, дороо дэвхцээд нэмэргүй гэсэн үг. Бүрэн эрх рүү нь орж шалгаж болохгүй, тиймээс эрүүгийн хариуцлага тооцох боломжгүйгээс өнөөдрийг хүртэл шүүх цагдаа яаж ч чадахгүй байгаа. УИХ-ын гишүүд өөрсдийгөө суудлаасаа босгох эсэхийг өөрсдөө буюу танхим шийддэг. Танхим мэдээж нэг намын олонх.

Нэг ангийн хүүхдүүд, багын найзууд гэдэгтэй адилхан. Засгийн газрын гишүүний хувьд танхимын дарга буюу Ерөнхий сайд сольж болно. Танхимын тэргүүн багаа бүрдүүлж Засгийн эрхийг барина гэхэд иргэд тэр эрх рүү орох боломжгүй байгаа юм. Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн ард түмний төлөөлөл, элч мөртлөө иргэд төлөөллийнхөө хүнээр төрийн эрхийг барьж чадаж байна уу гэдэг дээр хэрэгжилт байхгүй. Тиймээс хуулийн зохицуулалтыг боловсронгуй болгохыг л ард иргэд шаардах ёстой.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Б.Наранбаатар: Орон нутгийн нислэгийн асуудлаас болж, зарим аяллууд цуцлагдаж байна DNN.mn

Засгийн газар 2023-2025 оныг “Монголд зочлох жил” хэмээн албан ёсоор зарласан билээ. Өнгөрсөн онд манай улсад 651.061 жуулчин ирснээр 1.2 тэрбум ам.долларын орлогыг аялал жуулчлалын салбарт оруулжээ. Энэ нь нэг сая жуулчин хүлээн авах зорилгодоо хүрээгүй ч Цар тахлын үетэй харьцуулахад өндөр үзүүлэлт байв. Энэ он гарсаар одоогийн байдлаар 528 мянган жуулчин Монголд ирээд буй аж. 2024 онд монгол Улс 1.3 сая жуулчин хүлээн авна гэж төлөвлөжээ.

Аялал жуулчлалын салбарын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар энэ салбарын төлөөлөл “Монголиан Байкинг Экспертс” ХХК-ийн захирал Б.Наранбаатартай ярилцлаа.

-Танай компанийн хувьд аялал жуулчлал дундаа аль чиглэлээр нь түлхүү үйл ажиллагаагаа явуулдаг вэ?

-Миний хувьд 2005 оноос аялал жуулчлалын салбарт ороод өдийг хүрч байгаа. Өөрийн компанийг байгуулаад ихэвчлэн тусгай сонирхлын унадаг дугуйн аяллын чиглэлээр хоёр дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тогтмол дугуйн аялал зохион байгуулж буй тав хүрэхгүй цөөхөн компани бий. Тусгай зориулалтын аялагчдын тоо өндөр биш л дээ. Манай компанийн хувьд дугуйн аяллаар 90 гаруй хүнд үйлчлээд байна. Энэ жилийн хувьд 130 орчим дугуй сонирхогч аялагчдад үйлчлэхээр төлөвтэй байгаа.

Дугуйн аялал ихэвчлэн дулааны улиралд явагддаг ч бидний хувьд жилийн дөрвөн улиралд дугуйн аяллыг хийдэг. Өвлийн дугуйн аялал гэхэд Туул голын мөсөн дээр болдог. Хоёрдугаар сарын сүүлээр “Мөсний баяр” дээр Хөвсгөл нууранд хойд зүгээс урд зүг хүртэл хоёр өдрийн дугуйн аялал зохион байгуулдаг. Өвөл мөсөн дээр дугуй унаж байгаа учир дугуй нь зориулалтын буюу хадаастай, гадарга нь хальтирдаггүй байх юм.

Мөн жийптэй, өндөр уул болон хадны авиралт, цанаар аялах зэрэг тусгай зориулалтын болон явган, морин гээд бүх л төрлийн аяллыг аялагч нартаа санал болгодог.

-Монголд энэ жил хэр олон жуулчин ирэхээр байна. Таны харж буйгаар 1,3 сая жуулчин хүлээж авах зорилтод хүрэх болов уу?

