Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Орчин цагт том, бага гэлтгүй бүх хүн гар утаснаас салахаа байсан. Ялангуяа ковидын жилүүдэд сургуулиуд цахимд шилжсэнээр хүүхдүүд ухаалаг утаснаас бүр ч их хамааралтай болсон билээ. Хичээл дээр гар утсаараа тоглох, сошиал орчноор аялах нь энгийн үзэгдэл болов. Ерөнхий боловсролын сургуулиудын зүгээс сурагчдынхаа гар утасны хэрэглээг хязгаарлах гэж дор бүрнээ л уриалж байгаа харагддаг. Тэгвэл Нийслэлийн Ерөнхий боловсролын хоёрдугаар сургуулийн 8б ангийн багш Ч.Наранчимэг сурагчдынхаа дунд ухаалаг утасны хэрэглээг зохицуулах аян өрнүүлж эхэлжээ. Түүний санаачилсан ажлыг сурвалжлахаар тус сургуулийг зорьж очлоо.

Ч.Наранчимэг багш боловсролын у хааны магистр, заах аргач зэрэгтэй. Боловсролын салбарт 11 дэх жилдээ ажиллаж байгаа нэгэн аж. Түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

-Таныг сурагчдынхаа гар утасны хэрэглээг танахаар сүрхий ажил зохион байгуулж байгаа гэж дууллаа. Энэ талаараа бидэнд сонирхуулахгүй юу?

-Сүүлийн үед хүүхдүүд маань нэг л ядрангуй, сул дорой харагдах болсон. “Ханиад томууны улирал эхэлсэн болохоор дархлаа нь унаад байна уу. Эсвэл дунд ангид ороод ачаалал нь нэмэгдээд хичээл номдоо шамдсанаас болов” гэж их санаа зовж эхэлсэн л дээ. Ингээд ээж, аавууд, асран хамгаалагчдад зөвлөмж өгч ажиллаа. Хүүхдүүдийнхээ хоолой, амыг орой болгон халдваргүйжүүлэх уусмалаар зайлуулж хэвшүүлэх, эрт унтуулах, дархлааг нь дэмжихийг зөвлөж, уриалсан боловч ахиц гараагүй. Сурагчид юунаас болж унжгар, сулбагар, хичээлдээ төвлөрөхгүй байгааг нь судалтал ерөөсөө ухаалаг утаснаас болжээ. Тэд гэрийнхнийгээ унтсан хойгуур нууцаар хоорондоо интернэтээр холбогдож тоглодог байсан юм билээ. Шөнийн нойр дутуу авсан хүүхэд байтугай том хүний хувьд ч өдрийн ажил нь бүтээмж муутай байдаг шүү дээ.

Миний хувьд өөрийнхөө цонхтой цагийг дааж авсан ангийнхаа сурагчдад зориулдаг. Ингэхдээ тухайн багшаас зөвшөөрөл авч хичээлд нь сурагчидтайгаа хамт сууна. Ангийн агааржуулалт, сурах орчны тав тух, багш хичээлээ хэрхэн зааж байгаа зэргийг судалж асран хамгаалагч нартаа мэдээлэл хүргэн ажилладаг. Мөн хүүхдүүддээ тавих анхаарлаа сайжруулахыг зөвлөнө. Гэвч шөнө оройн цагаар гар утсаараа тоглосон хүүхдүүд хичээл дээр андашгүй . Дөрөв, тавдугаар цаг дээр нойрмоглоод эхэлдэг. Зарим нь бүр хичээл орж байхад нууцаар гар утсаа оролдоно. Иймд тэдний ухаалаг утасны хэрэглээг хязгаарлах гарц шийдлийг эрэлхийлсэн л дээ. Ер нь өсвөр насны хүүхдэд шууд тушаах байдлаар зааж болохгүй. Энэ үед нь эхлээд гар утасны хэрэглээний талаар зөв ойлгуулах ёстой. Ахлах ангид ороод ирэхээрээ хэрэглээгээ өөрсдөө мэдээд тохируулдаг болно.

Тэгэхээр ухаалаг утсыг энгийн хэрэглээнд шилжүүлье гэж бодсон.

Ингээд хуучин загварын гар утаснууд цуглуулж эхэлсэн юм. Хүмүүсийн одоо тоож хэрэглэхээ больсон, албан газарт ашиглаж байгаад актлагдсан товчлууртай утас хэд хэдийг олж авсан. Зөвхөн дуудлага авах, мессеж бичих, зураг дарах хэмжээний эдгээр утсыг ангийнхандаа санал болгосон. Хэрэв хичээлийн цагаар гар утсаараа оролдвол нэг сарын хугацаатай хурааж авна. Оронд нь товчлууртай утас ашиглуулна гэж тохиролцсон байгаа.

-Эцэг, эх, асран хамгаалагчдын зүгээс хэрхэн хүлээж авч байна вэ?

-Манай ангийн сурагчид болон эцэг, эхчүүд дэмжиж байгаа. Энэ аяныг эхлүүлснээс хойш хоёр хоногийн дараа эхний хүүхэд утсаа журамлуулсан. Ангидаа ороод иртэл хүүхдүүд “Багш аа Билгүүн утсаараа оролдоод байна” гэж хэлсэн. Тэр үед Билгүүн надаар нэхүүлэлтгүй “Багш аа май” гээд ухаалаг утсаа тушаагаад оронд нь товчлууртай утсанд сим картаа хийсэн. Нэг ёсондоо хүүхдүүд маань бие биедээ давхар хяналт тавьж байна. Бас хариуцлагаа ухамсарлаж байгаа нь үнэхээр сайшаалтай.

