Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Mandal risk man­agement” компанийн гүйцэтгэх захирал Г.Барсбаатартай ярилцлаа.

-Танай компани ямар зорилгоор хэзээ байгуулагдаж байв?

-Манай компани мэдээлэл харилцаа холбооны чиглэлээр байгуулагдсан. 2022 онд албан ёсоор байгуулагдаад үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Манай компанийн зорилго гэвэл вирус буюу хакеруудаас хамгаалахаас гадна таны мэдээллийг хамгаалах юм. Мэдээлэл гэдэг нь юу байж болох вэ гэхээр ажил, банкны үйлчилгээ зэргээс эхлүүлээд бүх л зүйлээ онлайнаар хийдэг болчихсон энэ үед тэдгээр рүү ямар нэг аккаунтаар нэвтэрдэг. Урьд нь вирус гэхээр флаш залгасны дараа уг компьютер гацдаг, удаан ажилладаг, янз бүрийн сайт руу ордог байсан бол одоо вирус нь тэдгээр аккаунтыг хулгайлдаг буюу нэвтрэх нэр нууц үгийг хулгайлчихдаг гэсэн үг. Яаж вэ гэхээр и-мэйлээ алдлаа гэхэд эрсдэл нь та бүх аккаунт руугаа и-мэйлээр нэвтэрч байгаа. Мөн интернэт банк чинь холбоотой байдаг. Тэгэхээр манай компани энэ бүх эрсдэлийг хараад хүмүүс болон байгууллагын мэдээллийг хамгаалах шаардлагатай юм байна гэж үзсэн. Цахим залилан, гэмт хэрэг маш идэвхтэй байна. Ялангуяа ковидын үед нэлээн эрчимжиж дэлхий даяар 2019-2021 оны хооронд 300 гаруй хувиар цахим гэмт хэрэг өссөн. Манай Монголчууд ч мөн үүнд өртөж байна. Сүүлийн үед монголчууд өөрсдөө хакер хийдэг болчихсон болохоор байгууллага руу болон хувь хүн рүү чиглэсэн цахим гэмт хэрэг ихсээд байна. Байгууллага бол олон улсад шаардлага хангасан бүх программ хангамжаа аваад хүний нөөцөө ажлуулаад явдаг. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн компаниуд орхигдоод байгаа. Нэг бол хангалттай мэдээлэл байдаггүй. Хакераас хамгаална гэхээр яг тодорхой юм үнэхээр байдаггүй.

-Хамгаална гэхээрээ яаж хамгаалах вэ. Өмнө нь вирусээс хамгаалах систем гэж суулгадаг байсан шүү дээ. Одоо ямар үйлчилгээ байдаг вэ?

-Хувь хүний хувьд яаж өөрийгөө хамгаалах вэ гэхээр хүмүүсийн хамгийн түгээмэл өртдөг арга нь Fishing буюу загасчлах гэсэн утгатай халдлага их түгээмэл. Монголд хакердуулсан, аккаунтаа алдсан гэдэг хүмүүсийн 90 гаруй хувь нь энэ Fish­ing гэх халдлагад өртсөн байдаг. Яаж ажилладаг вэ гэхээр тан руу и-мэйл, чатаар түүх ирээд гол нь доор нь линк ирнэ. Уг линкэн дээр дарахад нэг нь таныг хортой веб сайт руу үсэргээд шууд автоматаар таны нөүтбүүкийг таниад таарсан төрлийн вирус суулгачихаж байгаа юм. Бүх юм цахим болчихсон болохоор вирус авахад амархан болчихсон. Fishing-ийн нэг төрөл нь ийм, вируснээс сайт руу үсэргэчихнэ. Хоёр дахь нь миний ордог сайтуудыг дуурайлгасан сайт үүсгээд миний нэвтрэх нэрийг хулгайлдаг. Хамгийн түгээмэл ашигладаг нь фэйсбүүк. Фэйсбүүкээс анзаарсан бол хааяа и-мэйл ирдэг. Таны аккаунтыг хакердах гээд байна, яаралтай энэ линкээр ороод өөрийгөө баталгаажуулаарай гэдэг. Уг нь фэйсбүүкээс иймэрхүү анхааруулга их ирдэг. Гэхдээ хакердах хүн маань уг и-мэйлийг яг дуурайлгаад биччихдэг. Хүн мэдэхгүй, анзаарахгүй дараад орчихно. Энэ үед яаж хамгаалах вэ гэхээр ирж байгаа и-мэйл нь яг хаанаас ирж байгаа вэ гэдгийг дандаа шалгаж байх ёстой. Хуучин бол бичиг үсэг, форматын алдаатай байсан бол одоо хакеруудын арга нь улам нарийссан. Шууд хараад ялгах ямар ч боломжгүй.

-Хуурамч гэдгийг нь таних, шалгах арга бий юу?

-Mouse-аараа дарахаасаа өмнө сумыг нь тухайн линк, и-мэйл дээр аваачаад үзээрэй. Тэгэхээр томроод ямар веб сайт руу үсрэх гэж байгаа нь харагддаг. Гар утсаараа бол линкэн дээрээ удаан дарчихад бодит сайт нь харагдана. Хүмүүс анзаарахгүй, мэдэхгүй, гэнэн зан гаргаад тэрэн дээр дарчихдаг. Тэгээд фэйсбүүкээс гаргачихна. Ингээд фэйсбүүк шиг өөр сайт үүсгэчихнэ. Тэгээд л хүн анзаарахгүй өө би фэйсбүүкээсээ гарчихсан юм байна гээд нэвтрэх нэр нууц үгээ дахин хийчихнэ. Хакерууд түүнийг нь хүлээж суудаг. Нууц үг, нэрийг нь аваад жинхэнэ фэйсбүүк рүү үсэрчихдэг.

-Мэдэхгүй удаан явах тусам ямар хор уршигтай вэ?

-Нэгдүгээрт, тэр хүн хувийн фэйсбүүкт нэвтрээд пэйж ажилуулдаг байлаа гэхэд нэвтэрч ороод админаар нь өөрийгөө нэмээд тэр хүнийг нь хасчихна. Тэгээд тэр хүн сүүлийн хэдэн жил пэйжээ хөгжүүлж, хэдэн ч төгрөг зарсан байдаг ч юм мэдэхгүй шүү дээ. Маш олон хүн пэйжээр дамжуулж орлого олж байгаа. Уг хүний хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа зарцуулан хөгжүүлсэн пэйжээ алдчихаж байна. Хоёрдугаарт, нэр төрөө алдчихаж байгаа юм. Зураг хөргийг нь солиод, болж бүтэхгүй коммент бичээд байвал муухай шүү дээ. Гуравдугаарт, тэр хүний эргэн тойрон дахь хүмүүсийг нь луйвардах гэж оролддог. Яаж вэ гэхээр найзууд руу нь орж хараад ямар машинтай, гар утастай, гэр нь хаана гэх зэргээр хөрөнгийг нь харж байгаад, ямар нэгэн шалтаг зохиож бичээд, мөнгө авчихдаг. Мөнгө төгрөг авч залилахгүй ч гэсэн вирусээ тараана. Зуун төгрөгтэй байснаас зуун найзтай бай гээд вирустэй линкээ тараана. Хакер хийхэд нэг их хөдөлмөр шаардахгүй. Хакер гэхээр хүмүүс кинон дээрээс харснаараа төсөөлдөг. Америк, Орос хаана ч юм нэг харанхуй өрөөнд маш олон дэлгэцүүдийн дунд суучихсан, гоц ухаантай хүн юм нүдээд л банкнаас мөнгө авдаг гэж ойлгодог. Үнэндээ дурын хэн ч хакер болох боломжтой. Үүнийг интернэтээс хайгаад үзвэл ойролцоогоор тавин доллараар бүх программ, зааварчилгааг нь аваад хийхчихдэг болчихсон. Цаашлаад хакерын үйлчилгээ бий болсон. Наад захын англи хэлтэй хэрэглээний программ дээр ажилладаг хүн байхад л үйлчилгээг нь авах бүрэн боломжтой. Үүнээс болоод IT-гийн цөөхөн хэдэн мэргэжил байдаг байсан бол одоо маш олширсон. Нэг бол өрсөлдөгчөө хорлох, мэдээллийг нь авах, хэн нэгнийг тагнах, хорлох, эсвэл мөнгө олж авах зэрэг үйлчилгээг хүмүүс захиалдаг болчихсон. Хакер хүний мэдээллийг авчихлаа гэхэд хакерын хувьд хэн гэдэг нь чухал биш. Яагаад гэвэл тэр мэдээлэл гээд байгаа Fishing линкээ и-мэйлээр 500-100000 хүн рүү нэг зэрэг явуулчихаж байгаа юм. Яг энэ аргаар л луйвар явдаг. 2022 оны байдлаар манай Монгол өрхийн 97 хувь нь интернэттэй гэсэн судалгаа гарсан. Нийт иргэдийн 85 хувь нь интернэтэд ямарваа нэгэн байдлаар ордог, бүүр цаашилбал 3-18 насны хүүхдүүдийн 91 хувь нь цахим орчинд тогтмол хэрэглээтэй гэсэн судалгаа бий.

-Мэдээллийг нь хулгайлаад, цуглуулж байгаад шантаажилж мөнгө нэхдэг гэсэн үг үү?

-Хэд хэдэн төрлийн халдлагын аргууд байгаа юм. Эхнийх нь Fish­ing, дараагийнх нь файл цоожлох эрсдэлтэй вирус. Үгийг нь шууд хөрвүүлбэл барьцаалах, цоожлох гэсэн утгатай. Ийм вирус компьютерт суучихвал бүх файлуудыг цоожилчихдог. Түүгээрээ барьцаа нэхдэг.

