Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Ховд аймгийн Ардчилсан намын дарга М.Амарсанаатай намынх нь үйл ажиллагааны талаар ярилцлаа.

-Танай аймгийн намын хувьд гурван жил даргагүй явж, сая шинэ дарга удирдлагуудаа сонголоо. Яагаад энэ олон жил даргагүй явж ирэв. Төв намын зөрчилдөөн бас нөлөөлөв үү?

-2016 оны орон нутгийн сонгуульд ялагдсанаас болж сүүлийн гурван жил нийтээрээ маш идэвхгүй үйл ажиллагаа явуулж ирлээ. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэдэг шиг манай намын 1960-аад оныхны хоорондох эрх мэдлийн төлөөх зөрчилдөөн сүүлийн долоон жил үргэлжилсэн. Энэ зөрчилдөөний хар сүүдэр орон нутгийн буюу дунд шатны намын үйл ажиллагаан дээр буусан. Ерөөсөө өнгөрсөн долоон жилийн хугацаанд АН-ын ярьдаг зүйл нь тамга, тэмдэг. Нэг тамга, нэг гэрчилгээг бид сүүлийн долоон жил ярьсан. Үүнээс шалтгаалж намын бүх шатанд идэвхгүй үйл ажиллагаа, эв нэгдэлгүй байдал газар авах болсон. Үүнд эрх баригч намын нөлөөлөл ч хүчтэй байлаа. Дээрх шалтгаануудаас үүдэж сүүлийн гурван жил орон нутгийн намын үйл ажиллагаа үндсэндээ зогссон. Дарга ч үгүй, дээрээсээ нэгдсэн удирдлага бодлого ч үгүй намын үйл ажиллагаа ингэж аажмаар хөрдөг, хөлддөг юм билээ. Хэрэв манай намын хагарал, зөрчилдөөн энэ чигээрээ дахиад нэг жил болсон бол үндсэндээ АН гэж байхгүй болох байсан болов уу даа. Байлаа ч дахиад сэргэх гэж нэлээд их зүйлийг золиослох байсан. Ардчилсан нам “хөл сайтай” тулдаа олон жил үргэлжилсэн зөрчилдөөнөөс амьтай гарлаа. Харин ч бид дэндүү оройтохоосоо өмнө цэгцэндээ орж чадлаа. Шинэ намын даргаа сонгож, бүх шатандаа удирдлагатай боллоо. Нэгдсэн нэг бодлоготой боллоо. Бүтцээ сайжрууллаа. Одоо үлдэж байгаа богино хугацаанд намын бүх шатны үйл ажиллагаа, гишүүдийн оролцоог идэвхжүүлэх бодлогыг хамгийн түрүүнд хийнэ. Бидний хувьд одоо хамгийн чухал нь эв нэгдэл.

-Танай аймгийн хувьд намын удирдлагуудаа ямар байдлаар сонгосон бэ. Сонгууль ямар зохион байгуулалтаар болж өнгөрөв?

-Аймгийн намын хорооны сонгууль болсон. Дараа нь намын даргыг сонгох сонгууль боллоо. Аймгийн намын хороо хуралдаж, энэхүү сонгуулийг зохион байгуулж явуулсан. Улмаар ахмад, идэр, залуу насны төлөөлөл болсон таван нэр дэвшигч өрсөлдөж, миний бие дөрвөн удаагийн санал хураалтаар аймгийн намын даргаар сонгогдсон.

-Гурван жилийн турш намын үйл ажиллагаа идэвхгүй байсан гэлээ. Тэгвэл одоо сонгууль хаяанд ирсэн энэ үед намынхаа үйл ажиллагаа яаж идэвхжүүлэх юм бэ. Цаг хугацааны хувьд боломжтой гэж харж байгаа юу?

-Цаг хугацааны хувьд бидэнд хангалттай боломж бий. Манай Ховд аймгийн Ардчилсан нам 10 мянган гишүүнтэй гэж явдаг. Эдгээр 10 мянган гишүүнийг идэвхжүүлэх ажлыг он дуустал хийнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Ардчилсан нам сэргэлт авахдаа хурдан. Төв намаас дунд болон анхан шатны намын гишүүдийн идэвхийг сэргээх асуудлаар тодорхой үүрэг чиглэл өгсөн. Тэр утгаараа Ардчилсан намын хувьд “хөлөө” бэхжүүлэх ажилд бүх нийтээрээ анхаарч байгаа. Хөл сайн бол бид хол явна, хурдтай, тогтвортой болно. Миний хувьд ч намын гишүүдийн идэвхийг сэргээх чиглэлээр эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж эхэлж байна.

-Сонгууль хаяанд ирлээ гэж байна. Гурван жил маргаантай явж, сая нэг даргатай болсон аймаг Ховд биш байх л даа. Бусад орон нутгийн намын дарга нар ч саяхан сонгогдлоо. Тэгэхээр том зургаараа АН-ын хувьд ирэх жилийн сонгуульд орон нутагт ялах, олонх болох боломж ямар байгаа вэ. Танай намын гишүүд ялна гэдэгтээ итгэлтэй байна уу?

-Сонгууль болоход нэг жил хүрэхгүй хугацаа үлдэж. Тэрийг хэн хүнгүй сайн ойлгож байгаа. Гэхдээ энэ хугацааг бид богино гээд хаяж болохгүй. Ер нь ашиглаж чадаж байгаа улс төрийн хүчний хувьд энэ хугацаа хангалттай боломж. Өөрөөр хэлбэл үлдсэн хугацаанд манай нам дээрээ ч доороо ч эв нэгдэлтэй, нэгэн бодлого дороо зангидаж урагшилж чадвал бүх шатанд олонх болох боломж бүрэн бий. Тэр дундаа ховдчуудын хувьд ардчиллыг байнга дэмжиж ирсэн ард түмэн. Өнөөдөр хэт цөөнх буюу УИХ дахь АН-ын бүлгийн 11 гишүүний хоёр нь манай аймгаас сонгогдсон. Үүнээс харвал ховдчууд улс төрийн мэргэн сонголт хийдэг. Тиймээс хамгийн чухал нь бид нам, бүтцийнхээ хувьд нэгдмэл, идэвхтэй үйл ажиллагаатай байх нь чухал. Бид хоорондоо зөрчилдөөнтэй, бодлого үйл ажиллагаа нь тодорхой бус, идэвхгүй үйл ажиллагаа явуулсаар л байвал хэн бидний төлөө саналаа өгч, дэмжих вэ дээ. Тиймээс АН хурдан сэргэдэг нам. Хурдан учраа олж чаддаг. Хурдан шийдэл гаргадаг нам. Нөгөөтэйгүүр Монголын ард түмэн АН-аас асар их зүйлийг хүлээж байна. Бид энэ итгэлийг нь алдахгүй. Миний хувьд сая орон нутгийнхаа зургаан сумын иргэдтэй уулзлаа. Уулзалт болгон дээр иргэдийн хэлж байгаа гол зүйл бол хулгай байна. МАН хулгайдаа мансуурлаа гэдгийг хэлж байна. Хулгайч хулгайчаа барьдаггүй гэдгийг ч хэлж байна. Тиймээс хулгайчийг барихын тулд хулгайг таслан зогсоохын тулд улс төрийн өөр нэгэн хүчин гарч ирээсэй гэсэн хүлээлт асар их байна. Ардчилсан намын хувьд иргэдийн хүсэн хүлээж байгаа тэрхүү хулгайг зогсоох, хулгайчдыг барих улс төрийн хүчин нь байж чадна гэдэгт итгэлтэй байгаа. Аймгийн Ардчилсан намын хувьд орон нутгаас сонгогдсон хоёр гишүүнтэйгээ нягт холбоотойгоор хамтран ажиллана.

