Category: нүүр-хуудасны-онцлох

ХЭҮК-оос ирэх сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Хүүхэд хамгааллын хуулийн талаар өчигдөр олон нийтэд мэдээлэл өгөв. Энэ үеэр Комиссын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа.

---

-Хуулийн шинэчилсэн найруулгад орсон хүүхэд хамгааллын чухал заалтуудыг танай байгууллага яаж харж байгаа вэ?

-Шинэ хуулиар хэд хэдэн чухал зүйл заалт, зохицуулалтууд бий болсон. Юуны өмнө хүүхэд хамгааллын ажлууд салбар бүрт хэрэгжих эрхзүйн орчныг бүрдүүлсэн гэж харж байгаа. Үүнээс хүүхэд хамгааллын зардлыг байгууллага, салбарын төв байгууллага болох орон нутгийн байгууллагууд өөрийн төсөвтөө тусгадаг байх зохицуулалтуудыг оруулж өгсөн. Ингэснээр хүүхэд хамгааллыг бодлого үр дүнтэй хэрэгжүүлэх нөхцөл бий болж байна гэж харж болно.

ХЭҮК-оос хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой дараах хэд хэдэн асуудлыг онцгойлон анхаарах хэрэгтэй гэж харж байгаа. Энэ хүрээнд боловсролын салбар дахь хүүхэд хамгааллын ажил хичээлийн жилийн турш тасралтгүй үргэлжлэх эрхзүйн боломж нөцхөлийг бий болгож өгсөн. Дээрээс нь хүүхэд хамгааллын асуудлыг боловсролын салбарт сургалтын орчны нөхцөл байдлын зураглал гаргах замаар эрсдэлийг үнэлэх, үүнийг тогтмол буюу улирал тутам хийх нь ач холбогдолтой. Ингэснээр хүүхэд хамгаалал боловсролын салбарт тасралтгүй хэрэгжинэ. Үүнийг хувийн болон төрийн боловсролын байгууллагууд мөрдөж ажиллах, хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

-Хүүхдийн эрүүл мэнд, эрхийг хамгаалах тал дээр ямар өөрчлөлтүүд байна вэ?

-Эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхдэд харьяалал харгалзахгүй эрүүл мэндийн тусламж үзүүлэх зохицуулалт орж ирсэн. Харьяаллын хүүхэд биш байна гэдэг үндэслэлээр татгалзах боломжгүй болж байна. Мөн гэр бүлийн хүчирхийлэл болон гэмт хэргийн хохирогч болсон хүүхдийг харьяалал, дараалал харгалзахгүй тусламж үзүүлэх боломжтой болно. Ялангуяа анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллага нэгжүүд анхаарах хэрэгтэй. Мөн салбар бүр өөрийн гэсэн хүүхэд хамгааллын бодлоготой байна, түүнийгээ хэрэгжүүлэх зардлыг өөрийн төсөвтөө заавал тусгах ёстой.

Нэг онцлох заалт бол гамшгийн онцгой нөхцөлд хүүхдийг хамгаалах асуудал тасралтгүй явуулах эрхзүйн орчин бүрдэж байна. Та бүхэн санаж байгаа бол ковидын хязгаарлалтын үед хүүхэд хамгааллын зардал танагдсан, мөн алба хаагчдын зардал 30 хувиар танагдсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд хамгааллын үйлчилгээ үзүүлэх хүн цөөрсөн. Энэ хэмжээгээр хүүхэд эрсдэлд орох нөхцөл байдал улам нэмэгдсэн. Энэ хүрээнд ХЭҮК асуудлыг хөндөж, УИХ-аас хүүхэд хамгааллын зардлыг ямар ч тохиолдолд хасахгүй, хязгаарлахгүй гэдэг тогтоол гаргуулж байсан.

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүүхдийн эрх зөрчигдөх хандлага байдаг. Энэ чиглэлд ямар шинэчлэлт хийгдэв?

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд хүүхэд хамгааллын асуудал байгаа. Долоон нас хүрсэн хүүхдийн үг хэлэх, саналаа илэрхийлэх эрхийг заавал хангана гэж байгаа. Энэ нь хүүхдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хөндөгдөж байгаа тохиолдолд гэсэн үг. Энэ хүрээнд хүүхдээс тайлбар мэдүүлэг санал авах, хүүхдийн биед үзлэг нэгжлэг хийх ажиллагааг хүүхдийн нас хүйс, сэтгэхүйн онцлогт тохирсон тусгай өрөөнд гүйцэтгэнэ гэж заасан. Мөн хүүхдийн хууль ёсны төлөөлөгчийг байлцуулж эдгээр ажиллагааг хийнэ.

Прокурор, шүүх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож байгаа хүүхдийн талаар эцэг эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч хууль ёсны төлөөлөгчөөр томилогдсон этгээдийн болон 14 нас хүрсэн хүүхдийг түүний зөвшөөрөлгүйгээр олон нийтэд мэдэгдэхийг хориглосон заалт бас бий. Энэ нь хүүхдийн ашиг сонирхол, ирээдүйд үүсч болох эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх чухал арга хэмжээ. Үүн дээр тодруулах өөр нэг чухал заалт бол бидний үргэлж хөндөж ирсэн шинээр ашиглалтанд орж байгаа барилга байгууламж, авто зам хүүхдэд ээлтэй эсэх юм. Хүүхдийн эрхийн улсын байцаагч, эсвэл хүүхдийн эрх хүүхэд хамгааллын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг магадлан итгэмжлэгдсэн хуулийн этгээдийн төлөөллийг тухайн барилга байгууламжийг ашиглалтад оруулах комиссын бүрэлдэхүүнд оруулж ирж байна. Хүүхдэд ээлтэй эсэх тал дээр мэргэжлийн байгууллагын хүн эсвэл хүүхдийн улсын байцаагч өөрийн санал дүгнэлтээ хэлдэг болно. Өөрөөр хэлбэл, есдүгээр сарын 1-нээс хойш ашиглалтанд орох барилгад заавал хүүхдэд ээлтэй эсэх дүгнэлтийг гаргуулдаг байх зохицуулалтыг оруулж өгснөөрөө ач холбогдолтой.

-Хуулийн хэрэгжилтийг хянах тогтолцоог чангаруулж өгсөн гэв үү?

-Хүүхэд хамгааллын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавихтай холбоотой чухал заалтууд орсон. Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга харьяалах нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд төрийн захиргааны төв болон орон нутгийн захиргааны байгууллага өөрийн хариуцсан салбарын хүрээнд хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр тухайн жил гүйцэтгэсэн ажлын тайланг дараа оны хоёрдугаар сард багтаан хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад хүргүүлэхийг заасан. Үүн дээр дүн шинжилгээ хийж дараагийн гуравдугаар сард багтаан Хүүхдийн төлөө үндэсний зөвлөлд хүргүүлж хэлэлцүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр хүүхэд хамгааллын бодлогын хэрэгжилтийг улсын хэмжээнд хэлэлцдэг болно гэсэн үг.

Хүүхэд хамгааллын шинэчилсэн найруулгатай холбоотой зургаан стандарт шинээр мөрдөгдөнө. Сэтгэл зүйн үйлчилгээний стандарт, Бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч хүүхдүүдэд үзүүлэх, хамгаалах нөхөн сэргээх үйлчилгээний стандарт, Хүүхэд асрах хувилбарт үйлчилгээний стандарт, Нийгмийн ажлын үйлчилгээний стандарт, Гамшиг онцгой байдлын үед үзүүлэх үйлчилгээний стандарт, Жагсаал цуглааны үеийн хүүхэд хамгааллын стандартыг боловсруулж дагаж мөрдөхөөр оруулсан. Мөн 14 журам батлагдаж мөрдөгдөнө. Тухайлбал, Цахим орчимд хүүхдэд хориотой болон хортой агуулгаас урьдчилан сэргийлэх хамгаалах журам, Хэвлэл мэдээлэл, олон суваг дамжуулах өргөн нэвтрүүлгээр түгээсэн бүтээл, контент, мэдээ мэдээлэл хүүхдэд хортой агуулгатай эсэх талаар дүгнэлт гаргах чиг үүрэг бүхий орон тооны зөвлөлийн ажиллах журам, Хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр эцэг эх асран хамгаалах харгалзан дэмжигчид зориулсан сургалтын хөтөлбөрийн журам зэрэг бий болно.

Б.ЗАЯА

АМГТГ-ын Газрын тосны бүтээгдэхүүний хэлтсийн дарга Д.Даваабаяртай шатахууны нөөц болон нийлүүлэлтийн өнөөгийн байдлын талаар тодрууллаа.

---

-Түлш шатахууны өнөөгийн нөөц хэр байгаа талаарх мэдээллээс тодруулгаа эхэлье?

-Манай байгууллага долоо хоногт хоёр удаа газрын тосны бүтээгдэхүүнтэй холбоотой импорт, нөөц зэрэг мэдээллийг гаргадаг. Энэ сарын 26-ны өдрийн байдлаар Монгол Улсын хэмжээнд 41,823 мянган тонн АИ92 бензин байна. Үүнийг улсын өдрийн хэрэглээгээр тооцвол 23 хоногийн нөөцтэй байна гэсэн үг.

Дизель түлшний хувьд 127,678 мянган тонн байна. Үүнийг өдрийн дундаж хэрэглээгээр тооцвол 46 хоногийн нөөцтэй байна. Энэ бол гааль болон импортлогч газруудаас авсан мэдээлэлд үндэслэсэн мэдээ.

Импорт хэвийн явагдаж байна. Наймдугаар сарын 29-ны байдлаар Сүхбаатар боомтоор 1061 вагон буюу 63600 тонн АИ92 бензин орж ирсэн. Манай улсын АИ92 бензиний нэг сарын хэрэглээ ихдээ 55 мянган тонн байдаг. Одоогийн байдлаар сарын хэрэглээнээс илүү хэмжээтэй АИ92 бензинийг импортлоод байна.

Дизель түлшний хувьд 2067 вагон буюу 124 мянган тонн Сүхбаатар боомтоор импортолсон. Манай улс сард 90-100 мянган тонн дизель түлш хэрэглэдэг. Хэрэглээнээс давсан хэмжээтэй буюу 46 хоногийн нөөцтэй байна.

Үүнээс гадна Эрээнцав, Цагааннуур, Боршоо боомтуудаар ОХУ-аас газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолдог шүү дээ. Эрээнцав боомтоор наймдугаар сард 1760 тонн АИ92 бензин орж ирсэн. Зүүн бүсийн сарын хэрэглээ 1500 тонн байдаг. Харин Цагааннуур боомтоор 2207 тонн орж ирсэн байна. Баян-Өлгий, Ховд аймгийн 1800-2000 мянган тонн байдаг. Боршоо боомтоор 829 мянган тонн орж ирсэн. Ингээд улсын хэмжээнд нийт 68 мянган тонн АИ92 импортолсон байна.