-Адилхан линкээр нэвтрэх үү?

-Линкээр ч орж болно, халдах магадлал маш өндөр. Болохгүй сайт руу орно, болохгүй файл татаад авчихна, ялангуяа хүмүүс төлбөртэй программын үнэгүйг нь татаж аваад ашиглаад байгаа юм. Янз бүрийн тоглоом, зураг, видео татаж авах юм бол тэр файлууд өөрөө вирустэй байдаг. Энэ нь ямар эрсдэлтэй вэ гэхээр компьютерт байгаа бүх программын нэрийг солиод цоожилчихдог. Компьютер аслаа ч ямар ч программ руу нэвтрэхгүй дэлгэцэн дээр анхааруулга гарч ирнэ. Та халдлагад өртсөн байна, энэ зааврын дагуу энэ дансанд 24 цагийн дотор мөнгө хийхгүй бол таны файлуудыг нэг бол устгалаа, нэг бол олон нийтэд задрууллаа гэдэг. Энэ халдлага тогтмол гардаг болсон. Долоо хоногтоо хоёроос дээш хүн, манай байгууллагад энэ асуудлаар хандаж ирдэг болсон.

-Заавал мөнгийг нь төлж байж авах уу. Өөр аргаар авах ямар ч боломжгүй юу?

-Энэ яг уралдаан шиг болчихсон. Засах арга нь олдох тусмаа хакеруудын арга нь улам нарийссан. Одоо бол 99,9 хувийн магадлалаар сэргээх боломжгүй дээ. Дараагийн вирус нь тагнуулын зорилготой ихэвчлэн гар утсан дээр суудаг. Маш олон аргаар гар утсан дээр суудаг болсон. Линкээр дараад апплкейкшн татахад дагаад суучихдаг. Ингээд миний микрофон, камер, байршлын мэдээллийг татаад авчихдаг. Ингэснээр миний хэнтэй утсаар ярьж байгаа, ямар зураг дарж байгаа гээд утсан дээрх бүх мэддээллийг 24 цаг хянах боломжтой мөн утсан дээрх бүх файлыг татаад авчихна.

-Түүнээс хамгаалах арга бий юу?

-Энгийн наалтууд байж болно. Дурын шархны лент, скоч ч юмуу. Камер, микрофон дээрээ л наачих хэрэгтэй. Та анзаарсан бол шинэ гарч байгаа нөүтбүүк, утаснууд камер дээрээ гүйлгэдэг наалттай болчихсон. Ялангуяа байгууллагын зориулалттай компьютерүүд дийлэнх нь тийм байгаа. Дэлгүүрүүдээр орж үзээд анзаарвал камер дээр жижигхэн улаан наалтууд байдаг. Хортой код суулгахад амархан болчихсон учраас ийм шийдлүүд гараад байгаа хэрэг.

-Хүмүүс энд тэндхийн үнэгүй Wifi руу их нэвтэрдэг шүү дээ. Үүнээс вируст өртөх боломжтой юу?

-Боломжтой. Үнэгүй Wifi руу нэвтэрч байгаа тохиолдолд сүлжээнд нэг компьютер вирустэй байх юм бол тэр сүлжээгээр тархдаг. Хамгийн түгээмэл болдог нь гэвэл би өөрөө хакер байлаа гэхэд энд тэнд үнэгүй Wifi цацчихна. Миний Wifi руу орсон бүх хүний мэдээллийг нь хулгайлах боломжтой.

-Надаас нэг хүн асууж байсан юм. Монголын замын хөдөлгөөний түгжрэлийг google яаж мэдээд байгаа юм бэ гэж. Нээрээ яаж мэдээд байна вэ?

-Андройд утас ашиглаж байгаа хүн бүр google аккаунттай. Google миний утасны байршлыг байнгын авч байдаг. Google Map апплкейшнийг үнэгүй ашиглаад хариуд нь өөрийнхөө байршлын мэдээллийг өгдөг. Гар утастай бүх хүний мэдээлэл тэнд байдаг гэсэн үг. Тэгэхээр энэ байршилд хэдэн хүн байна, ямар хурдтай хөдөлж байна гэдгээр тооцоолоод түгжрэлийн мэдээллийг оруулдаг. Бид өдөр тутамдаа үнэгүй апплкейкшн ашигладаг. Жишээлбэл, фэйсбүүк бидний мэдээллийг цуглуулаад зарж байгаа юм. Анзаарсан бол нэг проекторын зураг харлаа гэхэд фэйсбүүк энэ хүн ийм юм сонирхоод байгаа юм байна гээд проекторын реклам надад байнга харуулна гэсэн үг.

-Хамгаалах программуудыг суулгахад үнэ өртөгийн хувьд хэд гэдэг вэ. Танай байгууллага байгуулагдсанаас хойш хэр олон хүн хамгаалах программ суулгая гэж хандаж байна вэ?

-Анх эхэлж байхад үйлчилгээ авдаг гурван төрлийн хүн байсан. Нэг нь бүх юмаа мэддэг ойлгодог, тодорхой хэмжээнд ашигладаг. Дараагийх нь эрсдэлтэй гэдгээ ойлгочихсон ч ямар программыг татах, хэр их өртөгтэй байдгийг мэдэхгүй төөрчихсөн хүмүүс. Гурав дахь нь эрсдэл байгаа үгүйг ч мэдэхгүй, ямар ч хамаагүй хүмүүс байдаг. Хүмүүст эхний ээлжинд ойлгуулахаар мэдээлэл өгсөн. Ингээд сүүлийн бүлгийн буюу юу ч мэдэхгүй хүн арай багассан. Тэгсэн программыг нь танайх зарчихаа, гадаадын сайтаас татахаар хэл мэдэхгүй, үнэтэй байна гэдэг. Манайх судалж байгаад АНУ-ын нэг компанитай холбогдоод тусгай гэрээ байгуулж, хаана ч байхгүй хямдхан үнээр гэрээ хийсэн. Өнгөрсөн жилээс үйлчлүүлэгчдэдээ санал болгоод явж байна. Гар утсан дээр суудаг программ нь жилийн 25000 төгрөг. Манай монголчууд программ, лицензэд мөнгө үрдэг гэдгийг мэддэггүй. Ковидын дараагаас л мэддэг болсон байх. Монголчууд бүх программын үнэгүй хувилбарыг ашигладаг болохоор тэр. Гэр бүлийн багц гэж байгаа. Таван төрлийн төхөөрөмжинд суулгах боломжтой. Жилийн 60000 төгрөг. Иймэрхүү хямдханаар хувь хүний асуудлыг шийдээд явж байна. Үүнийг бол нийгмийн хариуцлагын хүрээн бизнесээс ашиг олохгүй, хүмүүсээ хамгаалчихъя гэсэн утгаараа хийж байгаа. Бид маш олон контент, сургалт, илтгэл сошиалд тавьж байна. Манай яг үндсэн бизнес байгууллага руу чиглэсэн. Бүх төрлийн банк, хүргэлт, телефон, сервис гэх зэрэг компаниудтай хамтарч ажиллаж байна.

-Компанийн хувьд хэдэн төгрөгийн үнэ ханшаар хамгаалалтын системээ суурилуулдаг вэ?

-Томоохон байгууллага бол гадаадын шилдэг гэсэн тавиад компанитай хамтарч 100 гаруй бүтээгдэхүүнтэй болсон. Бид байгууллага дээр очоод бүтээгдэхүүн санал болгох гэхээсээ илүүтэйгээр танай асуудал юу байна гээд шийдэл санал болгодог. Уг байгууллагын эцсийн зорилго нь ямар нэгэн программ авах биш тулгараад байгаа асуудал, эрсдэлээ хаахад л байгаа юм. Тэгэхээр бид түүнийг шийдлээр санал болгож байгаа юм. Компани хэдэн хүнтэйгээс хамаараад янз бүрийн бүтээгдэхүүн санал болгодог. Энэ жилээс шинээр бий болгож байгаа бүтээгдэхүүн бол кибер аюулгүй байдал автосорсинг. Манай монголын ихэнх компаниуд IT-гүй байдаг. Үйлчилгээний компани бол бизнесээ л хиймээр байдаг. Байнга өөрчлөгдөж байдаг ийм юмтай зууралдмааргүй байдаг учраас арай нэг мэдлэгтэй нь IT-гаа хийдэг ч юм уу. Иймэрхүү үед энэ үйлчилгээгээ санал болгож байгаа юм. Яах вэ гэхээр танай байгууллага компьютерийнхээ тоогоор сар болгон төлбөр төлчих. Уг төлбөртөө танайх ашиглах бүх программуудыг оруулаад өгье. Асуудал гарлаа гэхэд манайхаас инженер нь очоод шийдээд өгнө. Ингээд явахад үйлчилгээ авч байгаа байгууллагадаа зардал хамаагүй бага. Арван хүнтэй байгууллага гэхэд сарын 400000 орчим төгрөгийг төлнө. Үүнийг нэлээн олон газрууд сонирхоод санал болгоод хамтарч ажиллаад явж байна. Аюулгүй байдал дээрээ хүмүүс наад захын анхан шатны мэдлэгтэй болох шаардлагатай байна. Гар утсан дотор бидний амьдрал тэр чигээрээ явдаг болсон. Хүмүүс би нэг ч хакердуулаагүй юм чинь хакердуулахгүй гээд л яваад байдаг. Энэ нь зүгээр л цаг хугацааны асуудал болчихсон. Тийм болохоор урьдчилан сэргийлж, хамгаалах шаардлагатай. Иргэдийг цахим дархлаагаа тогтоогооч ээ гэж уриалмаар байна.