-Шинэ намын даргын хувьд орон нутгийн эрх баригчтай бодлогын түвшинд яаж өрсөлдөх вэ. Сөрөг хүчний хувьд аймгийн удирдлагуудын үйл ажиллагаа зөв чигт явж байгаа гэж хардаг уу?

-Ардчилсан намын хувьд 2012-2016 онд ялалт авч, орон нутгаа засаглаж байсан. Тэр үед манай намаас Д.Цэвээнравдан аймгийн Засаг даргаар сонгогдож ажилласан. Үнэндээ ховдчуудын ихэнх нь хэлнэ. Ардчилсан нам засаг барих хугацаанд Ховд аймаг нүүрээ угаасан хүүхэд шиг л өөрчлөгдсөн. Манай баг хамт олон тэр үед ховдчуудынхаа итгэлийг зүтгэлээр хариулж чадсан. Ховдыг Монгол Улсын тэргүүний аймаг болгож чадсан. Үнэндээ нүдэнд харагдах, гарт баригдах бодитой олон зүйлийг 2012-2016 онд Ардчилсан нам хийж чадсан. Тэр цагаас хойш Ховд аймагт хийгдсэн ямар ажил байна вэ. Үзье гээд харагдахгүй, харуулъя гээд үзүүлэх зүйлгүй л байгаа нь үнэн. Шат шатандаа бодлого ярьсан хүмүүс. Хийж байгаа зүйл нэг ширхэг ч алга. Ардчилсан нам хийснээ ярьдаг. Ярьсанаа хийдэг. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид хийх гэж байгаагаа л ярихаас яг бодитой тийм ажил хийчихлээ шүү гэж огт ярьж үзээгүй. Үүнийг захын хүнээс асуухад л танд шууд хэлнэ л дээ.

Улс даяараа бид өрийн дарамттай байна. Манай аймгийн бараг бүх хүн л өрийн дарамтад байна. Хувийн аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаагаа явуулахад туйлын хэцүү болсон. Хийх ажлыг нь төрийн компаниуд булаалцалдаад авчихдаг болсон. Авчхаад хийсэн зүйлгүй, хамаг санхүүжилтийг нь идэж уугаад дуусгадаг. Үүнээс болоод хувь хүний болон хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа сөхөрч байна. Өнөөдөр манай аймагт хувийн хэвшлийн барьсан барилга гэж алга. Хувийн хэвшлийн хэрэгжүүлсэн төсөл бүтээн байгуулалт гэж байхгүй байна. Учир нь хувийн хэвшлээ зах зээлээс түлхэх бодлогыг өнөөгийн эрх баригчид хүчтэй явуулж байна.

-Ардчилсан намын дунд шатны намын дарга нар оролцсон зөвлөгөөн нийслэлд болж өнгөрсөн. Энэхүү зөвлөгөөнөөр юу яригдав. Мэдээж сонгууль ойртсон учраас бэлтгэл ажлуудаа хангах чиглэл намын даргаас өгсөн байх…?

-Аймгийн болоод дүүргийн намын дарга нарыг дуудаж, уузалт зөвлөгөөнийг хоёр өдөр хийсэн. Уулзалтаар намын дарга Л.Гантөмөр дунд шатны дарга нарт намын эв нэгдлийг хангаж ажиллахыг захисан. Бидний хувьд өнөөдөр ус агаар мэт хэрэгтэй байгаа зүйл бол эв нэгдэл. Хоёрдугаарт, аймаг, дүүргийн намын гишүүдийн идэвхийг сэргээх чиглэлээр тодорхой саналуудыг хэлсэн. Гуравдугаарт, бид намын бодлого зорилтуудтай холбоотойгоор нэгнийхээ саналыг сонсоцгоосон. Яг одоо УИХ-аар ирэх оны төсвийг хэлэлцэж байна. Түүхэндээ байгаагүй хамгийн өндөр дүнтэй төсвийг хэлэлцэн батлах гэж байгаа. Эрх баригчдын хувьд 27 их наядын төсвөөс хоёр их наядыг сонгууль угтсан халамжид зарцуулахаар оруулж ирсэн байна лээ. Төсвийн алдагдал асар өндөр байгааг ч бид ярьсан. Мөн гурван жил идэвхгүй байсан намын үйл ажиллагаанд ямар хүндрэл бэрхшээл бий болж байгаа талаар саналуудаа солилцсон.

-Улс төрийн хүрээнийхэн Ардчилсан намыг хөл сайтай нам гэж үздэг. Тэр ч утгаараа орон нутагт ялалт авах нь элбэг шүү дээ. Та түрүү нь хэлсэн. Хөл сайтай тулдаа нам амьд гарсан гэж…?

-Ардчилсан нам бол үнэхээр хөл сайтай. Үндэсний хэмжээний хоёр том намын нэг. Орон нутагт энэ хоёр нам л дээр доороо орж явна. Гуравдагч улс төрийн хүчин орон нутагт ялалт байгуулна гэдэг ойрын жилүүдэд боломжгүй. Яагаад гэвэл намын гишүүнчлэл, намын үүр гэж байдаггүй. Орон нутгийн иргэд АН, МАН гэсэн хоёр намд л хуваагдчихсан байдаг. Нөгөөтэйгүүр Ардчилсан нам хөл сайтай ч бид хөлөө улам бэхжүүлэх шаардлагатай. Хөлөө идэвхтэй хөдөлгөж байж намын гишүүнчлэлээ нэмэгдүүлнэ. Гишүүдийнхээ идэвхийг сэргээнэ. Тиймээс толгой гэхээс илүү хөлөө бодох цаг үе ирсэн. Дунд, анхан шатны намын гишүүдийн хувьд үнэхээр хүнд үеийг туулж байгаа. Гэхдээ энэ хүмүүс хэзээ ч итгэлээ алдаж байгаагүй. Тиймээс л манай нам хөл сайтай байдаг байх.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ дахь АН-ын бүлгийн хурал өчигдөр хуралдаж, мэдээлэл хийлээ. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга О.Цогтгэрэлээс цаг үеийн асуудлаар тодрууллаа.