–Хүүхдүүд сайн дураараа утсаа хураалгаж болох нь ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Эцэг, эхчүүд болон сурагчид маань ухаалаг утасны хэрэглээгээ үнэхээр хязгаарлахыг хүсвэл сайн дураараа сарын хугацаанд товчлууртай утсаар сольж болно. Миний зүгээс хүүхдүүдийн гар утас хурааж авахыг илүүд үздэггүй. Яагаад гэвэл ар гэрээс нь гэнэтийн тохиолдлоор тухайн хүүхэдтэй холбогдох, хүндэтгэх шалтгаан гарах асуудал үүсвэл хэцүү шүү дээ. Бас сургуулиас зайдуу гэртэй хүүхдүүд холбоо барих утасгүй явж байгаад янз бүрийн зүйл тохиолдохыг үгүйсгэхгүй. Иймд гар утсыг нь шууд хатуу хурааж авах нь тийм ч оновчтой шийдэл биш. Харин ухаалаг утасны хэрэглээг зохицуулж сурах дадалд суулгах ёстой. Энэ утгаараа ядаж хичээлийн цаг дээр гар утсаараа тоглохыг хориглоод байгаа юм. Цаашлаад хүүхэд хэзээ, ямар үед утсаа оролдох вэ гэдгээ өөрөө зохицуулдаг болох хүртэл бүхий л аргуудыг судалж ажиллах төлөвлөгөөтэй байна.

-Одоогоор танай ангид хэдэн хүүхэд утсаа хургаалгаад байна вэ?

-Саяхан хэд, хэдэн утас хурааж авсан. Үүнээс хойш хүүхдүүд миний нүдэн дээр утас гаргаж харагдахгүй байгаа. Намайг анги руугаа ороход нэг хүүхэд “Хөөе” гэхээр нөгөө хэд нь утсаа гялс нуучихдаг. Манай хүүхдүүд чинь хоорондоо ойлголцдог дохио зангаатай болчихсон(инээв). Тиймээс цонхтой цаг дээрээ хичээлд нь давхар сууж утас оролдож байгаа эсэхийг нь шалгаж байна. Ингээд орой хичээл тарсны дараа ангийн групптээ пост оруулж, ар гэрийнхэнд нь танилцуулдаг. Хэн, хэнд нь сэтгэл санааны таагүй уур амьсгал төрүүлэхгүйн тулд хүүхдүүдийн нэрийг дурддаггүй.

-Сүүлийн үед хүүхдүүд томчуудыг шаардлага тавихаар өөдөөс нь “Энэ бол миний асуудал. Хүүхдийн эрхэнд халдаж байна” гэх хандлага нэлээд ажиглагдах болжээ. Гар ухаалаг утсаа хураалгаж байгаа хүүхдүүдээс ямар араншин гарч байна вэ?

-Эрх эдэлж байгаа бол үүргээ бас мэддэг, хэрэгжүүлдэг байх учиртай. Хүүхдүүддээ цагаа зөв зохистой хуваарилдаг, суралцдаг, хэрэгжүүлдэг байх тал дээр зөвлөмж хүргэдэг. Миний хувьд Жедейдайя Билагийн “Бүү саад бол” номыг хүүхдүүддээ ярьж өгч, сонирхолтой эшлэлүүдээр нь ухааруулахыг хичээдэг. Технологийн шийдэл, ухаалаг төхөөрөмжүүдийн давуу тал болон сул талуудыг зохиогч өөрийнхөө амьдралд тохиолдсон бодит жишээн дээр тулгуурлан бичсэн болохоор энэ номыг хүүхдүүдэд ярьж өгөхөд их сонирхон хүлээж авдаг. Эцэг, эхчүүдийн зүгээс хүртэл “Хүүхдүүд маань шөнөжингөө тоглоом тоглож тархины ядаргаанд орчихлоо. Гар утсыг нь булаагаад авахаар бухимдах юм. Яавал дээр вэ, багш аа” гэж надад их ханддаг. Хүүхэд эцэг, эхээсээ илүү хөндлөнгийн хүний үгийг илүү хүлээж авдаг. Тэр дундаа багшийн үгийг хүлээж авахдаа илүү соргог, итгэл үнэмшилтэй байдаг шүү дээ. Тиймээс миний хувьд сурагчдынхаа ухаалаг утасны хэрэглээг зохицуулдаг болохын тулд эцэг, эхчүүдтэйгээ маш сайн хамтарч ажиллаж, хамтдаа гарч шийдлүүдийг эрэлхийлдэг.

