Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Б.Уянгатай ярилцлаа. Тэрбээр “Устай холбоотой хуулиудын давхардлыг арилгаж, уялдаа холбоог сайжруулах шаардлагатай байна” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын эхний блок ашиглалтад орж, 660 мвт-ын Баянгийн дулааны цахилгаан станцын шавыг тавилаа

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Энэ удаагийн “коммун”-ыг тэр жилийн коммун шиг илээд өнгөрөхгүй” хэмээн өгүүллээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ 2025 оны улсын төсвийн төслийг танилцуулж, УИХ-ын чуулганд үг хэллээ. Ерөнхий сайдын хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.
НИТХ-ын сонгуулийн 2 дугаар тойрог буюу Баянзүрх дүүрэгт МАН-аас нэр дэвшигч О.Гэрэлт-Одтой ярилцлаа.

УИХ-ын гишүүн, Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн” Монгол Улс 2028 он гэхэд цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээгээ дотоодоосоо бүрэн хангадаг болно” хэмээв.

Улстөрчид Орон нутгийн сонгуулиар халхавчлаад
Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн бэлтгэл хангаж байна

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ:  Орос, Ираны дэглэмийн хувь
заяаг “Брент”-ийн үнэ шийднэ

АРЫН НҮҮР: Нүд загатнах шалтгаан

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

АШУҮИС-ийн Анагаах ухааны сургуулийн “Хүүхдийн анагаахын тэнхим”-ийн 70 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Тэнхимийн ойн хүрээнд өчигдөр дэлхийн 10 орны хүүхдийн чиглэлийн 22 эмч, мэргэжилтнүүдийн хүүхдийн эмч нарт зориулсан сургалт, эрдэм шинжилгээний хурал хоёр өдөр болж өндөрлөлөө. Тус тэнхимийн түүх, хүүхдийн эрүүл мэнд, хүүхдийн эмч мэргэжлийн онцлогийн талаар АШУҮИС-ийн Анагаах ухааны сургуулийн Хүүхдийн анагаахын тэнхимийн эрхлэгч, Анагаах ухааны доктор, профессор Г.Эрдэнэтуяатай ярилцлаа.

---

-Хүүхдийн анагаахын тэнхим хэдэн онд, ямар бүтэц бүрэлдэхүүнтэй үүсгэн байгуулагдаж байв?

-Манай тэнхим БНМАУ-ын Засгийн газрын 21 дүгээр тогтоолоор 1954 оны нэгдүгээр сарын 17-ны өдөр “Хүүхдийн ба халдварт өвчин судлалын тэнхим” нэртэйгээр байгуулагдсан. Тэр цагаас хойш эдүгээ 70 жил болж байна. Монголын хамгийн анхны анагаах ухааны эмэгтэй эрдэмтэн А.Намсрайжав тэнхимийн эрхлэгчтэй хоёр багш гэсэн бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдаж байсан. Тэр цагаас хойш өнөөг хүртэл тэнхимийн хүний нөөц хэдэн дахин нэмэгдсэн байна.

Бидний бахархан дуурайдаг Монгол Улсын гавьяат эмч, доктор, профессор Н.Гэндэнжамц, Ардын эмч, хүний гавьяат эмч Д.Малчинхүү, П.Батхүү зэрэг олон сайхан багш, үе үеийн эрдэмтдийнхээ ачаар манай тэнхим Монголдоо төдийгүй дэлхийн жишгээр хүүхдийн эрүүл мэндийг сайжруулахыг ямагт хичээн ажиллаж байна.

-70 жилийн хугацаанд өнөөг хүртэл хүүхдийн эрүүл мэндийг хамгаалах ямар чухал шийдвэр, асуудлыг хөндөж байсан бэ?

-Хүүхдийн анагаахын тэнхим 70 жилийн түүхэндээ олон чухал зүйлийг гүйцэтгэж ирсэн. Одоогийн байдлаар Монгол Улсад 1000 амьд төрөлтөд тав хүртэлх насны эндэгдэл 15 байгаа. Дэлхийн дундаж эндэгдэл 22 байдаг. Хүүхдийн анагаахын тэнхимийн үе үеийн ахмад профессор багш нар хүүхдийн эмч нарыг бэлтгэж, сургаж, хүний их эмч нарыгаа хүүхдийн их эмчээр мэргэшүүлж байсан учраас Монголын хүн ам өсөж, хүүхдийн нас баралт буурсан. НҮБ-ын хүүхдийн сан, Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагуудын дэлхийд хэрэгжүүлж байгаа хүүхдийн бодлогыг манай тэнхим манлайлж, түүчээлж, эмч нараа сургаж ирсэн. Тухайлбал, 1991 онд “Хүүхдийн амьсгалын замын өвчин, суулгалтаас сэргийлэх үндэсний хөдөлгөөн”, “Нярайн скрининг” зэрэг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан нь эмч нараа сургах зөв бодлого мөн. Өнгөрсөн хугацаанд манай тэнхим нийт 15961 хүний их эмчид хүүхдийн эмчийн хичээлийг заасан.

-1996 онд хүүхдийн их эмчийн ангиа хаагаад 2019 оноос эхлэн хүүхдийн эмчийн мэргэжлийн ангийн элсэлтээ авч эхэлсэн. Энэ хугацаанд хүний их эмчийн хөтөлбөрт хүүхдийн эмчийн хичээл орж байсан уу?

-Хамгийн анх 1965 онд төгсөлтийн өмнөх сургалтаар хүүхдийн эмчийг бэлтгэж байсан. Нийтдээ 2300 гаруй хүүхдийн их эмчийг төгсөлтийн өмнөх болон дараахь сургалтаар төгсгөж байгаад 1996 онд дэлхий нийтийн чиг хандлагыг дагаад хүүхдийн их эмчийн ангиа хаасан. Гэвч энэ хугацаанд хүүхдийн их эмчийн зарим хичээлээ хаагаагүй. 2019 онд БСШУЯ-ны сайд, Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан тушаалаар “Хүүхдийн их эмчийн ангийг төрийн өмчийн сургуулийн дэргэд нээх” гэсэн шийдвэр гарсан. Тухайн үед би АШУҮИС-ийн Анагаах ухааны сургуулийн захирлаар ажиллаж байсан юм. Үүнийг бид маш зөв бодлого гэж үзэн өмнөх 60 жилийн туршлага дээрээ үндэслэн хөтөлбөрөө магадлуулаад, хүүхдийн их эмчийн ангиа нээж 2024 онд эхний 21 төгсөгчөө өлгийдөж авсан.

-Бага насны, нярай хүүхэд юу нь өвдөж байгааг мэдэрч, эцэг эх, эмчдээ ойлгуулж чадахгүй учраас маш нарийн ур чадвар шаардах нь гарцаагүй. Магадгүй энэ мэргэжлийн тань онцлог мөн үү?

-Хүүхдийн эмч гэдэг бол том хүний эмчээс нэг л зүйлээрээ ялгаатай. Хүүхдийн эмч дандаа хоёр хүнийг эмчилж байдаг. Эцэг эхээс нь итгэл олж харьцааны ур чадвар байхгүй бол хүүхдийг дан ганц эмчилж чаддаггүй. Ер нь эмч хүнд мэдлэг, чадвар, хандлага гэсэн гурван зүйл заавал байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл багш, эмч, судлаач болдог гэсэн үг. Бид үзлэг хийхдээ бүтэн биеэр нь үздэг. Арьснаас нь эхлээд яс, булчин гэх мэтээр бүх эрхтэн тогтолцоог шинжилж байж сая оношоо тавьдаг. Түүний ачаар алдахгүй оношлох боломжийг бүрдүүлж байна гэсэн үг.

АШУҮИС-ийн Анагаах ухааны сургуулийн Хүүхдийн анагаахын тэнхимийн доктор, профессор Р.Отгонбаяртай цөөн хором ярилцлаа.

---

-Монголын нийгэмд сүүлийн жилүүдэд ямар өвчлөл нэмэгдэж байна. Түүнд юу хамгийн их нөлөөлж байна вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд байгаль цаг уурын өөрчлөлттэй холбоотой харшлын өвчлөл, өсвөр насны хүүхдийн өвчлөл бол хамгийн их анхаарал татаж байгаа асуудал. Яагаад гэвэл бид олон жилийн турш тав хүртэлх насны хүүхэд дээр илүү анхаараад ирсэн. Гэтэл өсвөр насны хүүхэд өсөх явцад үе тэнгийн дээрэлхэлт, гадуурхал, эсвэл нийгмийн асуудал болох тамхи, согтууруулах ундаа гэх мэт зүйлд өртөх эрсдэл их байдаг. Тиймээс өсвөр насны хүүхдүүддээ анхаарах ёстой. Хүүхдийн цогц тусламж үйлчилгээг дэлхий нийт ярьж эхэлсэн. 0-6 насны хүүхдийн цогц тусламж үйлчилгээг дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага санаачлаад 2020-2023 онд зургаан улсад судалгаа хийсэн. Энэ судалгаанд Монгол Улсыг хариуцсан судлаачаар нь би ажилласан юм. Тэр зургаан тусламж үйлчилгээний чиглэл нь хүүхдийн хөгжил, боловсрол, хөгжлийн бэрхшээл, агаарын бохирдол, цэвэр усаар хангагдах, агаарын дотоод орчны бохирдолд өртөхгүй байх зэрэг маш өргөн хүрээтэй болсон учраас салбар хоорондын хамтын ажиллагаа чухал гэдгийг хөндмөөр байна.

-Танай салбарт тохиолдож буй бэрхшээл ямар байна. Ямар арга замыг эрэлхийлж байна вэ?

-Бидэнд тохиолдож буй бэрхшээл юу гэвэл зонхилон тохиолдож байгаа эмгэгүүдээс гадна ховор тохиолдох эмгэгүүдийг оношлох асуудал дээр манай тэнхим илүү ачаа үүрч байгаа. Түүний нэг жишиг нь “Нярайн скрининг”. Нярайг дөнгөж төрөнгүүт нь анх харахад хэвийн харагдаж байгаа боловч цаашдаа бие махбод болоод оюун ухааны эргэж буцашгүй өөрчлөлтөд орохоос өмнө эрт илрүүлээд эмчилдэг ийм аргыг хэрэгжүүлж байна.

-Хүүхдийн өвчлөл нэмэгдэж байгааг судлаач, эмч хүний үүднээс хэрхэн харж байна вэ?