-Зарим сумдад түлш шатахуун тасалдсан тухай мэдээлэл байна л даа. Тухайлбал, Архангай аймгийн Чулуут суманд гэхэд долоо хоног түлш тасалдсан гэсэн мэдээлэл манай сонины редакцид ирсэн?

-Зарим сумдад тасалдаж байна гэх мэдээлэл байна. Фэйсбүүкээр Хэнтий аймгийн Норовлин суманд тасалдлаа гэх мэдээлэл гарсан байна гэсэн. Тэнд байгаа шатахуун түгээх компани, аж ахуйн нэгж рүү явуулж байгаа нөөцийн мэдээллийг харж, судаллаа. Нөөц хэвийн байгаа ч бороо орж гол үерлэсэн зэрэг шалтгаанаас болж тасалдсан гэсэн мэдээллийг өгсөн.

Энэ дашрамд хэлэхэд, Монгол Улсын хэмжээнд нийт 1600 шатахуун түгээх станц бий. Эдгээр ШТС-ын ямар нэгэн газарт нь тодорхой нэг хүчин зүйлээс шалтгаалсан түр саатлыг дэвэргэж иргэдийг төөрөгдөлд оруулмааргүй байна.

-Ургац хураалт эхлэх гэж байна. Энэ үед өмнөх шиг дизель тасалдах гэхчилэн асуудал үүсэхгүй юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Дизель түлшний нийт хэрэглээний 70-80 хувийг уул уурхай эзэлдэг. Газар тариалангийн салбар ихдээ 20 хувийг эзэлдэг. Өнөөдрийн байдлаар 127 мянган тонн дизель түлшний нөөц байна. Тиймээс импорт хэвийн явагдаж байгаа энэ үед ургац хураалтын үеэр ямар нэгэн асуудал үүсэхгүй.

-Өнгөрөгч өвлийн тодорхой хэдэн сард манайх БНХАУ-аас дизель түлш импортолсон. Тэр импорт хэвийн явж байгаа юу, эсвэл зогссон уу?

-Тодорхой шалтгааны улмаас хоёрдугаар сараас хойш импортлоогүй байгаа. Төмөр замын хуваарь нь гарахгүй байгаа л даа.

-ОХУ-ын нийлүүлэлт цаашид хэвийн явагдах, хоригт орохгүй байх ямар баталгаа бидэнд байгаа вэ?

-ОХУ ямар нөхцөл байдалтай байгааг та бүхэн харж байгаа байх. Дотоод нөхцөл байдлаасаа үүдэн экспортдоо хориг тавьж байгаа зүйл байна. Монгол Улс ОХУ хоёр бол найрсаг харилцаатай хөрш орон. Тиймээс гэрээ, харилцан тохиролцсоныхоо дагуу нийлүүлнэ гэж харж байгаа

СЭМҮТ-ийн сэтгэл засалч эмч Ж.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Нийгэм маань стрестэй байна гэж яригддаг. Удахгүй хичээл сургууль орж, хөл хөдөлгөөн нэмэгдэхээр нийгмийн стресс дагаад өсдөг үү?

-Стресс нь англиар хүчдэл гэсэн утгатай үг юм. Нэг талаасаа хүн стрессдэнэ гэдэг нь булчин чангарлын байдалд орохыг хэлж буй юм. Хүнд хоёр төрлийн булчин байдаг. Эхнийх нь хүний ухамсарт хөл гарын хэл яриа, хүзүү толгойн булчингууд шууд удирдагддаг. Мөн автомат мэдрэлийн систем гэж бий. Энэ нь зүрхний цохилт амьсгалын хэмнэл, хоол боловсруулах эрхтний тогтолцоо зэрэг юм. Маш олон төрлийн булчингаас хүн бүрддэг. Стресс хүн, амьтанд хоёуланд нь байдаг зүйл. Стрессийг тухайн тааламжгүй нөхцөл байдалд үзүүлж байгаа ерөнхий хариу урвал гэж үзэж болно. Стресс үүсгэж байгаа хүчин зүйлийг нь стрессор гэж нэрлэдэг. Стресс үүсгэх хүчин зүйлүүд нь тухайн хүнээс өөрөөс нь, нийгмээс, цаг уураас шалтгаалан олон янз байдаг. Цаг уурын эрс тэс уур амьсгал, хэт халах, хүйтрэх, үер, ус гамшиг, нийгмээс шалтгаалах нь утаа, замын түгжрэл, хүмүүсийн хоорондын харилцааны зөрчил, дэд бүтэцтэй холбоотой асуудлууд яригддаг. Мөн ажлын байрны ачаалал, бүтэц зохион байгуулалт, соёл, багаар хэр ажилладаг вэ зэргийг хамааруулдаг. Стресс үүсгэж байгаа хүчин зүйлүүдийг нэг хэсгийг нь хүн удирдаж чадах ч зарим хэсгийг нь удирдаж чадахгүй. Стресс бол амьдралын нэг салшгүй хэсэг. Үүнээс ангид амьдарна гэж байхгүй. Стресс хүнийг амьд байгааг, шинэлэг алхам хийх санааг өгч байдаг. Энэ нь хэт их байж болохгүй. Стресс ихэдвэл эмгэг, өвчин болно. Огт стрессгүй амьдрах хэцүү. Тохиолдож байгаа стрессийг яаж зохицуулах, даван туулах вэ гэдэг аргачлалд суралцах нь илүү бодитой болох юм. Бас зохиомол стрессүүд байдаг.

Ерөөсөө бүх юм болохгүй байна гээд л стресстдээд байвал тийм л дүр зураг харагдана. Аливаа зүйлийн сайхныг олж харж чадахгүй л гэсэн үг.

-Замын хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нар хоорондоо маш зохисгүй, ямаан омогтой харилцах юм. Тухайн хүнийг стресс ихтэй байна гэж үзэх үү, эсвэл соёлгүй, бүдүүлэг байгаагийн илрэл үү?

-Бид байгаа орчиндоо дасан зохицох ёстой. Түгжрэлээс болоод уурлаж, бухимдаж, стрессдээд явах юм бол тухайн хүмүүсийн эрүүл мэндэд хортой, ахиад өөр бусад хүний сэтгэлийг тавгүйтүүлэх шалтгаан болно. Мэдээж замын хөдөлгөөнд оролцож түгжирснээр цаг зав, бинзен тосоо үр дүн муутайгаар зарцуулж байгаа нь үнэн. Уурлаад энэ асуудалд хувь нэмрээ оруулах нь маш бага юм. Түгжрэлтэй үед яаж асуудлуудаа шийдэх вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Дулааны улиралд менежмент хийж, автобусанд суух, дугуй, скүүтер унах, алхах зэргээр шийдэж болж байна. Нийгмийн бухимдал их байгаа учраас хүмүүс хоорондоо ойлголцоход хэцүү болж буй. Мөн хүмүүс тайвширч, стрессээ бүрэн зохицуулж сураагүйтэй ч холбоотой.

Суурин амьдралын хэв маягаар амьдарч буй нөхцөлд тухайн газрынхаа соёл, амьдралын хэв маягт суралцах. Нэг хүний хүссэнээр болохгүй учир олныхоо жишгийг дагаж, улам соёлжиж, аливаад хүлээцтэй хандаж сурах хэрэгтэй. Хүн юунаас болж стрессдээд байгаагаа өөрөө мэдэхгүй байх нь элбэг. Тиймээс өөрийнхөө стрессдээд байгаа шалтгаануудыг олсноор стресст өртөхгүй байх гаргалгааг хайж болох юм. Хүн шууд бодсон санаснаа шүүлтүүргүйгээр хэлнэ гэдэг сэтгэл зүйгээ удирдаж чадахгүй байгаагийн нэг илрэл. Хүн стрессдэж болно, түүнийгээ хэн нэгэнд гаргана гэдэг тийм оновчтой зүйл биш. Уурласан хүнээс зөв шийдэл гарах нь бага. Стресс, уур бухимдал нь богино хугацаанд үүсэхэд сэтгэлийн хүчтэй цочролыг өгөөд хэлэхгүй үгээ хэлэх, хийх ёсгүй үйлдлээ хийхэд хүргэдэг. Стресс, уур бухимдал удаан үргэлжилбэл мэдээж эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Сэтгэл зүй тайван байх нь нийгмийн хөгжил, тухайн газрын зан заншил, хүмүүсийн амьдралын хэв маяг, үзэл бодол гээд маш олон зүйлийн бүрдлээс үүсдэг.

Төр засгаас монгол хүний сэтгэл санааг яаж илүү тайван байлгах, аз жаргалын индексийг нэмэгдүүлэх вэ, тавьсан замаас эхлээд хүний хэрэглэж байгаа бүхэн ээлтэй байх бодлого үгүйлэгдэж байна.

-Нэг хүний стресс нийгмийнх болж хувирдаг. Хүний эрүүл мэндэд стресс хэрхэн нөлөө үзүүлэх вэ?

Ер нь тийм. Асуудал байгаа тохиолдолд битгий стрессд гэж хэлэхэд хэцүү. Өдөр бүр өндөр стресстэй явах нь эрсдэлтэй. Зүрх судасны болон сэтгэцийн эмгэг үүсэх гээд олон өвчний үндэс болдог. Стресстсэнээс тамхи татах, архи дарс хэрэглэх гээд сөрөг үр дагавар нь дундаж наслалтад, аз жаргалтай амьдрах амьдарлын чанарт ч нөлөө үзүүлдэг.

Стресс, уур бухимдлаа удирдаж сураагүй бол Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв болон мэргэжлийн хүмүүст хандах нь зүйтэй. Манай төвийн 1800-2000 гэдэг дугаар руу холбогдож, өөрт хэрэгтэй зөвлөгөө авч болно. Бусдад болон өөртөө хор хөнөөлгүйгээр зөв аргаар стрессээ гадагшлуулах шинэ аргад суралцах хэрэгтэй. Нийгэм хөгжихийн хэрээр сэтгэл зүйн эрүүл мэндийн боловсрол зайлшгүй байх ёстой. Насан туршийн боловсрол олгох гэдэгтэй адилхан бүх түвшний хүмүүст сэтгэл зүйн эрүүл мэндийн боловсрол олгох шаардлага зүй ёсоор тулгарч байна.

Оюун санаагаа тайвшруулах бясалгалтай холбоотой аргууд буюу энгийн иогийн дасгал хийж болно.

-Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд стресстэй хүмүүс хэр олон ирдэг вэ?