 

Сонгуульд ялсан нам эх орноо, эх орныхоо баялаг, ард түмний боломж, татвар төлөгчдийн мөнгийг идэх ёстой гэдэг “соёл”-той болоод удлаа. Сүүлдээ ард түмэн “Улсаа хөгжүүлж, бидний амьдралыг дээшлүүлж байвал идэж байхад яахав дээ. Гэхдээ аль бага иддэгийг нь сонгоно оо” гэдэг гажиг гэмээр ойлголттой болж, боловсрол, ёсзүйтэй гэхээсээ арай бага хулгай хийх хүнийг сонгоход анхаарлаа төвлөрүүлдэг болоод байгаа нь сүүлийн хоёр сонгуулийн өмнө сонгогчдын боловсролын холбоотой элдэв судалгаа, анализ дээрээс анзаарагдсан. Энэ бол цөхрөлийн үг л дээ. Ард түмэн сайхан амлалтуудад нь цаг үргэлж итгэсээр ирсэн ч хэзээ ч биелж байгаагүйг нь мэдсээр байж дахин дахин сонгодог. Энэ бол сонгогчийн боловсролтой шууд хамаатай ч нөгөө талдаа тухайн улс төрийн нам сонгуульд хэрхэн гарч ирэх вэ, хүний итгэлийг хэрхэн олж авах гэдэг дээр нарийн ажиллаж, PR-ийн мэргэжлийн баг ажиллуулдагтай холбоотой. Сонгууль болгоны өмнө иргэдийн тархи, сэтгэлзүйг хэрхэн удирдах вэ гэдэг уран тактиктай ажилладаг болсон. Үр дүнд нь сонгогчид манкурд боол шиг нэг л мэдэхэд өөрийн эрхгүй дугуйлчихсан байдаг.

Ард түмний итгэлийг олж авч хуураад, төрийн эрхэнд гарсан хойноо юу хийх нь бидний дурны асуудал гэдэг энэ эх захаа алдсан байдал 2000-гаад оноос эхлэлтэй

Өмч хувьчлал улс орон даяар явагдаж, мэдээж араасаа олон хэл ам дагуулсан. Тэр үеэс буюу өмч хувьчлал дууссаны дараахнаас Ху нам дахин амь орж эхэлсэн. Төрийн эрхийг барихаар ард түмэнд амлалт өгөхдөө өмч хувьчлалын булхайг дэлгэж, буруутай этгээдүүдэд хатуу хариуцлага тооцно, шударга ёс тогтооно гэх ухааны юм ярьж сонгогчдын чихэн дээр цэцэг ургуулсан. Ард түмэн итгээд нийгэм даяараа энэ асуудалд хүлээлттэй байсан л даа. Гэтэл юун амлалт вэ, ярьж амлаж гарч ирсэн асуудлаа огт хөндөж ярилгүй тэр чигээр нь чимээгүй орхиод харин төрийн албыг наймаалцаж, үнэд оруулж эхэлсэн. Тэр үеэс л энэ их завхралын суурь тавигдсан гэж үзэж болно. Төрийн албанд л шургалчихвал баяжина, боломжид ойртоно, төрийн албан хаагч болох нь олон талын ашигтай, ямар ч ажил нь түргэн бүтдэг, зээл, тусламжид ороход амар…зэргээр хүмүүс төрийн албанд орохын тулд албан тушаал, зэрэг дэвээс нь шалтгаалж хахууль өгч авалцдаг байсан бол дээгүүрээ эрх баригчид өөр хоорондоо дарга, сайдын суудлыг наймаалцаад эхэлснийг ард түмэн санаж байгаа. Нэг ёсондоо Монгол төрийн албаны бүх шатанд ийм наймаа хавтгайрсан. Төрийн албыг наймаалцдаг энэ явдал нь өргөжсөөр ялсан нам татвар төлөгчдийн мөнгөөр дураар дургих эрхтэй, яаж зарцуулах нь эрх барьж буй намын үзэмжийн асуудал гэх ойлголтыг намын бүх шатных нь хүмүүс хүлээн зөвшөөрдөг, тэгж аягладаг болоод удлаа. Үүний том жишээнүүд гэвэл, ЖДҮ, Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн сан, нүүрсний хулгай гээд эрх барьж буй намынхан системээрээ идэж уусан, улсад хохирол учруулсан гэмт хэргийг жагсаавал олон. Хамгийн сүүлийн жишээ нь ногоон автобусны асуудал болж байна. Ямар их зоригтой, ичдэггүй, цагаандаа гарчихсан хүмүүс юм бэ дээ… гээд үг гарахгүй байна лээ. Яагаад вэ гэвэл нэг нам дангаараа ноёлж төрийн албыг төрлөөрөө дээрээс доод шат хүртэл нь эзэгнэж байгаа юм чинь хэн нь хэндээ хяналт тавьж, шаардлага тулгах юм бэ. Мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг дуугүй өнгөрнө. Яагаад вэ гэвэл бүгд шахуу энэ ногоон автобусны булхай

шиг иймэрхүү зальжин, явуургүй аргаар улсын төсөв, татвар төлөгчдийн мөнгө, сан, улсын баялгийг шат шатандаа хулгайлаад идээд сурчихсан юм чинь. Тийм учраас л айхгүй зоригтой хулгайлдаг байх нь. Идэж ханаа байлгүй, хангалттай олон жил ард түмнийг доромжиллоо, улсын төсөв, элдэв сангуудыг тонож дээрэмдлээ, хулгайлж болох бүх нүх сүвээр хуруу гараа дүрж, дааж чадах хэмжээгээрээ гударлаа даа. Одоо больчих байх аа гэж хараад байхад л үргэлжлүүлээд идээд байх.

Жинхэнээсээ одоо боллоо шүү. Энэ бүгдийг одоо болиулж, хатуу хариуцлага тооцох цаг үе нь ирчихлээ. Хууль хяналтынхан үүнд шалгалт хийж, мэргэжлийн байгууллагууд нь ч үүнд анхаарал хандуулах ёстой. Хэдэн автобусны хэрэг боловч цаана нь улс эх орны эрх ашиг, ард түмний эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, тохь тухтай нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх эрх нь зөрчигдөж байна. Үүний дараа харин ард түмэн цаашид хэнийг

сонгох, хэнийг сонгохгүй байх вэ гэдэг дээрээ тогтож бодож эхлэх байх. ЖДҮ-гээс эхлээд ард түмнийг доромжилсон, цочролд оруулсан асар их хулгайг та бид давтамжтай хардаг боллоо, сүүлдээ дасах маягтай болоод ирэх шиг.

Монголын нийгэмд өрнөж байгаа энэ их замбараагүй байдал, ядуурал, дээр дооргүй бужигнах шуугиан, төрд нүүрлэсэн хулгай бол математикчдын хэлж буйгаар зүгээр л “Улс төрийн тоглоом” юм билээ. Улс төрчид өөрсдийн тоглоомын дүрмээрээ тоглож байна. Ард түмэн бол тэднийг дураараа тоглох эрхийг нь өгчихдөг хариуцлагагүй бүлэг хүмүүс болчихоод байгаа юм. Энэ тоглоомыг нь зогсооё гэвэл эсэргүүцэл, жагсаал ч юм уу тэмцлийн хурц хэлбэр нэмэргүй. Яагаад вэ гэвэл дээр байгаа тэр нөхдүүдэд улсын бүх эрх бий. Харин ард түмэн, сонгогчид бас л адилхан тоглож л хариуг нь барих ёстой. Сонгуулийн санал хураалт өгөх өдрөө л энэ их хулгай, доромжлол, төрд нүүрлэсэн болохгүй бүтэхгүй юм бүгдийг цэвэрлэж зайлуулахын тулд адилхан хариу барих зам үлдлээ.

Сонгуулиар хэрсүү байж, саналаа худалдахгүй, бодолтойгоор дугуйлахгүй бол ялсан нам хэдий хүртэл эх орноо тавган дээр тавиад халбагадаж, сэрээдэж дураараа иддэг энэ байдал үргэлжлэхийг тааж мэдэхгүй юм. Сүүлдээ ялсан нам нь ингэж идэх ёстой гэдэг “соёл” маягийн, буруу жишиг байдаг л нэг үзэгдэл мэт болж, нэг том хулгай нь илэрвэл сошиалын нэг өдрийн шуугиан болж дарагдаад өнгөрөөд байвал Монгол Улсын хувь заяа хэрхэхийг та бүхэн хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа.

 

“Тавантолгойн” орд, “Бортээг”-ийн уурхайг түшиглэн, жилдээ таван сая тонн түүхий нүүрс баяжуулах үйлдвэрийг “Админерал” ХХК барьж ашиглалтад оруулж байна. Монголдоо анхны, хамгийн том хуурай аргаар нүүрс баяжуулах үйлдвэрийг барьж байгуулж байгаа “Админерал” ХХК-ийн дэд захирал Ц.Ламжавтай ярилцлаа.

-Монголд түүхий эдээ боловсруулж, үнэ өртөг нэмэх талаар их ярьдаг ч бодитой ажил болгох нь бага. Нүүрс баяжуулна гэдэг нь юу юм бэ, хуурай арга нь ямар давуу талтай вэ?

