Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Барилгын дотор заслын материал хүний эрүүл мэндэд хортой үр дагавар учруулж байгаа асуудлыг манай сонин хөндөж бичсээр ирсэн. Эрүүл мэндийн салбарын судлаачдын хийсэн Улаанбаатар хотод дотоод орчин дахь агаарын бохирдлын талаарх судалгаа олон улсын сэтгүүлд хэвлэгдсэнийг уншлаа. Нэлээд ноцтой үр дүн гарсан байна. Судалгааг ахалж ажилласны хувьд та энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрхүүдэд сайжруулсан түлшийг хэрэглэж эхлэхтэй зэрэгцээд угаарын хийн хордлого гарч эхэлсэн. Бид нарийн судлах шаардлагатай байсан. Мөн барилгын материалаас ялгардаг олон төрлийн химийн бодисыг судлах шаардлагатай ч тухайн бодисуудыг хэмжих лаборатори хомс, дээр нь дотоод орчин дахь угаарын хийн ялгарлын мэдээлэл цуглуулах, бичих багаж байгаагүй. Тиймээс судалгааны бэлтгэл ажлыг 2015 оноос хангаж байгаад 2019 онд НЭМҮТ-өөс НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн дэмжлэгтэйгээр энэ цогц судалгааг эхлүүлсэн. Бид өмнө нь энэ төрлийн судалгааг 2008 онд түлш болон зуухтай холбож судалсан байдаг. Бидний дотоод орчны агаарын чанарын судлах судалгааны түүвэрт Улаанбаатар хотын Захирагчийн албанаас агаарын бохирдлыг бууруулах бүс гэж гаргасан. Энэ бүсээс гал түлдэг 80 айл өрхийг сонгож аваад 24 цагийн хэмжилтээр бүтэн долоон сарын хугацаанд РМ2.5 тоосонцор, нүүрсхүчлийн дутуу исэл буюу угаарын хий, нүүрстөрөгчийн давхар исэл буюу СО2-ыг үзсэн.

Мөн азотын хий, хүхрийн давхар исэл, азотын давхар ислийг хэмжсэн. Үүнээс гадна “Ногоон титэм” ХХК-тай хамтран Эрүүл мэндийн сайд болон Барилга хот байгуулалтын сайдын 2018 оны 05/08 тушаалын журмын хэрэгжилтийг хангах үүднээс шинээр ашиглалтад орсон болон засвар хийсэн барилга байгууламжийн дотоод орчинд дэгдэмхий органик нэгдлүүдийг урт хугацааны турш хэмжилт хийсэн.

Өөрөөр хэлбэл, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууц, хаус, оффис, худалдааны төв, монгол гэр зэрэг 123 объектын 583 дээжид бензол, формальдегид, ксилол, толуол гэсэн хорт бодисуудын нэгдэл ямар байгааг судалсан.

-Судалгааны аргачлал нэлээд онцлогтой байсан. Ялангуяа хавдраар өвчлөх магадлалын тооцооллыг хүртэл гаргасан байв уу?

-Дэгдэмхий органик нэгдлүүд буюу барилгын материалаас ялгардаг нэгдлүүдийн хүний эрүүл мэндэд нөлөөлж байгаа эрсдэл, үүнийг ямар нэгэн байдлаар бууруулахгүй бол эрсдэл хэрхэн нэмэгдэх вэ гэдгийг тооцоолсон. Бид судалгаандаа эрсдэлийн үнэлгээ хийдэг олон улсын аргачлалыг ашигласан. Тодруулбал, АНУ-ын Өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх газар болон АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлагаас хавдраас урьдчилсан сэргийлэх эрсдэлийг тооцоолдог аргачлалыг ашигласан гэсэн үг. Хорт бодистой орчинд хүн тодорхой хугацаанд амьдрахад хорт хавдар тусах уу, тусвал хэзээ тусах вэ гэх тооцооллыг хийсэн.

-Энэ удаа барилгын материалаас үүдэлтэй дотоод орчны агаарын бохирдлыг дэлгэрүүлж ярихыг хүсч байна. Судалгааны үр дүнг энгийнээр тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Дотоод орчинд дөрвөн төрлийн хорт бодисын агууламж ямар байгааг тодорхойлсон гэсэн шүү дээ. Бензол хорт хавдар үүсгэгч А-1 ангилалд багтдаг бодис. Мөн нөхөн үржихүйд хортой, амьсгалахад хортой, олон удаагийн өртөлтөөр тодорхой эрхтэн системд нөлөөлдөг хоруу чанар үүсгэдэг, арьс үрэвсүүлэгч болон цочроогч бодисын тоонд ордог. Формальдегид ч мөн хорт үүсгэгч ангилалд багтдаг. Арьс мэдрэгшүүлэгч буюу харшил үүсгэгч, үрэвсэл үүсгэгч бодисын тоонд орно. Толуол нөхөн үржихүйн эрүүл мэндэд хортой бодис. Ксислол хортой бодисын ангилалд ордог.

Судалгааны үр дүнд формальдегид цэцэрлэгт нийт дээжийн 94.7 хувьд, сургуульд 100 хувь, эмнэлэгт 100 хувь, орон сууцанд 97.2 хувьд, оффист 85.7 хувь, хауст 23.1 хувь, гэрт илрээгүй. Бензол цэцэрлэгт нийт дээжийн 26.3 хувьд, сургуульд 33.3 хувьд, орон сууцанд 16.2 хувь, оффист 62.9 хувь, эмнэлэгт 42.9 хувь, худалдааны төвүүдэд 12.5 хувь, монгол гэрт 100 хувь, хауст 100 хувьд илэрсэн. Толуол цэцэрлэгт нийт дээжийн 10.5 хувьд, сургуульд 22.2 хувьд, орон сууцанд 11.1 хувьд, хауст 30 хувьд, оффист 25 хувь, эмнэлэгт 7.1 хувьд, гэрт 33 хувьд илэрсэн. Дандаа улсын санхүүжилттэй сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт хорт бодисууд илэрсэн гэсэн үг. Мөн нийтийн орон сууцанд ч хорт бодисууд ялгарч байдгийг тодорхойллоо.

-Маш ноцтой тоон мэдээллүүдийг та хэллээ. Эдгээр нь хоруу чанарын хувьд ямар хэмжээнд байна гэсэн үг вэ?