-Бүлгийн хурлаар ямар асуудал хэлэлцэв. Мэдээж ирэх оны төсөвтэй холбоотой асуудлаар бүлэг нэгдсэн байр суурьт хүрсэн байх л даа…?

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль хэлэлцэгдэх гэж байна. Энэ бол өнөөгийн нийгэмд үүсээд байгаа асуудал, цаг үеэ дагасан асар чухал хуулийн төсөл гэж бодож байгаа. Хулгайг үндсээр нь таслахын тулд бид юу хийх ёстой вэ. Зүгээр ургачихсан шарилж, толгой хэсэгтэй нь оролдож байхаар бид үндсээр нь оролдох, өөрчлөх цаг болсон. Авлигын хөрс үр шимтэй байна. Гэтэл бид хэдэн хулгай, хэдэн хүний талаар яриад л өнгөрч байна. Тиймээс яг үндэстэй нь оролдохын тулд уул уурхайн асуудлыг ил тод болгох, Баялгийн сангийн тухай хуулийг яаралтай батлах шаардлагатай.

Мөн бүлгийн хурлаар Ногоон автобусны асуудлыг авч хэлэлцлээ.

-Баялгийн сангийн тухай хууль яг ямар ач холбогдолтой талаар та тодорхой тайлбар хэлэхгүй юу?

-Уул уурхайн баялгаа бид 2006 оноос албан ёсоор борлуулж эхэлсэн. Тэр цагаас хойш өдийг хүртэл хийсэн борлуулалтын орлого 83 тэрбум ам.доллар байна. Оройлцоогоор 300-400 их наяд төгрөг гэсэн үг. Гэтэл Дэлхийн банкнаас Монгол Улсын уул уурхайн борлуулалтын 400 их наядын орлогоос ирээдүйдээ ердөө нэг хувийг нь хадгалж үлдсэн гэсэн дүгнэлтийг гаргаж. Одоогийн дүнгээр бараг нэг хувьд ч хүрэхгүй. Ирээдүйн өв санд 2.7 их наяд төгрөг л байгаа. Тиймээс бид Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиа өргөн барих хэрэгтэй. Ер нь өнөөгийн баялаг бол зөвхөн бидний баялаг биш. Энэ бол бидний үр хүүхдэд, ирээдүйн иргэдэд хүрэх ёстой баялаг. Дэлхий дахинд үүнийг ирээдүйдээ өвлүүлэх олон янзын шийдэл байдаг. Энэ асуудал дээр АН засгийн эрх барьж байх бүрдээ дандаа санаачилгыг авч ажилладаг байсан. Хамгийн сүүлд 2012-2016 онд АН “Ирээдүйн өв” сангийн тухай хуулийг өргөн барьж батлуулж байсан түүхтэй. Тиймээс одоо энэхүү хуулиа цаг үетэйгээ нийцүүлэн улам чамбайруулж боловсруулаад дахин өргөн барих гэж байна.

-НӨАТ-ын буцаан олголтыг таван хувь болгох асуудал дээр хоёр талын өнцөг гарч ирсэн. АН-ын хувьд НӨАТ дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Зөвхөн НӨАТ буурах асуудал биш. Ер нь Монгол Улсад татвар буурах ёстой. Өнөөдөр төр томорсоор байгаад эдийн засгийнхаа 40 хувьд хүрээд ирлээ. Манай урд хөрш буюу БНХАУ-ын эдийн засгийн 25 хувийг төр нь эзэлдэг юм билээ. Манайхаас өөр дэглэмтэй, өөр тогтолцоотой орон шүү дээ. Манайх ардчилсан орон атлаа 40 хувийг нь Хятад коммунист орон атлаа 25 хувийг эзэлж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ бүх орлого татвараар бүрдэж байна. Тиймээс татварын иж бүрэн реформыг Монгол Улсад хийх шаардлагатай. Ингэж байж төр нь жижиг, үр ашигтай, иргэд нь баян, хөдөлмөрч болно. Тэр ч утгаараа ирэх сонгуульд АН татварын иж бүрэн реформ хийх асуудлыг гол уриа лоозонгоо болгоно. Улмаар бид ялалт авч энэхүү зорилгоо хэрэгжүүлэх болно.

-Төрийн шууд худалдан авалттай холбоотой дүн мэдээг АН-ын бүлгээс зарлалаа. 6.1 их наяд төгрөгөөр шууд худалдан авалт хийлээ гэж байна. Энэ яг бодитой тоо юу?

-Энэ бол 2017-2022 онд хийгдсэн худалдан авалтын дүн. Түүнээс биш 2023 онд хийгдсэн Ногоон автобусны худалдан авалтын дүн энэ дотор ороогүй шүү. Тэгэхээр 6.1 их наяд гэдэг дүн бол илүү нэмэгдэж, өөрчлөгдөнө гэсэн үг. Үүнтэй адил бидний хувьд ковидын үед зарцуулсан хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой асуудлаар нээлттэй сонсгол хийе гэж байгаа. ковидын хуулиар халхавчилсан асар их үнийн дүнтэй худалдан авалтууд хийгдсэн. Өөрөөр хэлбэл сонгон шалгаруулалтгүй, өрсөлдөөнгүй, хаалттай худалдан авалтууд хийгдсэн гэсэн үг. Тиймээс бидний хувьд энэ асар их тоо руу орохоосоо өмнө, энэ сонсголыг чанартай явуулахын тулд мэдээ мэдээллээ хангалттай цуглуулах шаардлагатай байгаа юм аа. ковид дээр 20 их наяд нэмээд төр болон орон нутгийн шууд худалдан авалтад 6.1 их наяд төгрөгийн асуудал байна. Энэ бүхний учир шалтгаан нэг зүйл дээр очиж огтлолцох тэр асуудлыг бид ярьж байгаа юм.

-Ковидын сонсгол хийх асуудал нэг л гацаатай байгааг олон нийт харж байгаа. Энэ гацаанаас нь АН-ын бүлэг яаж гаргаж, энэ ярьж байгаа ажлуудаа бодит болгох юм бэ?