-Стресс их байвал эмнэлэгт хандах ёстой гэдгээ хүмүүс харьцангуй мэддэг болсон. Манайд стрессийн шалтгаант сэтгэцийн эрүүл мэндийн клиникийн тасаг гэж бий. Стресс, архаг ядаргаа, нойртой холбоотойгоор энэ тасагт хэвтэн эмчлүүлэх хүсэлтэй хүмүүсийн урт дараалал байнга үүсдэг. Эдгээр нь хүнд эмгэг биш ч тоохгүй орхивол алсдаа амьдралын чанарт сөргөөр нөлөөлдөг. Жишээ нь, тамирчдын хувьд аваад үзье л дээ. Сэтгэл зүй ямар чухал вэ гэдгийг тэдний амжилтаас шууд харуулчихаж байна. Сүүлийн үед сургуулиуд сэтгэл зүйчтэй болж буй нь давуу тал юм. Сэтгэл зүйчид хандах хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байгаа. Амьдралын зөв хэв маягтай байх нь чухал. Сэтгэл зүйн зөвлөгөөг хүн авахад амар хялбар, ойр байхаар шийдэж, эрүүл мэндийн даатгалд оруулж өгөх хэрэгтэй. Стресстэй холбоотой эмгэгийн тасаг маань төлбөртэй. Харин архины асуудалтай хүн ямар ч төлбөр төлөхгүйгээр хэвтэн эмчлүүлэх боломжтой болсон. Сэтгэл зүй гэдэг төрөхөөс үхэх хүртэлх хугацаанд хүний чухал хэсэг байдаг. Гарц шийдэл хайж, санаачлагатай байх хэрэгтэй.

-Стрессээ тайлах энгийн аргуудаас дурдвал?

-Хүн бүр өөрийнхөө туршлагаар стрессээ зохицуулдаг. Дуртай зүйлдээ цаг зав гаргах. Стрессдэж бухимдаад хэцүү байгаа үедээ тэр үүсээд байгаа мэдрэмжээ ойр дотны хүндээ илэрхийлдэг байх. Мэргэжлийн хүнд хандах. Шинэ зүйлийг сурч мэдэх нь эрч хүчийг өгч, цэнэглэдэг. Ой мод, гол ус, цэвэр агаарт алхах нь хүнд тайвшралыг өгдөг. Дэлхийн олон оронд богино хугацааны бясалгалын аргачлалыг их ашиглах болсон. Английн 400 гаруй сургуулийн бага ангид богино хугацааны бясалгалын аргачлалыг заагаад эхэлсэн. Энэ стресс гэдэг зүйл эмх цэгцгүй бодлын урсгал. Хүн өөрөө ч мэдэлгүй түүндээ түүртээд яваад байдаг. Хүн богино хугацаанд сайн төвлөрөөд байхаар маш том стрессээ тайлах багаж зэвсэгтэй болж буй юм. Нотолгоонд суурилсан бясалгалд суралцана гэдэг стресс бухимдал асуудлаа маш сайн шийдвэрлэх, дотогшоогоо хөгжих, цоо шинээр юмыг харах боломжийг хүмүүст олгож байгаа. Наад захын стресс тайлах арга нь булчин суллах, амьсгалын дасгалууд байдаг. Үүнийг цахим ертөнцөөс харж болно. Энгийн гээд түүнийг тоохгүй орхиж болохгүй. Мөн аливаад төлөвлөгөөтэй хандаж сурах нь зөв. Аз жаргалтай байхын тулд хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Загджавтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр “Таван толгой түлш” ХХК-тай холбоотой гурван асуудлыг шалгуулахаар прокурорт шилжүүлсэн” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

ХЭҮК-оос ирэх сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Хүүхэд хамгааллын хуулийн талаар өчигдөр олон нийтэд мэдээлэл өгөв. Энэ үеэр Комиссын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Тоогоо нэмсэн ч ажлын чанар тань дээшлэх юм уу, гишүүд ээ” хэмээн өгүүллээ.

• УИХ-ын гишүүн Б.Жаргалан “Богино хугацаанд төсвийн тэлэлт хийх нь төгрөгийн ханш суларч, инфляц өсөх эрсдэлтэй” хэмээн ярилаа.

АМГТГ-ын Газрын тосны бүтээгдэхүүний хэлтсийн дарга Д.Даваабаяр “АИ92 бензиний 23, дизель түлшний
46 хоногийн нөөцтэй байна”  гэлээ.

ГАДААД МЭДЭЭ:  “Telegram”-ыг үндэслэгч батлан даалтаар суллагдав 

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

ХХААХҮЯ-ны Бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Ц.Болорчулуунтай намрын ургац хураалтын бэлтгэл ажил, өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Өвлийн бэлтгэл намрын ургац хураалттай холбоотой ажлууд ид өрнөж байгаа байх. Энэ талаар та тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Засгийн газраас 2024-2025 оны өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэл хангах тогтоол гарсан. Үүгээр өвөлжилтөд шаардлагатай өвс тэжээлийн нөөцийн бэлтгэл, хашаа саравч, худаг ус гээд олон ажлыг бүх аймаг сумдад нь хариуцуулан өгсөн. Мэдээж хариуцаж байгаа олон байгууллага бий. Манай зүгээс үүрэг чиглэл өгөөд, хэрэгжилтийг нь хангаад ажиллаж байна. Хадлан, тэжээлийн аюулгүйн нөөцөө аймаг, сум дор бүрнээ бэлдээд явж байгаа. Мөн одоо намрын ургац хураалтын ажил хаяанд ирлээ. Энэ жилийн хувьд манай тариаланчдын авч хэрэгжүүлж байгаа арга технологи, цаг агаарын нөхцөл байдал зэргээс шалтгаалан ургац хураалт бусад жилүүдтэй харьцуулахад 10 орчим хоногоор урагшлах төлөвтэй байгаа. Тийм ч учраас зарим нь ургацаа хураагаад, гурил үйлдвэрлэлд эхнээсээ буудайгаа тушаагаад эхэлчихсэн байна. Ургацын ерөнхий төлөв байдлын хувьд бидний төлөвлөж байснаас 15 орчим хувиар буюу 56 мянган га талбайгаар багасаж тариалагдсан. Гэвч ургацын эхний байдлыг харахад хэмжээ, чанарын асуудал харьцангуй гайгүй байна. Тийм болохоор төлөвлөж байгаа хэмжээндээ дөхөж очих болов уу гэсэн тооцоололтой байгаа. Ургацын баланс удахгүй гарна. Үүгээр хэдий хэр хэмжээний улаанбуудай хурааж авах нь тодорхой болно. Сүүлийн жилүүдэд зуд, ган гачигтай холбоотойгоор малчдын сэтгэлгээ, хандлага арай өөр болж, байгалийн хадлан, бэлчээр дээр суурилсан мал аж ахуй эрхлэх нь эрсдэлтэй гэдгийг ойлгож, таримал тэжээл бэлдэх нь их болж байна. Үүний хүрээнд улсын хэмжээгээр 100 гаруй мянган га талбайд тэжээлийн ургамал тариалсан. Энэ бол худалдан авагч нь бий болсон шинэ зах зээл үүсч байгаа учраас тэжээлийн тариалалт нэмэгдэж байна гэж харж байгаа.

-Төмс, хүнсний ногооны хувьд ямар байгаа вэ?

-Засгийн газраас хэд хэдэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж, тариачид, ногоочдод хаврын тариалалтын үеэр хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаа.

Мөн 10 гаруй хүнсний ногоонд урамшуулал олгож, техник тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийхэд нь дэмжлэг үзүүлэх гээд олон ажлыг хийж байна. Үүний үр дүнд төмс, хүнсний ногооны тариалалт төлөвлөснөөс бага зэрэг давсан. Эрт ургацын ногоонууд худалдаанд аль хэдийнэ гарсан. Ногоочдод тулгамддаг гол асуудал бол зоорь, агуулах, борлуулалт байдаг. Тиймээс Хүнсний 34 дүгээр тогтоолын хүрээнд зоорь, агуулахын хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд хөнгөлөлттэй эх үүсвэр гаргасан болохоор зоорь агуулахын тоо, хэмжээ нэмэгдэж байна. Мөн хэд хэдэн газар ногоочдынхоо борлуулалтыг дэмжих цэг, төв байгуулж, машины зогсоол, лангуу, агуулахаар дэмжиж байгаа.

-Та түрүүн улаанбуудайн тариалалт 15 хувиар буурсан гэлээ. Үүнд юу нөлөөлөв. Гури лын импортын татварыг тэглэсэнтэй холбоотойгоор улаанбуудай гэхээсээ илүү тосны ургамал тарьсан гэдэг үнэн үү?

-Өнгөрсөн тавдугаар сард гурилын гаалийн татварыг тэглэсэн. Орж ирж байгаа боомтуудын хязгаарлалтыг зогсоож, тоо, хэмжээг хязгааргүй болгосон. Энэ шийдвэр гарсантай холбоотойгоор мэдээж импортоор тодорхой хэмжээний улаанбуудай, гурил орж ирж байгаа. Тус шийдвэр нэг талдаа ард иргэдээ хямд гурилаар хангах зорилттой нийцэж байгаа боловч газар тариалангийн салбарын оролцогч талуудад санхүүгийн эрсдэл үүсэх магадлал бий болсон. Тийм болохоор тариаланчид маань тариалалтаа тодорхой хэмжээгээр бууруулсан. Хоёрдугаарт, техник нийлүүлэлт хийдэг компани, ургамал хамгааллын бодис, бордоо импортолдог газрууд гээд оролцогч талууд нь санхүүгийн эрсдэл үүрч болзошгүй болсон. Тиймээс үүн дээр хариу арга хэмжээ авахаар төлөвлөж байна.

-Оросоос орж ирж байгаа гурил чанаргүй байгаа тухай гомдлууд яаманд ирсэн гэсэн мэдээлэл бий. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Чанарын асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. ОХУ-ын стандарт буюу ГОСТ-ыг хангаж байгаа гурил манай дотоодын гурилын үнээс нэг их хол зөрүүгүй. Харин ТУ буюу техникийн нөхцөл хангаж байгаа гурил нь харьцангуй хямд орж ирж байгаа. Тиймээс иргэд өөрсдөө хэрэглэж үзээд сонголтоо хийгээд явах байх. Хэдийгээр улаанбуудайн тариалалт тодорхой хэмжээгээр буурсан ч бид ургацаараа нөхөх ямар боломж байна гэдгийг судлаад нэг их буурахгүй болов уу гэсэн тооцоололтой л байна.

-Дотоодын хэрэгцээгээ 100 хувь хангахгүй байх эрсдэл үүсч магадгүй юм байна гэж ойлголоо. Хэрэв ийм зүйл болбол импортоор улаанбуудай авах асуудал яригдах уу?

-Ургацын бланс харж байж л шийдэх асуудал. Хэрэв үнэхээр авахаар болсон ч импортоор орж ирж байгаа гурилаараа нөхөх үү, улаанбуудайгаар нөхөх үү гэдэг нь Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн хурлаар яригдана.