-Амьдралын хэв маяг буруу болсон учраас хүүхдийн өвчлөл нэмэгдэж байна. Нийт хүн амын 67 хувь нь илүүдэл жинтэй буюу таргалалттай. Ээж, аав нь амьдралын буруу хэв маягтай бол хүүхэд давхар амьдралын буруу хэвшилтэй болж төлөвшинө. Хийжүүлсэн ундаа, түргэн хоол, маш их чихэрлэг юм идэж байгаа нь өвчлөлийн суурь үндэс болж байгаа юм. Энэ бол хүүхдийн тусламж үйлчилгээний чанарт нөлөөлж байгаа дээр дурдсан зүйлс буюу зөвхөн эрүүл мэндийн биш бусад хүчин зүйлийн нөлөөг цогцоор нь харах хэрэгтэй.

-Эцэг эхчүүд маань хүүхдээ хайрлаж байна гээд амттан их авч өгдөг ч энэ нь эсрэгээрээ хүүхдээ хордуулж байгааг эцэг эхчүүд төдийлөн анзаардаггүй. Тиймээс энэ талаар эцэг эхчүүдэд зөвлөгөө өгөөч?

-Эцэг эхчүүд маань хүүхдийнхээ хоол хүнсэнд анхаараасай гэж хэлмээр байна. Бэлэн бүтээгдэхүүнээс татгалздаг болоосой. Өдөр болгон нарийн жимс ногоо зөвлөж чадахгүй ч Монголынхоо хөрсөнд ургасан ногоо, зэрлэг жимсээрээ шүүс нухаш, цагаан идээгээр хүүхдээ хооллоосой гэж хэлмээр байна. Өдөр бүрийн үйлдэл чинь насан туршийн дархлааг бий болгодог гэдгийг санах хэрэгтэй.

-Мэргэжлийнхээ хамгийн сайхан зүйлээс дурдаач?

-Хамгийн сайхан нь хүүхэд бүр хөөрхөн. Хүүхдийн эмч хүмүүс гэнэн цайлган, хүүхдээрээ, хамт байхад эерэг, дулаахан, тухтай мэдрэмж өгдөг хүмүүс байдаг. Хүүхэд бол архаг хууч өвчин байхгүй учраас эмчилгээ нь таарвал нэг хоёр хоноод л сэргээд ирдэг. Түүнчлэн эрүүл болж байгаа хүүхдээ харах л хамгийн сайхан мэдрэмж дээ.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”

Г.Балгармаа

Уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд итгэх итгэл өмнөх жилүүдийнхээс илүү хүчтэй сэргэж байгаа тухай олон улсын судалгаануудад дурдсан байдаг. Нэг ёсондоо сонин сэтгүүл, радио, телевизэд судалгаанд хамрагдагсдын 70-аас дээш хувь нь итгэл үзүүлдэг талаар тухайн судалгаануудад өгүүлжээ. Тоо хэзээ ч худлаа хэлдэггүй гэдэг. Тэгэхээр уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн сэргэлтийн үе ирж байгаа гэж ойлгож болох нь. Хэдийгээр дижитал, олон нийтийн сүлжээний мэдээллүүд хүчтэй байдлаа хадгалж байгаа ч хиймэл оюуны хэт хөгжил нь эргээд дижитал мэдээллийн хэрэгсэлд итгэх итгэлд сөргөөр нөлөөлж байгаа аж.

Ер нь яг одоогийн цаг үед аналог эргэн ирэлтээ итгэлтэйгээр хийж байгаа тухай бүхэл бүтэн ном, хэдэн арван судалгааны бүтээлүүд бий. Харин уламжлалт хэрэгслийн нэг болох сонины цахим хувилбар зах зээл дээр эрэлт нь нэмэгдэж байгаа гэнэ. Учир нь цаасаар хэвлэгдэж гардаг хувилбар нь тэр чигээрээ цахим системд ордог болохоор дижитал цаас гэж болох юм. Цахим сонин болон сайтын мэдээлэл нь хоорондоо эрс ялгаатай платформууд.

Энэ онд дэлхий дахинд маш олон сонгууль болж өнгөрлөө. Монголд ч ялгаагүй их хурлын сонгууль болж өнгөрсөн. Одоо удахгүй орон нутгийн сонгууль болох гэж байна. 8000 орчим мандатын төлөө 16000 гаруй нэр дэвшигч өрсөлдөнө. Ийм ширүүн өрсөлдөөнөөс шалгаран гарч ирнэ гэдэг тун хэцүү. Тэр тусмаа шинэ залуу горилогсдод. Тиймээс илүү хүртээмжтэй, итгэл үнэмшилтэй, тухайн хүнийг шууд илэрхийлж чадах цаасан хэвлэл, тэр дундаа сонин гэдэг зүйл л олонд танигдахад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх болно. Нэг ширхэг сонинг дор хаяж таван хүн ямар нэгэн байдлаар уншдаг тоо баримт бий. Нэгэнт хэвлэгдсэн сониныг шууд шатаахгүй л бол ямар нэгэн байдлаар гар дамжаад, эсвэл тухайн айл өрхөд байгаад байдаг давуу талтай. Тийм л болохоор шат шатны сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөгчид заавал сонин хэвлүүлж сурталчилгаандаа ашигладаг. Хэн нь сониноор өөрийгөө сайн сурталчилж чадна тэр хүн илүү танил болж, сонгогчдод хоногшдог, сонгуульдаа ялалт байгуулж чаддаг. Нэр дэвшигчид эртхэн нэгийг бодсон нь дээр байх аа.

 

Хичээл эхлээд яг нэг сар болж байна. Сарын хугацаанд шинэ сурагчид болох зургаан настнууд маань сургуульдаа хэрхэн дассан бол.

Анх хаана ирж байгаагаа ч ойлгохгүй үеийнхнийхээ дунд бужигнаж явсан балчрууд хэр нийгэмшиж байгааг сонирхохоор сургуулийн зүг зорилоо. Хүүхэд байгаа газар үргэлж гэрэл гэгээ цацарч байдаг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз. Тиймдээ ч инээд цалгисан эрдмийн өргөө болсон сургууль хамгийн сайхан газар. Тэндээс л бид бүгд амьдралын хамгийн нандин, мартагдашгүй мөчүүдээ дурсан санаж амьдардаг.

Их хотын чимээн дундуур бодол тээн алхсаар гурван давхар цэнхэр барилгын бор модон хаалгыг татахад хүүхдүүдийн инээлдсэн, тоглосон, бужигнасан өвөрмөц ертөнц угтан авлаа.

Энэ бол 100 гаруй жилийн түүхтэй Нийслэлийн ерөнхий боловсролын 3 дугаар сургууль.

Цүнхээ дааж ядсан, цүнхнээсээ жижиг гэмээр хөвгүүд, цагаан цэцэгтэй үсний боолтоор гоёсон охид сургуулийн хаалгаар найзуудтайгаа чихэлдэн байж орж ирээд инээлдсээр сургуулийн зүүн жигүүрийн хоёр дахь хаалгыг зорив. Цүнхээ ширээн дээрээ шидчихээд ангийн охиныхоо пеналыг цамцан доогуураа нууж аваад жуумалзсаар зугтааж буй хүү, гурвуулаа тойроод суучихсан нэгнийхээ хавтсыг үзэж байгаа охид гээд энэ анги адал явдлаар дүүрэн байв. 23 дахь жилдээ багшилж байгаа, эдүгээ 37 хүүхэдтэй 1 дүгээр ангийг дааж авсан Ч.Ариунаа багш бид хоёрын яриа “Хүүхдүүдийг сууж сургахын тулд 13 мэхээ хэрэглэж байна даа” хэмээн инээмсэглэснээр эхэлсэн юм.

Хүүхдүүд хичээлдээ хэр төвлөрч байгаа талаар багш “Сахилгагүйтэхдээ нүд нь сэргээд, хичээл орохоор байхгүй болчихдог хүүхдүүдийг мундаг байна, сайн байна гэж онгироовол арай дээр байдаг. Зарим нь бол мэдэж байгаа ч юм алга. Яаж ч хэлээд мэдрэмж байхгүй. Хичээл орохоор өмдөндөө бие засах энүүхэнд, мөн унтана, ер нь янз бүр л болно. Нэг нойтон, нэг хуурай сальфеткатай тэгээд нусаа татаж байгаа хүүхдийн нусыг нь нийлгэнэ. Хүүхдийн бие даах чадварыг цэцэрлэгт нь хөгжүүлмээр юм шиг санагддаг. Тэгэхгүй бол хар нялхаараа хүүхдүүд юу ч мэдэхгүй. Дүүтэй, айлын том, дунд хүүхдүүд хүний үг ойлгоод арай илүү ачаалал даах чадвартай байдаг. Одоо тэгээд хичээл орж байх дундуур “Манай дүүд гоё машин байгаа. Би тэрүүгээр тоглоно” гээд шууд хэлчихдэг. Толгойд нь тоглоом л бодогддог шиг байгаа юм. Зарим нь сургуульд орсон чинь муухай байна гэхэд нөгөө хэсэг нь гоё байна гээд ярьдаг хэмээв.

Ийнхүү биднийг ярилцаж байх зуур багш нэг хүүг хэд хэдэн удаа “Чи нааш ир суу, яагаад хүний амандаа хийсэн юмыг ам дамжуулаад байгаа юм, нэгнийгээ өвтгөж тогло гэсэн үү” ямар ч үед хүүхдүүдээсээ анхаарлаа хором ч салгахгүй байгаа нь илт байлаа. Ингээд бид яриагаа үргэлжлүүлэв. “Зургаан настнуудад худлаа ярьдаг үе гэж байдаг юм. Жишээ нь, хичээл хийх гэсэн чинь манай ээж “Чи хичээл хийж яах юм гээд миний дэвтрийг булааж аваад өөрөө авсан, мэдэхгүй. Намайг загнасан” гэж байгаа юм. За багш нь утсаар асууя даа гэхээр “За за, багш аа би ерөөсөө андуурчхаж” гэнэ. Энэ бол бараг ердийн зүйл.

Үнэхээр хөгжилтэй хөөрхөн зүйл их тохиолддог. Хүүхдүүд маань өдөр ангидаа орж ирэхдээ манарсан, гайхсан гээд янз бүрийн царайтай орж ирнэ ээ. Намар анх хичээл эхлэхэд нэг хүүхэд уйлбал дагаад бүгдээрээ уйлчихна. Одоо бол уйлалдах болоогүй байна. Үсэг үзээд ирэхээр их ч уйлалдана даа. Манай ангийн нэг хүүхэд ээждээ манай багш ууртай юм шиг мөртлөө хөөрхөн ааштай, гоё юм шиг мөртлөө муухай гэж хэлсэн байдаг юм” хэмээн инээмсэглэв.