-Баяжуулах гэдэг нь нүүрсний чанарыг нь сайжруулахын тулд хийх технологийн анхан шатны боловсруулалт юм. Нүүрсээ баяжуулснаар органик бус болон механик хольцыг нь цэвэрлэн таваарын илчлэгийг нь өсгөж, үнслэгийг нь бууруулдаг. Дэлхийд үндсэндээ хуурай, нойтон, нунтаглах гэсэн гурван аргаар нүүрс баяжуулж байна. Манай компани 2018 оноос Герман, Хятадын судалгааны томоохон байгууллага, компаниудтай хамтран, хуурай аргаар нүүрс баяжуулах технологи нэвтрүүлэх туршилт судалгаа хийсэн

Үр дүнд нь шинэ дэвшилтэт технологи нэвтрүүлж байгаа. Хуурай арга нь байгаль орчинд нэн ээлтэй. Говьд ус маш ховор. Ус, тэр дундаа говьд ус үнэлж баршгүй үнэ цэнтэй учраас хуурай арга нь байгаль орчиндоо нэн ээлтэй, дэвшилтэт технологи.

-“Админерал”ХХК-ийн талаарх нэг биш сөрөг сэдвийг нэлээн зохион байгуулалттайгаар босгоод байна. Жишээ нь, танайхыг Хятад компани гэж тодорхойлохыг оролддог. Нууц биш бол хувь эзэмшигчдээ нэрлэх үү?

-Нууж хаагаад байх зүйл байхгүй л дээ. Улсын бүртгэлийн мэдээлэлд ил тод байгаа. Монголын “Моновант” ХХК, БНХАУ-ын “Quzhou Longyuan Trading Co.,Ltd”, Хонконг-ийн “Хонконг Руйшен Глобал Групп” ХХК хамтран “Админерал” ХХК-ийг үүсгэн байгуулсан. Монгол гадаадын хамтарсан компани гэдгийг бүртгэлийн сайтаас нээлттэй харж болно. Манайх Монголд анх удаа x-ray рентген туяа ашиглан, нүүрс ангилан ялгадаг, байгальд ээлтэй, бүрэн автомат үйлдвэр. Маш энгийнээр тайлбарлах юм бол рентген туяагаар нүүрсний бүтцийг нь сканердаж байгаа юм шиг хараад физик шинж чанараар нь ялгаж, хуурай аргаар баяжуулдаг үйлдвэр юм. Говьд эхний уурхайнууд ашиглалтад ороод 20-30 жил болчихлоо. 200-300 метрийн гүнээс олборлолт хийгээд эхэлчихсэн. Гэтэл одоо хүртэл ус гарч ирэхгүй л байна. Тэнд ойрын хэдэн зуун метрт ус байхгүй гэдэг нь тодорхой болсон. Уг нь уул уурхайн салбарын хөгжил маань 100 жилээр тоологдох түүхтэй ч аравхан жилийн өмнөөс л Монголчууд нүүрсээ нойтноор баяжуулж эхэлсэн. Гэвч Монголын говь шиг ус ховор газарт нойтон аргаар их хэмжээний нүүрс баяжуулах боломж маш муу, хязгаарлагдмал байна. Тиймээс хуурайгаар нүүрс баяжуулах аргыг бид Монголдоо нэвтрүүлэхээр шийдсэн.

-“Эрдэнэс тавантолгой” ХК-ийн төсөл хариуцсан Ерөнхий инженер байсан Ц.Төмөрсүх гэж хүн “Админерал” компанийн талаар ноцтой мэдээлэл хийсэн байдаг. Танай компани үнэхээр уурхайд 351.501 га газар эзэмшдэг нь үнэн юм уу?

-Ингээд худлаа яриад байгаа юм. Тэр хүн ажлаасаа халагдсан өдрөө хэвлэлийн бага хурал хийсэн юм билээ. Маргааш нь” Эрдэнэс тавантолгой” ХК-иас “Өөрийн эзэмшлийн газраасаа гадны компанид зарсан гэдэг нь худлаа. Ц.Төмөрсүх эрхэлж буй ажил мэргэжилдээ тэнцэхгүй нь нотлогдсон тул хуулийн дагуу ажлаас чөлөөлөх мэдэгдлийг 30 хоногийн өмнө өгсөн” гэж албан ёсны мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Ажлаасаа халагдсандаа юм уу, дарга нартаа уурлаж бухимдсандаа “Тавантолгойн” 351 мянган га газрыг Хятадуудад зарчихлаа гэж худлаа ярьсан юм шиг байгаа юм. Энд нэг зүйлийг зориуд тайлбарлаж хэлэх ёстой байх. Бортээгийн уурхайг нээж ашиглах ТЭЗҮ нь 2020 оны нэгдүгээр сард батлагдсан юм билээ. Тэр ТЭЗҮ-ээр Бортээгийн уурхайн нүүрс нь үнслэг ихтэй, дийлэнх нь сул коксжих болон эрчим хүчний нүүрс учраас хуурай аргаар баяжуулж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь үр ашигтай гэж үзсэн юм билээ. Өмнө нь хоёр удаа тендер зарлаж байсан боловч амжилтгүй болж байсан гэдэг. Манай компани 2021 онд гурав дахь удаагаа тендер зарлахад нь бусад компаниудтай түншлэл болж оролцсон. Үйлдвэр барих газрын асуудал 2022 оны гуравдугаар сард шийдэгдсэн. Бортээгт хаягдлын овоолгын дэргэд таван жилийн хугацаанд 35 га газар ашиглах эрх олгосон. Үүн дээр нь бид үйлдвэрээ барьж байна. “Админерал” ХХК гадаадын хөрөнгө оруулалттай тул Монгол Улсын хуулиар газар өмчлөх, эзэмших эрхгүй, тодорхой зориулалт, хугацаагаар зөвхөн ашиглах л эрхтэй. Хуулийн дагуу 35 га газрыг таван жилийн хугацаагаар үйлдвэр барих зорилгоор ашиглах гэрээтэй юм. Гэтэл 351 мянган га газар авч, нүүрс ухаж байна гэж худал мэдээлэл тарааж, гүтгэсэн. Ер нь 351 мянган га газар гэдэг чинь бүхэл бүтэн нэг сумын нутаг. Гүтгэлээ гүтгэлээ гэхэд ядаж жаахан баримжаатай гүтгээч гэж хэлье.

-МАН-ын Нарийн бичгийн дарга Ц.Чулуунзагд та хоёр төрсөн ах дүүс. МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн улс төрийн нөлөө орж, энэ үйлдвэрийг барьж байгаа юм биш үү?