-Орж ирж байгаа гурилын чанарын асуудал дээр яаж анхаарах юм бэ. Мэдээж иргэдийг хямд, чанартай гурилаар хангахын тулд гаргасан шийдвэр ч гэлээ зорилгодоо хүрэхгүй байна гэж хараад байна л даа?

-Мэдээж бизнес хийж байгаа компаниуд өөрсдийнхөө ашгийг харна. Нөгөө талдаа гурил нь дотроо дээр хэлсэн ГОСТ, ТУ гэсэн хоёр янз л байгаа юм. Нэгэнт шийдвэр гарсан болохоор энэ нь хэрэглэгчдийн сонголт л болчихоод байгаа юм. Мөн манай дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид бол бүгдээрээ л тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийчихсэн. Тийм болохоор манай дотоодын гурил ямар нэгэн байдлаар чанарын асуудал харьцангуй гайгүй гэж ойлгож болно.

-Улаанбуудайн тариалалт ингээд жил ирэх тусам багассаар гаднаас хараат болчих вий гэх хүмүүс байна. Тиймээс дотоодын тариалалт, гурил үйлдвэрлэлийг нэмэг дүүлэхийн тулд салбар яамнаас ямар бодлого барьж ажиллах юм бэ?

-Манай тариаланчид одоо бол бүгдээрээ улсын газар эзэмшиж байгаа. Тийм болохоор төрийн өмнө хүлээсэн үүрэг гэж бий. Стратегийн гол бүтээгдэхүүний хангамжийг чанартай, хүртээмжтэй байлгах чиглэлд хүнсний улаанбуудайг тариалах үүрэг нь байгаа. Харин нөгөө талдаа үүргээ биелүүлээд тарья гэхээр борлуулалт хүндрээд ирвэл тариаланчид санхүүгийн эрсдэлд орох нөхцөл байдал бий болно. Тийм болохоор гаалийн албан татвараа нэмэх, орж ирж байгаа боомтуудаа хязгаарлах зэрэг эргэж харж арга хэмжээг авахгүй бол энэ салбар өөрөө уналтад ороод дөнгөж 2008 оноос сэргэж эхэлж байгаа салбар. Одоо бол жилдээ 400 гаруй мянган га талбайд улаанбуудай тариалаад, 470-480 мянган тонныг хурааж аваад дотоодын хэрэгцээгээ хангахуйц хэмжээнд очиж байгаа учраас үүнийг бид цаашдаа тууштай бодлогоор хамгаалахгүй бол болохгүй. Тариаланчдад газар дээрээ тэжээл, тосны ургамал тарих зэрэг өөрсөддөө ашигтай тармилууд тарих сонголтууд бий болж байна. Эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжиж буйтай холбоотойгоор эрдэнэ шиш, шар буурцгийн тариалалт гарч ирж байна. Гэвч стратегийн хүнсээ ямар ч тохиолдолд дотоодоосоо хангах бодлогоо тууштай баримтална л гэж ойлгож байгаа.

-Хилээр орж ирж байгаа стратегийн бүтээгдэхүүнүүдийн чанарыг шалгадаг лаборатори ер нь бий юу?

-Импортоор орж ирж байгаа бүх бүтээгдэхүүн дээр манай гаалийн лабораториуд бүгд ажиллаж байгаа. Гурил дээр аваад үзэх юм бол чанаргүй гэхээсээ илүү манай хүнсний гурил гэдэг стандартыг хангаж байгаа. Гэхдээ дотор нь нарийн шинжилгээгээр стандартын бага сага л ялгаа байгаа юм. Ер нь гаалийн бүрэн хяналт дор орж ирж байгаа болохоор огт стандартын шаардлага хангахгүй бүтээгдэхүүн орж ирэх магадлал тун бага.

-Намрын ажилд шатахуун, түлшний нөөц хэр байгаа вэ. Хомсдол үүсэх вий гэсэн болгоомжлол хаа хаанаа байна?

-Намрын ургац хураалт ө өрөө технологийн хугацаатай. Бид ямар ч байсан 14-21 хоногийн хугацаанд бүрэн дуусгах ёстой. Цаг агаарын нөхцөл байдал ч ингэж шахдаг. Энэ хугацаандаа багтах нь чухал. Ингэхийн тулд олон хүчин зүйл нөлөөлдөг. Ургац хураалтанд ажиллах хүч дутмаг байдаг. Үүн дээр яамнаас анхаарч, Боловсролын яам, зарим их, дээд сургуулиудтай яриад оюутнуудыг ажиллуулдаг. Үүнийгээ үе шаттайгаар хийгээд явна. Дээрээс нь эрчим хүч дээр ямар нэгэн доголдол, саад гарахгүй байх учиртай. Ингэж байж бид будаа тариагаа цэвэрлэх, хатаах, хадгалах зэрэг технологийн ажлуудаа хийнэ.

Мэдээж хамгийн том асуудал бол ургац хураалтад явдаг бүх техникүүдийн дийлэнх нь түлшээр ажилладаг. Тэгэхээр шатахууны хомсдол байж болохгүй. Холбогдох яамнаас өгсөн одоогийн мэдээгээр бол шатахуун, түлш дээр ямар нэгэн хомсдол үүсэхгүй гэсэн. Тийм болохоор бид харьцангуй гайгүй явах байх л гэж үзэж байгаа.

-Ган, зудын нөхцөл байдлаас болоод мал, махаа тогтмол гаргадаг байх тухай сүүлийн жилүүдэд их ярьсан. Харин саяхнаас булангийн орнуудад ХАЛАЛ аргаар мах гаргадаг болсон тухай дуулдсан. Ер нь мал, махаа гадагш нь гаргах тал дээр ямар ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа бодлогын арга хэмжээ, санхүүгийн дэмжлэгүүдийн үр нөлөө нь манай хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт гарч, манай салбарын импорт буурч, экспорт нэмэгдсэн. Тодруулбал, импорт 10 хувиар буурч, экспорт 6-7 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан. Үүнд голлох бүтээгдэхүүн гэвэл ноолуур байна. Дээрээс нь түүхэндээ байгаагүй буюу 120 орчим мянган тонн мах экспортод гаргасан. Дийлэнх нь мэдээж дулааны аргаар бэлтгэсэн мах БНХАУ руу гарсан байна. Мөн бид бусад зах зээлийг эрэлхийлж, станы орнууд буюу Казахстан, Киргизстан зэрэг улсууд руу махны экспорт хийж эхэлсэн. Булангийн орнууд буюу Арабын таван орны гурав нь Монгол Улсаас мах авъя гээд хорио цээрийн шаардлагуудаа нээлттэй болгосон. Тиймээс энэ чиглэлд аж ахуйн нэгжүүдийн хөрөнгө оруулалт, үйл ажиллагаа эхлээд явж байна. Салбар яамнаас махны экспортоо тогтмол нэмэгдүүлэх бодлого бариад ажиллаж байгаа.

Хавдар судлалын үндэсний төв өглөө 06:00 цаг гэхэд өвчтэй зовлонтой хүмүүс оволзож байдаг эмнэлэг. Дулааны улиралд 05:00 цаг гэхэд хэдийнэ урт дараалал үүсэх нь хэвийн үзэгдэл. Орон нутгийн иргэд бол эмнэлгийн гадна машинтай хоноцгоодог. Тэд эмчид үзүүлэх цагаа нэг цаг, нэг өдөр гэдэг ойлголтгүй, нэг сарын өмнө авах гэсэндээ ийнхүү үүр шөнөөр эмнэлгийн үүд  сахидаг болсон. Энэ байдал аль 10 жилийн өмнө л байлаа. Өчигдөр биднийг тус эмнэлэгт очиход үзлэгийн цаг авах гэсэн, эмчдээ үзүүлэх гэсэн хүмүүсийн хөлд дараастай л байв.

Өглөө 06:30 цагийн үед ирсэн иргэн Г 10:00 цагийн үед эмч рүүгээ ороогүй л байв. Тэрээр уушгины эмчид үзүүлэхээр Дорноговь аймгаас иржээ. Аймгийн Нэгдсэн эмнэлэг уушгины хавдар байх магадлалтай гэж сэжиглэн хот руу илгээжээ. Тэрээр 56 настай гэнэ. Сүүлийн хэдэн жил ханиалгасан, хөлөрдөг болсон. Ядарч сульдах, хүчилтөрөгч дутагдах зэргээр шинж тэмдгүүд илэрдэг болсноор эмнэлэгт ханджээ. Хавдар судлалын үндэсний төвд үзүүлэх цагаа хэрхэн авсан талаар тэрээр “Аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн уушгины эмчид үзүүлэхэд рентген зураг авч үзээд хот руу явах шаардлагатай гэсэн. Тэр үеэр улсын баяр болж таараад Улаанбаатарт ирж чадаагүй. Долдугаар сарын 27-нд ирээд Хавдрын эмнэлэгт үзүүлэх цагаа авсан. Бараг сар орчмын оочертой байдаг юм байна. Өнөөдөр эмч дээрээ орох хуваарьтай. Өглөө үүрээр ирсэн. Гэтэл миний өмнө нэлээд олон хүн ирчихсэн байна лээ. Эмч ямар хариу хэлэхийг мэдэхгүй л байна, ах нь. Үзүүлэх оочероо хүлээх явцдаа хотод айл, айлаар явж нэлээд л ядарлаа. Ханиалга маань улам ихэсч, цустай гардаг боллоо. Нэг л биш байгаа бололтой. Уг нь аймагт маань мэргэжлийн сайн хавдрын эмч, эмнэлэг байдаг бол, эсвэл Улаанбаатарын энэ их оочер бага байсан бол эртхэн ах нь эмчдээ үзүүлээд эмчилгээнд орчих байлаа” гэлээ. Уушгины тасгийн нөгөө буланд томограф, MRI-н хариугаа хүлээх хүмүүс ч олон байв. Өнгөрсөн долоо хоногт эмчийн үзлэгт орж, тодосгогчтой MRI-д уушгиа харуулах шаардлагатай гэж 47 настай Д-д эмч зөвлөжээ. Тэрээр бас оочер авч байгаад өчигдөр MRI-д орсон. Хариу нь 24 цагийн дараа гарна гэсний дагуу өглөө эрт иржээ. Гэвч эмнэлгийн ачааллын улмаас хариу нь гараагүй байв. Д нь Баянзүрх дүүргийн 13 дугаар хорооны иргэн гэнэ. Баруун уушгины захад хавдар байх магадлалтай гэж эмч нь хэлжээ. Хэрэв шинжилгээгээр нотлогдвол хагалгаанд орох ёстой аж.