–Үнэхээр утасны хэрэглээгээ хянаж чадахгүй байгаа хүүхдэд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Харилцаанаас харилцаа үүсдэг шүү дээ. Хүн төрөлхтөн харилцаан дээр л тогтож, бие биенээсээ хамааралтай оршсоор ирсэн. Асуудлыг хүчээр шийддэг үе ард хоцорсон. Ямар ч хүний ухамсартай ажиллахад шийдэл нь бэлэн байж байдаг. Хүүхдүүдэд зөв дадлыг бий болгоход маш олон гарц бий. Жишээлбэл, гар утсандаа дэндүү автсан хүүхдийг хичнээн хориглож, хүч хэрэглээд үр дүнд хүрэхгүй. Иймд эцэг, эхийг нь хамтад нь сургалтад суулгаж болно.

-Сурагчид ухаалаг утасны хэрэглээгээ багасгаснаар сурлагын амжилтад нь хэрхэн нөлөөлнө харж байгаа вэ?

-Удаан хугацаагаар интернэтэд орохгүй байвал тархи амарна. Эцэг, эхчүүдийн зүгээс гэрийн нөхцөлд интернэтийнхээ хэрэглээг хянах тал дээр анхаарч, хүүхдүүдтэйгээ зөвшилцөх ёстой. Ингэснээр хүүхдүүд ухаалаг утасны хэрэглээгээ зохицуулж, хичээл сурлагадаа анхаарахад илүү үр дүнтэй юм.

–Сургалтын хөтөлбөрүүдийг хараад байхад заавал интернэт ашиглах шаардлага үүсчээ. Дээрээс нь нэг ангид суралцах хүүхдийн тоо стандартаас хэтэрсэн болохоор хойгуур суудаг хүүхдүүд самбар дээрх бичгийг харахгүй гар утсаараа зургийг нь дарж хичээлээ хийдэг тохиолдол бий. Харин таны хувьд ухаалаг утасны хэрэглээг хэрхэн хардаг вэ?

-Утсыг ухаалгаар ашиглавал маш хэрэгтэй зүйл. Гэхдээ хүний амьдралын хамгийн үнэт зүйлийн нэг нь цаг хугацаа юм. Бүхий л цаг хугацааг утсанд зориулаад байвал технологийн албадмал үйлийн эмгэг бий болдог. Хичээл дээр утас оролдохоор анхаарал сулардаг. Энэ нь сурлагын амжилттай холбоотой. Сурлагын амжилт маш олон зүйлээс шалтгаалдаг. Эдгээрийн нэг нь гар утас. Багш хүүхэд бүрд шаардлага тавьдаг. Гэхдээ 40 минутын хугацаанд 50 гаруй хүүхдийг хянах боломжгүй шүү дээ. Манай ангийн хувьд сурагчдынхаа суудлыг долоо, долоо хоногийн хугацаатай сольдог. Холын хараа муутай хүүхдүүдийнхээ суудлыг сольдоггүй. Цаашид бид “Ухаалаг самбар” аян хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд ажиллаж байна.

-Танай ангийг нэлээд нийгмийн идэвх санаачилгатай гэж байсан. Хичээлийн бус цагаар юу хийдэг вэ?

-Манай хүүхдүүд завсарлагааны цагаар хуванцар материал цуглуулдаг. Дөрөв, таваараа ангиудаар явж уусан ундааны савууд түүж, ангидаа авчирдаг. Ингэж хураасан саваа 14 хоног тутамд тушаадаг. Нэг жонш нь 25-50 мянган төгрөг болдог юм. Бид олсон орлогоо сургуулийн аялалд, тэмцээн уралдаанд зарцуулдаг. Манай ангийнхан урлаг, спортын авьяастай. Уралдаан тэмцээнд түрүүлсэн шагналын мөнгөөрөө ангийн фондоо арвижуулдаг. Хүүхдүүд маань хичээлийн завсарлагаанаар дэмий сэлгүүцэж, хөөдөлдөж ноцолддоггүй. Хөдөлгөөнт дасгал, дуртай бүжгээ хийнэ. Заримдаа уран зохиолынхоо хичээлийн шүлгийг уншина. Ер нь цагийг үр дүнтэй өнгөрүүлье гэж дор бүрнээ хичээдэг. Завгүй байх тусмаа л хүн хөгждөг шүү дээ.

Ийнхүү Ч.Наранчимэг багш ярилцсаны дараа сурагчдын сэтгэгдлийг сонссон юм. 8б ангийн ангийн сурагч Б.Билгүүн “Багшид ухаалаг утсаа хураалгаад оронд нь “нокиа” барих болсныг манай ээж дэмжсэн. Багшийн өгч байгаа нокиа утас хөөрхөн. Ер нь миний хувьд хичээл дээрээ хааяа утас оролддог. Надаас гадна утсаа хураалгасан хэд хэдэн хүүхэд байгаа. Бид ухаалаг утсыг хэрхэн зөв зохистой хэрэглэх ёстойг маш сайн ойлгодог болсон” гэв. Мөн тус ангийн сурагч Б.Санчирмаа “Гэрт байх, анги дээр байх хугацаагаа ялгаж салгах хэрэгтэй. Манай ангийнхан утас хурааж авахаас өмнө хичээл дээр утсаа оролддог байсан. Харин одоо утсаа оролдохоо больцгоож, хичээлдээ анхаардаг болсон” гэлээ.

ХЭҮК-ын дарга Д.Сүнжидтэй ярилцлаа.