-Эрүүл мэндийн сайд болон Барилга хот байгуулалтын сайдын 2018 оны 05/08 тушаалаар батлагдсан барилгын материалаас дотоод орчны агаарт ялгарах дэгдэмхий органик нэгдлийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнд формальдегидын гурав хоногийн дундаж 50 мкг/м3 байхыг зөвшөөрдөг. Харин олон улсад ДЭМБ-ын зөвлөмжид 0.1 мкг/м3 байх ёстой гэдэг. Бидний судалгаагаар формальдегид нийт дээжид дундаж нь 8.7 мкг/м3 гарсан. Хамгийн ихдээ 225 мкг/м3 илэрсэн.

Бензол нийт дээжид дундаж 25.4 мкг/м3 байсан. Хамгийн их нь 180 мкг/м3, хамгийн бага нь 1.5 мкг/м3 гэж гарсан. Гэтэл олон улсад, ДЭМБ бензолыг дотоод орчинд байх ёсгүй бодис гэж үздэг. Харин манайд хоёр сайдын тушаалаар батлагдсан хавсралтад 1 мкг/м3-аас ихгүй байх ёстой гэж заасан. Гэтэл бодит байдал дээр ямар гарсныг та сонслоо.

-Хорт хавдар үүсгэгч үндсэн бодисуудаар дотоод орчинд хүмүүс амьсгалсаар байдаг юм байна гэж ойлгогдож байна. Тэгвэл өнөөдөр бидэнд тулгамдаж байгаа хавдрын өвчлөлийн өсөлтөд дотоод орчны агаарын бохирдол нөлөөлж байна гэж үзэж болох уу?

-ДЭМБ-ын мэдээллээр 2013 онд агаарын бохирдол нь хавдарт нөлөөлдөг орчны хүчин зүйл мөн гэж зарласан. Иймээс байх боломжтой. Нөлөөлөх хүчин зүйлийн нэг нь яах аргагүй энэ бодисууд. Бид судалгаагаа Улаанбаатар хотод л хийсэн. Гэтэл хөдөө орон нутагт сургууль цэцэрлэгийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ. Сургууль, цэцэрлэгийн засвар үйлчилгээ хийдэг хүмүүс энэ талаар мэдэж байгаа юу. Тендерийн хуулийн зарим заалтад бараг хамгийн хямд будаг, хамгийн хямд үнэтэй материал авахыг шаарддаг. Хамгийн хямд байна гэдэг хамгийн хортой байна гэсэн үг. ЭХЭМҮТ-өөс гаргасан судалгаагаар жил бүр хавдраар өвчилж байгаа хүүхдүүдийн 40 хувь нь цусны цагаан эсийн хорт хавдар эзэлж байна гэж үзсэн байдаг. Цусны цагаан эсийн гол эх үүсвэр бензол, формальдегид. Мэдээж энэ хавдрыг үүсгэх олон хүчин зүйл бий. Гэхдээ орчны талаас энэ хоёр бодис шууд нөлөөлдөг.

-Хорт бодисоор хэр хугацаанд амьсгалахад хавдрын өвчлөл үүсэх талаар тооцооллыг олон улсын аргачлалаар гаргасан гэлээ. Ямар үр дүн гарсан бэ?

-Бидний судалгаагаар бензолын агууламж хамгийн ихдээ дотоод орчинд 0.042 мкг/м3-аар ялгарч байхад тийм орчинд тогтмол байгаа 0-19 насны хүүхдүүд хорт хавдрын эрсдэл хэзээ үүсч байгааг судалсан. Яг ийм орчинд 24 цагаар 70 жил ажиллаж амьдрахад хорт хавдар үүсэх магадлалтай үр дүнг та бүхэн судалгааны өгүүллээс харсан байхаа. Ялангуяа долоон сартайгаас дөрвөн нас хүртэлх хүүхдүүд хамгийн өндөр эрсдэлтэй. Учир нь энэ насны хүүхдийн физиологийн өсөлт хамгийн эрчимтэй явагддаг. Унтаж байх үедээ хэрэгцээт хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг хэмжээ нь маш өндөр байдаг.

-Гэтэл өнөөдөр хүүхэд багачууд сургууль, цэцэрлэгтээ, гэртээ 0.042 мкг/м3-аас хэд дахин өндөр тунгаар амьсгалж байна шүү дээ. Эрсдэл бүр илүү гэж ойлгож болох уу?

-Энэ бол өнөөдрийн байдлаар дотоод орчинд дээж цуглуулаад, хэмжилтийн хамгийн өндөр тунгаараа тооцоолоход нэг өдөрт дунджаар амьсгалж байгаа тун гэж ойлгож болно. Бидний судалгааны аргачлал АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлаг болон өвчнөөс сэргийлэх төвийн аргачлалаар хийсэн тооцооллын үр дүн. Цаашид улам нарийн судлах шаардлагатай, бид бас судалгааны хөрөнгө судлах, олох, судалгааг хийх шаардлагатай байна.

-Гарц юу байж болох вэ. Мэргэжлийн хүний хувьд та бүхэнд тооцоолсон гаргалгаа байгаа байх?

-Монгол Улс өнөөдөр MNS 4585:2016 гэсэн гадаад орчны ганцхан стандарттай. Стандартын тухай хуулиар таван жил тутамд стандартуудыг шинэчлэх ёстой. Байгаа энэ стандарт маань чанарын шаардлага хангадаггүй. Энэ стандартаар бол РМ-2.5-ын агууламж 24 цагийн дундаж 50 мкг/м3 гэж үздэг.

ДЭМБ РМ-2.5-ын агууламжийг бууруулах дөрвөн үе шатыг зааж өгсөн. Нэгдүгээр шатанд РМ-2.5-ын агууламжийг 75, хоёр дахь 50, гурав дахь 37, дөрөв дэх нь 15 гээд явдаг. Өнөөдөр ДЭМБ РМ-2.5-ын агууламжийг 37 хувьд хүргэхийг улс орнуудад зөвлөж байгаа. Гэтэл манай улс нэгдүгээр үе шатан дээр ч очиж чадаагүй байна. Тиймээс MNS 4585:2016 стандартыг яаралтай шинэчлэх ёстой. Энэ талаар асуудал хариуцсан мэргэжлийн байгууллага мэргэжилтнүүдэд ханддаг ч “2016 онд баталсан стандарт байгаа” гэсэн ойлгомжгүй, мэргэжлийн бус тайлбар өгдөг.