Гэвч хагалгааны оочер аль аравдугаар сар гарчээ. Хавдар судлалын үндэсний төвийн эмэгтэйчүүдийн мэс заслын тасаг хамгийн их оочертой нь юм байна. Энд умайн хүзүүний хавдар, хөхний хавдар зэрэг эмэгтэйчүүдэд зонхилон тохиолддог хавдрын үзлэг шинжилгээ явагддаг. Ялангуяа умайн хүзүүний хавдрын тохиолдол манай улсын эрүүл мэндийн салбарынхны хувьд анхаарал татаж буй өвчлөл болоод байгаа юм. Сүүлийн судалгаагаар гэхэд 2023 онд манай улсад 7244 хүн хавдраар өвчилсний 5.9 хувь нь буюу 425 эмэгтэй умайн хүзүүний хорт хавдраар оношлогдсон. Энэ төрлийн хавдрыг үүсгэгч папиллома вирусийн тархалтын дэлхийн дундаж 12 хувьтай бол манайд гурав дахин өндөр байгаа тухай мэргэжлийн байгууллагууд мэдээлж байгаа. Хавдрын эмнэлэг дээр умайн хүзүүний хортой, хоргүй хавдартай бүх насны эмэгтэйчүүд ирж үзүүлж байна. Хоёр сарын өмнө “хоёрдугаар үе дээрээ явж байна, яаралтай хагалгаанд орох шаардлагатай” гэдэг хариуг сонссон 39 настай Б гэх бүсгүйн хавдар өнөөдөр гуравдугаар шат руугаа хэдийнэ орж, зэргэлдээх эрхтэн рүү үсэрхийлсэн тухай айхтар мэдээг сонсчээ. Ээж нь түүнийг дагалдаж явна. Бүсгүй зургаа орчим настай болов уу гэмээр охиноо тас тэврэн чимээгүйхэн түшин сууна. Хөөрхий ээж нь аргаа баран байн байн босч эмчийн хаалгыг сөхөх аж. Хагалгааны оочер олдохгүй байснаас ийнхүү цаг алдсан гэнэ. Тиймээс одоо эмчтэйгээ зөвлөлдөхөөр эмнэлэгт иржээ. Бүсгүйн ээж “Яав даа, яав (нулимсаа арчина). Хар залуугаараа ийм айхтар өвчин авчихсан охиноо харахаар зүрх эмтрээд байна. Саяхан л хоёрдугаар шатанд байна, дарааллаа хүлээгээд хагалгаанд ороход болно оо гэж эмч нь хэлж байсан. Гэтэл хагалгаагаа хүлээж байх хооронд бүр хүндэрчихлээ. Хүмүүсийн яриагаар ийм шат руугаа орчиход эвгүй гэнэ. Эх нь амьд байхад охин үрээ алдаж амьдын тамд унах вий гэх муухай бодол орж ирээд байдаг юм байна” гэж байна.

Эмнэлгийн дөрөвдүгээр давхарт хагалгааны тасаг бий. Энд бол үхэл амьдралыг зааглаж байдаг гэмээр хэсэг. Хөдөө орон нутгаас ирсэн хүмүүс голдуу хүлээлгийн танхимд сууцгаана. Энэ хэсэг тийм ч том биш учир багтахгүй шинжтэй, олонх нь зогсож, холхиж харагдана. Ээж нь элэгний хагалгаанд орсон гэх бүсгүйтэй цөөн хором ярилцлаа. Тэрээр Ховд аймгаас хоёр ахтайгаа иржээ. Ээж нь жилийн өмнө элэгний хоргүй хавдар гэж оношлогдсон гэнэ. Аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт хяналтанд явж байсан ч хоёр сарын өмнөөс хортой хавдар болсныг мэджээ.

-Хагалгаанд орох оочер ямар байв?

-Ээж маань хортой хавдартай болсныг мэдээд л Улаанбаатар руу ирсэн. Хоёр сарын өмнө гэсэн үг шүү дээ. Хавдрын эмнэлэг дээр цаг авахаар ирэхэд 25 хоногийн дараа хагалгааны цаг гарч байна гэсэн. Бидэнд тухайн үед хол санагдсан учраас хувийн эмнэлгүүдээр явсан. Шинжилгээгээ эхнээсээ өгч явсаар бараг нэг сар алдчихсан. Гэвч эцэст нь хувийн эмнэлэгт хагалгаа хийх боломжгүй, Хавдар судлал руу явсан нь дээр гэж хэлсэн. Ингээд эндээ ирээд цагаа авахаас аргагүй болсон доо.

-Дахиад ирэхэд дараалал багассан байна уу?

-Яалаа гэж. Дахиад л нэг сар хүлээх болсон. Ер нь элэгний хагалгааны цаг маш их оочертой байдаг юм байна. Эмч нар маш их ачаалалтай ч юм байна. Үнэхээр энэ улс орон хавдрын аюулд живчихжээ. Бид хоёр сар гаруй хавдрын эмнэлгүүдээр явлаа. Зовсон зүдэрсэн маш олон хүнийг нүдээрээ харлаа. Үнэхээр нүд хальтирмаар юм.

-Ээжийн тань хагалгааны талаар эмч нь юу гэсэн бэ?

-Ер нь шууд амжилттай болно гэж хэлж чадахгүй. Хортой болсон тохиолдолд хоруу чанар нь янз бүрээр түгчихдэг. Хүндэрсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс сэтгэл санааны бэлтгэлтэй байгаарай. Та нар ядаж нэг сарын өмнө хагалгаандаа орсон бол арай өөр үр дүн хэлэх байлаа гэж эмч ярьсан. Бидэнд маш харамсалтай байна. Элэгний хавдрын талаар залуу хүний хувьд нэлээд уншиж судаллаа. Хортой болчихоор, цаг хугацаа алдчихаар хэцүү юм байна. Яагаад эрт илрүүлээд шуурхай арга хэмжээ авчихаж болдоггүй юм бол гэдгийг л их гайхаж байна.

Хавдрын эмнэлэг өглөөд ирэхэд л Нарантуул зах шиг л болчихсон байдаг. Та харин ч хүн шингэрсэн үед нь ирсэн байна. Энэ тухай олон жил ярьж байгаа харагддаг. Дээрдэхгүй, улам л хүндэрч муудсан байх юм хэмээн халаглан ярьж одов.

Хавдар судлалын үндэсний төвийн нэг өдрийн амьдрал ингэж л буцалдаг. Хавдар гэдэг үнэхээр аюулт өвчин. Ялангуяа манайх шиг хөгжил буурай орны хувьд энэ аюулт өвчнийг туслаа л бол барагтаа найдвар байдаггүй. Учир нь оношлогоо шинжилгээ, эмчилгээ, хагалгааны нөхцөл байдал яг л хар зах шиг, цуваа нь тасардаггүй. Оочер дараалал нь цаг, өдрөөр биш сар, жилээр яригддаг болчихсон. Ийм учраас өвчний хүндрэл явагдаж олон олон монгол хүн, ээжүүд аавууд, сайхан залуус, эмэгтэйчүүд үр хүүхэд, хань ижлээ өнчрүүлэн одсоор байгаа нь харамсалтай. Үүнийг шийдэх боломж төр засагт бүрэн бий. Хавдрын эмнэлгийг өргөтгөөд барьчихад л болно. Одоогийн энэ шар барилга нь 1982 онд баригдсан. Тухайн үед хавдрын өвчлөл элбэг биш, хүн ам ч цөөн байв. Өнөөдөр энэ төрлийн өвчний тоо яривал дэлхийн рекордыг эвдэж байгаа. 42 жил өнгөрөхөд дахин ганц барилга улс бариад өгчихөж чадахгүй байгаа юм. Ядаж л дэргэд нь байгаа өргөтгөлийг улсынх болгоод авчихаж чадахгүй, дийлэхгүй, хүчлэхгүй байгаа нь гайхмаар. Монгол Улсын иргэн нь жилдээ мянга мянгаараа хавдар гэх аюулт өвчнөөр үрэгдэж байхад УИХ-д гишүүд нь яг одоо хөдөөд 100, 100 тэрбумын төсвөөр Соёлын төв барихаар хэрэлдэж суугаа юм.

УИХ-ын эрхэм гишүүд өглөө ажилдаа явах зуураа л Хавдар судлалын үндэсний төвийн хашаагаар толгойгоо нэг цухуйлгачихаад Монгол Улсад Хавдрын эмнэлэг барих уу, Соёлын төв барих уу гэдгээ шийдчихэж болох юм!

Халх голын дайны ялалтын улс төр дипломатын түүхэн ач холбогдол, сургамжийн талаар Хүмүүнлэгийн их сургуулийн профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

---

-Энэ өдрүүдэд Халх голын дайны ялалтын 85 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Түүхчид уг дайны сурвалжийг Японы орчин үежих үйл явц, гадаад бодлого, ХХ зууны тэргүүн хагаст Зүүн хойд Азийн геополитикийн орчинд гарсан томоохон өөрчлөлттэй холбон тайлбарладаг. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Мэйжи эриний Японы геополитикийн үндсэн үр дүн нь нэгдүгэрт, хөршүүдтэй хилийн маргаанаа шийдвэрлэж, их гүрнүүдтэй байгуулсан тэгш бус гэрээнүүдийг шинэчилж, өөрийгөө олон улсын эрхзүйн дагуу хүлээн зөвшөөрүүлсэн явдал юм. Хоёрдугаарт, Солонгосын Ханлигийг нээлттэй болгож, хүлээн зөвшөөрсөн. Гуравт, Хятад-Японы анхдугаар дайнаар Чин гүрнийг “цаасан бар” болохыг нь бүрнээ ойлгуулж, тийнхүү Дорнод Азид нөлөөний хүрээ тогтоох их гүрнүүдийн геополитикийн хүчний тоглолтоос Чин гүрэн хасагдаж, Шимоносекийн гэрээгээр Чин гүрэн дайны төлбөрт Японд 200 сая лан мөнгө төлөх болсон. Ингээд Пескадорын бүлэг арал, Формуз буюу Тайвань арал, Ляодуны хойгийн дорнод боомтын бүх бэхлэлт, зэвсгийн нөөцийн хамт Японд шилжсэн. Дөрөвдүгээрт, 1904-1905 оны дайнаар Хаант Орос ялагдаж, Портсмутын гэрээгээр Сахалины өмнөд хэсэг, Курилын бүлэг арлыг өөрийн мэдэлд авсан. Улмаар олон улсын худалдааны боомт Далянь, тэнгисийн цэргийн боомт Порт-Артур бүхий Ляодуны хойгийг 99 жилээр түрээсэлж, Дорнод Хятад, Өмнөд Манжуур дахь Оросын төмөр замын сүлжээ, түүнийг тойрсон стратегийн нөөцөд чөлөөтэй нэвтрэх болсон. Тавдугаарт, Япон нь Зүүн Азид онцгой эрх ашиг бүхий Их гүрний статустай капитализм хөгжсөн цорын ганц гүрэн болон гарч ирсэн. Зургаад нь, 1910 онд Солонгосыг нэг мөр өөртөө дагуулснаар Япон нь Азийн эх газрын статустай болж, эцэст нь Зүүн хойд Азид их гүрнүүдийн ашиг сонирхол огтлолцсон олон улсын харилцааны шинэ бүтэц буй болсон.