-Хүний эрхийн олон улсын өдөр тохиолоо. Хүний эрхийн хүндэтгэлийн чуулган, форум зэрэг олон арга хэмжээ сая үргэлжилсэн. Хүндэтгэлийн чуулганаас ярилцлагаа эхэлье. УИХ 2024 онд хэрэгжүүлэх амлалтууд өгсөн нь сонирхол татлаа?

-Одоогоос 75 жилийн өмнө буюу 1948  оны арванхоёрдугаар сарын 10- нд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал гээд 30 зүйлтэй баримт бичгийг дэлхийн 50 гаруй улс баталсан. Энэ өдрийг бид хүний эрхийн өдөр гэж онцлон тэмдэглэдэг. Энэ өдөр хүний эрхийн нөхцөл байдлыг дүгнэж, ахиц дэвшил, сургамж, бэрхшээл и й г эргэцүүлдэг, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлдог.

Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал батлагдсан түүхийг товч сөхвөл, Дэлхийн II дайны үед олон сая хүн амь насаа алдсан. Тэр үед арьс өнгөний үзэлтэй, хаана, ямар гаралтай гэдгээр ангилж болно. Нэг хэсэг нь нөгөө хэсгийнхээ аж амьдрал, амь насыг нь шийдэх эрхтэй гэж үзсэнээс болж дайн гарч, хил залгаа гэхгүйгээр бүхий л улс орон татагдан орсон байдаг. Тэнд ялагч байгаагүй. Тиймээс дайн дууссаны дараа дэлхий нийтээрээ хүнлэг байх ёстой юм байна, хүн болгоныг тэгш эрхтэй, заяагдмал нэр төртэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрье гэсэн үзэл санаа буюу хүн төрөлхтөний өөрийнх нь туулсан зовлон, сургамж дээр бий болсон Тунхаглал юм.Түгээмэл Тунхаглалыг хүний эрхийн активист, АНУ- ын Ерөнхийлөгчийн эхнэр Элеанор Рузвельт ахалсан байдаг. Түүний хэлсэн алдартай нэг үг бий. “Хүний эрх бол танаас, биднээс эхэлдэг. Бид заавал глобал түвшинд ярих албагүй, яг таны хажуу дахь хөрш айл, сурч байгаа сургууль, таны ажилладаг газар, дэлхийн газрын зураг дээрээс заа гэхэд шууд заах боломжгүй жижиг цэг дээр амьдарч байгаа хүнээс эхэлдэг” гэсэн утгатай үг. Энэ үг надад их таалагддаг.

– 75 жилийн өмнө тулгамдаж байсан хүний эрхийн асуудлууд өнөөдөр ч хөндөгдсөөр байх шиг байна?

-Өнгөрсөн 75 жилийн хугацаанд дэлхий ертөнцийн ололт амжилт, ахиц дэвшил юу байв, эргээд өнөөдөр яагаад чухал болчихов гэхээр геополитикийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Дэлхийн зарим бүсэд өнөөдөр ч зөрчил, дайн болж байна. Олон хүний амь нас үрэгдэж байна. Хүний эрхийн ноцтой зөрчил гарсан хэвээр байна.

Геополитикийн нөхцөл байдлыг дагаад нийгэм, эдийн засгийн бүх л харилцаанд дагалдах нөлөөлөл үүсч байна, хүний эрхийн асуудал чухал хэвээр байна. Тиймээс ч 75 жилийн өмнөх асуултыг дэлхий дахин ахиад санах ёстой хэвээр байна. Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглалын гол үзэл санааны луужин бол хүн болгоны нэр төр, эрхэм чанарыг хүндэлье, энх тайвнаар зэрэгцэн оршъё гэсэн үзэл баримтлал юм. Үзэл санаа өөрөө их чухал шүү дээ. Үүнийг өнөөдөр дахиад санах ёстой болж байна. Тиймээс УИХ-аас Хүний эрхийн олон улсын өдөрт зориулж хүндэтгэлийн чуулган зарласан. Женев хотноо удахгүй зохион байгуулагдах “Хүний эрх-75” дээд түвшний арга хэмжээнд Монгол Улсын Засгийн газраас хүний эрхийг хангах хөтөлбөрийг батлах талаар амлалт авахаар төлөвлөснийг мэдээлж байна.

-Хүний эрхийн асуудлууд бүх түвшинд байгааг нийгэм ярьж байна. Хууль эрхзүйн хүрээнд хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх агуулгыг УИХ батлах үүрэгтэй. Тэд ямар амлалт өгөв?