Хамгийн урд талын ширээг тойроод дөрөвлөөд суучихсан, өнгийн цаас нугалж тоглож байгаа хөөрхөн алаг нүдтэй охиноос “Сургуульд сурах юу нь хамгийн гоё байна вэ” гэхэд “Сургуульд их гоё байгаа. Би есдүгээр сарын нэгэнд уйлаагүй. Одоо бараг жаахан хүүхдүүд надаас том харагдахгүй байгаа. Би зураг зурах, аавтайгаа хамт хичээл хийх дуртай. Бас нэг найз маань намайг загнаад байдаг, гэхдээ найзлахаараа зүгээр болчихдог. Өнөөдөр биеийн тамир орно. Хүүхдүүд биеийн тамирынхаа хувцсыг авчраад хичээлдээ ордог” хэмээн ярьж байх зуур ангийнх нь охид бидний дунд гүйж ирээд хэрэгт дурласан харцаар ширтэцгээх нь өхөөрдмөөр.

Ийнхүү ангиас гарахад зэргэлдээ ангид ээж аав нь хүүхдүүдийнхээ том цүнхийг үүрчихсэн хүргэж өгөөд гарч байгаа нь харагдлаа. Ангийн хаягийг нь хартал нэгдүгээр анги байв. Ийнхүү багшаас зөвшөөрөл авсны дараа цөөн хором ярилцаад амжлаа. “Намайг Д.Мөнхномин гэдэг. Би 13 дахь жилдээ багшилж байна. Манай анги 29 хүүхэдтэй. Нэгдүгээр ангийн багш байхад хөгжилтэй, хөөрхөн зүйлс их тохиолдоно. Хүүхдүүд заримдаа аниа, өө биш ээ багш аа гээд андуурч хэлдэг. Одоо дөнгөж тоо орж байгаа. Нэгээс дөрөв хүртэлх тоо үзсэн. Хоёр хуруугаа гаргаад за нэг хуруугаа хасаарай гэхээр дунд хуруу нь үлдэхээр өө биш ээ гээд өөр хуруугаа гаргачихдаг. Үнэхээр хөөрхөн. Одоо бол нэмж, хасаад, үржээд, зурлагаа зураад овоо зүгширч байна. Хичээл дээр барагтай бол унтахгүй. Хичээлдээ ер нь сонирхолтой. Гэхдээ зургаан настнууд чинь сууж чадахгүй, дороос нь юм хатгаад байгаа юм шиг хавчганаад, урагшаа хойшоо хараад, одоо багш аа ёстой тэгэхгүй ээ гээд ам өчиг өгсөн мөртлөө нэг минутын дараа мартчихна”.

Ийнхүү биднийг ярилцаж байх хооронд гаднаас нэг охин “багш аа баярын мэнд” гээд зүрхэн хэлбэртэй цаасан дээр өнгийн харандаагаар бичсэн мэндчилгээний үг, өөрөө нямбай гэгч нь будсан зурагтай цаас гаргаж, нүүрэндээ мишээл тодруулсаар багшдаа өглөө. Багш бүсгүй үнэхээр баярлаж байгаа нь нүднээс нь илт.

Магадгүй энэ л багш хүний хамгийн сайхан мөч байх. Цөөхөн хором ч гэсэн эрдмийн өргөөнд саатан хүүхэд насны дурсамжаа сөхөж, сургуулийн алтан босгыг анх алхан орсон тэдний гэнэн цагаахан ертөнцөөс бага ч атугай мэдэрсэн маань энэ өдрийн хамгийн гэгээлэг зүйл байлаа.

Г.Балгармаа

 

Сүүлийн үед хүүхэд багачуудын эрүүл мэнд, тэр дундаа хоол боловсруулах эрхтний өвчлөл нэмэгдсээр байгаа талаар эмч нар анхааруулах болсон. Буруу хооллолтоос үүдэж цөс, нойр булчирхай насанд хүрсэн хүнийхтэй адилхан өвчилж, бүр хүндэрч байгаа тохиолдлууд гарсаар байгаа юм. Үүний шалтгаан нөхцөл юу болох, эцэг эхчүүд эрүүл мэндийн ямар боловсролтой байх талаар Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Хүүхдийн анагаахын тэнхимийн багш, анагаах ухааны доктор, ахлах зэрэгтэй хүүхдийн эмч Ц.Алтантуяатай ярилцлаа.

---

-Хүүхдийн цөс, нойр булчирхай өвдчихлөө, шалтгаангүй таргалаад байна, хүүхэд хоолондоо дургүй болчихлоо гэсэн зовиурийг сүүлийн үед эцэг эхчүүд их ярьдаг болсон. Энэ нь хүүхдийг төрөх үеэс нь зөв хооллохтой холбоотой гэж эмч нар онцолдог. Тиймээс хүүхэд төрөх үеэс эхлээд хоолонд яаж анхаарах тухай эхнээс цэгцтэй ойлголт өгөхгүй юү?

-Хүүхэд эхийн хэвлийгээс гараад анхны амьсгал авахад амьсгалын эрхтэн тогтолцоо ажиллаж эхэлдэг.

Үүнтэй ижил хүүхэд ангир уургаа амласнаар хүүхдийн хоол боловсруулах зам бэлтгэгдэж, ажилаж эхэлнэ. Хүүхдийг зөв хооллох, эрүүл өсгөх, чийрэг хүн болгох үндэс нь нярайг эрт амлуулж, зургаан сар хүртэл дагнан хөхний сүүгээр хооллох, цаашид хоёр нас хүртэл үргэлжлүүлэн хөхүүлэх явдал юм. Эхийн хөхний сүү бол зөвхөн тухайн хүүхдэд зориулагдсан, байнга шинэ, халдварын эрсдэлгүй, хүүхдэд хоол боловсруулах замаар хамгийн сайн шимэгддэг шим тэжээлүүдийг агуулсан хоол. Зөвхөн эхийн хөхний сүүнд хүний дархлааны шүүрлийн иммуноглобулин агуулагддаг. Мөн эхийн өвдсөн өвчнүүдийн эсрэг биеийг агуулдаг тул нэг үгээр хэлбэл, олон өвчний эсрэг вакцин гэж ойлгож болох юм. Тиймээс хөхний сүүгээр хооллож өссөн хүүхэд, бусад сүүн тэжээл хэрэглэсэн хүүхдийн өвчин даах чадвар эрс өөр байдаг.

-Зарим ээжүүд хөхний сүү багатай байгаад хүүхдээ цатгаж чаддагүй шүү дээ. Ийм үед яах вэ?

-Ямар ч эх амьтан үр төлөө хөхний сүүгээр хооллох чадвартай л даа. Хөхний сүү татрахад хүргэдэг хамгийн гол зүйл бол эхийн сэтгэл санаа таагүй байх. Тиймээс төрөхийн өмнө болон дараа сэтгэл санааг тайван, аль болох өөдрөг байх, би хүүхдээ цатгаж чадна, миний хөхний сүү хангалттай сайн гэж бодох л чухал. Мөн ус, бор цай гэх мэт шингэн хангалттай уух, хүүхдээ унтсан үед дагаж унтаж амрах, шим тэжээллэг хоол идэх хэрэгтэй. Мөн эхчүүд үлдэгдэл сүүг, эсвэл нөгөө талын хөхөө дараа хөхүүлнэ гэж хадгалах нь буруу юм. Хүүхэд хөхсөний дараа хөхийг сулартал саах нь дараагийн сүүний боловсруулалтыг нэмэгдүүлнэ. Эхний зургаан сар хөхний сүү шаардлагатай бүхий л шингэн ба шимт тэжээлээр хангана. Иймд ус, бусад шингэн өгөх шаардлагагүй.

-Нярай хүүхдийн гэдэс дүүрэх, оройн цагаар уйлах зовуурь их болжээ. Үүнд та юуг зөвлөдөг вэ?

-Ийм зовуурь ихэнхдээ хоёр шалтгаантай байдаг. Нэг бол хүүхэд эхийн хэвлийд байхдаа бүтэлттэй байсан. Энэ нь эх булчингийн чангарал их тонустай байсан. Байнга машин жолооддог, ажлын ачаалал их, өндөр стресстэй байсан зэргээс шалтгаална. Мөн эх цус багадалттай, үрэвсэлт өвчнүүдээр өвдөх, хамар байнга битүү байх, агаар салхинд гарахгүй байх зэргээс болно. Эсвэл хүй дор байрласан байх, хүй ихсийн захад, хальсан дээр бэхлэгдсэн байх, хүй хүзүүгээ ороосон байх, ургийн буруу байрлал зэрэг ч орж болдог. Мөн төрөх үеийн бүтэлтийн улмаас тархи болон бусад эрхтэнд цусан хангамж, хүчилтөрөгч дутагддаг.

Хоёр дахь шалтгаан хүүхдийг буруу хооллох. Нярайг хэт их хооллох, амлуулахаас өмнө сүүн тэжээл өгөх, сүүн тэжээлийг халуун өгөх нь гэдэс дүүрэх, гэдэс хатгаж өвдөхөд хүргэдэг.

-Тэгвэл жирэмсэн үедээ стресс бага байх, тонус өгөхгүй байх тал дээр сайн анхаарах ёстой гэж ойлголоо. Зөв үү?

-Гэр бүл жирэмслэлтээ төлөвлөж, шүд, бусад эрхтнийг эрүүл байлгаж жирэмслэлтэд бэлдэх нь нэн чухал санагддаг. Мөн жирэмсэн үедээ машин жолоодохгүй байх, ажлын ачааллыг тохируулах, сэтгэл санааг тайван байлгах, эрт унтаж амрах, агаарт алхах нь зөв юм.

Нярай төрсний дараа шүлс нь гоожиж, хөхөө хайх үеийг алдалгүй амлуулах, цаашид зөвхөн хөхний сүүгээр хооллох нь л чухал. Нярайг цагийн зайтай хооллох, хэрэв хөх чинэрсэн бол эхний хэсэг сүүг саасны дараа хөхүүлэх, хооллосны дараа хагас босоо тэвэрч хэхрүүлэх, дараагийн хооллолтын өмнө доош харуулах, хэвлийд нар зөв тойргоор зөөлөн иллэг хийх, хүүхдийг зөвхөн хөхний сүүгээр хооллох нь сэргийлэх гол арга нь.

-Хүүхдийг зургаан сартайгаас нэмэгдэл хоолонд оруулахыг зөвлөдөг. Энэ үед ээж аавуудын анхаарах гол зүйл юу бол?