 

Ингээд Япон гүрэн өөрийн геополитикийг “Азийнхан Азидаа” хэмээн томьёолж, “Аугаа Их Дорнод Азийн хамтын цэцэглэлтийн хүрээ”-г тодорхойлж, энэхүү бүс нутагт шинэ дэг журмыг илбэн тохинуулах үүргийг соёлжсон Их Наран улс гүйцэлдүүлэх ёстой гэж үзсэн байдаг. Энэ нь Дорнод Азийн хувь заяанд Өрнөдийн гүрнүүд хошуу, гараа дүрэх ямар ч шаардлага байхгүй. Ер нь тэдэнд огт хамааралгүй тив гэсэн утгатай байв. “Алс дорнодод Европын гүрнүүд халдан нэвтэрсэн нь Японд аюул занал учруулсан төдийгүй мөн Азийн ах дүү үндэстнүүдийнхээ хувь заяаг аврах бодол нэгэн адил төрсөн билээ” гэж Японы цэргийн атташе К.Каваками 1921 онд Нью Йоркт хэвлүүлсэн “What Japan thinks” номондоо бичиж байжээ. Энэ номыг Нидерландын Leopold Clas­sic Library хэвлэлийн газраас 2016 онд дахин хэвлэж гаргасан.

Тийнхүү олон улсын харилцааны хүчний төвд Япон нь капитализм хөгжсөн, колони эзэмшигч Ази тивийн цорын ганц шинэ залуу гүрэн болон гарч ирсэн түүхтэй. Мэйжи эриний сүүлчийн улирлаас Японы Азийн эх газрын геополитикт Монгол орон өртөгдөх болж, ялангуяа Орос-Японы Санкт-Петербургийн цуврал гэрээ хэлэлцээрийн тухайлсан обьект болсон. Октябрийн хувьсгал ялсны дараа Зөвлөлт Оросын большевик удирдлага Хаант Оросоос их гүрнүүдтэй урьд өмнө байгуулсан бүх нууц гэрээ, хэлэлцээрийг хүчингүй болгосноо зарлаж, үүгээр Монгол, Солонгос, Хятадтай холбоотой нууц гэрээнүүд ил болсон. “Тусгай эрх ашиг”, “Нөлөөний хүрээ” зэрэг нэр томъёо олон улсын харилцааны үг хэллэгт шинээр орж ирснийг эдгээр нууц гэрээ протоколууд харуулсан юм.

1919 оны Версалийн найрамдлын гэрээний эцсийн шийдвэрт их гүрнүүд Японы Хятад дахь тусгай ашиг сонирхлыг харгалзан Шаньдун дахь Германы бүх эрх мэдлийг Японд олон улсын гэрээний дагуу шилжүүлсэн нь Тайшёо эриний Японы геополитикийн тод амжилт болсон. Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсын эхний жилүүдэд Японы улс төрийн дэмжлэгт түшиглэх, түүнд ихээхэн найдвар тавьж байсан бол Тайшёо эриний сүүлчийн улирлаас ихээхэн болгоомжлох болсон. Шёво эриний (Хирохито хааны оны чимэг 1926-89) Японы геополитик дахь Гадаад Монголын асуудал стратегийн баримт бичиг, гэрээ хэлэлцээр, дипломат албаныхан болон цэргийн дээд тушаалтнуудын илтгэл, өгүүлэл, ярианы протоколд үлдсэн байна.

-Халх голын дайнтай холбоотой сүүлд ямар шинэ баримтууд гарч ирэв?

-Японы Цэргийн яамны сайд дэслэгч генерал, барон фон Садао Араки 1933 оны гуравдугаар сард “Кайкоша” хэмээх сэтгүүлд нийтлүүлсэн “Шёво эриний Наран улсын зорилт” өгүүлэлдээ, “Япон нь өөрийн нөлөөний хүрээний бүс Манжуур, Хятадтай хил залгах Монгол мэтийн учир нь үл ойлгогдох, хоёрдмол утгатай завсрын бүс оршин байхыг хүсэхгүй. Монгол бол ямар ч тохиолдолд Дорно дахинд хамаарагдах нутаг дэвсгэр байх ёстой…Түүнийг бусад оронд орхиж болохгүй. Монголын хоёрдмол байдал нь бүхэлдээ Дорнын түгшүүртэй байдлын эх үүсвэр болно. Монголын асуудал нь эзэнт гүрний Манжуур дахь бодлогод ч томоохон саад болж болзошгүй” гэж бичиж байжээ. Квантуны армийн штабын дарга хурандаа генерал Сейширо Итагаки Японы цэргийнхний БНМАУ-д довтлох бодол санааг Мүгдэн, Хонолулад ерөнхий консул, Австри, Бельгид элчин сайдаар ажиллаж байгаад ГЯЯ-ны сайдад шинээр томилогдсон Хатиро Аритад 1936 оны гуравдугаар сард мэдэгдэхдээ, “Гадаад Монгол бол нууцлаг газар нутаг. Хаант Орос хэдийн чөтгөрийн гараа сунгаж, түүнийг өөрийн протекторат болгож байсан. Хувьсгал гарснаас хойш большевик Орос мөн адил бодлого явуулж өөрийн нөлөөг тогтоосон. Хэрэв Дорнод Азийн газрын зургийг харах юм бол Япон-Манжго-гийн хувьд Гадаад Монголын ач холбогдол нь Зөвлөлтийн Алс Дорнод, Европын хэсгийг холбогч шугам болох Сибирийн төмөр замыг хамгаалагч жигүүр гэдгээс харагдана. Хэрэв гадаад Монгол нь Япон, Манжготой нэгдвэл Зөвлөлтийн Алс Дорнод үлэмж ноцтой байдалд орж, Алс Дорнодод Зөвлөлтийн нөлөөг тулалдаангүй арилгаж болно. Иймд арми нь өөрийн гарт байгаа бүхий л хэрэгслээр Япон, Манжгогийн нөлөөг Гадаад Монголд дэлгэрүүлэхийн тулд эхний алхам болгож Зөвлөлт Оросын бодлогыг харгалзахгүйгээр Гадаад Монголыг тусгаар тогносон улс гэж үзэж, Манжго, Гадаад Монголын хооронд хэвийн, бүрэн дипломат харилцаа тогтоох явдал юм. Дараа нь тэд хүчин чармайлтаа нэгтгэн Гадаад Монголын үндэстнийг нэгтгэх талаар Баруун Өвөр Монголд тайлбарлах ёстой” гэсэн байв. Дурдсан баримт нь сүүлд “1946-1948 онд Токиод болсон Алс Дорнодын Олон улсын цэргийн шүүх”-ийн хуралд Халх голын сав нутагт Японы түрэмгийллийг нотлох гол гэрчийн баримт болсон гэж др. Р.Болд тэмдэглэсэн байдаг. Хатиро Арита нь “Аугаа Дорнод Азийн хамтын цэцэглэлтийн хүрээ” хэмээх үзэл баримтлалыг зохиогчдын нэг байсан юм.

-“Танака меморандум” хэмээх баримтын талаар түүхчдийн дунд удаан хугацаанд маргаан үргэлжилсэн шүү дээ. Үүний үр дүн юу болсон юм бэ?

-Тиймээ. 1927 оны дөрөвдүгээр сард Японы Ерөнхий сайдаар генерал барон Танака Гийчи томилогдсон нь тус улсын гадаад бодлогод нэгэн чухал үе шат болсон. Генерал Танака, түүний Засгийн газар 1927 оны зун Дайрен хотноо “Алс Дорнодын бага хурал”-ыг зохион байгуулж, Хятадын коммунистуудын эсрэг тэмцэж буй Чан Кайшитай хэрхэн харилцах, Манжуур, Гадаад Монголын статус, генералиссимус Жан Золинь зэрэг Зүүн Азийн өргөн хүрээтэй асуудалд төвлөрсөн байдаг. Бага хурлаас гаргасан шийдвэрийг үндэслэн ерөнхий сайд генерал Танака эзэн хаандаа тусгайлан бэлтгэсэн айлтгал бичгийг өргөн барьсан гэж үзсээр ирсэн. Танакагийн меморандум хэмээн нийтэд танил болсон хэсэгт “…Хятадыг эзлэн авахын тулд бид эхлээд Манжуур, Монголыг эзлэх хэрэгтэй. Харин дэлхийг эзлэн авахын тулд эхлээд Хятадыг эзлэн авах ёстой. Хэрэв бид Хятадыг эзлээд авчихвал даян дэлхий, Азийн бусад орон, Дорнод Ази Японых болно…Манжуур, Монгол хоёрын хяналтыг гартаа авах нь манай анхны алхам мөн. Манжуур, Монгол нь Алс дорнодын Бельги юм. Их дайны үед Бельги нь тулааны талбар болон хувирсан билээ. Орос, АНУ-тай хийх дайндаа бид Манжуур, Монголд дайны хамаг бэрхийг хүлээлгэх ёстой…Ар, Өвөр Монголд манай япон хүний тоо хангалттай олон болмогц бид тэнд газрыг жинхэнэ үнийх нь аравны нэгээр худалдан авч, улмаар цагаан будаа тарьж, хүнс тэжээлийн нөөцөө арвижуулна. Газрын ихэнх хэсэг бидний гарт орсон байхад Монгол нь монголчуудынх уу, япончуудынх уу гэдэг тухай маргаан байхгүй болно…Монгол бол маш их хэмжээтэй сайн чанарын хямд ноостой…асар их баялгийн шавхагдашгүй эх булаг мөн…” гэсэн байдаг.

Дурдсан баримт бичиг бүрэн эхээрээ анх хятад хэл дээр Нанкинд хэвлэгддэг “Шиши юүэбао” сэтгүүлийн 1929 оны арванхоёрдугаар сарын дугаарт нийтлэгджээ. Гэхдээ Танакагийн Засгийн газар меморандум хэвлэгдэхээс дөрвөн сарын өмнө дол дугаар сард огцорч, Танака бээр ч өөрөө есдүгээр сард өвчнөөр нас барсан учир дээрхийн талаар үнэнийг өчих гэрчгүй болжээ. Хятад-Японы нийгэмлэгээс ч тэрхүү меморандумыг “Манжуур-Монголын тухайд Японы бодлогыг хятад хүний нүдээр харах нь” гэсэн гарчигтайгаар япон хэлэнд орчуулан 1930 оны зургаадугаар сард товхимол болгон хэвлүүлж байжээ. Дээрх эх 1931 оны есдүгээр сард Шанхайд гардаг “The China Critic” хэмээх англи хэл дээр гардаг сэтгүүлийн газраас товхимол болгон гаргасан байгаа юм. Мөн онд ч Танакагийн меморандум Коминтерний төв хэвлэл “Коммунист Интернационал” сэтгүүлийн 1931 оны №33-34 дугаарт орос хэл дээр ч нийтлэгдсэн.