-Хүний эрхийн боловсролын талаар хэд, хэдэн амлалт өгсөн. Хүний эрхийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх, ялангуяа албан бус боловсролын тогтолцоогоор дамжуулан хүний эрхийн боловсролыг системтэйгээр түгээн дэлгэрүүлэх үйл ажиллагаа орсон байна. Та, бид мэднэ. Бусдыг хүний эрхийн мэдрэмжтэй бай гэдэг. Тэгвэл энэ хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэг, боловсролыг хэн, хэрхэн, ямар байдлаар түгээх тухай асуудал чухал болно. Бүх л түвшинд албан болон албан бус боловсролын тогтолцоогоор дамжуулж хүний эрхийн мэдлэг, ойлголтыг олгох ёстой. Боловсролын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хүний эрх, жендерийн асуудлыг заавал үзэх сэдэв болгон оруулсан нь сайшаалтай. Албан боловсролд ингэж тусгааад, сургалтын хөтөлбөрт системтэйгээр ороод явах юм байна. Харин албан бус боловсролын уялдаа холбоог хангаж, бодлоготой төлөвлөгөөтөй хэрэгжүүлэх хэрэг байна гэдгийг өнгөрсөн сард Комиссоос зохион байгуулсан Хүний эрхийн боловсролын симпозиумаар мөн хэлэлцэж, санал зөвлөмж гаргасан асуудлын нэг юм. УИХ-аас хүний эрхийн боловсролыг дэмжих, түүнчлэн төрийн албан хаагчдад хүний эрхийн талаарх ойлголтыг олгох тухай асуудлыг ирэх жилд дэмжихээр амлалаа. Түүнээс гадна Монгол улсад НҮБ-ын Ази-Номхон далайн бүс нутгийн хүний эрхийн Сургалт, судалгааны төв байгуулна гэдгийг мэдэгдлээ. Ингэснээр бүс нутгийн хүрээнд, олон улсын түвшинд Монгол Улсын байр суурь бэхжинэ. Мөн хүний эрхийн сургалт, судалгаа, нөлөөллийн үйл ажиллагаанд эергээр нөлөөлнө.

-Хүндэтгэлийн чуулганы өмнөхөн Хүний эрхийн форум-2023 зохион байгуулагдаж, Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдалд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шинжлэн судалсныг харлаа л даа. Их сонин дүр зураг харагдана лээ. Шийдэл, гарц дээр мэргэжлийн байгууллагууд ямар санал гаргасан бэ?

-Монгол Улсад хүний эрхийн талаар ямар төлөв байдал байна вэ гэж харахаар ихэнхдээ бид асуудлаас эхлэх гээд л байдаг хандлагатай. Энэ удаагийн хүний эрхийн форумаар бид үзэл санаагаа эргэж харъя. Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал батлагдаад 75 жил болж байна. Монгол Улсад Үндсэн хууль батлагдаад 31 жил болчихлоо. Бид энэ хугацаанд. ахисан зүйл юу байна, ухарсан зүйл юу байна, дороо эргэлдээд байгаа зүйл юу байна гэдгийг эргэцүүлж харъя гэдэг зорилт тавьсан. Форумын хүрээнд дэлхий нийтэд ч, Монгол Улсад ч хэлэлцвэл зохих гурван үндсэн сэдвийг сонгосон. Нэгдүгээрт, Хүний эрх ба цахим хөгжил. Цахим технологи хөгжих нь ажил амьдралыг хурдавчилж өгч байгаа, цаг хэмнэж байгаа нь сайн хэрэг. Жишээлбэл, жолооны үнэмлэхээ гээгээд цахимаар захиалаад авах хурдан болсон байна.Гэтэл үүний сүүдэртэй тал нь иргэний хувийн нууцын хамгааллын асуудал, кибер аюулгүй байдлын асуудал яригддаг. Хувийн мэдээлэл, бизнесийн мэдээллийг өөр зорилгоор ашиглах асуудал байна. Мөн хиймэл оюун ухааны хэрэглээнд ороод эхэлсэнтэй холбоотой худал мэдээлэл түгээх асуудал байна. Тиймээс ялангуяа сонгуулийн жил ойртож байгаа энэ үед цахим хэрэглээнд маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй болж байна.

Хэлэлцүүлгийн үеэр технологийн компаниудыг төлөөлж “UBcab”-ийн үүсгэн байгуулагч захирал Эрдэм “Бид дэвшилтэт технологитой ажилладаг мэргэжлийн хүмүүс. Тиймээс бид ёс зүйтэй байх ёстой. Бүх зүйлийг хатуу дүрэм, журмаар зохицуулах нь амаргүй. Манай салбарын онцлог нь маш хурдан сэтгэх, магадлалын онолд тулгуурлаж, хурдан хугацаанд шийдвэр гаргахыг шаарддаг. Гэтэл төрийн байгууллагаас баталсан дүрэм, журмын зохицуулалт нь ихэнхдээ хоцордог. Тэгэхээр төрийн хувийн хэвшлийн ойлголцол, цаашлаад бизнесийн ёсзүй хэрэгтэй” гэж илэрхийлж байсан. Түүнээс гадна Комиссоос ирэх 2024 оныг бүхэлд нь “Хүний эрх ба цахим технологи” сэдвийн дор үндэсний хэмжээний нээлттэй хяналт шалгалт, энэ салбарын нөхцөл байдалд цогц дүгнэлт өгөхөөр төлөвлөөд байна.

-Хэлэлцүүлгийн хоёр дахь сэдэв нь “Хүний эрх ба Тэгш байдал”байсан. Өнөөдөр бидний алхам тутамд яригдаж, хөндөгдөж байгаа сэдэв гэхэд болно. Манай зарим иргэд дабль стандарт гэж ярьж, эсэргүүцэж байна. Энэ тал дээр онцлох зүйл юу вэ?