-Ковидын сонсголыг шинжээчтэй явуулах шаардлага тавиад биелэхгүй байна. Түр хорооны 19 гишүүний гарын үсэг хүрэхгүй зогсчихлоо гэж байна, одоо яах вэ гэж байна, тийм үү. Бүлгийн хувьд энэ асуудлыг нухацтай ярьж, хэлэлцэж байгаа. Эхлээд энэ асуудлуудаа бид Ардчилсан намын удирдлагуудад танилцуулах хэрэгтэй гэж бодлоо. Ер нь цаашид асуудал байгаа нь үнэн. Үнэн асуудлыг эрх баригчид зохион байгуулалттайгаар нуун дарагдуулж байгаа нь ч гэсэн бодит үнэн шүү. Эрх баригчид сонсголыг нь хийлгэхгүй, түр хороог нь байгуулж өгөхгүйгээр сонгуультай тулна гэдгээ ард түмэндээ шууд хэл. Эрх баригчид л бүгдийг боож, хааж байгаа. Тэд асуудлаа ил тод ярихаас айж байгаа. Шууд худалдан авалт гэдэг бол Монголын өнөөгийн нийгмийн асар том асуудал болж байна. Тиймээс бид цаашид хулгайгүй, үр ашигтай цомхон төрийг бий болгохын тулд Баялгийн сангийн тухай хуулийг өөрчлөн батлах ёстой. Хулгайгүй Монголыг бий болгоход асар том түлхэц өгөх бодлогын шийдэл бол Баялгийн сангийн тухай хууль юм. Тиймээс АН-ын бүлгийн хувьд энэхүү хуулийн төслийг энэ намрын чуулганаар өргөн барьж, хэлэлцэхийг шаардаж явна.

-Хотын шинэ дарга давс мэт шорвог шийдвэр гаргана шүү гэж хэлсэн. Түүний нэг нь хотын төвөөр автомашинтайгаа явсан тохиолдолд татвар оногдуулахаар болж байх шиг байна. АН-ын хувьд энэ асуудлыг ямар байдлаар хүлээн авах вэ?

-Дахиад л татвар хураамж. Эрх баригч нам татвар хураамж өндөр авдаг шигээ халамжийг хавтгайруулдаг. Энэ зарчмаараа л явж байна. Ардчилсан намын хувьд нэг л зүйлийг хэлж байгаа. Монголын ард түмнээс авдаг татвар хураамж шат шатандаа төрөл бүрдээ багасах ёстой. Социализм, коммунизм байгуулж байгаа Хятад улсаас хэд дахин өндөр татвар авдаг төртэй болж хувирлаа. Гэхдээ хотын төвөөр зорчихдоо татвар төлнө гэсэн хуулийн төсөл нь орж ирээгүй тохиолдолд шууд дүгнэлт хийх арай эрт байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

МАН-аас сонгогдсон Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Өвөрхангай аймгаас гаралтай гишүүд улсын нийслэлийг Хархорумд байгуулах тухай идэвхтэй ярьцгаадаг боллоо. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2022 оны арванхоёрдугаар сард Хархорум хотыг сэргээн байгуулах зарлиг гаргаж, 2023 оны хичээлийн шинэ жилийн нээлтээр сурагчдад энэ сэдвээрээ хичээл заав. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Өвөрхангайн харьяат Я.Содбаатар нийслэлийг өөрийн нутаг руугаа нүүлгэх тухай хэвлэлүүдэд үе үе ярьж, барьц ахиулдаг болоод удаж байна. Хамгийн сүүлд Ерөнхийлөгчийн институтийг түрүүлж нүүлгэх тухай яригдаад намжлаа. Араас нь төрийн байгууллагууд, хууль шүүхийнхэн гээд иргэдэд үйлчилгээ үзүүлдэг гол тогтолцоог авааччихна гэсэн яриа ч дэгдлээ. Ийнхүү МАН-ын гишүүд улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлахаар нууцаар гэтэж эхэллээ. Арай л ил тод нүүлгэнэ гэж ярьж чадахгүй байна. Хэрэв тэгж яриад эхэлбэл Үндсэн хууль зөрчинө гэж түүнээсээ болоод ширээнээсээ шилжиж магад гэж айж байгаа. Мэдээж хотын олон иргэн ингэж хэлэхийг нь хүлээгээд анаад байж байгаа. Хэлээд хөөрцөглөөд эхлэхээр нь Үндсэн хуулийн цэцэд өгөх гээд.

МАН-ын улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах ажиллагаа эртнээс эхтэй. 2004 онд Хархориныг жишиг хот болгон хөгжүүлэх УИХ-ын тогтоолыг баталж байв. МАН төр барьсан жилүүддээ энэ сэдвийг ярьсаар л байдаг. Ялангуяа Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум байгуулагдсан ойн жилүүдээр нэлээд идэвхэждэг. 2016 онд гэхэд Хархорин сумын 60 жилийн ой тохиож, УИХ-ын гишүүн байсан Я.Содбаатар Хархориныг хот болгон хөгжүүлж, улсын нийслэл болгох санаагаа алсуур ярьж л байв. Өнөөдөр ч идэвхийлэн ярьж буй.

Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.1-д “Монгол Улсын төрийн дээд байгууллагууд байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот мөн” гэж заасан. Монголчуудын түүхэнд анх удаа нэг сая хол давсан хүн амтай хот байгуулж чадсан нь нийслэл Улаанбаатар юм. 400 орчим жилийн хугацаанд монголчууд унаж, босч явсаар дэлхийн хотуудыг бараадах хотыг байгуулаад буй нь энэ нийслэл маань юм.

Шийдвэрлэж чадаагүй олон ч хүндрэл бэрхшээл бий. Гэтэл өөр нэг газарт нийслэл хот байгуулна хэмээн ярьж хэлж, олон нийтийн санаа бодлыг талцуулдаг боллоо. Хэрэв Хархорин руу нийслэлийг нүүлгэвэл Улаанбаатар ч үгүй, Хархорин ч үгүй замхрах асуудал энүүхэнд. Улаанбаатараас Дархан хүртэлх 200 км замыг найман жилийн хугацаанд барьж байгуулж чадаагүй, өнөөдөр ч үргэлжилж байгаа. Гэтэл бүхэл бүтэн нийслэл хотыг 360 км-ийн алсад байгуулна гэдэг үнэмшилгүй зүйл. Хотын төвөөс барилгын зах, машины захыг нүүлгэнэ гэж олон жил яриад өнөөдөр ямар дүр төрхтэй байгаа билээ. Төвөөс зах хүртэл 30 км-т нүүлгэн шилжүүлэлт хийж чаддаггүй хүмүүс улсын нийслэлийг нүүлгэнэ ч гэж юу байх вэ гэж бодмоор. Гэвч ингэж яриад байвал Улаанбаатарын хөгжилд асар их хор нөлөөтөй тусна. Нийслэл Улаанбаатарын утааг шийдэж чадалгүй улсын төсвийг хэдэн их наядаар нь хоосолж, эрх баригчид сонгуульд ялж өөрсдөө л хөлжсөн. Замын түгжрэл ч адилхан. Дэлхийн бусад улс орон энэ бэрхшээлийг удирдагчдынхаа ур чадвар, улс орноо гэсэн сэтгэл зүтгэлээр даван туулаад гарчихсан бэлээхэн жишээнүүд байхад манай улсын эрх баригчид үлгэр жишээ авдаггүй. Эцэстээ агаарын бохирдол, түгжрэлээ шийдэж чадахгүй, өөрсдийнх нь толгой дээр буугаад ирэхээр улсын нийслэлийг нүүлгэх тухай ярих боллоо. Энэ бол хулчгар унаган монгол зангийн илрэл л дээ.