-Одоогийн байдлаар 500 гаруй мянган жуулчин Монголд ирсэн байна гэх статистик тоо. Он гартал дөрвөн сарын хугацаа бий. Энэ хугацаанд хэдэн зуугаар жуулчдын тоо нэмэгдэх байх. Жуулчдын тоо нэг саяд хүрэх эсэхийг мэдэхгүй. Уг нь манай улс нэг жилийн хугацаанд нэг сая жуулчин хүлээж авах боломжтой. Зуны гурван сарын хугацаанд нэг сая жуулчин хүлээж авна гэвэл хүндрэлтэй. Говиор аяллаа гэхэд амрах баазуудын ор хоногийн тоо хэд билээ, хүрэлцээ муутай.

-Таны харж байгаагаар аялал жуулчлалын салбарт ямар, ямар асуудлууд байна вэ?

-Тусгай сонирхлын аяллыг хобби руугаа чиглэсэн, дурласан хүмүүс илүү сонгодог. Ерөнхий аяллыг сонирхогчид маш өндөр байгаа. Зүүн өмнөд Азийнхан болон хонконгчууд, солонгосчууд маш ихээр Монголд ирж байна. Европуудын хувьд сүүлийн хоёр жил манайд ирэх нь эрс багассан. Оросоос хамааралтай байж ч болно. Монголд ирэх нислэгийн үнэ нь энд ирээд 10 хоног аялах үнэтэйгээ адилхан болсон нь нөлөөлж буй.

Зарим үед жуулчид маш богино хугацаанд олноор ирж, бөөгнөрөл үүсгэж байна. Амралтын газар, баазууд дээр очиход ор хоногийн тоо хүрэлцэхгүй. Аялал жуулчлалын компаниуд стандартаа мөрдөхгүй байна. Өдөрт туулах киломертийг заасан байдаг. Тухайн жолооч өдөрт 500 километроос дээш явахгүй гэдэг ч түүнээс илүү хол зайнд явуулж байна. Азиуд бага хугацаанд их юм үзэхийг хүсч, тухайн баг хамт олны хүмүүсийг хайрлахгүй байгаа юм. Аялал жуулчлалын холбоо, удирдлагууд хөтөч, хүний нөөц рүүгээ чиглэсэн ажлуудыг хийхгүй бол чадавх муугаас гадна хүн хүчний хомсдолд маш их орж байна. Тээврийн хэрэгслийн бүрэн бүтэн байдал, стандартыг мөрдөж ажиллахгүй байх зөрчлүүд ч ажиглагдаж байгаа. Тусгай сонирхогчдын аяллын хөтөч бүр ховор.

Жил бүр хамгийн хэцүү нь ариун цэврийн асуудал байсаар ирсэн. Бидний хувьд замд явахад хоёр цаг тутамд жуулчдаа бие засуулах ёстой байдаг ч зогсоход маш хүндрэлтэй, Ариун цэврийн газар олдохгүй. Шатахуун түгээх станцуудын ариун цэврийн өрөөг ашигладаг. Ариун цэврийн өрөө их бохир, зарим нь цоожтой. Дугуйн аяллын хувьд зөөврийн душ, ариун цэврийн өрөөг ашиглаад явчихдаг.

-Наадмын үеэр жуулчдад тасалбар олдохгүй байна гэх асуудал гарч байсан даа.

– Наадмын тасалбар жил бүр тулгамддаг асуудлын нэг. Стадион 12 мянган суудалтай. Жуулчдаас наадмын нээлт үзэх 8000 гаруй хүсэлт ирсэн. Аялал жуулчлал руугаа чиглэсэн 2000 тасалбар гаргасан байдаг. Наадмаас хоёр, гуравхан хоногийн өмнө орой нь дахин тоглоно гэж хэлж байгаа юм. Энэ нь бүр жилийн өмнө яригдах асуудал юм. Наадмаар жуулчиндаа тоглолтуудаа зориулж, давхар тоглох хэрэгтэй. Ирэх жилийн борлуулалт арав, арваннэгдүгээр сард хийгддэг. Эрийн гурван наадмыг дэлхий даяараа сонирхож ирж байна. Даанч тасалбар нь олдохгүй. Шагийн билетийн үнэ нь өссөн. Нэг билетийг 300-400 мянгаар авсан. Билетийн асуудлыг маш эрт тодорхой болгох шаардлага тулгарч байна.