-Одоогоос 31 жилийн өмнө иргэн төвтэй, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан Үндсэн хуулийг баталсан. Одоо бид үүнийг хэвийн зүйл шиг яриад байгаа ч тэр үед шилжилт, өөрчлөлт мөн байсан. Төр, нам төвтэй явж байгаад хүндийн төв нь иргэн дээрээ хүрч ирсэн. Үндсэн хуулийнхаа бичилтийг харахад ч үүнийг баталгаажуулж өгснийг харж болно. Өнөөдөр хүний эрхийн индексийг харахад дэлхийд дунджаас дээгүүр, бүс нутгийн хэмжээнд дээгүүрт эрэмбэлэгддэг иргэний болон улс төрийн эрхүүд бий. Энэ нь сонгох, сонгогдох, үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хэвлэн нийтлэх, итгэл үнэмшилтэй байх зэрэг.

Гэтэл коронавируст цар тахал гарлаа. Үүний дараахан Комиссоос 21 дэх илтгэлийг УИХ-д өргөн барьсан. Хэвлэн нийтлэх, үгээ хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх эрхийг нэг бүлэг болгож дүгнэсэн. Үүндээ Ковид-19 цар тахлын дараа дээрх эрхүүдийг хязгаарлах, хориглох талын эрсдэл гарч ирсэн учраас хүрсэн түвшнээ алдахгүйгээр, танин мэдсэн асуудлыг хууль тогтоомжийн арга замаар шийдэх, хэрэгжилтийг нэгдмэлээр хангах, оролцогч бүх талууд нэгдмэл ойлголттой байх ёстой гэдэг саналыг уламжилсан. Харин таны асуусан тэгш бус байдлын асуудал тулгамдаад байна. Манайд эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхүүдийн хэрэгжилт хангалтгүй байна. Энэ бол сурч боловсрох, эрүүл мэндийн тусламж авах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх, хөдөлмөрлөх зэрэг эрхүүд юм. НҮБ-аас 2021 онд Монгол Улсын хөгжлийн дүн шинжилгээ хийгээд хөгжлийн үр шимээс гадуур орхигдож байгаа 10 бүлгийг тодорхойлсон байна.

-Ямар 10 бүлэг вэ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, бэлгийн цөөнх, өсвөр насныхан, хүүхдүүд, эмэгтэйчүүд, хөдөө болон хотод амьжиргааны түвшин бага хүмүүс, дотоодын шилжин суурьшигсад, ахмад настан, үндэстний цөөнх нарыг нэрлэсэн. НҮБ-ын уриа бол хэнийг ч хөгжлийн гадна орхихгүй гэдэг уриатай шүү дээ. Гэтэл Монгол Улсын хувьд энэ 10 бүлгийг хөгжлийн үр шимээс орхигдуулж байна гэжээ. Хүний эрхийн үндэсний форумаар энэ асуудалд чиглэж ярилцлаа. Үндэсний статистикийн хороо, МҮХАҮТ, МУИС, Эмнести интернэйшнл зэрэг байгууллагууд судалгаа мэдээллээ танилцуулсан. Панелистаар оролцсон судлаачаас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэдэх эрхийг хангах хамгийн чухал байна. Эхлээд мэдээлэлтэй байж, бусад эрхээ эдлэх боломжтой болдог.Тэгэхгүй бол хаалгаа нээж өгөөгүй хэрнээ орох чинь нээлттэй гээд байгаатай адил гэсэн чухал сэдвийг танилцуулсан.

Форумын гурав дахь сэдэв “Хүний эрх ба Уур амьсгалын өөрчлөлт” гэсэн асуудал байлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудал дэлхий нийтийн асуудал болж байна. Энэ хүрээнд бэлчээр, ус, агаарын бохирдол, байгалийн гамшгийн асуудлыг хөндлөө. Сэтгэл түгшээсэн тоо баримт,судалгааны үр дүн яригдлаа. Усны газрын дарга З.Батбаяр ус, байгаль орчны асуудал ярихаар их хол хүлээж авч байна, гэтэл энэ бол хүний оршихуйн суурь асуудал шүү гэж анхааруулж байна.Тиймээс уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг яаж дасан зохицож, хариу арга хэмжээ авах вэ, яаралтайгаар цогц бодлого гаргаж явахгүй бол маш аюултай хэмжээнд хүрсэн гэдгийг илэрхийлж байна.Нүүрсхүчлийн хийг бууруулахгүй, усны нөөцийг хамгаалахгүй, бэлчээр, хөрсний доройтлын эсрэг, утааг багасгахын төлөө дорвитой, үр дүнтэй арга хэмжээ авахгүй явсаар байвал 2050 он гэхэд газрын гүний ус шавхагдана гэдгийг дуулгасан. Эдгээр асуудал зөвхөн ганц манай улсын асуудал биш, дэлхий нийтэд тулгамдаж байна.

-Өнөөдрийн нийгэмд хүний эрхийн зөрчил байсаар байна. Тэр бүрт ХЭҮК дуудагддаг, нэр цохогдож харагддаг. ХЭҮК ажиллахгүй байна, ажлаа хийгээч ээ гэж. Нэг ёсондоо олон нийт танай байгууллагаас их зүйлийг хүлээж байгаагийн илрэл. Тиймээс тэр бүхэнд хүрч ажиллах зорилтыг та юу гэж харж байна?