Хамгийн чухал нь өнөөдөр Монгол Улсад дотоод орчны агаарын чанарын стандарт гэж байхгүй. Дотоод орчны стандартыг яаралтай баталж, үндэсний хэмжээнд мөрдөх шаардлагатай. Гэвч байгаагүйн хор уршгаар дотоод орчинд ямар хорт бодисууд ялгарч байдгийг бидний судалгаа харууллаа. Хэрэв дотоод орчны агаарын чанарын стандарттай бол барилгын компаниудад, барилгын материал дээр шаардлага тавьчихна шүү дээ. Ядаж л нэгдүгээр зэрэглэлийн орон сууц болох хүн байнга амьдардаг сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууцыг шинээр барихдаа, засвар үйлчилгээ хийхдээ барилгын материалд нь стандартын шаардлага тавьдаг болох ёстой.

Бид аль эрт 2019 онд дотоод орчны агаарын чанарын стандартын шаардлагыг мэргэжлийн хүрээнд боловсруулаад холбогдох хүмүүст нь хүргэсэн. Гэвч өнөөдөр хүртэл ажил хэрэг болоогүй л байна. Стандартчилал хэмжил зүйн төвийн зохих мэргэжилтнүүд хүртэл дэмжээд энэ дотоод орчны стандартын ач холбогдлыг үнэлж батлахаар хэлэлцсэн ч эрх зүйн хувьд зөрчилтэй зохицуулалтууд гарч ирээд байгаа. Гэхдээ бидний сэтгэл нэгтэй судлаачид мэргэжилтнүүд дахин хэлэлцүүлэхээр хүлээн авсан байгаа. Удахгүй стандарттай болох байх гэж хичээж байна.

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар 8 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Ардчилсан намын
дарга Лу.Гантөмөр “Ардчилсан нам дундаж давхаргыг хамгаалсан
бодлого хэрэгжүүлнэ”гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Торгуулиа хугацаанд нь төлөөгүй, оношилгоонд ороогүй, салхины шил нь цуурсан машинд цахим гэрчилгээ олгохгүй

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Үндэсний бөхчүүд өв тээгч юм бол монгол эрчүүд энэ дэлхийн хамгийн адгийн хүмүүс байхаар юм биш үү” хэмээн өгүүллээ.

Аян замын тэмдэглэл: Стругагийн яруу тансаг үдшүүд
ба Охридын үзэсгэлэн

Хуульч Э.Энхцэцэг “Бусдыг аюултай байдалд орхих,
тусламж үзүүлэхгүй байх нь таныг эрүүгийн гэмт хэрэгтэн болгох
эрсдэлтэй”  гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай. Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно. Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай. “Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

 -ХОЁР ДАХЬ ТҮҮХИЙ ЭД ГАРГААД, ҮЙЛДВЭРЛЭЛ ЭРХЛЭХ ГЭЖ БАЙСАН МАШ ОЛОН ХҮН АМНАТ-ӨӨС БОЛЖ ДАМПУУРСАН –

Бизнесийн удирдлагын доктор, эрхзүйч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

– Нэг бараан дээр тав, зургаан удаа НӨАТ авдаг талаар бизнес эрхлэгчид ярьж байна. Энэ ямар учиртай юм бэ?

– НӨАТ-ын гол зорилго бол бүртгэлийн систем. Гэтэл нэг бараанаас олон удаа НӨАТ авч байгаа нь дамжлагын будилаан юм.

НӨАТ 2016 оноос хэрэгжсэн. Хууль нь 1997 оноос хэрэгжиж эхэлсэн боловч 20-иод жил гажигтай явж ирсэн. Үндсэндээ унтаа байдалтай байсан НӨАТ-ын системийг ердөө зургаа, долоохон жилийн өмнөөс хөгжүүлж байгаа юм. НӨАТ-ын системийг оруулахгүй байх сонирхолтой мафийн бүлэглэлүүд бий. Эд нараас болж ажил үйлчилгээн дээр НӨАТ-аа хасуулж чаддаггүй. Тэр хэрэглэгч дараагийн хүндээ өгөхдөө албан бус сектор буюу мафийнхны НӨАТ-ыг өөрөө төлөхөөр болчхоод байдаг. Энэ бол том асуудал.

– Манай сонинд ярилцлага өгсөн бизнес эрхлэгч үйлдвэрээс нэг ширхэг нь 500 төгрөгийн үнэтэй гарсан цэвэр ус бөөний дэлгүүр, жижиглэн худалдаа, ресторан, цэнгээний газар хүртэл явахдаа 4,000 төгрөг болж нэмэгддэг. Тэр бүх шат дамжлагад НӨАТ төлж байна гэж байсан?

– Бүртгэл дээр нь такс ажиллаж байгаа. Энэ тохиолдолд тухайн бүтээгдэхүүний эхний суурь 500 төгрөгийн НӨАТ нь үйлдвэр дээрээ бий. Эндээс эцсийн хэрэглэгчид хүрэхдээ тав дамжсан гэж үзье.

Тав дахь хүн дээр очихдоо 4,400 төгрөг болсон бол 500 төгрөгийн үнэтэй бүтээгдэхүүний эцсийн НӨАТ нь шат шатандаа дамжиж нэмэгдсээр байгаад 400 төгрөг болж байна гэсэн үг. Үүнийг эцсийн хэрэглэгч төлж байгаа. Тэгэхээр эцсийн хэрэглэгч гэдэг бол иргэн, аж ахуйн нэгж, төр өөрөө. Ийм дамжлагын будилаан их. Ер нь төр гэж байгаа тохиолдолд татвар бий болгоно.

Татвараа буцаагаад жигд шударгаар төлүүлэх нь төрийн үүрэг. Үүн дээр Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар НӨАТ-ын системийг бий болгож өгсөн. Өнөөдөр 400 мянган кассын машин ажиллаж байна. НӨАТ хэрэгжиж эхэлсэн 2016 оны нэгдүгээр сард 1,600-хан кассын машинтай байсан шүү. Үр дүнд нь Монгол Улс жилдээ 97 их наяд төгрөгийг бүртгэж авч байна.

Энэ бол манай улсын бүх мөнгөний тэмдэглэл. Өнөөдөр бэлэн бус гүйлгээ 99.99 хувь байгаа. 2016 онд энэ тоо ердөө долоохон хувь байлаа. Өнөөдөр ийм ухаалаг системийг бий болгочихсон байхад дараагийн түвшинд ашиглах, НӨАТ өгөхгүй байгаа газруудаас татвараа авах нь төрийн үүрэг.