Ерөөсөө Монгол Улсыг хөгжүүлдэггүй нэг том хүчин зүйл бий. Энэ нь бэрхшээл тохиолдоход хаяад нүүчихдэг монголчуудын зан. Яг л үүний жишгээр утаа, түгжрэл хоёроо шийдэж чадахгүй, оюуны потенциал, улс төрийн манлайлал тэг заачихсан гэдгээ баталж, Улаанбаатараас улсын нийслэлийг хулгайлах тухай ярьж байгаа юм. Ингэж харахаас ч аргагүй нөхцөл байдал өнөөдөр бий болсон байна. Асуудлаасаа зугтаадаг, амар хялбар руу урвадаг муухай үйлдэл. Улс орны удирдагчид ийм байх ёсгүй.

Хэрэв Улаанбаатар нүүх болбол 1.7 сая хүн амын эд хөрөнгө юу ч биш болно. Үе удмаараа хөлс хүчээ урсган байж бүтээсэн байр сав, үл хөдлөх хөрөнгүүд, бизнес үнэгүйднэ. Тэд зүгээр л хог

болно. Хэн ч тэрийг чинь худалдан авахгүй. Яагаад гэвэл Улаанбаатар хаягдсан хот болно. Хаягдсан хотыг зүгээр өгсөн ч луйварчин ч тоож авдаггүйг дэлхийн түүх бэлээхэн харуулна.

Харин дарга нар бол өөр. Тэд төсвөө тонодог, ард түмнийхээ боломжийг хулгайлаад хэдэн үеэрээ барж дийлэхгүй хөрөнгийг нэгэнт хураачихсан. Энэ л зангаараа Хархорумд хот байгуулах нэрээр туйлна. Ядарсан иргэдийнхээ боломжийг дахиад хулгайлна. Хотынхоо төвд газартай болно, барилга байшин бариулна. Сая нэг өсөж өндийж зах зээлийн өрсөлдөөн дунд өөрийн гэсэн жижиг үйлдвэр, бизнестэй болсон иргэд шууд дампуурна. Насаараа банкны лизинг төлж байртай болсон хүмүүсийн хөрөнгө үнс болоод дуусна. 300 жилийн гадаадын дарлалын дараа сүүлийн гучхан жилд цус хөлсөөрөө арай гэж босгож авсан үндсэн хөрөнгөө гэнэт нэг өглөө сэрээд хотоо нүүлгэж түүхэнд үлдье гэж хөөрцөглөсөн хэн нэгэн охорхон бодлоготны тоглоом болгох хайран биш үү. Үүнийг хэзээ ч зөвшөөрч болохгүй. Бараг хоёр сая монгол иргэнийг хохироон байж нүүдэллэх нь хаанахын хэний бодлого юунд чиглээд байна вэ. Энэ бол Улаанбаатарыг устгах бодлого юм. Улаанбаатар устахад Монгол гэж улс байх юм уу.

Ер нь нүүх тухай яриа монголчуудад маш хортой юм. Нүүх юм чинь юм бүтээдэггүй, барьдаггүй. Наад зах нь хашаандаа мод тарьдаггүй, тухтай сайхан амьдрах байшинтай болдоггүй. Алсдаа аймгийн төв бараадна, хүүхэд сургууль төгсвөл хот руу дөхнө гэх санаа сумын төвийн айл бүрд байдаг. Сумын төвд яагаад гоё үндсэн хөрөнгө бүр ядахдаа мод тарьдаггүйн гол шалтгаан энэ л байсаар ирсэн. Түүхэндээ нүүдэллэж ирсэн уламжлал дэлхий энх тайвнаар оршин тогтнож, суурин соёл иргэншлийг батжуулж байгаа энэ зуунд биднийг хөгжлөөс чангаадаг болсон. Гэвч энэ сонирхол дээр улс төр хийгээд сурчихсан нөхөд л хожиж ирсэн. Одоо нүүх тухай мартаж байж л энэ улс хөгжинө. Нүүх газар дууссан гэж бодож байсан худлаа байж.

УИХ-ын гишүүн гэдэг статус Монгол Улсын хэмжээнд сэтгэж, хэтийн 10, 20 жилийн дараах хөгжлийг зураглаж, түүний төлөө дуу хоолойгоо өргөж явах үүрэгтэй албан тушаал юм. Харин манай Өвөрхангайн гишүүд болох Д.Тогтохсүрэн нарын улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах санаархал тээж, 1.7 сая хүний бүтээсэн амьдрал, түүхийг гишгэлэхээр завдаж байна. Уг нь тэд монголчуудыг эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах үүрэг хүлээж парламентад сонгогдсон хүмүүс.

Ийм бодлоготой нөхдийг дэмжих үү, энэ улсыг босгоод, Улаанбаатарын асуудлыг шийдээд өгөх, Улаанбаатарын асуудлыг устгаад хаях улс төрийн хүчин, улстөрчдийн алиныг нь сонгох вэ гэдэг зам дээр бид тун удахгүй очно. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд ялангуяа улаанбаатарчууд хэдхэн сарын дараа болох сонгуульд хашир, хэрсүү хандах цаг ирж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

УИХ-ын гишүүн Э.Батшугартай ярилцлаа.

-2024 оны төсвийг ярихаас өмнө Хятадын эдийн засгийн төлөв байдлын талаар асууя. Хятадын нүүрс зэсийн хэрэглээ, эдийн засгийн төлөвийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Хятадын эдийн засагт дүн шинжилгээ хийвэл, сарын өмнөхтэй харьцуулахад хамаагүй тогтворжсон гэж хэлж болно. Гуравдугаар улирлын эдийн засгийн ДНБ-ий өсөлт нь 4.9 хувиар өссөн. Шинжээчид 4.4 хувиар өснө гэсэн хүлээлт байсан. Үүнээс 0.5 хувиар давж өссөн нь эерэг мессэж. Үүнтэй холбогдуулан хятад улс төв засгийн газраасаа эдийн засгийг идэвхжүүлэх болон дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын хэд хэдэн арга хэмжээ авсан. Өнөөдөр л гэхэд нэг их наяд юанийн гадаад бонд гаргах шийдвэр гаргалаа. Энэ нь 140 тэрбум ам.доллар болно.