-Тэр цацагдаад байгаа мэдээлэлд байсан ганц үнэн зүйл нь Ц.Чулуунзагд бид хоёрын төрсөн ах дүүс гэдэг л байна лээ. Бусад нь бүгд оргүй худал. Би амьдралдаа нэг ч удаа Д.Амарбаясгалан гэдэг хүнтэй нүүр тулан уулзаж, ярьж үзээгүй. Би улс төр сонирхдоггүй, аль нэг намын ажилд оролцдоггүй. Би жирийн нэг бизнес эрхлэгч хүн. Баяжуулах үйлдвэрийн төсөлд Д.Амарбаясгалан гэдэг хүний оролцоо, нөлөөлөл байхгүй гэдгийг би хариуцлагатайгаар хэлье. Миний дүү МАН-д ажилладаг учраас Д.Амарбаясгалан гэдэг хүнийг надтай холбоод байх шиг байна. Та сурвалжлагч хүн. Таны төрсөн ах ямар нэг бизнес хийвэл тэр нь танай сонины эрхлэгчтэй холбоотой, хамааралтай байх ёстой юу Бодоод үз дээ. Дүү нь намд ажилладаг гээд ах нь үйлдвэр барьж болохгүй юм уу? Үйлдвэр нь эх орны баялгийг үнэтэй болгож, эх орны хөрс шороог хамгаалах нь хамаагүй юм уу? Би 30 гаруй жил бизнес хийсэн хүн. Ц.Чулуунзагдыг бага ангийн сурагч байхад л бусдын адил гахай үүрч, ганзаганд явж бизнест хөл тавьсан. Гадна дотны олон хамтрагчид надад бий. Герман хамтрагч, найзууд маань танай улс нүүрсээ түүхийгээр зарж олох боломжтой ашгаа Хятадуудад алдаж байна. Монгол Улс өндөр технологи нэвтрүүлж тэр алдаж байгаа ашгаас нь хүртэх хэрэгтэй. Тэр хүн “Ламжав аа, цар тахлын нөхцөл байдал хүнд байна. Танай Монголд юу л байна, нүүрс байна. Европчууд цэвэр ногоон эрчим хүч ярьж байгаа. Нүүрсэнд хөрөнгө оруулалт хийхгүй. Харин Хятадын бизнес эрхлэгчид бол нүүрсэнд хөрөнгө оруулна. Би холбож өгье гэсэн. Германы Зиммерманн гээд нүүрсний шинжлэх ухааны том доктортой ч танилцуулсан. Энэ эрдэмтнээр дамжуулан Германы хамгийн том, дэлхийн хэмжээний сортинг буюу ангилан ялгалтын технологи хөгжүүлэгч, үйлдвэрлэгч “Tomra” компанитай холбогдсон. Хог хаягдал, төмс будаанаас эхлээд алмазыг хүртэл ангилан ялгадаг дэлхийн хэмжээний корпораци. Ингээд 2018 оноос эхлэн Монгол, Герман, Хятадын эрдэмтэдтэй хамтран Монголын үнслэг ихтэй нүүрсийг баяжуулан эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хуурай аргаар баяжуулах технологийг нэвтрүүлэх судалгааны ажил хийсэн. Хятад руу дээж явуулах, судалгааны ажил хийх гээд маш их цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө зарцуулсан. Үйлдвэрийн төслөө бэлэн болгоод бизнесийн хамтрагч Өмнөд Монголын иргэн, Германы Боннын их сургуулийн доктор Хасбаатараар дамжуулан хөрөнгө оруулагчидтай уулзаж, хамтарч ажиллахаар болсон. Ингээд үйлдвэр барих газраа авахаар Өмнөговь аймгийн удирдлага, Цогтцэций сумынхантай ч уулзсан. Тухайн үед Бортээгийн төсөл дээр ажиллахаар, сонирхон судалгаа хийж байсан бизнесийн залуучуудтай танилцсан юм. Тэд “Бортээг”-ийн уурхайн тендер хэд хэдэн удаа бүтэлгүйтсэн. Танай төсөл хэрэгжих магадлал өндөр, хөрөнгө оруулагч нь бэлэн юм байна. Энэ тендерт хамтарч оролцож үзье гэдэг санал тавьсан. Хамгийн сүүлд гурав дахь удаагаа тендер зарлахад нь бид оролцсон. Хөрөнгө мөнгө их шаардана, бизнесийн ашиг муутай гэж үзсэн юм уу, өөр компаниуд оролцоогүй. Бид харин зориглоод оролцсон. Энэ тендерт оролцоход, ялахад хэн нэг хүн нөлөөлөх ямар ч шаардлага байгаагүй. Хэн нэгний дэмжлэг биш байгальд ээлтэй, дэвшилтэт технологи, гадаад, дотоодын компаниудын хөрөнгө оруулалт бидний давуу тал, тулах хүч болсон. Тендерт оролцоод үйлдвэр барих газар л заалгаж авсан. Улсаас ямар нэг хөрөнгө мөнгөний дэмжлэг аваагүй, “Хөгжлийн банк”-наас зээл аваагүй. Хөрөнгө оруулагчидтайгаа хамтраад 100 хувь, хувийн хөрөнгө оруулалтаар үйлдвэрээ барьж байна. Яг үйлдвэрээ барих гэтэл цар тахлаас шалтгаалан хил бүрэн нээгдээгүй, барилгын материал, тээврийн зардлын үнэ өсөж эхэлсэн. Үйлдвэр маань бүрэн автомат үйлдвэр. Маш нарийн тоног төхөөрөмж суурилуулах, тохиргоо хийх шаардлагатай. Барилгын ажилд оролцох гадаад мэргэжилтнүүдийг авчрах гээд асар их асуудал үүссэн. Нэгэнт хөрөнгө оруулалтаа хийчихсэн, гадны түншүүдтэй учраас хүндрэл бэрхшээлийг бид өөрсдийн хүчээр давах шаардлагатай болсон. Гэтэл хэл ам, элдэв улс төржилт салахгүй дагах юм. Би 30 гаруй жил бизнес хийж байгаа хүн. Цар хүрээтэй бизнес хийе, найдвартай түнштэй болъё л гэж бодож байвал өөрөө л итгэл даахуйц хүн байх ёстой гэдгийг би сайн мэднэ. Би хэн нэгний араар орж нуугдаж суугаад энэ ажлыг хийгээгүй. Бүх мэдээллээ ил тод гаргаж тавиад, өөрийнхөө хөрөнгө, нэр төр, бүх зүйлээ дэнчин тавиад хөрөнгө оруулагчидтай уулзсан. Ажлаа эхлүүлсэн. Бидний ажилд ямар ч худал хуурмаг зүйл, бохир хуйвалдаан байхгүй гэдгийг би бардам хэлж чадна. Үнэхээр хэн нэгэнтэй үгсэж хуйвалдсан, ядаж л том дарга нарын хөрөнгө мөнгө, оролцоо энэ компанид байсан бол би ингэж ил тод гарч ирж бизнес хийхгүй л байсан шүү дээ. Хэрвээ энэ бизнест Д.Амарбаясгалан, Ц.Чулуунзагдын оролцоо, нөлөөлөл байсан бол, би үнэхээр бохир бизнесмен байсан бол бүхий л мэдээллээ нууцалж, аль болох далдаас энэ бизнесийг хийх байсан байх л даа.

-Танай компанийг нүүрс баяжуулдаг бус нүүрс тээвэрлэдэг, нүүрсний наймаа хийдэг компани гэж зарим нэг хэвлэлд бичигдсэн. “Админерал” ХХК Хятад руу 47 мянган тн нүүрсийг зөөсөн үү?

-“Админерал” ХХК нүүрс ухдаггүй, зөөдөггүй. Манай компани нэг ч кг нүүрсний гэрээ байгуулж байгаагүй. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК -ийн бүх үйл ажиллагаа шилэн, ил тод болсон. Хэн хэдэн кг нүүрс тээвэрлэж буйг вэб сайтаас нь хүссэн хүн шууд үздэг, алган дээрээ тавьсан юм шиг хардаг болсон байна лээ шүү дээ. Та тэндээс харж болно. Манай хөрөнгө оруулагчаар хамтарч ажилладаг хоёр компани Хятадад байдаг нүүрс баяжуулах үйлдвэрт туршилт хийх зорилгоор тус бүр зуун мянган тонн нүүрс авах гэрээ байгуулж, тус бүр хоёр сая гурван зуун мянган ам.долларын урьдчилгаа төлсөн юм билээ. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК нэг сарын дотор нүүрсийг нь ачуулна гэсэн ч ачуулахгүй жил орчим болсны эцэст 40 гаруй мянган тонныг өгсөн гэсэн. Одоо ч үлдэгдэл нүүрсээ авч чадаагүй гэсэн мэдээлэлтэй байна. Барьцааны 100 мянган доллар нь “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-д байгаа гэсэн. Манай хөрөнгө оруулагчаар хамтран ажиллаж байгаа хоёр компанийн үйл ажиллагаа бидний хамтын ажиллагаанаас тусдаа бизнес болохоор би бүх нарийн ширийнийг нь сайн мэдэхгүй. Энэ талаар “Эрдэнэс таван толгой” ХК-аас тодруулсан нь дээр болов уу.

-Тэгвэл “Админерал” ХХК-ийг Д.Амарбаясгалантай холбох, улмаар нэр дурдагдаад байгаа хүмүүсийг нүүрсчин болгох ашиг сонирхол хэнд байж болох уу?

-Дотоод, гадаад олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа байх. Өнгөрсөн жил Засгийн газар “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-д онцгой дэглэм тогтоож, Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилсон. Нүүрсний гэрээнүүдийг ил болгож, биржээр зардаг болсон. Нүүрс тээврийн компаниудаас эхлээд эрх бүхий өндөр албан тушаалтнууд, олон хүн нүүрсний хэрэгт холбогдон шалгагдаж байна. Нүүрснээс сул ашиг олдог байсан олон хүний орлого хаагдсан. Үүнээс гадна Монголын нүүрсийг хямд аваад цааш нь дамлаж зардаг, хил гаргаад баяжуулж ашиг олдог олон үйлдвэр бий. Зөвхөн Өмнөд Монголын Баяннуурт гэхэд л 2018 оны байдлаар нүүрс баяжуулах 30 гаруй үйлдвэр ажилладаг. Монголын хил давж орж ирсэн түүхий нүүрсийг авч баяжуулж ашиг олдог. Тэгэхээр нүүрснээс олдог ашиг орлого нь буураад байгаа хүмүүс л Д.Амарбаясгаланг нүүрстэй холбох сонирхолтой байгаа байх. Гэхдээ үүний золиос нь бид болж хувираад байна. Одоо чинь бүх мэдээлэл нээлттэй болсон. Монголын тухай Хятадын “WeChat” дээр элдэв сөрөг янз бүрийн мэдээлэл ороод ирдэг. Өнөөх мэдээллийг уншсан хөрөнгө оруулагчдадаа тайлбарлах, ярих шаардлагатай болж байна. Их л олон асуудлыг давж байж үйлдвэрээ босгож байна даа. Ер нь Монгол Улсыг улстөржилт хөгжүүлэх үү боловсруулах үйлдвэр барьж байж хөгжүүлэх үү гэдгийг бодох л асуудал. Түүхий эдээ түүхийгээр нь хямдхан гаргадаг түүхийг өөрчлөхөд хэн дургүй байна вэ? Бодох асуудал мөн биз дээ.

-Одоогоор төслийн явц хэр байна? танай үйлдвэр хэзээ ашиглалтад орох вэ?