Эд нар үүргээ биелүүлэхгүй байгаагаас дунд нь ажил үйлчилгээ авагчид, дахиад цааш нь эцсийн хэрэглэгчид өгч байгаа субъект хохироод байгаа юм. Ялангуяа барилгын салбар дээр НӨАТ-ын шат шатны дамжлага тэр аяараа нэмэгддэг. Бригад гээд маш олон ажил хийгээд явчихдаг. Дараа нь тэрнийхээ НӨАТ-ыг, нийгмийн даатгалыг ч авч чаддаггүй. Эцсийн дүнд захиалга өгсөн эзэд хохирч байгаа юм.

– Энэ байдлыг яаж арилгах вэ?

– Уучлаарай, НӨАТ-ын систем бол таван жил супер ажилласан. Дараагийн түвшинд хэрхэн шударга тал руугаа хандуулах вэ гэдэг асуудал бий. Ингэхийн тулд өнөөдөр иргэнд олгодог НӨАТ-ын 20 хувийг 70, 80, 100 хувь хүртэл буцааж өгч болно. Жишээлбэл барилгын салбарын хар мөнгийг илрүүлье гэвэл орон сууц худалдаж авсан иргэнд НӨАТ-ыг 100 хувь буцааж олгох хэрэгтэй.

Хэрэв мөнгөний урсгалыг гадагшаа шилжүүлье гэвэл Улаанбаатараас гадна ажил үйлчилгээ авсан тохиолдолд НӨАТ-ын 70 хувийг буцааж өгч болно. Тэгэхээр НӨАТ чинь бүртгэлээс гадна мөнгөний урсгал, хар зах зээлийг илрүүлдэг механизм. Үүнийг голд нь философи талыг нь харж чадахгүй гацаачихаад байна л даа. Тиймээс нэг бараан дээр НӨАТ-ыг тав, зургаан удаа нэмж төлөөд, хохироод байна.

барилгын салбарын хар мөнгийг илрүүлье гэвэл орон сууц худалдаж авсан иргэнд НӨАТ-ыг 100 хувь буцааж олгох хэрэгтэй

Ний нуугүй хэлэхэд, улаанбуудайн дээр манайхан хууль гаргадаг. Гурил, махан дээр НӨАТ тэглэлээ гээд хааяа цаг үеийн шинжтэй шийдвэр гаргаж ирсэн жишээ байна. Гэхдээ тэр системээр НӨАТ-ыг эхнээс нь эцсийн хэрэглэгч хүртэл дуустал нь чөлөөлдөггүйгээс болж гажиг үүсдэг. Гурилын тухайд НӨАТ-аас чөлөөллөө гэсэн боловч худлаа байдаг. Яагаад гэвэл үйлдвэр дээр очих НӨАТ-ыг чөлөөлөөгүй. Тиймээс талхан дээрх НӨАТ чөлөөлөгдөхгүй. Тэгэхээр чинь үйлдвэрлэгч хохирчхож байна. Max бэлтгэлийн хувьд манай улс жилдээ нэг их наяд төгрөгийг эргэлдүүлдэг.

Max, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрүүд дээр жишээ авъя л даа. Хуульдаа малчнаас махаа авбал НӨАТ-ын арван хувь шингэсэн гэж үзээд цаашаа нэмээд явах ёстой. Тэгэхээр хуульдаа махны дундын гол нийлүүлэгчид буюу ченжүүдийг оруулаагүйн улмаас дахиад л нөгөө гажиг үүсчихдэг. Махны үйлдвэр дээр малчнаас очиж авах үнэхээр боломж байхгүй. Нөгөө муу хэлүүлж чичлүүлдэг ченжүүд нь авчирч өгдөг.

Гэтэл ченжээс нь авахдаа НӨАТ-ыг тооцохгүй гэхээр энэ чинь өөрөө гамшиг болчхож байгаа юм. Дээр нь сонгодог утгаараа яг орлогоос авдаг татвар бол хамгийн харгис татвар. Монгол Улсын хэмжээнд НӨАТ байна. Тухайн аж ахуйн нэгжийн орлого арван сая байвал шууд нэг сая төгрөгийг нь татвар гээд автоматаар авчихна.

Нөгөөх нь АМНАТ байна. Энэ хоёр татварыг орлогоос авдаг. Тэгэхээр орлогоос авдаг татварыг аль болох тэг рүү барих сонирхол капиталист нийгэмд их байдаг. Харин манайд эсрэгээрээ байна. НӨАТ-ыг төгөлдөржүүлэх ажил гацчихсан учраас буцаагаад дундын гажгууд гарч ирээд байгаа юм. Үүний тулд Сангийн яам, Татварын ерөнхий газрууд унтаа байдлаасаа сэрж, ажиллах хэрэгтэй.

– ААНОАТ улсын төсөвт том орон зайтай байх ёстой. Гэтэл тэр нь өчүүхэн. Аж ахуйн нэгжүүд нь ашиггүй ажиллаад татвар бүрдүүлдэггүй учраас төр засаг НӨАТ, нийгмийн даатгал хоёрын мөнгөөр төсвөө бүрдүүлдэг. Хөгжсөн нийгэмд ямар байдаг юм бэ?

-ААНОАТ шатлалтай болчихсон. 1.5 тэрбум төгрөгөөс доош орлоготой аж ахуйн нэгжүүдийн 99 хувь нь ААНОАТ-ынхаа 90 хувийг буцааж авч байгаа. Иймэрхүү таатай шатлалууд гарчихсан. Үүнийгээ НӨАТ-тайгаа хавсраад аятай шийдэл гаргах байтал НӨАТ нь түрүүлээд явчихсан.

Дараа нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, Нягтлан бодох бүртгэлийн хуулиуд нь орж ирсэн. Дээрээс нь КОВИД ч таарсан. 2016 онд хийгдсэн татварын системийн шинэ өөрчлөлтийн 2020 оны дараах үр дүнг бол бид олж харж чадахгүй байгаа шүү.

Манай улс бага татвартай улс шиг харагддаг. Арав, арван хувь гээд, салгаад үзвэл үнэхээр бага гэнэ. Харин бүгдийг нь нийлүүлээд харахаар хөгжилд хүрсэн орнуудын авч байгаа 30 хувийн татвараас өндөр болчихдог

Гэхдээ КОВИД-ын хоёр жилд ААНОАТ-ыг хүмүүс гомдоллоогүй. Яагаад гэвэл 99 хувь нь жишиг татвар руу орчихсон. КОВИД-ын жилүүдэд татварын орлого дандаа биелж байсан гол үр дүн бол НӨАТ-ын бүртгэлийн систем юм.