Япон нь Версаль-Вашингтоны системийн хүрээнд үндэсний эрх ашгаа хангах бодлогоос татгалзаж, хүчээр түрээ барих, өргөжин тэлэх бодлогод шилжсэн нь 1931 онд Мүгдэний хэргийг үүсгэж, 1937 онд Хятадтай дайныг эхлүүлж, цаашлаад 1941 онд Хавайн Пёрл Харборт довтолсноор Номхон далайн театрт дайны ажиллагааг шинээр өргөжүүлснээр тодорхой болсон билээ. Эндээс үүдээд ийм меморандум үнэхээр байдаг гэдэгт хятадууд баттай итгэхэд хүрч, түүнийг Японы эсрэг сурталчилгаанд ашиглах болсон байна. Зөвлөлт, Монголд ч Танакагийн меморандум хэмээхийг хэсэгчлэн орчуулж, Японы эсрэг сурталчилгаанд өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ.

1950-иад оны дундуур хэвлэгдсэн дурсамж номондоо Япон гаралтай Тайванийн бизнес эрхлэгч Цай Чих-Кан 1928 оны зургаадугаар сарын 20-ны шөнө “Төлөвлөгөө”-г Японы эзэн хааны номын сангаас хэд, хэдэн хүний туслалцаатайгаар нууцаар хуулж авсан гэж бичсэн байдаг. АНУ-ын сонины ажилтан, Shanghai Evening Post and Mercury сэтгүүлийг үүсгэн байгуулагч редактор Карл Кроу 1942 онд Танакийн меморандумд оршил бичиж, “Дэлхийн эзэнт гүрэн Японы мөрөөдөл: Танака меморандум” нэртэйгээр Нью-Йорк, Лондон хотноо эрхлэн хэвлүүлсэн байна.

Америкийн цэргийн түүхч Едвин П.Хойт Ерөнхий сайд Танакагийн меморандум бодитойгоор байсан, харин япончууд түүнийг устгасан гэж эрс шийдэмгий мэдэгдэж байв. Харин Америкийн өөр нэг түүхч Мейрион Харриес үзэхдээ, “Танакагийн меморандум байсан гэж нотолсоор ирсэн нь 30 гаруй жил хүмүүсийн толгойг эргүүлсэн ХХ зууны хамгийн бохир заль мэх байсан” гэжээ. Японы Үндэсний батлан хамгаалах академийн олон улсын харилцаа, дипломат ажиллагаа, дайны түүхий профессор Наруо Тохмацу мэдэгдэхдээ, “Танакагийн меморандум гэж хэзээ ч байгаагүй, харин тэр жилдээ Дайренд болсон бага хурлын материалыг мушгин гуйвуулж зохиомжлон хэвлэж нийтэд тарааснаас өөр юу ч биш” гэжээ. Өрнөдийн болон Японы түүхчид уг баримтыг Москва төвтэй Коминтерн, түүний хяналтад байсан Хятадын коммунистуудтай хамтран зохиож, зохион байгуулалттай хийсэн суртал ухуулга гэж үзэж байжээ.

ЗХУ-ын Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагад өндөр алба хашиж байгаад тэтгэвэрт гарсан дэслэгч генерал Виталий Павлов 1995 онд Москвагийн «Новости разведки и контрразведки» сэтгүүлд Танакагийн Өргөх бичгийн талаар тодорхой бичжээ. В.Павлов уг баримт бичгийг 1931 онд ЗХУ-ын ДЯЯ-наас АНУ болон Европт Японы эсрэг үзэл санааг өдөөх зорилгоор зохиосон хуурамч баримт болохыг тэмдэглэсэн байна.

Академич Б.Лхамсүрэн, Элчин сайд М.Дүгэрсүрэн нар өөрсдийн бүтээлдээ “Японы милитаризмын үл бүтэх санаархлыг илэрхийлсэн барон Танакийн эзэн хаандаа өргөсөн 1927 оны меморандум гэгч байгаагүй хэмээн Японы улс төрчид, судлаачид нотлохыг оролдог боловч чухамдаа түүх түүний дагуу л өрнөсөн нь үнэнд билээ” гэж бичсэн нь бий.

Ийм баримт үнэхээр байсан гэдгийг 1946-1948 оны Токиогийн Олон улсын шүүх хурлын 169 тоот баримтаар гаргаж ирсэн ч нотолж чадаагүй, Танакагийн меморандум хэмээх баримтын уг эх нь япон хэлээрээ өнөөг хүртэл олдоогүй зэрэг нь түүхчдийг эргэлзээнд оруулсаар иржээ. 2007 оны есдүгээр сард Хятадын түүхчдийн судалгааны баг олон жил эрэл хайгуул хийсний эцэст тийм тусгайлсан меморандум огт байгаагүй гэсэн дүгнэлтэд албан ёсоор хүрч, түүнийг 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нд Японы гол хэвлэл “To­kyo Shimbun” албан ёсоор зарласан байна.

-Халх голын дайны нэг учир шалтгаан нь Японы дэмжлэгтэй Манжго байгуулагдаж Монгол Улстай шууд хиллэх болсон явдал гэдэг байх аа?

-Мөн л тийм. 1932 оны хоёрдугаар сард Шиньжин буюу хуучнаар Чанчунь хотод Японы дэмжлэгтэйгээр Манжго хэмээх улс байгуулагдаж, тус улсын тэргүүнээр Хенри Пу Ий өргөмжлөгдсөн. Дипломатын түүхэнд Манжгог Японы тоглоомын улс, дагуул улс хэмээн тэмдэглэсэн. 1934 он гуравдугаар сарын 1-нд Манжго нь Аугаа их Манжийн эзэн хаант улс болж өргөжин Пу Ий-г эзэн хаан хэмээн тунхаглаж, оны чимгийг “Төгсбуянт”-ын тэргүүн он хэмээн зарлаж, түүнд генералиссимус цол олгосон юм.

Япон 1933 оны гуравдугаар сард Лиги Нациас, 1934 оны арванхоёрдугаар сард Вашинтоны гэрээнээс гарсан. 1932 оны есдүгээр сард Токиод томилогдсон Манжгогийн анхны элчин сайд Бао Гуан-чэнъ Лиги Наци хэрэг дээрээ дампуурсан тул шинээр Азийн Лиги Нацийг байгуулах тухай энхтайванч санаачлага дэвшүүлж байв.

Дундад улс Манжгог хүлээн зөвшөөрөөгүй боловч хоёр тал худалдаа, харилцаа холбоо, зам, тээврийн салбарт албан ёсны харилцаа тогтоожээ. Олон улсын харилцааны системийг цэргийн хүчээр тогтоож буй эдүгээ үед Стимсоны номлолын дагуу олон улсын заншлын үндсэн дээр АНУ Манжгог хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй гэж Япончууд Америкчуудыг ятгаж эхэлсэн. Манжгог 1934 онд Эль Сальвадор, Доминиканы БНУ, Гэгээн Ширээтийн улс, ЗХУ 1941 оны дөрөвдүгээр сард, Итали 1937 оны арваннэгдүгээр сард, Испани арванхоёрдугаар сард, 1938 оны тавдугаар сард Гитлерийн Герман, 1939 оны нэгдүгээр сард Унгар тус тус хүлээн зөвшөөрч, дипломат харилцаа тогтоов. Дэлхийн II дайны үед 1940 онд Словак, Франц, Румын, 1941 онд Болгар, Финланд, Дани, Хорват, Японы нөлөөнд орсон Хятадын Ванъ Жин-вейн Засгийн газар, Тайланд, 1941 онд Филиппин Манжгог тус тус хүлээн зөвшөөрсөн.

Ийнхүү БНМАУ дорнод талдаа Японы дагуул Манжго хэмээх шинэ “гуравдагч хөрш”-тэй болж, нийт 700 км урт газраар хиллэх болсон. Удалгүй Монгол, Манжгогийн хилийн бүсэд байнгын зөрчил гарах болж, улмаар 1935 оны нэгдүгээр сард Халхын сүмийн орчимд зэвсэгт мөргөлдөөн болж өргөжин хоёр талаас ноцтой хохирол гарч, цаашдаа даамжирсаар байлдаан болсон.

Япон эрдэмтэн Танака Кацүхико өөрийн бэсрэг бүтээлдээ хэрэв Гадаад Монгол Японы саналыг хүлээн авч Манжготой дипломат харилцаа тогтоосон бол Номунханы хилийн будлиан буюу Халх голын байлдаан гарахгүй байсан гэсэн хувилбар гаргаж ирсэн нь буй.

-1939 онд Япон Монгол руу дайрах бодолгүй байсан гэх гаргалгааг сүүлд зарим нэг судлаачид хэлж байгаа харагдсан. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Түүхэн баримтууд маш тодорхой. Өөрөөр хэлбэл, хуучин болон шинэ баримтууд хөдөлшгүй нотолж байна. Үүнийг үгүйсгэх ямар ч боломжгүй.

-Халх голын дайны ялалтын улс төр-дипломатын түүхэн ач холбогдлыг дүгнэвэл юуг онцлох вэ?

-Халх голын сав дагуу өрнөсөн байлдааны ажиллагаа нь Монголын хилийн бүсэд юуны өмнө Зөвлөлт, Монгол-Японы хооронд болсон орчин үеийн томоохон хэмжээний дайны ажиллагаа байсан бөгөөд нөгөө талд Монгол-Зөвлөлтийн холбоотны харилцааг шалгасан томоохон сорилт болсон. Халх голын байлдаан бол дэлхийн II дайны оршил болсон бөгөөд аугаа эх орны дайнд гарамгай гавьяа байгуулсан маршал Г.К.Жуковын цэргийн урлагийн стратеги, тактикийн амжилтын үндэс суурь нь чухамхүү Халх голын байлдааны үед тавигдсан гэж үздэг.

Халх голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол нь нэгд, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг баталгаажуулж, хоёрт, Зөвлөлт-Монголын холбоотны харилцааг шалгасан, гуравт, Аугаа эх орны дайны хүнд жилүүдэд ЗХУ-ыг фашист герман, миллитарист японы хоёр фронт дээр нэгэн зэрэг байлдаж болзошгүй аюулыг зайлуулж, тавд, АНУ-ыг дэлхийн II дайнд татан оролцуулахад шийдвэрлэх түлхэц үзүүлсэн явдалд оршино.

АНУ-ын судлаач Стюард Д.Голдмэн бичихдээ, Халх голын дайны ач холбогдол нь дэлхийн II дайны оршил болоод зогсохгүй ЗХУ-ын улаан арми Москвагийн дэргэд германы вермахтын армид цохилт өгч, ялалт байгуулахад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн гэжээ.