Мөн орон нутгийн нислэгийн асуудлыг дурдахгүй өнгөрч боломгүй. “Айра Монголиа” ХХК дотооддоо нислэг үйлддэг байсан ч болилоо. Одоо “Хүннү эйр” ХХК нислэг үйлдэж байна. Бүргэдийн баяр аравдугаар сард болно. Билет олдохгүй, баларч байна. Цөөхөн компаниуд нислэгийн суудал авсан байна. Автобусаар жуулчдаа аваад явалтай биш. Хэдэн компани нийлж чартер нислэгээр явахаар болоод байна. Чартер нислэг нь энгийн нислэгээс хамгаагүй үнэтэй. Энгийн нислэг нь ирэх, очих 800 мянган төгрөг, чартер нь хоёр талдаа 2,2 сая. Томоохон эвентүүд дээр төр бодлогоор дэмжээд хэд хэдэн орон нутгийн нислэгийг үйлддэг болгомоор байна. Олон жуулчин очлоо гэхэд байрлуулах орон байрын асуудлыг ч бодох ёстой. Бүргэдийн баярт хэдэн мянган жуулчид очих боломж байгаа ч даанч нислэг байхгүй. Нислэгийн асуудлаас болж, зарим аяллууд цуцлагдаж байна. Өвөл тайгын аяллууд эхэлдэг. Нислэгүүд бас л дутагдалтай. Нислэгээ нэмээд өгвөл аялал жуулчлалын компаниуд борлуулж чадна. Монгол Улсыг зорих жуулчдын тоо хэзээ ч буурахгүй. Аялал жуулчлалын компаниуд стандартаа мөрдөж, хариуцлагатай хандаж, жуулчдынхаа сэтгэл ханамжид анхаарч, үйлчилгээгээ тултал үзүүлж, хүний нөөцөө маш сайн чадавхжуулах хэрэгтэй. Нэг асуудал гарахад тухайн компани биш Монголын нэр гарна. Гадныханд үйлчилж байгаа хүмүүс сэтгэлтэй, мэргэшсэн баймаар байна.

Д.Пүрэвдорж: Гадаадын жуулчдын хувьд Монголын говь, хангайг үзэхээс гадна бүхий л газрыг үзэх сонирхолтой ирдэг

“Одко трэйвэл” аялал жуулчлалын компанийн жолооч Д.Пүрэвдоржоос зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Та хэд дэх жилдээ жуулчлалын компанид жолооч хийж байна вэ?

-Би “Одко трэйвэл” аялал жуулчлалын компанид хоёр дахь жилдээ жолоочоор ажиллаж байна.

-Та одоо хаашаа, аль улсын жуулчинтай явж байна?

-Би Герман улсын гурван жуулчинтай хотоос гараад 13 хоног аялж байна. Говийн нутгаар тойроод яг одоо Хөвсгөл рүү аяллаа үргэлжлүүлж явна. Маршрутын дагуу өнөөдөр (өчигдөр) Тэрхийн цагаан нууран дээр, маргааш (өнөөдөр) Хөвсгөлийн Шинэ- Идэр сумын “Зүүн нуур” гэдэг газар, жуулчны баазад хононо.

-Гадаадын жуулчдаа аялуулаад явж байхад танд болон аялагчдад тулгарч буй ямар асуудлууд байна вэ?

-Янз бүрийн асуудал тулгардаг. Замын шалгалт, авто тээврүүд хэцүү. Хавар зөвшөөрлөө өгөхдөө удаж, хүлээлгэдэг. Танил талтай хүнд амархан зөвшөөрлөө өгчихдөг. Зөвшөөрлөө авахгүй явсан тохиолдолд торгууль их оногдуулдаг. Хөдөө орон нутаг тэр дундаа говийн сумдад бензин олддоггүй, олдсон ч үнэтэй. Амралт, жуулчны бааз, түр хоноглох газруудын хоол, хүнс, үйлчилгээ, ариун цэвэр дээр анхаарах, хөдөө зам дагуу бие засах газрууд, хогийн цэг дутагдалтай байна.

-Солонгосын “JTBC” телевизийн “Монгол дахь шуудан зөөгч” шоу нэвтрүүлгийн оролцогч тус улсын одуудыг аялуулах жолооч нарын бүрэлдэхүүнд та явж байсан гэсэн. Тухайн үеийн сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Ноднин Солонгосын жүжигчид, телевизийнхнийг Монголд ирж, нэвтрүүлгийн зураг авахад тав хоног хамт явж, аялуулсан. Миний хувьд мэдээж сайхан, сэтгэгдэл өндөр байсан. Монголынхоо үзэсгэлэнт байгаль, онгон дагшин байдлыг гадаадын жуулчдад үзүүлээд, тэдний харж, баясаж байгааг харах бахархалтай сайхан юм билээ.