Дайны үед ч бай, КОВИД-ын үед ч тэр татварын орлого тасраагүй. Дандаа давж биелсэн. Одоо энэ давж биелж байгаа тохиолдолд дараагийн татваруудаа ААНОАТ, ХХОАТ ч юм уу, дээр нь даатгалын системээ засах ёстой. КОВИД-оор даатгалын систем социализмаараа ямар ч ажиллах чадваргүй байсныг бүгд харсан. Даатгалыг системийнх нь хувьд засах ёстой. Тэр ажил одоо хийгдэхгүй байна л даа.

Өндөр хөгжилтэй орнууд дээр хэлсэнчлэн орлогоос авдаг харгис татварыг аль болох нэг рүү тэмүүлэх сонирхолтой. Жишээлбэл АНУ, Япон байна. Хэрэв орлогоос шууд авдаг татвар өндөр байх юм бол ХХОАТ-ыг тэг рүү тэмүүлэх ёстой. Энэ хоёр орлогыг зөрүүлдэг. Манай улс бага татвартай улс шиг харагддаг. Арав, арван хувь гээд, салгаад үзвэл үнэхээр бага гэнэ. Харин бүгдийг нь нийлүүлээд харахаар хөгжилд хүрсэн орнуудын авч байгаа 30 хувийн татвараас өндөр болчихдог.

Хоёрдугаарт, НӨАТ гэдэг бол эцсийн хэрэглэгч төлж байгаа татвар. Манай 1.2 сая иргэн хөдөлмөр эрхлээд дунджаар 12-13 их наяд төгрөгийг цалингийнхаа фонд болгож улс даяар авдаг. Үүний 3-4 их наяд нь төрийн албан хаагчдын цалин. Энэ нь ХХОАТ, бүх даатгалаа төлчихсөн дүн.

Ингээд гар дээр үлдэж байгаа цэвэр мөнгөөрөө дэлгүүрээс худалдан авалт хийж, үйлчилгээ авахдаа дахиад НӨАТ-ын 10 хувь төлдөг. Нэг ёсондоо бүх татвар, даатгалаа төлчхөөд дахиад татвар төлж байгаа нь үнэхээр харгис. Тиймээс ухаантай төр бол нөгөө татвараа арван хувь авсан бол үүнийгээ нэг рүү аваачих ёстой. Тиймээс НӨАТ-ын 20 хувь буцааж байгаа дүнгээ 70, 80 болгох ёстой.

– АМНАТ бас аж ахуйн нэгжүүдэд их том дарамт болж байна. Үүнийг яаж шийдэх ёстой вэ?

-АМНАТ, НӨАТ хоёрыг орлогоос авах нь төрийн хувьд хамгийн амар ажил. Тухайн аж ахуйн нэгж 100 сая төгрөгийн орлого олонгуут НӨАТ авчихдаг. АМНАТ-ийн хувьд уул уурхайн салбарын дараагийн үйлдвэрлэлд маш том гай болж байгаа. Хоёр дахь түүхий эд гаргаад, үйлдвэрлэл эрхлэх гэж байсан маш олон хүн АМНАТ-өөс болж дампуурсан. Тэгэхээр шороогоо дараагийн ээлжид бүтээгдэхүүн болгоё гэвэл АМНАТ-ийн асуудлыг шийдэх л ёстой.

Долдугаар сарын нэгнээс есдүгээр сарын нэгэн хүртэл монголчуудын амралт зугаалгын үе үргэлжилдэг. Бүгд л Монголын гайхамшигт зун гэж орилолдоод бараг нийтээрээ хөдөө гадаа тэнээд алга болдог. Хаана найр наадам болно, тэр бүгдийг дамжаад нэг нэг машин хөлөглөчихсөн явна. Ихэнх нь машинаа зээлж унаад нутаг нугынхаа ойд жигтэйхэн бэл бэнчинтэй хүн шиг очно. Ер нь машингүй хүн ч гэж байхгүй болсон. Сайн муу нь хамаагүй бүгд нэг нэг приустэй Монголын ямар л үзэсгэлэнт газар хаана байна, тэнд очин архидаж, ууж идэж, хоорондоо сайндаж муудаж өнөө үзэсгэлэнт байгаль, ус голыг буртаглаж, ёстой сүйдэлж өгөөд явдаг. Амралт зугаалга нэртэй энэхүү хоёр сарын хугацаанд монголчууд 16 дугаар зуундаа буцаад очдог.

16 дугаар зуун гэдэг бол монголчуудын Манжийн дарлалд байсан гунигт он жилүүд. 13 дугаар зуун, их эзэн Чингис хааны үе болон түүний дараах их хаадын үед үндсэндээ 14, 15 дугаар зуунд монголчууд дэлхийг захирч, газар сайгүй гялалзаж байсныг түүх гэрчилдэг. Харин Манжид дагаар орж, Манжийн дарлалд байсан 200 жилд ерөөсөө л архидаж, газар сайгүй найрлан цэнгэж, улс орныхоо хувь заяаг бодох сөхөөгүй, харин улс орноо гэсэн тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн бүхнээ алж хядаж, хорлохоос өөрийг хийгээгүй байдаг. Улс

орныхоо төлөө, өөрийнхөө хувь амьдралын төлөө юу ч бүтээгүй өнгөрөөсөн 16 дугаар зууны харуусалт түүх өнөөгийн бидэнд давтагдаж байна. Тиймээс долдугаар сарын нэгнээс есдүгээр сарын нэгний хоорондох энэ хугацааг 16 дугаар зуундаа буцаж очиж байна гэж хэлээд байгаа юм.

Бүгд нэг нэг хэлхгэр дээл өмсөж, сийрсэн малгай духдуулна. Тэгээд морь бөхөөс өөр юм ярихгүй, дуу хуур бүжиг наадмаас өөр юм хийхгүй. Юун хөгжил дэвшил, орчин үеийн бүтээн байгуулалт, тэр бүхэн тас мартагдана. Зусангаа наргиж найрлаж, газар усны сайхныг үзэж, түүнийгээ бусдад цахимаар гайхуулцгааж эцэст нь мөнгөгүй ч үгүй, өнгө зүс ч үгүй ядарч туйлдсан нөхөд хэдэн халтар хүүхдээ чирээд хот руу орж ирцгээнэ. Ингээд Улаанбаатар хотод есдүгээр сарын нэгэнд монголчуудын амьдрал дахиад шинээр эхэлнэ. Хавар нь хүний юм шиг, бусдын юм шиг өөрт хамаагүй юм шиг хаяад явсан ажил амьдралаа дор бүрнээ шинээр эхлүүлнэ. Хүүхдүүдийн сургууль цэцэрлэг, томчуудынх нь ажил төрөл цалин цаваг, оюутан залуусын байр сууц гээд эхэлнэ. Айл бүхэнд үүсч буй хямрал зовлон улс оронд яг ижил.