-Хүүхдийг зургаан сар хүртэл хөхний сүүгээр хооллоод нэмэгдэл хоолонд оруулна. Үр тариа, жимсний нухаш, ногооны зутан, тараг гэх мэтийг 1-2 халбагаар дасгаж өгнө. Хооллох бүрд хүүхдэд зориулан хоолыг шинээр бэлтгэнэ. Өнөөдөр нэг халбага, маргааш хоёр халбага, нөгөөдөр дөрөв гэх мэт бага багаар дасгана.

Нэг төрлийн хоолонд 7-14 хоногт дассаны дараа дараагийн нэр төрлийн хоолыг өгч эхэлнэ. Мөн л бага багаар хэмжээг нэмж дасгана. Нэмэгдэл хоол өгч эхлэх цагаас хүүхдэд ус, цай зэрэг шингэнийг мөн өгнө. Хамгийн гол нь гэртээ бүх хоол, зутан, нухшийг шинээр бэлдэж өгөх нь л зүйтэй. Худалдааны бэлэн хадгалах хугацаатай хүнс аль болох бүү хэрэглээсэй гэж боддог.

-Хүүхдийн дархлааг дэмжих тухай хүн бүр ярьдаг. Амьдрал дээр хамгийн элбэг зүйл нэмэлт витамин гэж л мэдэх юм. Гэтэл сүүлийн үед дархлааг гаднаас дэмжих ямар ч боломжгүй гэж тайлбарлаж байна. Таныхаар хүүхдийн дархлааг дэмжихэд юуг зөвлөх вэ?

-Хүүхдийг эрүүл чийрэг өсгөхөд хамгийн чухал нь мэдээж эхийн сүүгээр хооллох тухай дээр ярилаа шүү дээ. Мөн эрт, чанартай унтуулах. 22:00 цагаас эрт унтуулна, ингэхдээ өрөөнд гэрэлтүүлэг дуу чимээ багатай, агааржуулалт сайн байх нь чухал. Унтахын өмнө амттан идүүлэх, шингэн хэтрүүлж уулгах, сэтгэл санаа түгшээх кино бичлэг үзүүлэх, зэмлэн буруушаах нь хүүхдийн нойрны чанарт сөргөөр нөлөөлдөг.

Мөн усыг тохируулан уух ёстой. Өглөө боссон цагаас эхлэн орой 17-18 цаг хүртэл цаг тутамд тохирсон аягаар нэг аяга буцалсан бүлээн усыг бага багаар балгалж уулгана. Мөн Д амин дэмийг урьдчилан сэргийлэх тунгаар өглөөний цагаар тогтмол уух хэрэгтэй. Хүүхдийг хэт цатгахгүй, хэт өлсгөхгүй багаар гурван орчим цагийн зайтай шим тэжээллэг хоолоор хооллох, шүд болон амны хөндийг эрүүл байлгах зэрэг нь дархлаа сайтай, эрүүл чийрэг байхын үндэс болно.

-Танай эмнэлэг дээр үзүүлж байгаа хүүхдүүдийн дунд хоол боловсруулах эрхтний өвчин хэр элбэг байна вэ?

-Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Төв эмнэлэгт хүүхдэд эрүүл мэндийн даатгалаар амбулаторийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг. Манай эмнэлэгт үйлчлүүлж байгаа хүүхдүүдийн өвчлөлийн бүтцийг харахад нэгдүгээрт амьсгалын замын өвчин, хоёрдугаарт харшлын өвчнүүд, гуравдугаарт хоол боловсруулах эрхтний эмгэгүүд орж байна.

-Ханиад, хатгаа бол хамгийн элбэг байдаг байх л даа. Хоол боловсруулах эрхтний өвчин элбэг байсан уу. Одоо ихсээд байна уу?

-Би 2011 оноос хойш хүүхдийн хүүхдийн эмчээр ажиллаж байна. Тухайн үед багш нарын маань энэ ховор тохиолддог өвчин шүү гээд үзүүлж, зааж, зөвлөдөг байсан өвчин эмгэг одоо ховор биш, элбэг болж байна. Ялангуяа хүүхдүүд хеликобактерийн халдвар, ходоодны үрэвсэл, нойр булчирхайн үрэвслээр олноор оношлогдож байна.

-Энэ өвчнүүдээр хүүхдийг өвдсөнийг эцэг эх мэдэх боломжтой юу?

-Хүүхэд өлөн үед ходоод өвдөх, аюулхай бүсэлхийгээр өвдөх, цээж хорсох, гэдэс дүүрэх, хоолны шингэц муудах, хоолонд дургүй болох. Гүйлгэж суулгах, өтгөн хатах, ам гашуу оргих, амархан ядрах, хамарны нүхнээс зэрэг цус гарах, илчлэгээ хасаагүй байхад жин буурах зэрэг хоол боловсруулах замын эмгэгүүдийн үед илэрдэг зовууриас илэрвэл эмчид хандах хэрэгтэй. Мөн гэр бүлийн гишүүд дотор хеликобактерийн халдвартай хүн байгаа бол хүүхдүүдээ шинжилгээнд хамруулах шаардлагатай. Үүний тулд эхлээд хүүхдийн эмчид үзүүлж, лаборатори болон багажийн шинжилгээ хийлгэж, оношилгоо хийлгэсэн нь зүйтэй болов уу. Шаардлагатай бол хүүхдийн эмч дараагийн шатлалд илгээж болно.

-Хүүхэд хеликобакте-рийн халдвартай байх нь элбэг боллоо гэж та ярилаа. Яаж сэргийлэх вэ?

-Гэр бүлийн гишүүд аяга таваг, халбага сэрээг тус тусдаа хэрэглэх, аль болох бэлэн, хагас боловсруулсан хүнснээс татгалзах, хэрэв гадуур хооллох бол өөрийн халбага, сэрээг авч явж хэрэглэж хэвшмээр байгаа юм. Мөн шүдийг эрүүл байлгах нь нэн чухал. Шүдний сойзыг тогтмол солих, ганцхан өөрөө хэрэглэдэг нүүр гарын алчууртай байх, аяга таваг угаахдаа аль болох нэг удаагийн алчуур, угаагч хэрэглэх, гарын ариун цэвэр сахих нь энэ бактерийн халдвар авахаас сэргийлэхэд тус болно.

Нялх балчир хүүхдийг амнаас хооллохгүй, хоолыг нь үлээж хөргөхгүй, хүүхдийн хоолыг бэлтгэхийн өмнө гарыг сайтар угаах нь зүйтэй.

-Нярайн хооллолтын талаар та ярилаа. Одоо бага насны хүүхдийн хооллолтын тухай дэлгэрүүлмээр байна. Хамгийн тохиромжтой хүнс, бас ямар хоол хүнс муу нөлөөтэй юм бэ?

-Бид бүгдээрээ л мэднэ шүү дээ. Хэрэгжүүлэх нь л янз бүр байх. Хүүхдийн насанд тохирсон, шим тэжээллэг, усанд буцалгасан эсвэл ууранд жигнэсэн хоол тохиромжтой. Мөн аль болох гэртээ бэлтгэж, болгосон хоол бол аюулгүй. Хүүхдийн өсөлт хөгжилд уураг, нүүрс ус мөн өөх тос хэрэгтэй. Уургийг дөрөв ба хоёр хөлтэй амьтан, мөн хөлгүй амьтны махнаас авч байгаа.

Хүнсний бүх төрлийн ногоонд сайн нүүрс ус агуулагддаг. Тэр дундаа ногоон навчит ногоо, ногоон алим, ногоон лийр зэрэг нь хүнсний эслэгээр баялаг тул хоолны сонголтод заавал байх хэрэгтэй. Сургуулийн насны хүүхдэд өдөрт 1-2 удаа махан хоол өгч, бусад үед зууш, салат, жимс жимсгэнэ, ааруул, ээзгий, баяслаг зэрэг сүүн бүтээгдэхүүн өгч хэвшвэл хүүхэд өөрт хэрэгтэй бүхий л амин дэмийг авч чадна. Худалдаанд байгаа бүх бүтээгдэхүүнд давс байгааг тооцож, гэрийн хоол цайг давс султай хийх нь зүйтэй.

-Хүүхдүүдийн дунд нойр булчирхайн үрэвсэл ихэссэн талаар сүүлийн үед ихээр яригдаж байгаа. Танай эмнэлэгт ийм тохиолдол гардаг уу?

-Хүүхдийн өглөөний цайнд шарсан хуурсан зүйл идүүлэх, хагас боловсруулсан, давсалсан бүтээгдэхүүн өгөх нь буруу юм. Эхлээд бүлээн ус уулгаж, хэсэг хугацааны дараа усанд буцалгасан, эсвэл ууранд жигнэсэн хоол хүнс өгөх нь зүйтэй.

Манай эмнэлэгт нойр булчирхайн үрэвсэл оношлогдож байгаа хүүхдүүдийн аав ээжээс асуухад өглөө бүр хиам өндөг шарж идүүлдэг, өглөө бүр каш чанаж өгдөг, хоол идсэний дараа амттан, зайрмаг, чипс, ундаа уудаг гэсэн өгүүлэмжтэй байна. Мөн хүүхэд өглөөний цай уухгүй яваад 11:00 цагийн үед өлсөөд гаднаас тосонд шарсан хуушуур, пирошки, хавчуургатай талх, бэлэн гоймон, чихэр амттан зэргийг иддэг гэж хариулж байна. Ер нь аав ээж юу идэж байна хүүхэд түүнийг дуурайна. Аав ээж хөргөгчинд юу авч ирж хийсэн байна, түүнийг л иднэ. Сургуулийн орчинд худалдаалж байгаа зүйл, гэрийн хөргөгчинд байгаа зүйлсэд л хянамгай хандмаар санагддаг.

Би зуны улиралд өглөө Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд алхдаг юм. Орох хэсэгт байгаа жижиг худалдааны цэгүүд цонхон дээрээ бэлэн гоймонг төрөл төрөл, өнгө өнгөөр нь өрсөн харагддаг. Бас чихэр амттан, хийжүүлсэн ундаа, жүүс, зайрмаг гэх мэт. Би дотроо Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн үндэстнийг хордуулах хүрээлэн болчих бий гэж боддог. Өглөө оройн цагаар нялх биетэй эхчүүд, хүүхдүүд очиж салхилдаг газар тийм зүйл худалдаалж байгаа нь маш харамсалтай.

-Хүүхдийн хоол тэжээлийн талаар ярилцсан болохоор, хүүхдийн таргалалтын талаар асуумаар санагдлаа. Хүүхдийн таргалалт гэж юуг хэлээд байна вэ. Ямар үед эцэг эхчүүд эмнэлэгт хандах ёстой вэ?