-“Эрдэнэс тавантолгой” ХК -аас үйлдвэр барих газрыг зааж өгсөн. Нүүрсний хаягдлаа овоолдог, эзэнгүй хоосон талбайг анх хараад хөрөнгө оруулагчид үнэхээр сэтгэлээр унасан. Тэд анх төсөлтэй танилцаж байхдаа “Том нүүрсний уурхайн ойролцоо сүүлийн үеийн техник, тоног төхөөрөмжтэй үйлдвэр барина. Үйлдвэрийн материалаа авч барилгаа бариад, техник тоног төхөөрөмжөө суурилуулаад л болоо” гэсэн бодолтой байсан юм билээ. Гэтэл эзгүй хоосон газар л угтсан. Бүх зүйлийг бид тэгээс эхэлж босгосон. Анх хоёр төмөр чингэлэг тавиад л ажлаа эхлүүлж байлаа. Үйлдвэр барихын тулд эхлээд эрчим хүчнийхээ асуудлыг шийдэх хэрэгтэй болж, 21 км-ын цаанаас цахилгаанаа татаж, дэд станц байгуулсан. Үйлдвэр маань нүүрс хүлээн авч бутлах, шигшин бүхэллэгээр нь ангилах, x-ray баяжуулалт, FX агаараар баяжуулалт, удирдлагын нэгдсэн төв, засварын цех, лаборатори гэсэн үндсэн цехүүдтэй. Түүхий нүүрсийг 200мм-ээс доош болгон бутлан, шигшиж 50 мм хүртэл, 50-100 мм, 100-200 мм-ийн бүхэллэгээр ангилна. 50мм-с бага бүхэллэг нүүрсийг FX-150 маркын агаараар баяжуулах шугамаар, 50-200мм бүхэллэгтэй нүүрсийг X-ray рентген туяа ашиглан баяжуулна. Нүүрсийг цэвэр нүүрс, завсрын бүтээгдэхүүн, хаягдал гэж ялгаад хаягдлыг хаягдлын овоолго руу тээвэрлэнэ. Цэвэр нүүрсийг давхар шигшүүрээр шигшээд агуулах руу ачна. Дундын бүтээгдэхүүнийг мөн ялгаж агуулахад хүргэнэ. Үйлдвэр нь бүрэн автомат бөгөөд үйлдвэрийн гол тархи болсон удирдлагын төвөөс удирдана. Нүүрс баяжуулахдаа хиймэл оюун ухаан ашиглаж байгаа. Тавантолгойн нүүрсний үндсэн физик химийн шинж чанарт тусгайлан тохируулсан алгоритмаар X-ray төхөөрөмж ажилладаг. X-ray төхөөрөмжийн хиймэл оюун ухааны технологи нь үйлдвэр ажиллах үед цуглуулсан өгөгдөлд үндэслэн алгоритмаа өөрөө сайжруулж автоматаар тохируулга хийдэг. Үйлдвэр энэ сарын сүүлээр ашиглалтад орно. Цар тахал хил, гааль гээд олон зүйлээс шалтгаалсан хүндрэл бэрхшээл бидэнд тулгарсан. Энэ бэрхшээлүүдийг даваад гараад иртэл хэл ам босож, улстөржүүлж, янз бүрийн хэрэгт холбож, ор үндэсгүй гүтгэж байна. Монгол хүн Монголын баялгаа илүү үнэтэй цэнтэй, илүү үр өгөөжтэй болгож яагаад болдоггүй юм бэ? Зөвхөн нүүрс ч биш цахилгаан станц, газрын тос гээд олон салбарт монголчууд Монголдоо бүтээх санаачилгыг нураадаг. Гадаадын хөрөнгө оруулагч татъя гэж улс орноороо л яриад байгаа биз дээ. Залж авчраад, заамдаад буцаагаад байвал Монголд хэн итгэх вэ? Итгэхгүй эх орондоо хөрөнгө оруулахгүй, хөрөнгө оруулахгүй бол хөгжил дэвшил гэдэг зүгээр л мөрөөдөл болж үлдэнэ шүү дээ.

-“Админерал” ХХК-ийн нэвтрүүлж байгаа шинэ технологи, үйлдвэр ашиглалтад орсноор Монгол Улсад ямар үр өгөөж өгөх вэ? Нууц биш бол хэдэн төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар барьж байгаа вэ?

-Дээр хэлсэнчлэн манай компанийн бүх үйл ажиллагаа ил тод нээлттэй, олон улсын хөрөнгө оруулалттай компани. Нууц юм гэж байхгүй. ТЭЗҮ-ээр нийтдээ 53 орчим сая долларын өртөгтэй төсөл. Манай компани Монголын дотоодын банкнаас зээл аваагүй,Хөгжлийн банктай холбогдоогүй. Гадны хүмүүс хөлс хүчээ зориулж цуглуулсан хөрөнгөөрөө бидэнд, Монгол Улсад итгээд хөрөнгө оруулж байхад итгэлийг нь алдалгүй зорьсондоо хүрч, ажлаа хийх үүрэг надад оногдож байна. Төр засгаас гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг яаж татах вэ гэж санаа тавьж буй өнөө үед олоод ирсэн хөрөнгө оруулалтыг алдаа мадаггүй хэрэгжүүлж дуусгах нь бизнес эрхлэгч миний хувьд маш том хариуцлага юм. Одоогоор бид нэг доллар, нэг центийн орлого олж эхлээгүй. Үйлдвэр барьж эхэлснээс хойш 5 тэрбум гаруй төгрөгийг гаалийн болон бусад татварт төлсөн. Мөн 10 гаруй тэрбум төгрөгийг туслан гүйцэтгэгч компаниудад өгөөд байна. Үйлдвэр ашиглалтад орохоор эхний жил нэг сая тонн, дараагийн жил хоёр сая тонн, гурав дахь жилдээ 5.0 сая нийтдээ 8 сая тонн нүүрсийг “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-д баяжуулж өгөх үүрэгтэй. Баяжуулах үйлдвэрийг хими цэвэрлэгээтэй жишиж болно. Даавуу эсгэж, хувцас оёж, зарахгүй, зөвхөн хувцсыг нь угааж цэвэрлээд эзэнд нь буцаагаад өгдөг .Яг л түүн шиг бид ганц шанага нүүрс зарахгүй, ганц шанага нүүрс ухахгүй, ганц кг нүүрс хил рүү зөөхгүй. Зөвхөн хог шорооноос нь ялгаж салгаад буцаагаад л өгнө. Манай үйлдвэр ашиглалтад орсноор хуурай аргаар нүүрс баяжуулж, “Тавантолгой” орд газрын нүүрс тэр дундаа “Эрдэнэс Тавантолгой”-н шууд борлогдох боломжгүй үнслэг өндөртэй 8, 9 дүгээр давхаргын сул коксжих болон эрчим хүчний нүүрсийг баяжуулна. Бидний цэвэрлэсэн, баяжуулсан нүүрсийг дэлхийн зах зээлийн үнээр зарна. Энэ мөнгө улсад л орно шүү дээ. Үйлдвэр ашиглалтад орсноор 180 хүн шууд ажилтай, цалинтай болно. Нүүрсээ хаягдал багатай, бүрэн ашигласнаар экспортын орлогыг нэмж, бүтээгдэхүүний чанар сайжирч, экологийн сөрөг нөлөөллийг бууруулж, ордын үр өгөөжийг өсгөнө.

-Эцэст нь та Монгол Улсын уул уурхайн салбар, тэр дундаа нүүрсний зах зээлийн ирээдүйг юу гэж төсөөлж байна вэ?

-Бортээгийн уурхайн үнслэг 25-аас дээш хувь. Энэ үнслэгийг бид 10 гаруй хувь хүртэл бууруулна. Энэ хэрээр Монгол Улсад орж ирэх үр өгөөж нэмэгдэнэ. Дэлхий нийт өнөөдөр нүүрсийг коксжуулж, хийжүүлж, шингэрүүлж, 400 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гарган авч байхад бид одоо л баяжуулж эхэлж байна. Гэхдээ би Монголын нүүрсний ирээдүйг гэгээлгээр харж байгаа. Хожимдсон ч гэсэн бид нүүрсээ баяжуулаад эхэллээ. Илүү өндөр үнээр зарах боломжтой боллоо. Одоо цэвэр нүүрсээ ашиглах, химийн үйлдвэрүүд баригдах байх гэсэн хүлээлт бий. Өмнө нь уурхайн амнаас хог шороотой нүүрсийг чулуутай нь хамт хамж ачаад хүний хэлсэн үнээр хямд зарчихдаг байсан. Одоо бол нүүрсээ баяжуулаад “Бид дэлхийн зах зээлийн ханшаар худалдана” гээд сууж байх боломжтой болж байна. Удахгүй баяжуулсан нүүрсийг ашиглан эцсийн бүтээгдэхүүн хийх химийн үйлдвэртэй болох байх. Бидэнд нүүрс химийн үйлдвэр байгуулах хэтийн зорилго, амбиц бий. ТЭЗҮ-ээ боловсруулаад дуусаж байгаа. Нүүрсний химийн үйлдвэрийн эхний бүтээгдэхүүн болох бензол, метанол, устөрөгч, аммиакийн шүү зэргийг үйлдвэрлэж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийг түүхий эдээр хангах зорилготой. Ингэж чадвал манай улсын эдийн засагт үсрэнгүй өсөлтийг авчирч монгол хүний үнэлэмжийг эх нутагт нь дээшлүүлэх бүрэн боломжтой болно. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрийн ажилчин жилдээ 60-аас дээш мянган ам.доллар, нарийн мэргэжлийн инженер, технологич 100.0 мянган ам.долларын цалин авах боломжтой төсөл гээд бод доо. Ийм л төслүүд хэрэгжиж байж Монголчууд нийтээрээ ядуурлаас сална гэж итгэдэг. Тэгвэл Монголчууд эх нутагтаа элбэг хангалуун амьдарна биздээ.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Б.БОЛОР

 

Орос Украины дайныг эсэргүүцсэний улмаас дарамт, шахалтад орж элэг нэгт Монгол орноо зорьж ирсэн ОХУ-ын иргэн Халимаг Б.Баатарын эрхийг хамгаалж, Монгол Улсын нэр хүндийг олон улсад авч гарч чадсан Олон улсын эрхзүйч Д.Ганбаяртай ярилцлаа. Тэрбээр Ардчилсан намд Хүний эрхийн хороог гишүүдийн хамт санаачлан байгуулжээ. Тус хорооноос С.Зориг агсны дурсгалыг хүндэтгэдэг аравдугаар сарын 2-ны өдөр “Хүний эрх ба Үзэл санааны хоригдол” форумыг зохион байгуулах аж.