Замын түгжрэл, утаа, цэвэрлэх байгууламж, үер уснаас үүдсэн хохирол, ус дулаан гээд хавар яригдаж байсан асуудлууд намар нь яг хэвээрээ угтана. Энэ бол Монголын нийгэмд сүүлийн 20 жилд бий болсон соёл. Энэ гамшигт соёлоосоо одоо бүгдээрээ салах хэрэгтэй байна. Тэгэхийн тулд зуны хэдэн сарын турш наадаж цэнгэдгээ больё. Энэ зун хичнээн ч аймаг, сумын 100 жил болов доо, бурхан минь. Зөвхөн нэрээ сольж зальдаж хийж байгаа аймгуудын 100 жил улсын наадам шиг нүсэр боллоо. Энэ олон 100 жилээр элийрч балайртлаа баярлалаа, бид. Харин ингэж их баярлаад монголчууд юу хожив. Сүүлийн 20 жил л тасралтгүй зуны хэдэн сар цэнгэж ингэж нийтээрээ баярлалдлаа. Ард түмний амьдрал дээрдсэн үү, улс орон хөгжсөн үү. Олон жил яригдаж байгаа том том бүтээн байгуулалтууд хөдөлсөн үү гээд үзэхээр бидний амьдралд нэмэгдсэн нэг ширхэг ч юм байхгүй.

Улам л уруудан доройтож, ядуурч байна. Ард түмэн нийтээрээ ингэж найрлаж, наадаж, бүхнийг умартан цэнгэхэд хэн хождог вэ гэвэл ерөөсөө авлигачид л хождог. Тэд энэхүү найр наадмыг ашиглан ард түмнээ хорлосон, улс орны хувь заяанд хорлонтой, харин өөрсдөд нь хожоотой хуулийг баталж, журмыг нь хэдийнэ боловсруулсан байдаг. Тэгээд зогсохгүй өөрсдийнхөө хулгай зэлгийг хаацайлсан хуулийг мөн боловсруулахаа мэднэ. “Наадмын олон хоногийн амралтыг далимдуулж наад хэд чинь өөрсдөдөө зориулсан, ард түмнийхээ амыг арчсан аюултай хуулиудаа хийнэ шүү дээ” гэж учир мэдэх хүмүүс хэлээд байдаг нь ийм учиртай.

Эрх баригчид, дарга сайдууд энд тэндхийн наадам дээр зорьж очоод, зохион байгуулаад наадамчин олныг улам л баярлаад бай гэж хий хоосон хөөргөөд, улам гааруулаад, тэнэгрэл балайрлыг нь дэвэргээд байдаг нь цаанаа өөр зорилготой. Тэгэхээр зуны амралт нэртэй зугаа цэнгэлээ хамжааргатай болгож, элийрч дэмийртлээ баярлахаас илүү хийж бүтээдэг ард түмэн болмоор байна. Зуныг бүтээн байгуулалтын сар болгомоор байна. Монголд ажил хийх сар бол дөрөвдүгээр сараас 10 дугаар сарыг дуустал энэ хэдхэн сарын хугацаа байдаг. Тэгтэл хамгийн гол ажиллах ёстой 7, 8 дугаар сарыг нь найрлаад өнгөрөөчихээр амьдрал урагшилж өгөхгүй улам л доройтоод байна. Тиймийн учир зуны дэлгэр саруудыг ашигламаар байна.

Бид хэрвээ ажил хийдэг, улс орныхоо хувь заяаг боддог байсан бол утаанаасаа аль хэдийнэ салчих бүрэн боломжтой байлаа. Утаагүй түлшний үйлдвэрээ олон улсын стандартынх нь дагуу байгуулчих байлаа. Цэвэрлэх байгууламж аль хэдийнэ ашиглалтад орчих байлаа. Шатахууны үйлдвэрээ босгочихсон, шатахуунаа өөрсдөө хийгээд, шатахууны үйлдвэрийг дагасан химийн үйлдвэрүүд босоод ирэх байлаа. Сүүлийн хагас зуун жил яригдаж байгаа Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцууд, мөн дулааны станцууд босч Монгол Улс эрчим хүчний диваажин болох байлаа. Өмнийн говь дахь нүүрсний бүлэг ордуудаа түшиглэн метаны хий олборлох боломжтойг эрдэмтэд хэлсээр ирсэн. Мөн манайх шиг утаагүй түлш байхгүй, бензин шатахуун нь гадны хамааралтай улсад метан хийг ахуйд шууд хэрэглэхээс гадна метанаар автобус, бүх тээврийн хэрэгсэл явах боломжтойг ярьсаар л байгаа. Гэвч энэ бүхэн үлгэр төдий байгаа нь ёстой гол харламаар.

Хамгийн зэвүүн нь есдүгээр сар гээд ажил эхлэх болтол зунжингаа найрласан аймгууд өрөнд орчихсон, хамаг төсвөөрөө наадчихсан байдаг. Ер нь энэ найр наадам бидэнд маш их хорлонтой байна. Нутгархах, талцах, халх ойрадаараа хуваагдах эхлэлийг наадам л бий болгож байна. Бөхчүүд зусангаа худлаа барилдана. Морины уралдаан нь бөөн хэл ам, хэрүүл тэмцэл. Хэнтийн зуун жилээр Хөвсгөлийн түрүүлсэн морийг хаслаа гээд юу болов. Энэ бол зүгээр л наад захын жишээ. Яг үүн шиг жалгын наадам бүр хэрүүл тэмцэл хуваагдал болж ажилгүй ард түмэн цахимаараа талцан хэрэлдээд сууж байна. Зусангаа ой тэмдэглэж наадаад байсан аймгууд нь төсөвгүй, улсын наадамд нь түрүүлээд мандаад байсан бөх нь допингтой, ийм л гамшгийн байдалтай намар нь ажил эхэлдэг. Монголын гайхамшигт зун монголчуудад ингэж гай гамшгийг чирч байна.