-Эхлээд хүүхэд жингээ нэмэхэд мярайтай, эгдүүтэй хөөрхөн харагддаг. Хэсэг хугацааны дараа аав ээжүүд хэтэрхий таргаллаа гээд хожимдож эмчид хандах нь олон байх юм. Арьсан дээр язрал үүсээд, хүзүү суга харлаж халтартаад ирвэл оройтож байгаагийн шинж. Тиймээс хоол зүйч болон хүүхдийн эмчид аль болох эрт хандах нь зүйтэй.

Хүүхэд таргалж байгаа гол шалтгаан бол илчлэгийн илүүдэл, хөдөлгөөн бага байх. Ялангуяа муу нүүрс ус. Гликемийн индекс өндөр, нөгөө алаг эрээн нүд тусам цаастай амттангууд, хийжүүлсэн ундаа, түргэн хоолнууд. Ийм муу нүүрс усыг идэх тусам улам өлсөж, улам ам цангана. Цусан дахь сахарыг өсгөж, үүнийг багасгах гэж инсулин ихээр ялгарах болно. Ингээд идээд байхад өлсөх, уугаад байхад цангаж, улмаар хүзүү суга харлаж халтарддаг. Мөн арьс язарна. Жингийн илүүдэл нь хүүхдүүдийн бүх эрхтэнд маш сөрөг нөлөөтэй. Хичээл сурлага, бүтээмжинд ч муугаар нөлөөлнө. Цаашид сахарын өвчний суурь болох эрсдэлтэй. Ховор тохиолдолд хүүхдийн таргалалт нь ууж байгаа эмийн шалтгаантай, зарим өвчний улмаас байж болно.

-Өвчний улмаас таргалж байгааг аав ээжүүд ялгаж, мэдэж болох уу?

-Дааврын эм бэлдмэл хэрэглэж байгаа үед, мөн дотоод шүүрлийн булчирхайн эмгэгүүдийн үед хүүхэд хоолноос хамааралгүй таргална. Өглөө босоход толгой өвдөх, өвдөлт эмэнд намдахгүй байх, булчин сулрах, нүдний хараа муудах, зураг давхардаж харагдах, бүдэг харагдах, гэнэт гэрэл гялбах, бөөлжих зэрэг шалтгаантай байж болно.

-Хүүхэд жингээ нэмж эхлэх үеэс юуг анхаарах вэ?

-Хэрэв хүүхэд жингээ нэмж эхэлбэл юун түрүүнд өдрийн тэмдэглэл хөтлөөд хүүхдийн эмч, хоол зүйчид үзүүлж зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Жин нэмж байна гээд хүүхдийн хоолны нүүрс ус хорих нь аюултай. Эрчимтэй өсөж байгаа хүүхдэд сайн нүүрс ус хэрэгтэй. Эмч өдрийн тэмдэглэлийг хараад буруу зүйлсийг хэрхэн зөв болгох талаар зөвлөнө. Мууг сайнаар, болохгүйг болох хүнсээр сольж өгнө гэсэн үг. Мөн шаардлагатай бол цусны сахар, инсулин, өөх тос, элэгний үйл ажиллагаа, цас, нойр булчирхай, өнчин тархи гэх мэт эрхтний эмгэг бий эсэхийг шинжилгээ хийж шалгадаг. Хэрэв үгүй бол зөвхөн хүүхдийг бус гэр бүлийн хооллолт, хэв маягийг өөрчлөх нь үр дүнтэй.

Б.ЭНХЗАЯА

 

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Р. Сэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-УИХ-ын анхны 126 гишүүнтэй парламентад та говийн бүсийг төлөөлөн хамгийн олон саналаар сонгогдон гарч ирлээ. Таны хувьд өмнө нь Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан. Юуны өмнө энэхүү томсгосон парламентын бүрэн эрхийн хугацаа эхэлсэнтэй холбогдуулан та сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу?

– УИХ-ын сонгууль амжилттай явагдаж өндөрлөсөн. Анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдээд намрын чуулганаа эхлүүллээ. Энэ парламентад говийн бүсээс долоон хүн сонгогдон энэ бүс нутгийн хөгжлийн төлөө, хүн ардын төлөөлөл болон орж ирсэнд баяртай байгаа. Миний хувьд бүсчилсэн хөгжлийн

бодлогыг анхаас нь дэмжиж ирсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улсын парламентад сонгогдсон гишүүн болгон гарч ирсэн тойргоо л ярьцгаадаг байсан. Үүнд цэг тавьсан сонгууль боллоо гэж бодож байгаа. Одоо бид нэгэнтэйгээ нэгдэж, нэгдмэл нэг бодлого явуулж байж хөгжинө. Энэ утгаараа говийн бүсэд багтсан дөрвөн аймаг нэгэнтэйгээ давуу болон сул талаа уялдуулан ажиллах шаардлага зүй ёсоор ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, өмнө тус тусдаа асуудлаа ярьдаг байсан бол одоо хамтраад зовлон жаргалаа ярьж, шийдэхийн төлөө явдаг болсон нь бүсчилсэн хөгжлийн хамгийн том давуу тал гэж ойлгож байна. Долоон гишүүн говийн бүсээс сонгогдсон ч жагсаалтаар говьд хайртай, говийн асуудлыг ойлгодог, мэдэрдэг олон гишүүн энэхүү парламентад гарч ирсэн. Тиймээс цаашид говийн асуудал, говьд амьдарч байгаа олон мянган хүмүүсийн аж амьдрал дээшилнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Дээшлүүлэхийн тулд, тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдэхийн тулд л бид нэгдэж ажиллана.

-Манай улсын эдийн засгийг нуруун дээрээ авч яваа салбар бол уул уурхайн салбар. Уурхайн ихэнх нь говьд үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ бүс нутгийн цаашдын том зорилго чиглэл юу байхаар байна вэ. Байгалийн баялгаа олборлоод түүхийгээр нь экспортлоод л яваад байх уу. Илүү үр өгөөжтэй эдийн засгийн өсөлттэй, байгаль орчинд ээлтэй байлгахын тулд ямар зохицуулалт хэрэгтэй вэ?

-Ирэх оны байдлаар Монгол Улсын 21 аймгаас Дархан-Уул, Дорноговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Орхон аймгууд улсын төсөвт нэг их наяд 903 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэх ёстой.

Тэгвэл Өмнөговь аймаг дангаараа нэг их наяд 754 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр орж ирсэн нь орон нутгаас улсын төсөвт төвлөрүүлэх нийт орлогын 92 хувь нь оногдож байна гэсэн үг. Харин үлдэж буй 16 аймгийн төсөвт ерөнхий дүнгээр 527 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэг улсын төсвөөс олгоно. Эндээс харвал, манай аймаг бусад аймгуудынхаа татаасыг даагаад зогсохгүй нэг их наяд 200 гаруй тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлж байна. Үүнээс гадна тус аймагт Оюу толгой, Таван толгой, Нарийн сухайт тэргүүтэй уул уурхайн голлох 14 компани үйл ажиллагаа явуулдаг. 2025 оны төсөвт ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоор таван их наяд 644 тэрбум төгрөг улсын төсөвт төвлөрүүлнэ. Зөвхөн нүүрс, зэсийн баяжмалын экспортын нөлөөгөөр ирэх онд уул уурхайн салбар нэгдсэн төсвийн нийт орлогын 31 хувийг бүрдүүлнэ. Энд уул уурхайн олборлолт дагасан салбаруудын төсөвт оруулж буй орлогыг тооцоогүй. Хүнсний салбараас авахуулаад уул уурхайн томоохон техникийн сэлбэг хэрэгслийн гаалийн импортын татвар, нефтийн бүтээгдэхүүний онцгой татвар зэргийг тооцвол маш их мөнгөн дүн гарна.

-Өөрөөр хэлбэл, Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрээс олборлож байгаа түүхий эд Монгол Улсын эдийн засгийг нуруундаа үүрч яваа гэдгийг та хэлж байна, тийм үү?

-2010 онд Өмнөговийн ДНБ-ий дийлэнх буюу 69.5 хувийг уул уурхай бүрдүүлж байсан бол 2021 оны байдлаар энэ тоо 29.8 хувь болтлоо буурч эсрэгээрээ үйлдвэрийнх 44.9 хувь болж өссөн гэдгээс уул уурхайн салбарын өсөлт нь бусад салбарыг нь дэмжиж хөгжүүлсэн дүр зураг бий. Гэхдээ энэ байдлаа цаашид улам бүр гүнзгийрүүлэх чиглэлд анхаарах ёстой. Байгалийн баялгаа олборлоод экспортлоод л яваад байх уу гэдэг асуудлыг дан ганц Өмнөговийн шийдэх асуудал биш. Монгол Улсын ойрын болон дунд хугацаанд шийдэх чухал асуудлын нэг гэдэгтэй би санал нэг байна. Илүү үр өгөөжтэй эдийн засгийн өсөлттэй, байгаль орчинд ээлтэй байлгахын тулд орон нутагт тодорхой хэмжээний санхүүжилтийг үлдээх зохицуулалт хэрэгтэй байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд, манай аймагт орж буй орлогоос улсын төсөвт төвлөрүүлэх орлогын хэмжээ жилээс жилд огцом өсч байгаа атлаа улсын төсвөөс хөрөнгө оруулалтаар өчүүхэн хөрөнгө тавигдаж ирсэн нь нууц биш.

-Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар та юу хэлэх вэ. Засагт гурван намын төлөөлөл орсон. Өмнө ийм Засгийн газар байсан эсэхийг мэдэхгүй ч олон намын төлөөлөл гүйцэтгэл засаглалдаа орж ажиллахын давуу тал, ач холбогдлыг та УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ямар байдлаар харж байгаа вэ?