-Таныг Удирдлагын академид багш байхаас эхлээд Санхүүгийн зохицуулах хорооны гишүүн болж компанийн засаглалыг Монголд бий болгох гэж явж байгааг мэдэхийн хувьд яагаад улс төрийн намд орж сүүлдээ хүний эрхийн хамгаалагч болсон талаар юуны өмнө тодруулж болох уу?

-Би Америкт эрсдэлийн удирдлага, компанийн засаглалаар суралцаж ирээд судалгаа хийж багшилж зөвлөж байсан. Компанийн засаглал сайн байж гэмээнэ бизнес эрхлэгчдийн ашиг орлого нэмэгдэж улмаар нийгэм, эдийн засагт хувь нэмэр оруулж, улс орон хөгждөг. Сайн засаглалыг компаниудад хэрэгжүүлэх гэж явахад төрийн байгууллагын дарамт шахалтаас болж авлига өгөхөөс өөр аргагүйд хүрдэг. Ингэснээр компаниуд шударгаар үйл ажиллагаа явуулах боломжгүйд хүрдэг. Тиймээс Монголын төрийг нийтийн засаглалыг хэрэгжүүлдэг болгохын тулд олон улсын Мөнгө угаахтай тэмцэх санхүүгийн арга хэмжээ авах байгууллагаас (ФАТФ) эхлээд байнга шаарддаг ч хэрэгжүүлж чаддаггүй. Шалтгаан нь төрийг сонгуулиар байгуулдаг болохоор яах аргагүй улс төрийн намын засаглалыг сайжруулах хэрэгтэй болдог.

Миний хувьд 2000 онд Ардчилсан намд элссэн ч төрийн (public governance) засаглал, улс төрийн намын засаглалыг (political gover­nance) сайжруулах зорилго өвөртлөн 2017 оноос улс төрд оролцож байна. Монголын улс төрийн намын засаглал улам л тааруу болсоор байна. Үүнийг сайжруулах санаатай Ардчилсан намын Үндсэн дүрмийн хорооны гишүүн, Хууль эрх зүйн асуудал хариуцсан дэд даргын ажлыг хийж явсан.

Өнгөрсөн Цагаан сарын үед Халимаг Баатарт туслах ажлыг санаачилж Ардчилсан намынхныг баг болгож ажилласны үр дүнд бид хүний эрхийг хамгаалж чаддаг гэдгээ харуулж Монгол Улсын нэр хүндийг олон улсад аварч гарсан. Энэ талаар олон хүн хэлж талархсан.

-Та эрхзүйч хүний хувьд өнөөгийн Монголын асуудал нь улс төрийн намын засаглалын гажуудлаас болоод Төрийн засаглал болохгүй байна гэж хэллээ. Тодорхой хуулийн жишээгээр тайлбарлахгүй юу?

-Монголын улс төрийн намууд төрийн сонгуульд оролцож эрх барихыг л боддог болохоос биш бусад ардчилсан улс орнуудын улс төрийн намуудтай адил улс төрийн ажил хийдэггүй. Хийх гэхээр нэр хүнд, рейтингт нь нөлөөлөх гээд байдаг тул эрх баригч нам төрийн эрх мэдлээ хадгалж үлдэхийн тулд хүч, нөлөөгөөрөө дарангуйлж сөрөг хүчнээ намнах, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нь хязгаарладаг. Товчхондоо эрх баригчид өөрсдөө Үндсэн хууль зөрчиж, хууль хүчний байгууллагыг өөрсдийг нь хуулиа зөрчүүлж ашиглаад байгааг хүн бүр л хэлдэг болсон.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.2-т зааснаар Хүнийг эрхэлсэн ажил, үзэл бодлоор ялгаварлан гадуурхаж болохгүй, мөн 16.10-т аль нэгэн намд эвлэлдэн нэгдсэний төлөө, гишүүнийх нь хувьд хүнийг ялгаварлан гадуурхах, хэлмэгдүүлэхийг хориглоно гэдэг боловч зөвхөн сөрөг хүчний гишүүдийг гэлтгүй, үгээ хэлсэн, үзэл бодлоо илэрхийлсэн иргэд, хэвлэн нийтлэх эрхээ эдэлсэн сэтгүүлчийн эрхийг зөрчих нь хэвийн үзэгдэл болчихоод байна.

Энэ бол эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашиглаж өөрт болон бусдад давуу байдал олгосон гэмт хэргийн шинж чанартай үйлдэл. Ковидын үеэс хэлсэн, шүүмжилсэн болгоныг барих, хорих, гав зүүх үзэгдэл ердийн болж Монгол Улс дарангуйллын нийгэм рүү аажмаар орж байгааг иргэд анзаарч эрх нь зөрчигдсөн ч хүлцэнгүй болж, дийлэнх залуус харь улсад очиж амьдрахыг сонгож байна.

Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1-д “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” гэж заасан ч хэрэгжүүлэх байтугай хариуцлагаа хүлээдэггүй төрийн засаглалтай улс болчихоод удаж байна.

-Үндсэн хуулийн уг заалтад хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц гэдэг нь чухал болчихоод байна. Үүнийг яаж хэрэгжүүлэх боломж байна вэ?

-Монгол Улс НҮБ-ын гишүүн улсын хувьд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд заасан бүх эрхийг хангаж чаддаггүй юм гэхэд Үндсэн хуульд заасан хүний эрхийн ядаж Үндсэн эрх болох үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хэзээ ч хязгаарлаж болохгүй. Энэ эрх нь бусад эрхээ эдлэх суурь нөхцөлийг хангаж байдаг хамгийн чухал заяагдмал эрх юм шүү.

Үүнийг Эрүүгийн хуулийн 13.14-т “Илт худал мэдээлэл тараах” гэж оруулсан нь эрх баригч төр засгийг шүүмжилж эсэргүүцэх, жагсах байтугай цахим ертөнцөд өөрийн үзэл бодлоор пост хийхэд хүртэл эрүүгийн гэмт хэрэгтэн болгодог.

Эрүүгийн хэрэг бол гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй байх ёстой байтал энэ зүйл ангиар бүрэлдэхүүнтэй болохыг нотолж чаддаггүй. Надад ч гэсэн иргэн Д.Мөнх-Эрдэнийг өмөөрч үг хэлж, шүүмжилсэний төлөө хэрэг үүсгэж байсан гэж бодоход дэлхийд байхгүй стандартыг Монголд бий болгож улмаар дарангуйллын нийгэм рүү хөтөлж байна.

Тийм учраас улстөрчийн хувьд Улс төрийн намын тухай хуулийн 14.1.3-т заасан намын болон гишүүнийхээ эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Ардчилсан намын дэргэд Хүний эрхийн хороог үзэл санаа нэгт нөхөдтэйгөө санаачлан байгуулсан. Энэ хорооны үйл ажиллагаа нь улс төрийн үйл ажиллагаагаар хүний эрхийг хамгаалах боломж олгож байгаа юм.

Нөгөөтэйгүүр 2021 онд Хүний эрхийн хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг баталсан. Уг нь эрх баригч МАН 30 дугаар их хурлаас 30 мянган хүний эрхийн хамгаалагчийг бэлтгэнэ гэж сүртэй тогтоол гаргаж Хүний эрхийн Үндэсний комисстой хамтран бэлтгээд байсан. Тэр тогтоол хаана байна вэ. Өнөөдүүл нь яагаад хуулиар олгосон бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж хүний эрхийг хамгаалахгүй байгаа нь тодорхой. Яаж өөрийн намын байгуулсан төрийг шүүмжилж, өөрсдийгөө эсэргүүцэж чадах билээ дээ. Тиймээс л улс төрийн намын засаглалыг төрийн засаглалаас салгаж өгөхгүй бол улс төрийн ялгаварлан гадуурхалт их болж хүний эрх ноцтой зөрчигдсөөр байна.

-Танай Хүний эрхийн хороо яаж ажиллах гэж байна вэ?

-Монголын ардчилсан нийгмийг бий болгоход манлайлсан сурган хүмүүжүүлэгч, эрдэмтэн судлаач, улстөрч С.Зориг агсныг жил бүр Ардчилсан намын зүгээс хүндэтгэн хөшөөнд нь цэцэг өргөөд тардаг байсан. Бид С.Зориг агсныг Хүний эрхийн хамгаалагч байсан учраас өнгөрсөн төрийн дарангуйллын нийгмийг өөрчилсөн гэж үздэг. Тиймээс жил бүрийн энэ өдөр Хүний эрхийн форум зохион байгуулж байхаар намын дарга тушаал гаргаж Хүний эрхийн хороог байгуулсан. Тус хороо нь улс төрийн намын засаглалыг бий болгох GRC буюу Засаглал-Эрсдэл-Комплаенс тогтолцоог Ардчилсан намд бий болгож түүчээлэх юм.

Үүнийг бий болгох гэж энэ форумыг зохион байгуулж, бусад уригдан оролцож байгаа намын нөхдөдөө уриалж, хамтдаа хүний эрхийг хамгаалдаг тогтолцоог улс төрийн нам хэрэгжүүлдэг болгохоор ажлаа эхлүүлж байна. Цаашид хийх ажлаа хийсэний дараа л яаж өөрчилж болдгоо харуулах нь чухал байх даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар 12 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт “Админерал” ХХК-ийн дэд захирал Ц.Ламжав” Миний бизнест ямар ч худал хуурмаг зүйл, бохир заваан хуйвалдаан байхгүй гэдгийг би бардам хэлж чадна” гэснийг V  нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Өмнөговь аймгийн хөрөнгө оруулалтын чуулган
“Invest gobi-2023” амжилттай болж өндөрлөлөө

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Ялсан нам эх орноо таваглаж байгаад иддэг “соёл”-оо одоо болих хэрэгтэй” хэмээн өгүүллээ.