Японы тэнгисийн цэргийн хүчин 1941 оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд Хавай арлын Сувдан эрэгт байрлах АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчинд гэнэтийн хүчтэй цохилт өгөхөд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн Халх голын байлдаан, түүнд Япон ялагдсан талаар АНУ-д бараг л мэдэлгүй өнгөрсөн нь үнэхээрийн хачирхалтай бөгөөд харамсалтай хэмээн Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллаж асан Жонатан Эдлтон өөрийн бүтээлдээ бичсэн.

Халх голын дайны ялалтын үр нөлөөгөөр 1941 оны дөрөвдүгээр сард Москвад Зөвлөлт-Японы хооронд таван жилийн хугацаатайгаар Төвийг сахих гэрээ болон Хамтарсан Тунхаглалд гарын үсэг зурсан. Тунхаглалд: “…Төвийг сахих гэрээний үзэл санааны дагуу…Япон нь БНМАУ-ын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал ба халдашгүй дархан байдлыг хүндэтгэх үүргийг авч байгаагаа нэр төртэй мэдэгдэж байна” гэжээ. Үүгээр Япон нь БНМАУ-ын статус-квог олон улсын эрхзүйн хувьд de facto хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болсон. Үүнээс гадна Гадаад Монгол Хятадаас хамааралгүй бодитой оршин тогтнож буй субьект мөнийг хүлээн зөвшөөрсөн Алс Дорно дахины анхны их гүрэн нь Япон болсон.

1946-1948 онд Токиод явагдсан Олон улсын цэргийн Шүүх хурлаас Халхын голын байлдааныг япончуудын урьдаас бэлтгэн “БНМАУ, ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулсан түрэмгий дайн” байсан гэж үзсэн.

М.Мөнхцэцэг

Хүнд өвчтэй болон гадаадад эмчлүүлэх шаардлагатай хүүхэд, томчуудад туслах хандивын аян, постууд олон нийтийн сүлжээнд тавигддаг. Гэвч эдгээр зовж шаналсан иргэдийн мэдээллийг ашиглаж, бусдыг залилдаг гэмт хэрэг сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэх болжээ. Энэ нь хандив тусламж гуйсан иргэндээ ч, хандив өргөсөн хүмүүст ч халтай явдал. Энэ хэрэг зөрчлийг таслан зогсоох боломж байдаг эсэх талаар ЦЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа О.Одонбаатартай ярилцлаа.

---

-Цахим залилангийн гэмт хэргийн нөхцөл байдлын талаар эхлээд мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Цахим хэрэгсэл ашиглаж үйлдэж байгаа гэмт хэргүүд сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэх болсон. Үүнд залилах гэмт хэрэг, бага насны хүүхдийг садар самуунд уруу татах, хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэхэд, мөрийтэй тоглоом руу уруу татах хэргүүд түгээмэл гарч байна. Үүнээс голлон үйлдэгдэж байгаа нь залилах гэмт хэрэг.

Залилах гэмт хэрэг нь хүний нэр барьж мөнгө зээлэх, бараа худалдан авах, мөнгө шилжүүлэх хүсэлт илгээх, бусдын фейсбүүк хаягийг хакердаж тухайн хүний өмнөөс мөнгө зээлэх, олны танил хүмүүс болон байгууллагын нэр ашиглаж азтан тодруулах, хандив тусламж авахаар хуурамч данс нээх, өөрчлөх, байрны түрээс, улсын бүртгэлийн аж ахуй нэгжийн тамга, тэмдэг хийж өгнө гэх мэт хэргүүд байна.

Цахим залилангийн хэрэгт мөнгө зээлэх гэмт хэрэг 29.7 хувь, бараа худалдан авах мөнгө шилжүүлэх хүсэлт илгээх, олны танил хүмүүс байгууллагын нэр ашиглан азтан тодруулах нь 40.1 хувь, хандив, тусламж авахаар хуурамч данс нээх 20.8, байр түрээслэх гурван хувийг эзэлж байна. Сургууль, цэцэрлэг эхлэх гэж байгаатай холбоотой энэ төрлийн гэмт хэргүүд эрс өсдгийг анхааруулж байна. Оноор нь харвал 2019 онд цахим гэмт хэрэг 4688, 2020 онд 4270, 2021 онд 6558, 2022 онд 11839, 2023 онд 12985 болж эрс нэмэгдсэн. Энэ төрлийн хэргүүдийг таслан зогсоох зорилгоор Цагдаагийн байгууллага урьдчилан сэргийлэх аянуудыг санаачлан зохион байгуулж байгаа. “Та татгалз”, “Ятгах тусам нягтал”, “Дээрэлхэл дэлгэрэх ёсгүй” зэрэг контент, постер, хэвлэлийн мэдээллүүдийг шат дараатайгаар урьдчилан сэргийлэх ажлын хүрээнд явуулж байгаа. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд гэмт хэрэг тодорхой хэмжээнд буурч байгааг онцлох ёстой.

-Цахим гэмт хэрэг, тэр дундаа хандивын аяныг ашиглаж бусдыг залилах тохиолдол олон нийтийн сүлжээнд нэлээд ажиглагддаг болжээ. Хандив тусламж хүссэн хүмүүс, хүүхдийн зургийг ашиглаж, өөрсдийнхөө дансыг тавьчихдаг. Иргэд тэр мэдээллийг нягтлахгүйгээр мөнгө шилжүүлдэг. Энэ хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгадаг уу. Ямар арга хэмжээ авдаг вэ?

-Энэ төрлийн хэрэг дээр ирсэн гомдлын дагуу мониторинг хийгээд шалгаад явж байгаа. Нэгдүгээрт, иргэдийн гомдлын дагуу хяналт шалгалт хийдэг. Хоёрдугаарт, Цагдаагийн байгууллага өөрөө мониторинг хийж, илт гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл байвал устгуулах, холбогдох этгээдүүдийг олж тогтоон, шүүхээр шийдүүлж хохирсон этгээдийн хохирлыг нөхөн төлүүлэх зэргийг зохион байгуулж байна.

-Хандивын мэдээллийг ашиглаж залилан үйлддэг хүмүүст голдуу юу ажиглагддаг вэ?

-Сүүлийн үед ихэвчлэн цахим, интернэт орчинд ажиллах чадвартай залуус буюу 1540 орчим насны хүмүүс энэ төрлийн хэргийг үйлдэж байна.  Хохирч байгаа иргэдийн хувьд найман настай балчраас 80 настай буурал хүртэл байгаа нь харамсалтай.

-Гэмт хэрэгтнүүд интернет орчинд ажиллах чадвартай залуус байна гэлээ. Энэ төрлийн хэргийг илрүүлж шалгахад бэрхшээл юу байна. Зарим иргэдийн зүгээс гомдол гаргадаг ч хэрэг үүсгэдэггүй, шийдвэрлэж чаддаггүй гэсэн шүүмжлэл байгаа?

-Цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа хэрэг тул тухайн хэрэг үйлдсэн этгээдийн ID дугаараар нь, байршил, нэвтэрсэн компьютерийн сериал дугаараар нь хөөх ажил явагддаг. Мөн хакердаж байгаа үйлдэлд нарийн мэдлэг шаарддаг учраас илрүүлэхэд хүндрэлтэй. Цагдаагийн байгуулагад энэ төрлийн мэргэжлийн алба байгуулагдсан. Үүний араас хөөцөлдөөд илрүүлэх, хохирсон иргэдийн хохирлыг төлүүлэх, зөрчсөн эрхийг сэргээхээр ажиллаж байгаа.

-Үүнээс гадна сошиал сүлжээнд хуурамч хаяг нээн бусдын нэр хүндэд халдах асуудал байна. Энэ төрлийн хэргийг шалгах боломжтой байдаг уу. Хэрэв илрүүлбэл ямар хариуцлага тооцдог вэ?

-Мэдээж энэ төрлийн хэргийг илрүүлэх боломжтой. Энэ асуудалд Эрүүгийн хуульд болон Зөрчлийн хуулиар эрхзүйн зохицуулалтыг шийдэж өгсөн. Бусдын нэр хүндэд халдах, хаяг хакердах, бусдын нэр ашиглах зэргийг Цагдаагийн байгууллагаас тогтоох ажил хийсээр байна. Дээрх гэмт хэрэг, зөрчлийг үйлдсэн этгээдийг олж тогтоож, зохих журмын дагуу хариуцлага хүлээлгэдэг.

Хамгийн гол нь цахим орчинд иргэн өөрөө хэн нэгний гуйлт, мөнгө зээлээч гэсэн хүсэлт ирвэл тухайн хүн рүү холбогдох ёстой. Заавал утсаар ярьж тодруулаарай. Цахим хаягаас мөнгө асууж, гуйсан хаяг ээж чинь байсан ч итгэж болохгүй. Цахим сүлжээгээр тантай харьцаж байгаа хүн хэн ч байж магадгүй. Мэдээж Цагдаагийн байгууллагаас тухайн иргэний гомдол, мэдээллийн  дагуу биеэр болон бичгээр Хянан шийдвэрлэх хуульд заасны дагуу утас, цахим хэрэгсэл ашиглаж өгч буй гомдлыг бүгдийн шалгаж, шийдэж байгаа. Мөн цахим сүлжээнд илт залилангийн шинжтэй зарыг шалгаад устгуулах арга хэмжээг зохион байгуулж байдаг. Мөн олон дагагчтай группүүдтэй хамтарч ажилладаг. Гэмт хэрэг үйлдэгдсэний дараа тухайн данс эзэмшигчийг олж тогтоох ажлыг хойшлуулашгүйгээр явуулж байна.

-Цахим залилангийн гэмт хэргийг хэрхэн шалгадаг талаар тодруулж болох уу?

-Прокурорын байгууллага болон арилжааны банкуудтай хамтран ажилладаг. Энэ хүрээнд хойшлуулашгүйгээр хууль бус мөнгө шилжсэн дансыг царцаах, битүүмжлэх зэргээр ажиллаж байна. Цагдаагийн тусгай 102 дугаарт залгаж “Би цахим залилангийн хэрэгт өртчихлөө, дөнгөж сая би мөнгөө шилжүүлчихлээ” гэсэн дуудлага ирлээ гэж бодъё. Ингэхэд 24 цагийн хугацаанд мөрдөгч шалгаад залилангийн шинжтэй байвал царцаах ажиллагааг хийж гүйлгээг хаадаг. Маргааш нь прокурор хянаад гэмт хэргийн шинжтэй гэж үзсэн тохиолдолд үргэлжлүүлээд шалгана. Гэмт хэргийн шинжгүй бол цуцална. Царцаах гэдэг нь хуулийн хэллэгээр тухайн дансны шилжилт хөдөлгөөнд хориг тавьж, хязгаарлалт тогтоож байна гэсэн үг.

Б.Оргилмаа, Т.Алтанминж