-Гурван нам хамтарч шинэ Засгийн газар бүрдүүлсэн. Мэдээж өөр өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гээд гурван тийш чангаах шаардлагагүй гэж бодож байна. Томоохон төслийн хувьд дэд бүтэц, улс орны цаашдын хөгжилд нэмэр болохуйц төсөл хөтөлбөр эхлүүлж байгааг дэмжиж байгаа. Бид эрчим хүчээ гаднаас экспортоор авалгүй өөрсдөө бие даан шийдвэрлэх ёстой. Улс орны хөгжлийг эрчим хүчгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Мөн гадаад өрийн асуудалдаа анхаарах цаг ирлээ гэж бодож байна. Манай нийт иргэдийн арилжааны банкнаас авсан зээл ганц жилийн дотор 14 их наядаас 19.7 их наяд буюу даруй 5.7 их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн гэх статистик энэ оны хагас жилийн тайланд харагдсан. Ломбард, ББСБ, хоршоо энэ тэрийг оруулбал бүр их тоо гарах байх. Тэгэхээр улс орны төдийгүй иргэдийн, өрхийн зээл санаа зовоох асуудал болжээ. Үүнээс гадна, Статистикийн бизнес регистрийн санд 2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар бүртгэлтэй 245 мянган хуулийн этгээдийн 40 хувь нь үйл ажиллагаа явуулж, 60 хувь нь үйл ажиллагаа явуулаагүй байна. Үүний голлох хувийг төсөв, мөнгөний бодлого оновчгүй байгаатай холбоотой гэж үзэхээс өөр арга байхгүй. Миний хувьд төр нь бүтээн байгуулалт хийхээс илүүтэй хувийн хэвшилдээ орон зай үлдээх ёстой гэдэг үзэл баримтлал дээр хатуу зогсдог. Дээр дурдсан асуудлууд хамтарсан Засгийн газрын хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажил гэж хэлнэ.

-Намрын чуулган эхэллээ. Энэ чуулганаар мэдээж Төсвийн тухай хуулийг хэлэлцэн батлах ёстой. Тэр утгаараа ер нь манай улс Төсвийн тухай хуулиа ямар байдлаар батлах ёстой вэ. Төсөв батлахаас хамаарч эдийн засгийн болон нийгэм, улс орны хөгжил шалтгаалж байгаа шүү дээ?

-Төсвийн төслийг гоё ганган уриа лоозонгоор чимэглэхэд анхаарах бус харин эдийн засгийн хямралын эхлэлийг тавьдаггүй, өрийн хэмжээ нэмэгдүүлэхгүй, эдийн засгийн тэлэлт нь өрх гэрийн санхүү, аж ахуйн нэгж бүрийн үйл ажиллагааг дэмжсэн аливаа алдаа, дутагдлаа цаг хугацаа алдалгүй шийдвэрлэхэд чиглэгдэх ёстой. Төсвийн тогтвортой байдлын хууль, Төсвийн хууль бол маш чамбай хуулиуд. Иймээс дээрх хоёр хуулиа чанд мөрдөөд ажиллаж чадвал төсөв элдэв шүүмжлэлээс хол байж нийгэм, улс орны хөгжилд бодитой нөлөө үзүүлж чадна. Сүүлийн жилүүдэд халамж хавтгайрлаа, хувийн хэвшлийн орон зайг төр булааж байна, татварын дарамт өндөр байна зэрэг шүүмжлэлүүд их гарах болсон. Намууд хамтдаа өмнө нь дангаараа шийдэж чаддаггүй байсан олон асуудлын ард гарна гэж найдаж байна. Миний хувьд төсвийн хөрөнгө оруулалтад их анхаарч ажиллах болно. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын хуваарилалт, байршуулалт жигд, эдийн засгийн үр ашигтай, нийгмийн ач холбогдолтой байх зарчим алдагдаж буйд санаа зовниж явдаг. Тухайлбал, өнгөрсөн жилийн улсын төсвийг харахад Хэнтий аймгийн нэг хүнд ногдох төсвийн хөрөнгө оруулалт 14 сая 507 мянган төгрөг байхад Өмнөговь аймгийн хувьд 541 мянга, Орхон аймагт 931 мянган төгрөг оногдохоор байсан. Мөн батлагдсан тодотголын хөрөнгө оруулалтын мянга гаруй арга хэмжээний 80 хувь нь цаашид төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлэхээр харагдаж байна. Иймээс хөрөнгө оруулалтыг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж, ердөө 241-ийг нь царцаахад 927 тэрбум төгрөг хэмнэх боломж харагдаж байсан. Энэ хөрөнгөөр Монгол Улсын нийтлэг эрх ашгийг илэрхийлэх төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх нь зүйд нийцнэ гэж үздэг. Үндсэн хуулиндаа Монгол Улсын иргэн эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах баталгаатай эрх эдэлнэ гэж маш тодорхой заасан. Харамсалтай нь, манай иргэд хорт хавдрын хэд хэдэн өвчлөлийн тоогоор дэлхийд тэргүүлж байна. Иймээс төсвийн хөрөнгө оруулалтын хөрөнгөөр хавдрын өвчнийг эрт илрүүлэх, эмчлэх эмнэлэг барих ёстой юм. Жил бүр олон зуун сая ам.долларыг импортын эрчим хүчний зардалд өгөх биш, харин өөрсдөө үйлдвэрлэх бүтээн байгуулалт хийх ёстой. Хөрөнгө оруулалтын бодлогоо эрс шинэчилж урсгал зардлыг нэмэхгүй, ажлын байрыг олноор нэмэх үндэсний үйлдвэрлэлийн салбарт нийт хөрөнгө оруулалтын 60 хувийг төлөвлөх чиглэлд санал санаачилга гаргаж ажиллах болно.

-Та энэ УИХ-д Эдийн засгийн байнгын хороог ахлахаар болсон. Ер нь Монгол Улсын эдийн засгийн ойрын таван жилийн дараахь дүр зургийг та ямар байх бол гэж харж байна. Эдийн засгаа илүү хурдацтай өсгөхөд эрх зүйн ямар өөрчлөлт дутагдаж байна вэ?

-Монгол Улсын эдийн засаг 2023 онд долоон хувь өссөн байна. Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл нэмэгдэж, хувийн хэрэглээ сэргэн, төсвийн зардал тэлснээр эдийн засгийн өсөлтийг голлон тодорхойлж. “КОВИД-19 цар тахал, БНХАУ-тай хиллэдэг худалдааны боомтууд дахь хязгаарлалтууд, Украин дахь Оросын халдлага зэрэг гадаад орчны сөрөг нөлөө, цочролын улмаас Монгол Улсын эдийн засагт өнгөрсөн гурван жилийн турш хүндрэлтэй байсан. Гэвч экспортын эрэлт огцом сэргэсэн явдал нь эдийн засагт нөлөөллөө. Монгол Улсын эдийн засаг 2023 онд уул уурхайн салбарын өсөлтөд тулгуурлан эрчимтэй өссөн гэж дүгнэж болно. Монгол Улс бараг 70 сая тонн нүүрс экспортолж урьдчилсан байдлаар есөн тэрбум ам.долларын орлого олжээ. Гэсэн хэдий ч эдийн засгийн өсөлт жигд бус байна. Уул уурхайн бус салбарын идэвхжил харьцангуй сул байгаа нь эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэт өндөр хамааралтай болж. Уг салбарын мөчлөгийн хэлбэлзэлд улам ихээр өртөмтгий болсныг харуулж байна. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр Монгол Улсын эдийн засаг 5.6 хувьтай гэдгийг Монголбанкнаас гаргасан байна лээ. Нөгөөтэйгүүр УИХ-аас тэргүүлэх 14 чиглэлийг баталсан. Үүнээс эхний дөрвийг нь нэн яаралтай батлуулах ёстой гэсэн асуудлыг Засгийн газраас УИХ-д оруулж ирсэн байгаа. Энэ чиглэлээр бид ажиллана. Мөн хил дамнан тавигдах төмөр замын холболтуудыг шийдвэрлэх асуудлыг хэлэлцэнэ. Мөн Тавантолгойн станц, Эрдэнэбүрэн, Эгийн голын усан цахилгаан станцуудын асуудлыг нэн яаралтай хэлэлцэхээр төлөвлөж байгаа.

-Цаашид эдийн засаг ямар байдлаар өсөх бол?

-Дунд хугацаанд эдийн засгийн өсөлт хурдсаж, 2025-2026 онуудад дунджаар зургаан хувийг давах төлөв бий. Үүнд Оюу толгойн олборлолт 2025 он гэхэд энэ оны түвшнээс хоёр дахин нэмэгдэх хүлээлт байна. Гэхдээ эдийн засгийн төлөвт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй томоохон эрсдэлүүд байсаар байна. Тухайлбал, БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс доогуур байх, нүүрсний оффтейк гэрээний тодорхой бус байдал зэргээс шалтгаалан уул уурхайн экспорт төсөөллөөс бага байх боломжтой. Мөн дотоодод төсөв улам тэлэх, Ойрхи Дорнод дахь геополитикийн хурцадмал байдлаас шалтгаалж газрын тосны үнэ өсөх зэрэг хүчин зүйлүүд инфляцийн дарамтыг бий болгож болзошгүй байна. Уул уурхайн түүхий эдийн экспорт огцом тэлснээр Монгол Улсын макро эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал сайжирч байгаа. Энэхүү эерэг нөхцөл байдлыг цаашдаа тогтвортой хадгалахад эдийн засгийг төрөлжүүлэх, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлд тэсвэртэй байдлыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн бүтцийн өөрчлөлт, бодлогыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх нь чухал юм. Инфляцийн дарамтыг бууруулж, макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг бэхжүүлэхийн тулд төсвийн тэлэлтийг сааруулах ёстой. Ингэснээр эдийн засагт хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, гадаад хөрөнгийн зах зээлд Монгол Улсад итгэх итгэлийг бэхжүүлэх боломж бүрдэнэ. Сүүлийн жилүүдэд анхаарал татах болсон үнийн хөөрөгдөлтийг үүсгэхгүйгээр өрхийн бодит хэрэглээг хамгаалахын тулд нийгмийн хамгааллын бодлогоо хэт хавтгайруулах биш, үр ашгийг сайжруулах, илүү оновчтой арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Дунд хугацаанд төсвийн хуримтлалыг дахин бүрдүүлж, улмаар эдийн засагт үүсэх аливаа сөрөг нөлөөлөлд хариу арга хэмжээ авах бодлогын орон зайг бий болгох, ирээдүйд хийгдэх хөрөнгө оруулалтуудад шаардагдах хуримтлалыг бий болгох нь чухал. Түүнчлэн цахим үйлчилгээг хөгжүүлэх замаар эдийн засгийн төрөлжилтийг дэмжих шаардлагатай байгаа.

-Хууль тогтоогчийнхоо хувьд энэ бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ямар хуулийн төсөл боловсруулж, УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлэх төлөвлөгөөтэй, зорилготой байгаа вэ?

-Хэд хэдэн хуулийн төслүүд дээр сууж байна. Татварын орчныг таатай болгох асуудлаар судалгаа хийж байгаа. Үүнд, НӨАТ-ыг хэмжээг багасгах хуулийн төслийг зарим гишүүдийн хамт өргөн барихаар ажиллаж байна.