Гай гамшиг гэж ажлаа алдаж зусангаа найрлаж наадамлаж буйг хэлж байна л даа. Амьдралаа хохирохоос илүү гай гамшиг гэж юу байх билээ. Тэгэхээр монголчууд минь наадмаа гурван өдөрт багтааж хийгээд 7, 8 дугаар сард найрлаж наадаж биш бүтээн байгуулалт өрнөсөн, жинхэнэ амьдрал буцалсан ийм дэг журмыг бий болгоё. Улсаараа баян байж хүчирхэгжиж, ажил амьдрал нь өрнөсөн, нэгнээ хүндэтгэдэг, нэгнээрээ бахархдаг ийм улс орон болъё. Алийн болгон энэ дэлхийн хатавчинд гуйлгачин царайлж, хоймрыг нь харж суух юм бэ.

 

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын Улс төрийн зөвлөл(УТЗ)-ийн гишүүн Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-Танай намын ҮБХ саяхан хуралдаж, удирдлагуудаа томиллоо. 2017 оноос хойш эрх зүйн чадамжгүй явж ирсэн УТЗ албан ёсоор байгуулагдлаа. ҮБХ-ны гишүүдийн тоо 504 боллоо. Намын аппаратын шинэ бүтэц, зохион байгуулалтын талаар та тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Ардчилсан нам 2022 оны гуравдугаар сард их хурлаа хуралдуулсан. Энэ үеэр Үндсэн дүрмээ шинэчилж, Улсын дээд шүүхээр батлуулсан. Уг дүрмийн хүрээнд АН-ын ҮБХ-ны хурал бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ анх удаа хуралдлаа. Ээлжит бус энэхүү хуралдаанаар ҮБХ-ны 504 гишүүнийг хүлээн зөвшөөрөх, намын удирдлагуудыг томилох, УТЗ-ийг байгуулах асуудлуудыг авч хэлэлцсэн.

Ингээд АН цоо шинэ бүтэц, зохион байгуулалтад орлоо. Манай нам өмнөхөөсөө юугаараа ялгагдаж байгаа юм бэ гэвэл өнөөдрийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэл, Сонгуулийн хуультай уялдуулаад ҮБХ-ны гишүүдийнхээ тоог өргөжүүлсэн. ҮБХ-ны хурлаар АН-ын дарга Л.Гантөмөрийн санал болгосон нэрсийн дагуу намын дэд дарга нарыг сонгосон. Дээр нь УТЗ-ийн 22 гишүүнийг бас сонголоо. Энэ эрх АН-ын шинэ дүрмээр зөвхөн намын даргад хадгалагддаг. Намын даргын санал болгосончлон удирдлагын багт орж ажиллах хүмүүсийг ҮБХ-оор томилдог.

АН-ын шинэ дүрмийн дагуу УИХ, Засгийн газар, хууль тогтоох байгууллага гэсэн Үндсэн хуулийн гурван гол субъекттэй адилхан бүтэцтэй гэж ойлгож болно. Нэг ёсондоо хууль тогтоох дээд байгууллага бол ҮБХ. Харин гүйцэтгэх засаглал нь УТЗ. Тэгвэл хууль тогтоох байгууллагын үйл ажиллагааны бүтэц нь Үндсэн дүрмийн хороо.

-УТЗ яагаад заавал 22 хүнтэй байгаа юм бэ. Энэ тоо өөрчлөгдөх үү?

-Засгийн газрын бүтэц 22 яамтай байгаа шүү дээ. Тэр утгаараа намын дарга УТЗ-д 22 гишүүнийг санал болгосон. Дээр нь АН-ын дэд дарга нар болон бүлгийн дарга орно. Ингээд УТЗ маань 30 гаруй хүнтэй болж өргөжинө. Энэ бол АН-ын удирдлагын баг.

Компанийн засаглалаар аваад үзэхэд АН-ын УТЗ нь ТУЗ гэсэн үг үү. Ер нь бол ТУЗ бүх шийдвэрийг гаргадаг. Гүйцэтгэх засаглал тэдний шийдвэрийг дагадаг шүү дээ. Тэгвэл АН-ын УТЗ-ийн дарга С.Баярцогт шууд утгаараа Л.Гантөмөрийг удирдах юм уу?

-Өмнө С.Эрдэнийг дарга байхад АН-ыг хүмүүс их шүүмжилдэг байсан. “Нэг хүний толгойгоор намыг бүрэн хяналтад удирдаад байна” гэж бид хүртэл маргалддаг байсан. Тэгэхээр энэ удаагийн томилгоо бол намын дүрмээр хамтын удирдлагын зарчим гэдэг шинэ ухагдахуун гаргаж ирж байгаа. Намын дарга ганцаараа шийдвэр гаргадаг байсан үе ард үлдсэн. Удирдлагын баг буюу компанийн засаглалын хэлбэрээр олон хүний дунд асуудлыг ярьж, бодлогын шийдвэрүүдийг гаргаж, харилцан ойлголцъё. Энэ дундаасаа зөв шийдвэрүүдийг гаргая. Гаргаж байгаа шийдвэрийнхээ эцсийн үр дүнд багаараа хариуцлага хүлээдэг зарчим руу шилжиж байгаа хэлбэр.

АН-ын тэргүүн дэд дарга бөгөөд УТЗ-ийн дарга гэдэг бүтцийг шинэ дүрмээрээ бий болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, АН нь намын дарга, тэргүүн дэд дарга, дэд дарга нартай байж болно гэсэн заалттай. Тэр утгаараа намын дарга өөрөө УТЗ-ийг тэргүүн дэд даргын хариуцах эрх мэдлийн хүрээнд оруулъя гэсэн чиглэл гаргасан.

-УТЗ-ийн үндсэн чиглэл, үүрэг нь юу вэ?

-Манай намын ҮБХ жилд хоёр удаа албан ёсоор хуралдах Үндсэн дүрмийн заалттай. Албан ёсоор хавар, намартаа хуралдана. Тодруулбал, УИХ-ын намрын чуулган аравдугаар сарын 1-нд нээлтээ хийх үеэр АН-ын ҮБХ-ны ээлжит хуралдаан болно. Дараа нь хаврын чуулган хуралдах үеэр бас нэг удаа хуралдана. Энэ завсар ҮБХ-ны ээлжит бус хуралдаанаас гадна намын үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулж байх үүргийг УТЗ хүлээж байгаа юм. Тэгэхээр онцгой яаралтай, янз бүрийн үед УТЗ хуралдаж шийдвэр гаргаж байх чиглэлтэй. Гэхдээ УТЗ бол намын даргад зөвлөмж, хурлын шийдвэрүүдээ өгнө. Намын дарга тэр чиглэлийн дагуу ажиллана. ҮБХ бол УТЗ-ийг томилдог байгууллага. УТЗ-өөс гаргасан шийдвэр журмуудыг баталгаажуулдаг дээд байгууллага нь ҮБХ хэвээрээ. Нэг ёсондоо хурлын завсарлагаанд цаг үеийн тулгамдсан ажлуудыг УТЗ шийдвэрлэж байх зохицуулалттай.