Мөн хятадын Засгийн газар төсвийн алдагдлаа гурван хувьд барьдаг байсан. Тэгвэл 3.8 руу өсгөсөн шийдвэрийг өнөөдөр гаргалаа. Шинжээчдийн дүгнэж байгаагаар Хятадын төв засгийн болон нийт мужуудынх нь төсвийн алдагдлыг тооцвол 7.6 хувьд хүрсэн байна. Энэ бүхэн нь дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтаа огцом нэмэгдүүлж, түүгээрээ дамжуулж эдийн засгийн нийт эрэлтээ нэмэгдүүлээд эдийн засгийн өсөлтөө тав орчим хувьд барих бодлого өргөжиж байна гэсэн үг. Үүнийг дагаад түүхий эдийн эрэлт нь нэмэгдэж байгаа юм. Энэ нь Монголын эдийн засагтай шууд холбоотой. Учир нь манай улсын экспортын 92 хувийг хятад улс дангаараа эзэлдэг. Тэр дундаа манай гадаад валютын дийлэнх хувийг зэс, нүүрс эзэлдэг. Макро эдийн засгийн түвшинд БНХАУ өнгөрсөн жил дөрвөн тэрбум 300 сая тонн нүүрс ашигласан. Энгийнээр зүйрлэж хэлбэл, манай Таван толгойн ордыг жилд ашиглаж байгаатай адил гэсэн үг.

Эхний гуравдугаар улиралд эдийн засгийн тэлэлтийн бодлоготой шууд хамаарч БНХАУ-ын нийт нүүрсний хэрэглээ нь 3.5 хувиар өссөн. Үүнийг тонноор бодвол 150 сая тонн болно. БНХАУ-ын 2023 оны нүүрсний хэрэглээ нь 150 сая тонноор нэмэгдсэн гэж ойлгож болно. БНХАУ-д манай улсаас гадна Индонез, Орос, Австрали улсаас нүүрс импортолдог. Нүүрсний эрэлт нь хэвээр байгаа. Гол нь нийлүүлэлтээ тогтвортой хангаж чадах нь чухал болчихоод байгаа юм. Монгол Улсын 2024 оны төсвийн төсөөлөлд 60 сая тонн нүүрс экспортолно гэж тооцоолсон. Үүнийг бодитой гэж харж байгаа. Учир нь эрэлт байна.

Нүүрсний эрэлттэй холбогдуулан хятадын ган хайлуулалт нь гурван хувиар нэмэгдсэн. Хятад улс дунджаар нэг тэрбум тонн ган хайлуулдаг

Ганг байшин, гүүр гэх мэт дэд бүтцийн бүх зүйлд ашигладаг. Энэ нь дагаад нэмэгдэнэ. Нэг тонн ган хайлуулахад ойролцоогоор 770 килограмм коксожсон нүүрс ашиглагддаг. Өнөөдрийн технологийг харвал коксожсон нүүрснээс өөр хямд ган хайлуулах технологи байхгүй байна. Volvo компани туршилтаар газаар хайлуулж байгаа. Үүнийгээ нүүрс хүчилгүй ган гэж мэдээлдэг. Энэ нь маш үнэтэй. Тиймээс ойрын 10, 20 жилдээ коксожсон нүүрс ашиглаж хайлуулах нь ойлгомжтой. Ган хайлуулалт нь өсч байгаатай холбоотойгоор манай коксожсон нүүрсний эрэлт Хятадад байж л байна.

Зэс бол хамгийн их хэрэглэгдэж байгаа металлуудын нэг. Цахилгаан машины үйлдвэрлэлт дэлхийд огцом нэмэгдсэн. Өнөөдрийн байдлаар дэлхийн хэмжээнд нийт зарагдаж байгаа машины хоёр хувь нь цахилгаан машин байна. Хятад улсад нийт зарагдаж байгаа машины 20 хувь нь цахилгаан машин болсон. Тэр дундаа BYD гэдэг машины үйлдвэрийн компани цахилгаан машины номер нэг үйлдвэрлэгч болсон. Хоёрдугаарт нь Tesla орж байгаа. Дэлхийн тренд Хятадтай адил 20 хувь руу орох нь ойлгомжтой. Аажимдаа орно байх. Нэг цахилгаан машин үйлдвэрлэхэд дунджаар 80 килограмм зэс утас хэрэгтэй байдаг. Энгийн дизель болон бензин хөдөлгүүртэй машин үйлдвэрлэхэд 10-20 килограмм зэс ашигладаг. Дийлэнх нь электронд зориулагддаг. Цахилгаан машины хэрэглээ огцом нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор дунд хугацаанд дэлхийд зэсийн хэрэглээ огцом нэмэгдэх төлөвтэй байгаа.

Мөн сэргээгдэх эрчим хүч дэлхий нийтийн тренд болж байна. Нүүрс хүчлийн хэрэглээнээс дэлхий дахин татгалзана гэсэн зорилго тавьсан байгаа шүү дээ. Сэргээгдэх эрчим хүч, салхины турбин болон наран панелуудад зэс утсыг хэрэглэдэг. Тиймээс эрэлт их байна. Манай гадаад валютыг бүрдүүлж байгаа бүтээгдэхүүнүүд харьцангуй тогтвортой болон өсөлттэй байна. Иймээс 2024 онд Монголын эдийн засаг ашигтай байна гэж харж байгаа. Үүнийг дагаад Монголын ДНБ долоон хувиар өснө гэсэн прогноз гарч байна.

-АНУ болон Европын холбооноос БНХАУ-д тавьсан Chip act манайд хэр нөлөөлөх бол?

-Хагас дамжуулагчийн хоригийг Дональд Трамп ерөнхийлөгчийн үед тавьсан. Тиймээс БНХАУ энэ чиглэлд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж сүүлийн үед өөрсдөө долоон нанометрийн чип үйлдвэрлэдэг болчихоод байна. Энэ хориг нь түр зуурын үр дүнтэй хориг байсан гэдэг нь батлагдаж байгаа юм.

Зөрүүлээд хятадууд газрын ховор элементийн экспортын квот тавьсан. Газрын ховор элементийг нарийн технологи, нанотехнологи, батлан хамгаалах салбарт болон чипэнд хамгийн их ашиглагддаг. Нэг ёсондоо технологийн дайн яваад байгаа нь ойлгомжтой. Энэ дайн Монголд ашигтай нөлөөлөх боломж нээгдэж байгаа юм. Учир нь газрын ховор элемент дээр. Газрын ховор элемент 17 элементээс бүрддэг. Олборлох болон боловсруулахад маш өндөр технологи ашиглагддаг. 17 элемент нь үнэтэйд тооцогддог. 17 элементийн хамгийн хямдхан нь нэг килограмм нь 5000 ам.доллар. Хамгийн үнэтэй буюу роди элемент нь нэг килограмм нь 250 мянган ам.доллараар зарагддаг. Алтнаас ч үнэтэй зүйл л дээ. Тиймээс Ерөнхий сайд газрын ховор элементтэй ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулъя гэж яриад байгаа шүү дээ. Өнөөдөр БНХАУ зах зээлийн газрын ховор элементүүдийн 90-ээс дээш хувийг эзэлдэг. ӨМӨЗО-ны Баян-Овоо нэртэй уурхай байдаг. Энэ нь дэлхийн газрын ховор элемент нийлүүлэлтийн 90 хувийг, боловсруулалтын 100 хувийг эзэлдэг. Учир нь газрын ховор элемент боловсруулахад өндөр технологи ашиглагддаг. Бусад улс оронд хаа ч байхгүй. Мьянмар болон АНУ газрын ховор элемент олборлодог. Гэхдээ боловсруулж чаддаггүй. Ганцхан БНХАУ боловсруулдаг.