-Баялгийн сангийн тухай хууль хэрэгжиж эхлээд удаагүй байна. Энэ хуулийн хэрэгжилт бүрэн дүүрэн хэрэгжиж байж иргэд байгалийн баялгаасаа бодитой хувь хишиг хүртэх боломжтой гэж хараад байгаа. Энэ асуудлаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Газрын хэвлийн баялаг нь нэг удаагийн буюу шавхагдах шинжтэй, улсын эдийн засагт олборлох салбар томоохон байр суурь эзэлснээс хамаарч бусад салбарт сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Түүнчлэн олборлолтын үйл ажиллагаа нь тухайн хэсэг нутаг дэвсгэрийг хамран явагддагаас үүдэн тухайн нутаг дэвсгэртээ сөрөг болон эерэг нөлөөллийг бий болгож байдаг зэрэг асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд байгалийн баялгаас олсон орлого, үр шимийг зөв удирдах хэрэгцээ, шаардлага үүсдэг. Монгол Улсын тухайд Баялгийн сантай болох зорилгоор 2007 онд Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн тухай хууль, 2009 онд Хүний хөгжлийн сангийн тухай хууль, 2010 онд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль, 2016 онд Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулиудыг баталж хэрэгжүүлж ирсэн. Эдгээр сан байгалийн баялгаас олсон орлогыг хуримтлуулан, тодорхой зорилгоор зарцуулалт, хуваарилалт хийхийг зорьж байсан боловч сангийн хөрөнгийг ашиг олох, арвижуулах зорилгоор төсөл, хөтөлбөр санхүүжүүлэхэд биш, харин бэлэн мөнгө тараах байдлаар зарцуулснаас болж төсөвт өрийн дарамт үүсгэж, эдгээр сан цаашид үйл ажиллагаа явуулах боломжгүйд хүрсэн байдаг. Тиймээс Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлж чадахуйц зорилго, зохицуулалт бүхий Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг өнгөрсөн парламент УИХ сонгуулийн өмнөхөн баталсан. Гэхдээ л олон шүүмжлэл дагуулж байх шиг байна. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс 73 орчим тэрбум ам.долларын уул уурхайн бүтээгдэхүүн олборлон гаргасан ч олсон орлогынхоо 100 төгрөг тутмын ердөө нэг төгрөгийг нь хуримтлуулж үлдсэн 99 төгрөгийг үрж дуусгажээ. Үр дүнд нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чанарын ахиц гарсангүй, байгаль орчин доройтлоо. Иймд эрдэс баялгийн орлогыг сонгуулиас сонгуулийн хооронд улстөрчдийн үзэмжээр зарцуулдаг явдлыг таслан зогсоож Үндэсний баялгийн санг жинхэнэ утгаар нь байгуулан Монгол Улсын урт хугацааны эдийн засгийн хөгжил, хүн амын хангалуун амьдралын баталгаа болгох ёстой. Үүний тулд Баялгийн санг хараат бусаар, тогтвортой ажиллуулах сайн засаглал, улс төрийн зөвшилцөл шаардлагатай гэж үздэг.

-Гишүүд, сайд нарын тоо нэмэгдсэн. Дагаад төрийн албан хаагчдын тоо ч нэмэгдлээ. Ингэхээр мэдээж төрийн байгууллагын зардал өснө. Угтаа энэ зардлыг яаж бууруулах вэ гэдэг рүү төр бодлогоо чиглүүлэх ёстой байх. Нөгөөтэйгүүр хувийн хэвшлээ Монголын төр дэмжиж байж улс орны эдийн засаг өсдөгийг бид мэдэж байгаа. Төрийн оролцоог багасгаж, хувийн хэвшлээ дэмжих асуудлаарх таны байр суурь ямар байдаг вэ?

-Өнөөдөр манай улсад 226 мянган төрийн албан хаагчид, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд, төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 66 мянган иргэн ажиллаж байгаа нь том тоо. Нэмээд 510 мянган ахмадууд тэтгэвэр, тэтгэмж авч байна. Инфляци өнгөрсөн жилүүдэд өндөр хувьтай байсан тул төрөөс хэд хэдэн удаа цалин тэтгэвэр нэмсэн нь төсвийн урсгал зардлыг өсгөсөн нь үнэн. Мөн төсвийн тэлэлт хувийн хэвшлийн орон зайг булааж байгаа гэсэн шүүмжлэл байсаар байна. Энэ нь төсөвт зоригтой шинэчлэл хийхийг шаардаж байна гэсэн үг. Яаж төсвийн тэлэлтийг зогсоох вэ гэдэг асуудлаас эхлэх байх. Олон гарц гаргалгаа бий. Тухайлбал, төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг анхаарах ёстой. Олон жил дамнан өртөг нь өсдөг. Хэт өндөр мөнгөн дүнтэй атлаа иргэдийн амьдралд наалдахгүй олон төсөл хөтөлбөр төсөвт орж ирдэг. Мөн гадаад зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжиж буй төсөл хөтөлбөрийн үр дүнд анхаарах ёстой. Эдийн засгаа солонгоруулж, хувийн хэвшлээ төсвийн бодлогоор дэмжиж чадвал энэ бүхнийг засаж залруулах тийм хүнд асуудал биш болов уу. Энэ цагт гурван нам хамтарч нэг зорилгын төлөө ажиллаж чадвал энэ зорилгодоо хүрч чадна гэсэн итгэл надад байна. Төлөвлөсөн, хэрэгжүүлэх ажлууд ч их байна. Хэдийгээр ярих хийхийн тал гэж ярьдаг ч миний хувьд ярихаасаа илүүтэй хийж бүтээхэд гол анхаарлаа хандуулдаг.

-Орон нутгийн сонгууль ид үргэлжилж байна. Таны хувьд Их хуралд орж ирэхээсээ өмнө Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан хүн. Тус аймгийн хувьд өнгөрсөн хугацаанд АН олонх болж засаглаж ирсэн. Чамгүй ололт амжилт гаргаж ажилласан гэдгийг орон нутгийнхан тань хэлдэг. Одоо танай орон нутгийн нам ямар мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлэн өрсөлдөж байна вэ?

-Ардчилсан намын хувьд “Өсөлттэй Өмнөговь” хөтөлбөрийг дэвшүүлэн залуучууд маань өрсөлдөж байгаа. Хөтөлбөрийн гол зорилго, агуулга бол эдийн засгийн өсөлтийг өрх болгонд оруулъя гэдэг үндсэн санаагаа дэвшүүлсэн. Өмнөговь аймагт нийт 14 том уурхай ажиллаж байгаа. Эдгээр уул, уурхайн компаниудын үйл ажиллагааг эхлүүлэхэд нь манай говьчууд ямар нэгэн тээг, эсэргүүцэл огт үзүүлж байгаагүй. Нөгөөтэйгүүр эдгээр компаниудын Монгол Улсын төсөвт үзүүлж байгаа орлого маш өндөр. Улсын төсвийн 50 гаруй хувийг дангаараа бүрдүүлдэг гэж хэлж болно. Энэ утгаараа Монгол Улсын эдийн засгийг бүрдүүлж байгаа аймаг Өмнөговь мөн л юм бол тэнд амьдарч байгаа иргэн, айл өрх бүрийн аж амьдралд энэхүү эдийн засгийн өсөлт хамгийн түрүүнд мэдрэгдэж байх хэрэгтэй. Говийн бүсэд амьдарч байгаа өрх айл бүрийн үүдээр энэхүү өсөлт орж байх шаардлагатай. Уул уурхайд бэлчээрээ алдсан, бэлчээрийн нөөцгүй болсон иргэдийн аж амьдралыг анхаарах нь чухал юм. Тиймээс “Өсөлттэй Өмнөговь” гэдэг бол эдийн засгийн өсөлтийг аймгийнхаа иргэн, өрх айлын аж амьдрал, эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн асуудлыг нь шийдэхийн төлөө бодитой дэмжлэг болгон оруулж байх зорилттой байгаа юм. Энэ утгаараа Өмнөговь аймгийг цаашид авч явах баг, хамт олонд нутгийн зон олон нь итгэж, найдаж байгаа. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд бидний хувьд “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрөөр дамжуулан байгалийн баялгаас өмнөговьчууд давуу байдлаар ногдол ашиг хүртэж байх асуудлыг ярьсан. Учир нь энэ нутгийн хүмүүс бол говь нутгийн эзэд нь гэдэг санаагаар “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийг оруулж ирж байсан. Үүнийгээ ч ажил хэрэг болгон орон нутгийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдээс орж ирсэн ногдол ашгаас иргэн бүрдээ 500 мянган төгрөгийг олгодог байсан. Харамсалтай нь үүнийг Өмнөговь аймгийн МАН-ынхан эрс эсэргүүцэн зогсоож байсан. Гэвч бид “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийг зогсоогоогүй. Одоо ч үргэлжиллээд явж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд бид 4300 төрийн албан хаагчийнхаа цалинг нэмсэн. Хашаандаа сайхан амьдрах боломжийг нь олгосон. Говьд саяар тоологдох мод тарилаа. Цахилгаан дулаанд олон айл өрхүүдийг холбосон. Үүгээрээ агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого барьж ажиллалаа. Даланзадгад хотыг утаагүй болгох ажил дээр ахицтай ажиллалаа. Цаашид Өмнөговь аймгийн иргэдийн ажиллах, амьдрах орчин улам илүү дээшлээсэй. “Нутгийн хишиг” хөтөлбөр цаашид хэрэгжээд яваасай. Зах хязгаарын сумдад ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдын маань цалин өндөр хэвээрээ үргэлжлээсэй. Эхлүүлсэн олон сайн ажлууд гацалтгүй улам төгөлдөржиж, говийн хүний аж амьдралд эдийн засгийн өсөлт болгон хамгийн түрүүнд мэдрэгдэж байгаасай гэж хүсч байна. Ингэхийн тулд Өмнөговь аймгийн Ардчилсан нам заавал засаглах, олонх болох шаардлагатай гэдгийг манай зон олон сайн мэдэж байгаад эргэлзэхгүй байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Цахим хөгжил, инноваци, харилцаа холбооны яамны Кибер аюулгүй байдлын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Э.Насанбаттай кибер аюулгүй байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Кибер аюулгүй байдлын зөвлөлдөх уулзалтаар хэлэлцэж буй асуудлын ач холбогдлын талаар ярихгүй юу?