-ХЭҮК-оос хүлээлттэй байгаа нь нэг талаараа сайн хэрэг. Нөгөө талаар хүний эрх гэдэг бол хүн болгонд хамаатай. Хүний эрх гурван талтай. Эрх, үүрэг, хариуцлага хамтдаа байж нийгэмд амьдардаг. Хүнийг бага наснаас нь хүний эрх гэж юу вэ, миний эрх гэж юу вэ, бусадтай бид ямар харилцаанд ороход хэмжээ хязгаар нь болохгүй болох вэ гэхчлэн ойлголттой байх чухал болоод байна.

Манай улсад хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэг ямар түвшинд байна вэ гэдэгт “Стратеги” академиас 2021 онд үндэсний хэмжээний судалгаа хийсэн байдаг.Хүний эрх чухал уу гэхэд бүгд “тийм” гэж хариулсан. Харин бататгах асуултан дээр бүдэрсэн гэхүү дээ.

Хүний эрхийн боловсролыг бүх нийтийн болгож түгээн дэлгэрүүлэх ёстой юм байна гэдгийг эндээс харсан байх. Энэ талаар бүх түвшинд хамтын ажиллагааг сайжруулна. Ирэх жилээс эхлэн албан боловсролын сургалтаар дамжуулж, хүний эрхийн мэдлэг, ойлголт олгох асуудлыг манлайлж уялдаа холбоог хангана. Албан боловсролын тогтолцоог БШУЯ ахалж ажиллана. Харин албан бус секторт ХЭҮК манлайлах үүрэгтэй оролцоно. Хүний эрхийн боловсролыг түгээх, хөхиүлэн дэмжих, хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох гээд хүний эрхийг хамгаалах ажлыг бүх нийтэд хүргэхийн тулд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ёстой юм байна. Эрхээ мэдсэн, үүргээ ойлгочихсон, хариуцлагаа ухамсарладаг иргэн бол манай нийгмийн үнэт зүйл шүү дээ. Тухайлбал, цахим мэдээлэлд хүртэл шүүлтүүртэй, тунгааж хандана. Нэг хүн үг хэлэхээр үнэн юм байна гэж шууд итгэхгүй , өөрөө бодож эргэцүүлж, ийм мэдээлэл байх боломжтой юу, үгүй юү гэдэгт үнэлэлт, дүгнэлт хийж ханддаг болно. Ийм шаардлага өнөөгийн нийгэмд үүсээд байна..

–Лавлаад асууя. Хүний эрхийн зөрчил гардаг. Тэр бүрт ХЭҮК очоод газар дээр нь шуурхай ажиллаад хүний эрхийг сэргээгээд өгчих ёстой гэж олон нийт хүлээдэг. Танай эрх мэдэл ямар хүрээнд байдаг талаар дэлгэрүүлээч?

-Тогтолцооны хувьд нөлөөлөх хамгийн том ажлыг л хийх ёстой. Манай байгууллагын гол үүрэг бол асуудал байвал оношлох үүрэгтэй. Төсөв хүрэлцээгүй байна, хуулийн зохицуулалт хийдэлтэй байна, тогтолцоо чинь ажиллахгүйбайна гэж оношилж өгнө. Харин алдааг залруулах байгууллага нь төрийн бусад байгууллагууд юм.

–Ярилцлагын төгсгөлд хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудлыг тодруулъя. Хуулийн байгууллагаас редакцийг хааж, сэтгүүлчийг баривчилсан үйл явдал болсон. ХЭҮК энэ үйл явдлыг хэрхэн харав?

-Тухайн хэргийн талаар ЦЕГ-аас нийтэд тайлбарласан. Комиссоос лавлагаа авахаар хүсэлт өгсөн. Одоогоор хариу ирээгүй байна. Олон нийтэд өгсөн тайлбараас үзэхэд,тухайн сэтгүүлч нь эрүүгийн хэд хэдэн хэрэгт холбогдож, шалгагдаж байгаа юм байна гэж ойлгогдсон. ХЭҮК-ын зүгээс мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцох эрхгүй. Харин хэвлэлийн редакцийн хандалтыг яагаад бүхэлд нь хязгаарласан талаар, энэ шийдвэр нь үндэслэл бүхий эсэхийг магадлана.

Ардчиллын баталгаа үг хэлэх үзэл бодлоо илэрхийлэх шүү дээ. Олон үзэл бодол зэргэцэн оршиж байж ардчилал оршин тогнодог. Ардчиллын нэг багана хэвлэлийн эрх чөлөө. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудал дээр няхуур хандах ёстой.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийслэлийн хэмжээнд болон нийт аймгуудаар түлш тасарлаа. Нийслэлийн ШТС-уудад сүүлийн хэдэн өдөр оочер дараалал үүсээд байна. Түлш байгаа болов уу гээд горьдоод очсон иргэдийн өөдөөс түгээгчид “92 байхгүй шүү” гэсэн хариутай. Зөрүүд нь 95 байна уу гэхэд хөнгөлөлттийн карттай бол өгнө өө гээд жишим ч үгүй эргээстэй. Зарим ШТС-ууд хаалттай байсаар удаж байна. Энэ талаар асууж сураглахад АМГТГ-т ч хариулт алга. Өнөөдрийн байдлаар хөдөө орон нутагт дизель түлш тасарч, өвөлжилт хүндэрсэн энэ цагт нөхцөл байдлыг улам бүр хүндрүүлж байна. Гэтэл өчигдрөөс эхлэн Улаанбаатар хотын ихэнх шатахуун түгээх станц (ШТС)-уудад шатахуун тасарч, бензин зарж байгаа хэдхэн ШТС-уудад урт дараалал үүсэж, иргэд шөнөжин оочирлож байна. Замын-Үүдийн Шингэн түлш шилжүүлэн ачих байгууламжаар өнөөдөр (өчигдөр) 100 вагонцистерн дизель түлш орж ирлээ хэмээн Замын-Үүд дэх Хилийн Боомтын захиргааны төлөөлөгч мэдээллээ. Өчигдрийн байдлаар Замын-Үүдийн Шингэн түлш шилжүүлэн ачих байгууламжаар 49 вагонцистерн дизель түлш орж иржээ