-Шинэ бүтэц өмнөх УТЗ-өөс ямар ялгаатай юм бол?

-Өмнөх дүрмээрээ УТЗ-д аймаг болгоноос нэг төлөөлөл сонгогддог байсан. Нэг жилийн хугацаатайгаар УТЗ-д гишүүнээр ажилласны дараа эргэлтийн сонгуульд ордог байсан. Харин одоогийн УТЗ тийм биш. Засгийн газрын бүтцээр ажиллана. Өөрөөр хэлбэл, сонгуульд АН ялалт байгуулсан тохиолдолд Засгийн газрын гишүүдийг УТЗ бүрдүүлж байна гэсэн үг. Намын бодлого шийдвэр, улс орны нийгэм эдийн засагт тулгамдаж байгаа асуудлыг АН хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдэг бодлогыг зангидаж байгаа гол субъект нь УТЗ.

-УТЗ нам доторх ямар нэг бүтэц, албан тушаалын томилгоонд яаж оролцох вэ?

-Зөвлөмж, санал, дэвшүүлэн тавих асуудлыг УТЗ хийж болно. Намын эцсийн шийдвэр гаргадаг байгууллага нь ҮБХ. Сая АН үндсэндээ бүрэн томилгоогоо хийгээд жигдэрчихсэн. Ганцхан ерөнхий нарийн бичгийн даргын асуудал нээлттэй үлдсэн. Дараа нь ҮБХ-оор бид их хурлын бүтэц буюу, байнгын хорооны хурлын түвшний дарга нараа сонгох юм. Дүрмийн дагуу байнгын хороодод хуваагдаж, дотроосоо даргаа сонгох асуудал шийдэгдэнэ.

-Сая хуралдсан ҮБХ-ны хурлыг нээлттэй орхисон. Тэгэхээр генсекийг удахгүй оруулж ирнэ гэсэн хүлээлт намын гишүүдэд байгаа бололтой. Хэзээ оруулж ирэхээр яригдаж байгаа вэ?

-Цаг хугацаа хэлэх боломжгүй. Яагаад гэвэл ҮБХ-ны хурлыг нээлттэй үлдээсэн. Энэ асуудалд нууж хаах асуудал байхгүй байх. Генсек гэдэг бол намын гол аппарат, үндсэн зангилаа асуудлуудыг шийддэг албан тушаал. Тэгэхээр хэн байх вэ гэдгийг нэлээд бодох хэрэгтэй гэж намын дарга үзсэн болов уу. Генсекийг намын дарга оруулна. Тэрнээс хэн нэгэн хүн генсекийн асуудалд заалнаас юм уу хөндлөнгөөс оролцох талаар намын Үндсэн дүрэмд заагаагүй.

-Намын шинэ дүрэмд генсекийн эрх, үүргийн талаар юу гэж заасан байдаг юм бол. Ер нь АН-ын генсекийг МАН-ын Д.Амарбаясгалантай адилтгаж хараад байх шиг. Бүх мөнгө, санхүүд гарын үсэг зурдаг, томилгоонд оролцдог том эрх мэдэлтэй гэж ойлгоод АН-ын генсекийн төлөөх өрсөлдөөн нэлээд эрчимжих маягтай. Бас сүүлийн үед танай намын залуус АН-ын бүтэц яг МАН-ын хуулбар гэж намын шинэчлэлийн талаар дуугарах болжээ. Эдгээр асуудалд таны байр суурийг сонсъё?

-Магадгүй хүмүүсийн нийтлэг хандлага бол АН-ыг МАН-ын бүтэц зохион байгуулалттай ижил юм шиг ойлгоод байх шиг. АН бол МАН-ыг бодоход тэс өөр байгууллага. Яагаад гэвэл АН-ын үзэл санаа, чиг хандлага тэс ондоо. Бид өөрсдийнхөө бүтэц зохион байгуулалтыг яаж хийх нь намын дотоод асуудал. Тиймээс үүн дээр бусадтай адилтгаж, ижилсгэх ойлголт байж боломжгүй санагддаг. Улс төрийн албан тушаалууд нэр томьёоны хувьд ижилхэн байдаг боловч доторх эрхлэх асуудлын хүрээнд янз бүр байхыг үгүйсгэх аргагүй.

-Нийгэмд АН олон дэд дарга томиллоо гэсэн шүүмж бий. Дээрээс нь анхан, дунд шатны томилгоонуудаа яаж хийх вэ?

-Зөвхөн АН-ын дээд бүтцүүдийг бий болгохоос гадна анхан, дунд шатны асуудлууд хүртэл өнөөдөр хүлээлтийн байдалтай байгаа. Тэгэхээр АН олон газарт зэрэг хүрч, далайцтай бодлого явуулахын тулд өөрийнхөө удирдлагын багийг өргөн утгаар нь байгуулсан гэж бодож байгаа. Энэ бол сонгууль угтсан бэлтгэл ажлыг хангахын тулд олон хүмүүсийг татан оролцуулах бодлого шийдвэрийг тодорхойлно. АН өнөөдөр засгийн эрхэнд үнэмлэхүй цөөнхийг төлөөлж байгаа. Бид өнгөрсөн хугцаанд намынхаа бодлого шийдвэр, цаашдынхаа зорилгыг намын гишүүд болоод ард түмэндээ таниулах мэдүүлэх ажлыг нэлээд бүрэн гүйцэд хийж явж чадаагүй. Тиймээс сонгууль дөхсөн богино хугацаанд тэр дутуугаа гүйцээх зорилгоор энэ улсуудыг тавьж байгаа юм. Бүгдээрээ “Бид хариуцлага үүрье, АН-ын төлөө тэргүүн эгнээнд явъя” гэдэг хүсэл зорилгоо илэрхийлсэн учраас намын дарга эдгээр нэрсийг санал болгосон гэдэгт итгэлтэй байна.