-Манай яам ИБУИНХУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яам, Япон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага ЖАЙКА, Оксфордын их сургуулийн Кибер аюулгүй байдлын чадавхын төвтэй хамтран “Монгол Улсын кибер аюулгүй байдлын өнөөгийн түвшнийг үнэлэх” судалгааг хийж байна. Энэхүү судалгааг хийснээр Монгол Улсын кибер аюулгүй байдлыг хангах өнөөгийн нөхцөл байдал, хүчин чармайлтыг бодитойгоор тодорхойлж, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүдийг тодорхойлох, кибер аюулгүй байдлын талаарх мэдлэг, чадавхыг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг оновчтой зохион байгуулах, гадаад, дотоод хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлэх, хувийн хэвшил, иргэдийн кибер аюулгүй байдлыг хангах бодлого төлөвлөлтөд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх шийдлийг тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой.

-Кибер аюулгүй байдал гэдэгт ямар ойлголтыг хамааруулдаг вэ?

-”Кибер аюулгүй байдал” гэж кибер орчинд мэдээллийн бүрэн бүтэн, нууцлагдсан, хүртээмжтэй байдал хангагдсан байхыг хэлнэ.

-Манай орны кибер аюулгүй байдлын өнөөгийн түвшин ямар байна вэ?

-Манай улс Олон улсын Цахилгаан холбооны байгууллагaас “Олон улсын Кибер аюулгүй байдлын индексээр 3-р буюу “бэхжиж буй” гэсэн түвшинд үнэлэгдсэн. Энэ удаагийн тайлан нь 2020 оны тайлангаас ялгаатай нь улс орнуудын гүйцэтгэлийг эрэмбээр бус түвшнээр ангилж харуулсан. Энэ хүрээнд Монгол Улсын кибер аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр гаргасан хүчин чармайлтын ахиц дэвшлийг онооны үзүүлэлтээр харвал 2020 онд Монгол Улс 26.20 оноотойгоор дэлхийн 194 орноос 120 дугаарт эрэмбэлэгдсэн бол энэ удаад 56.36 оноотойгоор 103 дугаарт эрэмбэлэгдэж, 17 байр урагшилсан үзүүлэлттэй байна. Уг үнэлгээг тулгуур хэмжигдэхүүн бүрээр нарийвчлан авч үзвэл Монгол Улс нь хууль эрх зүй, бүтэц зохион байгуулалт, чадавх бэхжүүлэлтийн хувьд эрчимтэй өсөлтийг үзүүлж, Ази Номхон далайн бүс нутгийн дундаж үнэлгээг хангасан үзүүлэлттэй байна. Ялангуяа хууль эрх зүйн хувьд тус тулгуур хэмжигдэхүүний дээд үзүүлэлт болох 20 оноонд ойртож очсон нь 2021 оноос хойш Кибер аюулгүй байдлын тухай хууль, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хууль, тэдгээрийг дагалдан гарах дүрэм, журмуудыг баталж хууль эрх зүйн орчныг тасралтгүй сайжруулсан үр дүнг илтгэж байна.

-Манай оронд кибер халдлага, зөрчил хэр гарч байна вэ. Энэ талаарх тоо баримт бий юу?

-Иргэн хуулийн этгээд рүү чиглэсэн кибер халдлага, зөрчил долоон хоногт дунджаар 38 компанийн 8699 IP хаягт 91788 удаагийн сэжигтэй хандалт илэрсэн байна. Үүний 55495 нь хортой код, 29252 системд дүрмийн бусаар нэвтрэлт хийхийг оролдсон, 3258 удаагийн эмзэг байдал ашигласан, 1884 удаа нууц үг эвдэх оролдлого хийсэн үйлдлүүд байна. Цагдаагийн байгууллагад цахим орчинд үйлдэгдсэн гэмт хэрэг 2018 онд 659 бүртгэгдэж байсан бол 2023 онд 9270 бүртгэгдэж, мөн үеэс 14 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна.

-Ер нь манай улсад гарч буй кибер халдлагуудыг хаанаас хийгээд байна вэ. Дотоодоос уу, гадаадаас уу?

-Кибер халдлага нь ихэвчлэн гадаад улсаас хийгдэж байна.

-Кибер халдлагуудын дийлэнх нь хувь хүн рүү чиглэсэн байдаг уу. Эсвэл албан байгууллага руу юу?

-Кибер халдлага нь ихэвчлэн төр болон хувийн хэвшлийн байгууллагууд руу чиглэсэн байдаг. Төрийн өмчит хуулийн этгээд болон төрийн мэдээллийн нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон байгууллагын мэдээллийн системд чиглэсэн кибер халдлага, зөрчлийг илрүүлэх, таслан зогсоох чиглэлээр Тагнуулын байгууллагын бүтцэд Кибер халдлага зөрчилтэй тэмцэх Үндэсний төв, иргэн, хуулийн итгээд рүү чиглэсэн халдлагыг Цахим хөгжил, инноваци, харилцаа холбооны яамны дэргэд Кибер халдлага зөрчилтэй тэмцэх нийтийн төв, батлан хамгаалах салбар луу чиглэсэн халдлагыг Зэвсэгт хүчний кибер аюулгүй байдлыг хангах байгууллагын бүтцэд Зэвсэгт хүчний төвийг тус тус байгуулсан.

-Ямар салбар халдлагад өртөх хамгийн эрсдэлтэй байдаг бол?

-Эрүүл мэнд, боловсрол, гадаад харилцааны салбарууд руу чиглэсэн халдлагууд түгээмэл. Эдгээр байгууллагууд нь “Онц чухал мэдээллийн дэд бүтэцтэй байгууллагын жагсаалт”-д багтсан байдаг. “Онц чухал мэдээллийн дэд бүтэцтэй байгууллага” гэдэг нь кибер аюулгүй байдал алдагдсанаар хэвийн үйл ажиллагаа нь доголдож Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, нийгэм, эдийн засагт хохирол учруулж болох мэдээллийн систем, мэдээллийн сүлжээ бүхий байгууллагууд юм.

-Буруутай этгээдэд авах арга хэмжээ нь ямар байдаг вэ?

-Кибер аюулгүй байдлын тухай хуулийг зөрчсөн албан тушаалтны үйлдэл нь гэмт хэргийн шинжгүй бол Төрийн албаны тухай хууль, эсхүл Хөдөлмөрийн тухай хуульд заасан хариуцлагыг хүлээлгэнэ. Гэмт хэргийн шинжтэй бол Эрүүгийн хууль, эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэхээр Кибер аюулгүй байдлын тухай хуульд заасан байдаг.

-Улсын эдийн засагт хэр хохиролтой вэ. Мөн өсөлт бууралтыг урьдчилан тодорхойлох боломжтой юу?

-Дээр дурдсанчлан “Онц чухал мэдээллийн дэд бүтэцтэй байгууллагууд”-ын кибер аюулгүй байдал алдагдсанаар хэвийн үйл ажиллагаа нь доголдож Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, нийгэм, эдийн засагт хохирол ноцтой хохирол учруулах эрсдэлтэй байдаг.

Техник, технологи, программ хангамж шинэчлэгдэх бүрт түүнийг дагаад халдлагын төрлүүд өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байдаг тул үүнийг шууд тодорхойлох боломжгүй.

-Манай улс кибер аюулгүй байдлыг хамгаалахын тулд олон улсын байгууллагуудтай хэрхэн хамтарч ажиллаж байна?

-Кибер халдлагад хариу үзүүлэх олон улсын байгууллага болох “FIRST”-д Кибер халдлага, зөрчилтэй тэмцэх Нийтийн төв, Үндэсний төвүүд энэ оны зургадугаар сард гишүүнээр элсэн орж бусад гишүүн орнуудтай кибер халдлагад хариу үзүүлэх, халдлага, зөрчлийн талаар мэдээлэл солилцох боломж бүрдээд байна. Цаашид бүс нутгийн кибер халдлагад хариу үзүүлэх байгууллагуудтай хамтын ажиллагааг эхлүүлэхээр ажиллаж байна.

-Кибер аюулгүй байдлыг хамгаалах чиглэлээр ажилладаг манай орны хүний нөөц хэр байна вэ?

-Дэлхий нийтээр мэдээлэл технологийн хүний нөөцийн хомсдолд ороод байна. Тэр дундаа кибер аюулгүй байдлын мэргэжилтнүүд дутмаг байна. Цахим хөгжил, инноваци, харилцаа холбооны яам нь кибер аюулгүй байдлын хүний нөөцийг хөгжүүлэх төслийг Япон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага ЖАЙКА-тай хамтран хэрэгжүүлж байна. Төслийн хүрээнд 100 гаруй кибер аюулгүй байдлын сургагч багш бэлтгэж, цаашид бэлтгэсэн сургагч багш нараар дамжуулан дотооддоо кибер аюулгүй байдлын мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхээр ажиллаж байна.

-Иргэд өөрсдийнхөө мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Иргэд өөрсдийн цахим ур чадвар, мэдээллийн аюулгүй байдлын мэдлэгээ дээшлүүлэх шаардлагатай бөгөөд нийгмийн сүлжээ, цахим шуудангийн нууц үгийг тогтмол солих, мэдээ мэдээллийн эх сурвалжийг нягтлах, өөрийн орон зайгаа цахим орчинд хадгалж хамгаалах хэрэгтэй. Тус яамны зүгээс цагдаагийн байгууллага, кибер халдлага зөрчилтэй тэмцэх төвүүд, банк санхүүгийн байгууллагуудтай хамтран урьдчилан сэргийлэх ажлыг тогтмол хийж байна.

Ярилцсан Ө.АНХЗАЯА

 

“Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн, Эдийн
засгийн байнгын хорооны дарга Р. Сэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр “Төр нь бүтээн байгуулалт хийхээс илүүтэй хувийн хэвшилдээ тэр орон зайг нь үлдээх ёстой” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай

Ахмад багш Доржийн Түмэн-Өлзий “Барилгын нэгдүгээр ТМС-ийн 60 жилийн ойг улсаас тэмдэглэж өгөөсэй л гэж хүсч байна” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Сонгууль болохоор л зүхдэг Ч.Сайханбилэг, Ц.Элбэгдорж хоёрын хүчинд идэх хоолтой байгаагаа ойлгох цаг болсон“ хэмээн өгүүллээ

Ялагдал болгон нь ялалт байсан гайхамшигт сумоч

СОНГУУЛЬ 2024: Тулгатын баг ДҮҮРГЭЭ АВРАХ УУ?

Жагсагчид “Өнөөдөр бид үр хүүхдээ хүмүүжүүлж чадахгүй, ар гэр маань ямар асуудалтай байгааг мэдэхгүй ажиллаж байна” гэлээ.

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ: Биньямин Нетаньяху: Иран улс том алдаа хийсэн

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Триллер, детектив: “Хандолин”,
“Мадриана, тэнүүлчин хоёр

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