-Монголд аль улсын жуулчид түлхүү ирж байна. Тэд Монголын ямар газрыг илүү үзэхийг хүсч байна вэ?

-Энэ оныг Монгол Улс “Аялал жуулчлалын жил” болгон зарласан болохоор дэлхийн бүх улсын иргэд манайд жуулчилж ирж байна. Аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулдаг их олон компани бий. Европ аялал жуулчлалын 430, Солонгос аялал жуулчлал хүлээн авдаг 128 компани байна гэх мэт судалгаа байна лээ.

Гадаадын жуулчдын хувьд Монголын говь, хангайг үзэхээс гадна бүхий л газрыг үзэх сонирхолтой ирдэг. Монгол орны байгалийн бүхий л онгон дагшин газрууд үзэсгэлэнтэй. Өөрсдийнх нь сонирхсон газар руу хүссэнээр нь явдаг. Нас, насны хүмүүс аялахаар ирдэг. Бүр жаахан хүүхдээ дагуулсан хүн, 70, 80 настай ахмад хүмүүс ч ирдэг. Зам дагуу цайны газрууд элбэг болж, орон, орны хоол хийдэг болсон нь давуу талтай.

-Монголоор аялаад буцаж байгаа жуулчдын сэтгэгдэл хэр байна вэ?

-Сэтгэгдэл өндөр байх шиг байна. Аялж дуусахаараа сэтгэгдлээ илэрхийлдэг. Манайх хавар дөрөвдүгээр сараас эхлэн аравдугаар сар хүртэл жуулчдаа Монгол орноороо тойрон авч явдаг. Миний жуулчин аваад гарах хугацаа харилцан адилгүй. Доод тал долоо хоног, нэг, хоёр хүнтэй ч явах тохиолдол бий. Энэ жилийн хувьд би 30 орчим жуулчин аялуулаад байна.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

М.Чимэддорж: Тендерийн хуульд өөрчлөлт оруулж, мега төслүүдийн гэрээг сонгон шалгаруулалтгүйгээр байгуулах зорилготой нь илт байна DNN.mn

Эдийн засагч, судлаач, АН-ын УТЗ-ийн гишүүн М.Чимэддоржтой ярилцлаа.

-Төсвийн хуулийг дагалдаж олон хууль орж ирлээ. Энэ дунд тендерийн хууль олны анхаарлыг татаж байгаа. Хуульд ямар, ямар өөрчлөлт орж байгаа вэ?

-Худалдан авах ажиллагааны хууль бол хамгийн олон удаа нэмэлт, өөрчлөлт орсон. 2005, 2023 онд хоёр удаа шинэчилсэн найруулгаар батлагдсан хууль. Энэ хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа үргэлж дордуулж ирсэн. Түүнийг дагаад авилга гаарч байсан түүхтэй. Учир нь улстөрчдийн хувийн ашиг сонирхлын үүднээс өрсөлдөөнийг хязгаарлах, нээлттэй сонгон шалгаруулалтаас татгалзах, шууд гэрээ байгуулах өөрчлөлт хийж ирсэн. Үүнийг нь дагаад авилга гаарч, улс орны эдийн засагт ноцтой хохирол учруулж байсан гашуун түүхтэй. Жишээлбэл, 2007 онд эрчим хүч, замын төслүүд нь дотоодын компаниудын хүчин чадалтай дүйх хэмжээнд, эсвэл түүнээс илүү гарсан тохиолдолд нээлттэй тендер зарлахгүйгээр, шууд гэрээ байгуулдаг заалт оруулж ирсэн. Үүний дараа тендерийн баримт бичиг боловсруулахад суурь болгож ашигладаг жишиг үнийг өөрчлөх шийдвэрүүд гарч цахилгаан дамжуулах агаарын шугам барих, зам, гүүр барих төсөвт өртөг огцом өссөн. Уг өөрчлөлт хүчингүй болох хүртэлх хугацаанд олон тэрбумын гэрээнүүд байгуулагдаж, төр дагасан тендерийн компаниуд үүссэн. Энэ бол нэг л жишээ нь. Улстөрчид, төр дагасан тендерийн компаниуд нээлттэй сонгон шалгаруулалтгүйгээр худалдан авалт хийх боломжийг үргэлж эрэлхийлж ирсэн. 2017 онд Худалдан авах ажиллагааны хуулийн улсын нууцад хамаарах худалдан авалтын гэрээ байгуулдаг заалтыг ашиглахын тулд Төрийн болон албаны нууцын тухай хуульд өөрчлөлт оруулан Засгийн газрын шийдвэрээр улсын нууцад хамруулах, байгууллагууд ТЕГ-ын саналыг үндэслэн нууцад авах эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн.