-Тэгвэл та 2024 оны төсвийг ерөнхийд нь хэрхэн дүгнэж байна. Сонгууль угтсан хөөсөрсөн төсөв боллоо хэмээх шүүмжлэл их байгаа шүү дээ?

-Дотооддоо бид ямар тохируулга хийх, юу нь чухал вэ гэдгийг харах нь зүйтэй. Уул уурхайгаас орж ирж байгаа их хэмжээний орлогоо иргэдэд яаж жигд хуваарилах, зургаа, долоон хувийн өсөлтийг яаж жигд хуваарилж хүртээмжийг нэмэгдүүлэх вэ гэсэн асуудал яригдаж байна. Үүнтэй холбогдуулан төсөв дээр хэд хэдэн бодлогыг хэрэгжүүлж байна. Нэгдүгээрх нь хөдөөгийн сэргэлт.

Төсвийн нийт зарлагын 80 хувь нь урсах зардал байдаг. Цалин, тэтгэвэр тэтгэмж зэрэг. Хөрөнгө оруулалт нь 20 хувьд ч хүрдэггүй. Үүний 70 хувь нь хот, хөдөөгийн сэргэлтэд зориулагдаж байна. Монгол Улс бүсчилсэн хөгжил хэрэгтэй. Эдийн засгийн 70 хувь нь Улаанбаатар хотод байж болохгүй. Энэ нь нэгдүгээрт, стратегийн хувьд эрсдэлтэй. Хоёрдугаарт, орчны бохирдол, агаарын бохирдол, түгжрэл гэхчлэн олон асуудал гарч байна. Тиймээс хөдөөгийн бүсчилсэн хөгжил гэдэг чухал. Иймээс ч төсөв яг үүн рүү чиглэж байна. Мянганы замын нэгдүгээр үе шат дуусч, бүх аймгийн төвүүдийг хатуу хучилттай замаар холбосон. Аймгуудыг хатуу хучилттай замаар холбох Мянганы замын 2.0 сэргэлтийн бодлого явж байна. Үүнд 260-аад тэрбум төгрөгийн төсөв тавьсан. Монголын иргэд гадаад улс руу эмчлүүлэхээр явахад албан тоогоор 300 сая ам.доллар гадагшаа гарч байна. Албан бус тоогоор энэ тоо хамаагүй их байх нь ойлгомжтой. Үүнийг сааруулахын тулд Монгол Улсад шинжлэх ухаан технологийг хөгжүүлэхийн тулд Эд эс шилжүүлэн суулгах эмнэлгийг барих 160 тэрбум төгрөгийн төсөв тавигдсан. Гэхчлэнгээр хөгжлийн том зорилгуудтай төсөв гэж ойлгож болно.Төсвийн бодлого нь тодорхой хөгжлийг онилбол үр дүнд хүрдгийг энэ жил харсан. 2022 онд төсөв баталж байхад боомтын сэргэлтийн төсвийг суулгасан. Үүний үр дүнд манай улсын экспорт огцом нэмэгдэж, худалдааны тэнцэл 4.8 тэрбум ам.доллаар эерэг ашигтай гарсан. Төлбөрийн тэнцэл 500-аад сая ам.долларын ашигтай гарсан. Урсгал тэнцэл 1998 оноос хойш анх удаа эерэг ашигтай гарсан. Үр дүнд нь гадаад валютын хямралаас Монгол Улс өөрсдийгөө сэргийлсэн. 2.6 тэрбум ам.долларын албан нөөцтэй байснаа 4.1 тэрбум төгрөгийн нөөцтэй болсон. Аж үйлдвэрийн өсөлт 50 хувиас дээш үзүүлэлттэй гарсан. Энэ мэтчилэн том эерэг хандлагууд гарч байна. Хамгийн гол нь энэ хандлагуудаа барьж эдийн засгийн праметруудээ алдахгүй үргэлжлүүлэх нь чухал. Боомтын сэргэлтийн хувьд Гашуунсухайт, Замын-Үүд, Алтанбулагийн боомтоор том бүтээн байгуулалт явж байна. Ирэх жилээс төмөр замын холболт хийгдэж эхэлнэ. Ингэхээр Монголын экспорт тодорхой хувиар ахиц гарна. Нүүрсийг 60 сая тонноос ч илүү экспорт гарах боломжтой гэж харж байна.

-Ирэх жилийн төсөвт цалингийн нэмэгдэлд 4.6 тэрбум төгрөгийг төсөвлөсөн гэхчлэнгээр инфляцийг өдөөх зүйл олон бий. Гэтэл инфляцийг 8.5 хувьд барина гэж мэдээлсэн. Энэ боломжтой юу?

-Инфляцийн дийлэнхийг хүнсний бүтээгдэхүүн бүрдүүлж байна. Хэрэглээний импорт харьцангуй буурсан. Тээвэр ложистикийн үнэ буурсан. Дээрээс нь гадаад орчны нийлүүлэлт харьцангуй гайгүй болсон. Дотоодын хүнсний инфляци дийлэнхийг нь эзэлж байна. Тодруулбал, мах гурилан болон сүүн бүтээгдэхүүн. Энд нийлүүлэлтийн чанартай механизм ажиллахгүй байна. Үүнийг дараагийн түвшинд авч ирэх бодлого хэрэгжүүлэх ёстой гэдэг нь харагдаж байна. Тэр дундаа махан дээр. Жил бүр нөөцийн мах бүрдүүлдэг ч хавар болохоор махны үнэ өсдөг. Нийлүүлэлт талдаа хомсдолд ордог. Гэсэн хэрнээ 70 гаруй сая малтай. Тиймээс би нөөцийн махны механизм ажиллахгүй байна гэдгийг их ярьдаг л даа. Илүү бүсчилсэн хабууд байгуулаад хаана нь эрэлт нийлүүлэлтийн гачигдал гарч байна. Тийшээ нь чиглэсэн нийлүүлэлтээ бүсчилж явуулаад, хаана нь зуд багатай мал тарган байна тэр бүсээс татах нь зүйтэй. Үүнийг зах зээлийн горим руу илүү чиглүүлж хувийн хэвшилд өгөх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, төр нөөцийн мах бүрдүүлэх механизм хийхгүйгээр хувийн салбарт тодорхой хэмжээний дэмжлэг өгч зах зээлийн механизмыг хувийн салбарт нь өгөөд хувийн салбар бүсчилсэн хабууд байгуулж боловсруулах үйлдвэрүүд болон худалдаж авах цэгүүдээ үүсгэж явах нь зөв. Үүнийг гэхдээ заавал ченжийн тогтолцоо гэж харж болохгүй. Ченжийн тогтолцоо Улаанбаатар хотын махны нийлүүлэлтэд байдаг. Энэ нь доголдол үүсгэж байгааг бид мэдэрч, харж байна шүү дээ.