Д.Амарбаясгалан, автобус гээд Ардын намынхны авлига ар
араасаа зад үсэрч байна

Механик инженер Ч.Эрдэнэбат “Солонгосын хугацаа нь дуусаад
актад гарчихсан автобустай зэрэгцүүлээд үз. Ашиглалтаас
гарсан автобусаас ч долоон дор” гэлээ.

“Mandal risk management ” компанийн гүйцэтгэх захирал Г.Барсбаатар “Монголд хакердуулсан, аккаунтаа алдсан хүмүүсийн 90 гаруй хувь нь Fishing гэх халдлагад өртдөг”  гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаараас уншаарай. Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно. Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай. “Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Эрчим хүчний яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Н.Тавинбэхтэй тус салбар өвөлд бэлэн байгаа эсэх асуудлаар ярилцлаа.

-Юуны өмнө танаас эрчим хүчний салбарын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар асуумаар байна. Яг өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын эрчим хүчний салбар ямар хэмжээнд явж байна. Мэдээж тулгамдаж байгаа асуудал олон бий…?

-Таны асуултад шууд хариулъя. Бид өнөөдөр улс даяараа чадлын дутагдалд орчихсон байна. Өөрөөр хэлбэл бид эрчим хүч үйлдвэрлэхээсээ илүү хэрэглэдэг болчихсон байна гэсэн үг. Тэгэхээр бид эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийг яаралтай барих шаардлага бий боллоо. Энэ ажлыг бид яарахгүй бол цаашид эрчим хүчний доголдолд орж болзошгүй байна. Нөгөөтэйгүүр үнийн өсөлт, мөнгөний ханшаас шалтгаалаад м а н а й салбарын ажиллагсдын орох, гарах хөдөлгөөн их байгаа. Сүүлийн жилүүдэд энэ хөдөлгөөн улам нэмэгдэх хандлагатай байна. Энэ бол салбарын бас нэгэн тулгамдсан асуудал болоод байгаа юм. Бид цаашид энэ салбарт ажиллагсдын цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг тасралтгүй авах болно.

-Та хэллээ. Бид эрчим хүч үйлдвэрлэхээс илүү хэрэглэж байна гэж. Тэр утгаараа эрчим хүчний салбар 200 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж байгаа гэсэн мэдээлэл байна шүү дээ?

-Жилээс жилд санхүүгийн алдагдал нэмэгдэж байна. Энэ оны байдлаар хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээс харахад бид 240 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллахаар байгаа. Энэ алдагдлын цаана хийж чадаагүй хөрөнгө оруулалтын ажил, хийж чадаагүй засварын ажил, төлж чадаагүй бэлтгэн нийлүүлэгчдийн өглөг авлага зэрэг тулгамдсан нийгмийн асуудал байна. Ер нь өнөөдөр учраад байгаа энэхүү санхүүгийн алдагдал нэг зүйлээс шалтгаалж байгаа юм. Т ухайл бал , хэрэглэгчдэд бүтээгдэхүүнээ өртөгөөс нь доогуур үнээр борлуулж байгаад учир байна. Товчхондоо санхүүгийн алдагдал үүнтэй холбоотой. Тиймээс энэхүү алдагдлаас гарахын тулд эхний ээлжинд бид доод өртөгт хүргэх шаардлагатай. Мэдээж хэрэглэгчдийн үнийг нэмнэ гэдэг нь өөрөө нийгэмд амаргүй нөхцөл байдлыг үүсгэнэ. Тэгэхээр үнэ тарифын асуудал хариуцсан Эрчим хүчний тухай хуулиар бие даасан, хараат бусаар шийдвэр гаргадаг Эрчим хүчний зохицуулах хороо гэх байгууллага бий. Бидний зүгээс үнэ нэмэгдүүлэх асуудлыг холбогдох эрх бүхий байгууллагуудад байнга тавьдаг. Удахгүй энэ асуудлаар шийдвэр гаргах байх гэж найдаж байна.

–  Эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхгүй бол бид хомсдолд орно гэж ярилаа. Т э р утгаараа эрчим хүчний хараат байдлаас гарах, хэрэгцээгээ бүрэн хангасан эрчим хүчний шинэ эх үүсвэртэй болохын тулд ямар ажил хийж байна. Ойрын хугацаанд шинээр бий болох эх үүсвэр юу байгаа вэ?

-Мэдээж эрчим хүчний хэрэглээ жилээс жилд нэмэгдэж байна. Үүнийг эдийн засгийн агуулгаар нь авч үзвэл сайн. Гэвч бид өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байгаа хэрэглээгээ цаг тухай бүрд нь эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр бий болгож чадаагүйгээсээ болоод өнөөдөр б ид импортын эрчим хүчээр хангаж байна. Импортын эрчим хүч гэдэг маань өөрөө тийм ч муу зүйл огт биш шүү. Энэ нь өөрөө олон улсад байдаг систем. Тэр бүү хэл өндөр хөгжилтэй орнууд ч гэсэн импортоор эрчим хүч авдаг. Гэхдээ импортоор авч байгаа эрчим хүчний хэмжээг зохистой харилцаанд барих хэрэгтэй. Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд дотоодын эрчим хүчний хэрэглээгээ бүрэн хангах зорилгоор 11 эх үүсвэрийг барихаар тусгасан. Үүн дотор сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр ч бий. Уламжлалт нүүрсний технологитой эрчим хүчний эх үүсвэр ч байна. Хамгийн ойрын хугацаанд ашиглалтад орох гэж байгаа эрчим хүчний эх үүсвэр бол хувийн хэвшилийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж буй Бөөрөгжүүтийн 300 Мвт- ын хүчин чадалтай станц байгаа. Энэ станц 2024 оны өвлийн ид ачааллаас өмнө ашиглалтад орохоор бүтээн байгуулалтынх нь ажил эрчимтэй өрнөж байна. Мөн Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын бүтээн байгуулалтын ажил амжилттай хэрэгжээд явж байна. Тавантолгой ДЦС-ын гүйцэтгэгч нь тодорчихсон. Одоо гэрээний хэлэлцээрт орохоор ажиллаж байгаа. Эдгээр станцууд 3-4 жилийн дараа бүрэн ашиглалтад орохоор байна. Дор хаяж  ййм хугацааны дараа ашиглалтад орох учраас тэр хүртэл өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээгээ бид хэрхэн хангах вэ. Энэ бол манай салбарт тулгамдаж байгаа амаргүй асуудал. Гэхдээ бид гарц шийдлийг нь олж явахаас өөр арга байхгүй.

-Эрчим хүчний сайд ч хэлж байсан. Б и д өнгөрсөн өвлийг амаргүй давсан шүү гэж. Тэгэхээр энэ жилийн өвлийг хэрхэн давах төлөвлөгөөтэй байна вэ. Үүсч болзошгүй эрсдэл юу байна?

-Өвлийн бэлтгэл хангах ажлыг салбарын хэмжээнд төлөвлөгөөнийхөө дагуу бүрэн авч хэрэгжүүлсэн. Өнөөдрийн байдлаар өвлийн ачаалал эхэлчихсэн байна. Бид бүх хэрэглэгчдээ цахилгаан, дулааныг нь хангаад ажиллаж байгаа. Дотоодын эх үүсвэрүүд ямар нэгэн нөөц тоноглолгүйгээр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж байна. Тиймээс ажиллаж байгаа тоноглол дээр тэр дундаа эх үүсвэр дээр гэмтэл саад гарлаа гэхэд гэмтлийнхээ хэмжээгээр эрчим хүч хязгаарлаж болзошгүй хэмжээнд байгаа гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Ер нь олон улсын жишгээр бол дотоодын эрчим хүчний 20 орчим хувийн нөөцтэй байх ёстой.

Гэтэл манайх ийм нөөцгүй байгаа нь өөрөө эрсдэлтэй нөхцөлд бид ажиллаж байна гэсэн үг.

-Сайжруулсан шахмал түлшний асуудал танай салбарт харьяалагдах зүйл. Тэр утгаараа шахмал түлшний чанар, аюулгүй байдал ямар байгаа юм бэ. Мөн энэ өвлийн нөөц хангалттай хэмжээнд байгаа юу?

-2023-2024 оны өвлийн ид ачааллыг давахын тулд бид 118 мянган тонн сайжруулсан түлш бэлдсэн. Энэ нь өөрөө Улаанбаатар хотын хэмжээнд 45 хоногийн нөөц байна гэсэн үг . Өнгөрсөн жилүүдэд ийм хэмжээний нөөц бэлтгэсэн нь хангалттай байсан . Тэгэхээр шахмал түлшний нөөц боломжийн хэмжээнд бэлтгэгдсэн гэсэн үг. Чанар, аюулгүй байдлын асуудал мэдээж их яригддаг. Тэр утгаараа сайжруулсан шахмал түлшний үйлвэрлэлд өдөр болгон Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд ирж шалгалт хийдэг. Одоогоор ямар нэгэн байдлаар Монгол Улсын стандартын шаардлага хангаагүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн тохиолдол гараагүй байна. Тийм бүтээгдэхүүн гарвал бид үйлдвэрлэлийг шууд зогсоох арга хэмжээ авдаг. Тиймээс шахмал түлшний хувьд ямар нэгэн асуудал байхгүй гэдгийг би итгэлтэй хэлж чадна.

Э.МӨНХ