Энэ бол ардчиллын түүхэн дэх хамгийн том хулгайн цоорхойг нээсэн. Үүнд нь оффтэйк гэгдэх олон их наядын дүнтэй нүүрсээр төлбөр төлөх гэрээнүүд, газрын тос дамжуулах, баяжуулах үйлдвэр барих, төмөр зам, авто зам баригдах гэрээнүүд байгуулагдсан. Үүний нэг л жишээ болох ногоон автобусны талаар шуугиж байсан нь саяхан. Гэтэл ногоон автобус бол зөвхөн олон нийтэд ил болсон хэсэг нь. Товчхондоо мөсөн уулын орой. Цаана нь олон их наядын гэрээ одоо хүртэл нууц хэвээрээ байна. Цаашдаа төрийн болон албаны нууцын тухай хуулийг өөрчлөхгүй бол энэ хулгай дараатай хэвээрээ үлдэнэ. Энэ хуулиар төрийн өмчийн компаниудын удирдах зөвлөлийн шийдвэр, гэрээ хүртэл нууцад хамаарч байгаа. Хамгийн сүүлд Цар тахлын хуулийн хүрээнд нээлттэй сонгон шалгаруулалт зарлахгүй шууд гэрээ байгуулах, төрийн өмчийн компаниудад бүрэн эрхт төлөөлөгч томилон шууд худалдан авах гэрээ байгуулах гэх мэтээр олон нийтийн хяналтаас гадуур олон их наядын гэрээнүүд байгуулагдсан.

-Өмнөх ийм муу жишээнүүд байхад шууд гэрээ байгуулахаар дахин хуулийн төсөл орж ирж байхад УИХ-ын гишүүд дэмжих үү?

-Мэдээж тендерийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах болгондоо шалтаг тайлбартай, шинэ нэр томъёотой оруулж ирдэг. Шинэ юм шиг харагдуулдаг хуучин технологи л доо. Энэ удаад ч ялгаагүй чадавхид суурилсан хэлэлцээрийн арга гэсэн шинэ нэр томъёотой, шууд гэрээ байгуулдаг хуучин аргаа л оруулж ирж байж. Худалдан авах ажиллагааны хуулийн 36’ гэсэн бүтэн бүлэг оруулж ирж байна. Тоймловол чадавхитай гэж өөрсдөө үзсэн хоёр компанид урилга явуулаад хэлэлцээ хийж аль нэгтэй нь гэрээ байгуулж болно. Хэвлэл мэдээлэлд зарыг нь нийтлэхгүй, компаниуд өрсөлдөх боломжгүй, аль нь илүү чанартай, аль нь бага үнэтэй тендер санал болгож байгаа нь ч хамаагүй гэсэн үг. Энэ бол хаалттай хаалганы ард тохиролцоно гэсэн үг.

-Хуульд ийм заалт оруулах шаардлага, нөхцөл нь юу байв?

-Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө “Хурдтай хөгжлийн төлөвлөгөө” гэж нэрлээд буй. Энд дурдагдаад буй “хурдтай” гэдэг үгийн ард тендер шалгаруулах процесс удаан, маргаантай байна гэсэн тайлбар хийгээд байгаа. Худалдан авах ажиллагааг хуулийн хүрээнд төлөвлөх, зохион байгуулах, авилгаас ангид ажиллах нь засгийн газрын үүрэг. Засгийн газар ажлаа хийхээс төвөгшөөж хуульд өөрчлөлт оруулаад байх нь зүйд нийцэхгүй. Үүнээс гадна цар хүрээ, төсөвт өртөг нь том, хоорондоо уялдаа холбоо бүхий хэд хэдэн төслийг хэрэгжүүлэхээр бол шууд гэрээ байгуулдаг болгох зохицуулалт оруулж ирээд байгаа нь Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тусгасан мега төслүүдийн гэрээг сонгон шалгаруулалтгүйгээр байгуулах зорилготой нь илт байгаа.