-Тэгэхээр инфляцийг яаж барих вэ?

-Инфляцийг барихдаа нэг талдаа нийлүүлэлтийг харах хэрэгтэй. Нийлүүлэлтээ хангалттай өгөх ёстой. Мөнгөний бодлого, төсвийн талдаа бол мөнгөний бодлогоо уламжлалт бус шинэ хэрэгслийг харж инфляциа барих нь зүйтэй. Өнөөдрийн байдлаар бодлогын хүү, банкуудад заавал байх ёстой нөөц гэсэн механизмыг ашиглаж байна. Энэ нь 2012 оноос хойш шинэчлэгдээгүй. Өөрөөр Төв банкны эдийн засагт шууд нөлөөлж болох механизмуудыг судалж Монгол Улсад нэвтрүүлэх нь зүйтэй. Монголын эдийн засаг Америк, Хятад, Европын холбооны улсуудтай харьцуулахад харьцангуй жижиг. Тиймээс өөрчлөлт хийж цаг хугацаанд нь тохируулга хийх нь чухал. Төсвийн бодлого заавал зарлага талаасаа биш бодлого руу чиглүүлэх нь зүйтэй. Тэгж явж байна. Тэр дундаа боомтын сэргэлт болон шинэ сэргэлтийн хүрээнд амжилттай явсан гэж ойлгож болно. Боомтын сэргэлт бол байгаа оносон амжилтад хүрсэн гэж хэлж болно. Хот хөдөөгийн сэргэлтийг амжилттай хэрэгжүүлснээр тухай бүсчилсэн махны нийлүүлэлт нэмэгдэхийг үгүйсгэхгүй. Учир нь хүн ам суурьшсан бүсийг дагаад зах зээлийн эдийн засаг идэвхэждэг.

-Хэдийгээр эдийн засаг өсөлттэй гарна гэж байгаа ч сонгуулийн дараа ам.долларын ханш өснө гэсэн яриа нийгэмд их байна. Ам.долларын ханшийг цаашид тогтвортой барихын тулд яах ёстой вэ?

-Үүнийг макро эдийн засгийн болон төлбөрийн тэнцлийг харсан зүйл.

Ам.долларын ханшийг хүчээр барих, эсвэл буулгах механизм ашиглах нь буруу гэж боддог. Учир нь зах зээлийн механизм болон зах зээлийн эдийн засгийн хуулиар, мөн ам.доллар орж ирж байгаа орлогоор шууд явуулах нь зөв гэж боддог. Монгол Улс худалдааны тэнцэл нь ашигтай гарсан хэрнээ төлбөрийн тэнцэл нь алдагдалтай байдлаар олон жил явж ирлээ. 2023 оноос эхлэн төлбөрийн тэнцэл ашигтай гарч эхэлж байна. Төлбөрийн тэнцлийн урсгал зардлыг харвал эерэг гарсан. Энэ нь 1998 оноос хойш анх удаа ашигтай гарсан гэж ойлгож болно. Энэ трендээр явбал төлбөрийн тэнцэл ашигтай гарч үүний үр дүнд Монголд орж ирж байгаа гадаад валют нэмэгдэж, төгрөгийн ханш чангарч ам.долларын ханш сулрах суурь нөхцөл бүрдэхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ам.долларын ханш Монголын бодлогоос гадна АНУ-ын Төв банкны бодлогын хүүгээс шууд хамаардаг. Бодлогын хүү Жеррими Паул Жером Пауэлл гэж АНУ-ын Төв банкны ерөнхийлөгчийн өгсөн ярилцлагыг харахад Америкийн эдийн засгийн инфляци харьцангуй тогтворжиж байгаа тренд харуулж байна. Тэгэхээр заавал бодлогын хүүгээ өсгөх шаардлагатай юу үгүй юу гэдгийг ахиж ярилцах ёстой. Өмнөх хурлууд дээр бодлогын хүүгээ өсгөнө гэсэн мессежийг өгч байсан. Одоогийн хүлээлт харьцангуй өсгөхгүй байх нөхцөл бүрдэж байна гэж ойлгохоор ам.доллар гадаад орчиндоо өсөхгүй гэсэн хүлээлт үүсгэж чадлаа. Монголын эдийн засагт нэг чухал зүйл байгаа юм. Тэр нь гадаад валютын нөөцийг бүрдүүлж байгаа том аж ахуйн нэгжүүд болох Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт гэхчлэн компаниуд гадаад валютын орлогоо төгрөг болгохдоо шууд Төв банк дээр очоод солиулдаг. Банкны салбарын систем рүү оруулахгүй байгаа юм. Энэ нь сөрөг болон эерэг талтай. Эерэг тал нь Төв банкны албан нөөц шууд нэмэгдэнэ. Гэхдээ бусад банк санхүүгийн салбарт хангалттай ам.доллар нийлүүлж чадахгүй байна гэсэн үг. Энэ процессоо больж банкууд руу ам.доллар нийлүүлэх үе шаттайгаар процесс хэрэгтэй гэж боддог. Нөгөө сөрөг тал нь өмнөх гашуун туршлагыг харахад тоотой хэдэн банкууд их хэмжээний ам.доллар цуглуулж суугаад зориуд төгрөгийн ханшийг сулруулсан. Ингэснийхээ дараа буцаж ам.долларыг зах зээлд зарж ханшным зөрүүгээс ашиг олж байсан. Үүнийг Монголбанк анхааралдаа авч хянах ёстой. Тодорхой хэмжээний зохистой харьцаа актив дээр нь тогтоох ёстой. Активынх нь ам.долларын төгрөгийн коэффициент дээр нь тогтоож барих нь зүйтэй. Учир нь зах зээлийн монивцлаци ханш дээр хийх нь Монголын эдийн засагт хортой үр дагавартай. Эерэг тал нь банкууд болон бусад аж ахуйн нэгжүүд гадаад валют авах нөхцөл бүрдэнэ гэж ойлгож болно.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