-Эдгээр нь ямар төслүүд байгаа вэ?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт 20 гаруй томоохон төслүүдийг тусгасан, эдгээрийн дийлэнх нь их наядаар хэмжигдэх төсөвтэй. Нийлбэр дүнгээрээ 40 их наядын төслүүд бий. Эдгээр төслүүдийн олонхи нь эдийн засгийн үр ашигтай эсэх, улсын төсвөөс санхүүжүүлэх шаардлагатай эсэх асуудлаар урьдчилсан судалгаа хийгдээгүй. Тодорхой хэлбэл, зардал, үр ашгийн шинжилгээ, нийгэм-эдийн засгийн өгөөжийн судалгаа хийгдээгүй төслүүд байгаа. Тухайлбал, Богд уулыг тойруулан дэд бүтэц барих томоохон төслүүд бол Улаанбаатар хотын утаа, түгжрэлийн асуудлаа шийдэхийн оронд хоосон газарт дэд бүтэц барих, засгийн газраа өөр газар барих зорилготой. Гэтэл бид хотдоо дэд бүтэц байгуулж, утаа түгжрэлгүй болох нь эхний зорилт байх ёстой.

-Яагаад ийм төслүүдийг оруулж ирэх болов?

-Улс орны хөгжлийн талаас нь харвал бизнесийн орчноо сайжруулж, гадаадын хөрөнгө оруулалт татах замаар тэргүүлэх салбаруудаа хөгжүүлэх ёстой. Тэгж байж эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийн суурь бүрдэнэ. Мэдээж улсын төсвөөс тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэх хөрөнгө оруулалт хийж таарна. Гэхдээ төсвийн хөрөнгийг юунд зарцуулах вэ гэдэг бодлого бол юуны өмнө зардал, өгөөж хоёрыг харьцуулсан шинжилгээнд үндэслэх ёстой юм. Одоогийн засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгасан төслүүдийг сайтар ажиглавал үр ашиг нь чухал биш байжээ гэж дүгнэхээр байна. Харин ч энэ ямар нэг эдийн засгийн ашиг сонирхол бүхий бүлгийн эрх ашигт нийцүүлсэн төслүүд байж магадгүй гэсэн хардлага төрүүлж байна. Бид ер нь цаашдаа гадна, дотны ашиг сонирхол бүхий бүлэглэлээс төсвөө хамгаалдаг тогтолцоогоо бэхжүүлэхгүй бол улс орны эдийн засгийн боломж, нөөцийг үр ашиггүй төслүүдэд зарцуулдаг болох нь. Энэ бол байгалийн баялагтай хэрнээ хөгжлийн боломжоо үгүй хийсэн, улс орноо сүйрүүлсэн улс орнуудын явсан зам мөр. Худалдан авах ажиллагааны хуулиас гадна төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг дагалдах хуулиар оруулж ирж байгаа нь зүйд нийцэхгүй. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль бол төсвийн хуулийн эх хууль. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн хууль нь төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан хязгаарын дотор батлагдах хуультай. Гэтэл төсвийн тодотголоо дагуулж эх хуулийг нь оруулж ирж байгаа нь зүйд нийцэхгүй. Худалдан авах ажиллагааны тухай хуулийг ч мөн дагалдах хуулиар оруулж ирж хэлэлцэж болохгүй. Энэ хоёр хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа бол наад зах нь Хууль тогтоомжийн хуулийн дагуу өргөн бариад хэлэлцэх ёстой. Товчхондоо гуя дагуулж өгдөг хүзүү биш.

-Нээлттэй сонгон шалгаруулалт зарлахад илүү олон өрсөлдөгч оролцоно гэсэн баталгаа бий юу?

-Нээлттэй сонгон шалгаруулалтын хамгийн гол зүйл бол тухайн тендерийг сонирхогч бүх талуудад мэдээлэл өгөхөөс эхэлнэ. Тийм ч учраас боломжит бүх сувгаар, цахим системээс гадна өдөр тутмын сонин хэвлэлээр дамжуулан мэдээлдэг байх ёстой. Тендерийн зар байнга мэдээлдэг сувгууд тогтвортой байвал компаниуд ч байнга мэдээлэлтэй байх сувгаа сонгож ашиглаж, тэр хэрээр өрсөлдөгчдийн тоо нэмэгдэнэ.

-Эдгээр хуулиуд батлагдвал ямар үр дагавартай вэ?

-Мэдээж авилга гаарна, төр давамгайлсан эдийн засгийн орчин үүснэ. Хэтдээ ардчилал үгүй болно. Эдийн засгийн агуулгаар нь хэлье. Энэ бол Монголын эдийн засагт байгаа төрийн оролцооны масштабыг өөрчилнө. Хэд хэдэн төсвийн жил дамжих олон арван их наядын гэрээ гэдэг бол авилга, крони бизнесийн мөн чанарыг өөрчилнө. Авилга төрийн үйл ажиллагааг дагаж явдаг үзэгдэл байсан бол төрийн үйл ажиллагаа нь өөрөө төлөвлөгдсөн, системчлэгдсэн авилгын нэг хэсэг болж хувирна. Хоёрдугаарт, ийм хэмжээний гэрээ шууд байгуулагдана гэдэг бол ардчиллын эмзэг институциудыг ч устгах аюултай. Төсөөлөөд үз, хэвлэл мэдээллийн салбарт, улс төрийн намуудад, иргэний нийгмийн байгууллагуудад олон зуун тэрбумаар хэмжигдэх авилгын эх үүсвэртэй мөнгө орж ирвэл ардчилал үлдэх үү. Нөгөө талаар, УИХ-ын хөрөнгө оруулалтын шийдвэр 2-3 их наяд төгрөгийн хооронд яригддаг. УИХ хоёр сар шахам хэлэлцэж шийдвэр гаргадаг. Гэтэл 40, 50 их наядын гэрээнүүдийн талаар ярьж байна. Нэг төрийн өмчит компанийн захирлын гарын үсэг зурах гэрээ нь улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээтэй дүйнэ. Үүний ард улсын эдийн засаг эрүүл байх уу. Өр, зээл хэд болох вэ. Эцэст нь хэлэхэд хөгжил гэдэг энд тэнд том цемент цутгахыг хэлдэггүй юм. Хөгжил бол цогц үйл явц. Ардчилсан институциудээ бэхжүүлж, ил тод төртэй болж, хувийн хэвшлээ ажиллах орчин нөхцлийг бүрдүүлж байж ирдэг зүйл. Төр уурхай ухаад, олсон мөнгөөрөө цемент цутгаад байвал хэдхэн жилийн дотор Венесуэль болно. Бид одоо яг тэр зам дээр гарчихсан, үйл явц нь улам хурдасч байна.

 

Л.Нямдолгор

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: “Эх нялхас, Хавдрын эмнэлгийн үүдээр явж үзчихээд 200 тэрбум төгрөгөөр соёлын төв барих эсэхээ шийднэ үү, гишүүд ээ” гэв DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн  Э.Батшугар “Засгийн газар, Монголбанк хамтраад улсынхаа зээлжих зэрэглэлийг сайжруулах хэрэгтэй байна” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

  • Дэлхийн манлайлагч эмэгтэйчүүд манай улсад чуулж байна

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Эх нялхас, Хавдрын эмнэлгийн үүдээр явж үзчихээд 200 тэрбум төгрөгөөр соёлын төв барих эсэхээ шийднэ үү, гишүүд ээ” гэв

  • Өмгөөллийн “Цогц өмгөөлөл” хууль зүйн фирмийн хуульч О.Билгүүн “УИХ, Засгийн газрын гишүүн ямар нэгэн компанитай хамааралтай  байхыг хуулиар хориглодог” хэмээн ярилаа.

О.Хангай аваргын дүү О.Тамир “Ашиг гэхээсээ илүү аавынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг намар болгон ард түмэндээ амтлуулдаг нь л сайхан” хэмээснийг “Өдрийн сурвалжилга” нүүрээс уншаарай.

МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн, маркетинг худалдааны тэнхимийн багш Ч.Энхболд “Үе дамжсан хаант засаглал шиг багш, залгамж халаа бэлддэг тогтолцоог халж чадалгүй өдийг хүрсэн” гэлээ.

  • Ямар хотындаргатай болж, ямар орчинд амьдрахаа шийддэг  өдрүүд ирж байна
  • Реппер Н.Цэцэнбилэг “Tsetse vs Bilgee” тоглолт бол миний тайлан

ГАДААД МЭДЭЭ:  Николас Мадурог огцрохыг шаардсаар байна

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