Нийслэл болон орон нутгийн шатахуун түгээх станцууд АИ92, АИ95 дууссан гэх бичгийг хадаж, бензин худалдаалахгүй, хязгаарлалттай олгож байгаа талаар олон нийтийн зүгээс цахим орчинд мэдээлж байна. Иймд уг нөхцөл байдлыг тодруулахаар нийслэлийн зарим ШТС-ын нөхцөл байдалтай танилцлаа.

Монгол Улсад тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг, иргэдийн өдөр тутамдаа үйлчлүүлдэг Петровис, Шунхлай, М-Ойл, Сод Монгол зэрэг дөрвөн шатахуун түгээх станцаар орлоо. Ингэхэд бүгд “Ямар нэг хязгаарлалттай олгож байгаа зүйл байсангүй. 30 мянган төгрөгт тааруулан бензин өгч байна гэдэг нь ч худлаа” хэмээх тайлбарыг хэлж байлаа.

Харин Сансарын колонк орчимд байрлах Петровис ШТС-аар үйлчлүүлж буй жолооч нарын байр суурийг тодруулахад “Одоо л түлш авах гэж байна. Ойрын үед оочерлож, түлш хайж яваагүй. Харин есдүгээр сард ганц нэг удаа тэгж явсан” хэмээж байв. Хэдийгээр жолооч нар болон ШТС-аас АИ92, АИ95-ыг хязгаарлалтгүй хэвийн олгож байгаа, бензин нөөц байгаа гэдгийг хэлж байгаа ч нийслэлийн захын хорооллууд болон орон нутгийн шатахуун түгээх станцуудад тодорхой хязгаарлалттайгаас гадна олдоц муу байгаа юм.

Түүнчлэн, ОХУ-ын Засгийн газар дотоодынхоо зах зээлийн үнэ ханшийг тогтворжуулах зорилгоор бензин, дизель түлшний экспортыг түр хугацаагаар зогсоож байгааг зарлаад байсан билээ. Харин энэхүү хязгаарлалтад манай улс ороогүй. Тиймээс манай улсын газрын тосны бүтээгдэхүүний импорт зогсоогүй юм.

Газрын тосны бүтээгдэхүүний импортын хувьд 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс аравдугаар сарын 17-ны өдөр хүртэлх хугацаанд нийт 1.894.1 мян.тн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолсон ба үүнээс: А-80 автобензин 20.5 мян.тн, АИ-92 автобензин 538.4 мян.тн, АИ-95/98 автобензин 13.3 мян.тн, Дизель түлш 1,044.8 мян.тн, ТС-1 /онгоцны түлш/ 44.3 мян.тн, Жет А-1 түлш 35.6 мян.тн, бусад бүтээгдэхүүн 196.9 мян.тн газрын тосны бүтээгдэхүүнийг тус тус импортолсон байна.

Гэвч өчигдөр оройны байдлаар нийслэлд ч, орон нутагт ч хязгаарлалттайгаар ч бензин олгож байгаа шатахуун түгээх станц алга.

Салбарын сайд болоод хариуцсан төрийн байгууллагаас энэ талаар хариулт өгсөнгүй. Харин иргэдийн зүгээс энэ янзаараа хязгаарлалттай явсаар байгаад он гараад сонгуулийн өмнө шатахуун оруулж ирж, сайн нэр зүүсэн нам сонгуульд санал авахаар улайрч байна гэсэн таамаг л байна. Салбарын Сайдаас тодруулахад “хэвийн байгаа” гэсэн хариултаас өөр юм хэлсэнгүй. Тэгэхээр иргэдийн таамаг үнэн ч байж магад. Харж л байя.

Б.ЭНХЗАЯА

Хүний эрхийн өдрийг тохиолдуулан УИХ­-ын гишүүн, ХЗБХ­ны дарга Д. Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Хүний эрхийн өдөр уржигдар тохиолоо. Үүнд Монгол төр ихээхэн анхаарал хандуулах шиг боллоо?

-Тийм. УИХ-аас анх удаа хүний эрхийн асуудлаар хүндэтгэлийн чуулганыг хуралдууллаа. энэ бол монгол төрийн зүгээс хүний эрхэд нэн хүндэтгэлтэй хандаж байгаааа илэрхийлэх хамгийн дээд илэрхийлэл. Үүнээс өөрөөр хүний эрхийн асуудалд нэн хүндэтгэлтэй хандаж, ач холбогдол өгч байгаагаа илэрхийлэх өөр хэлбэр байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, “Хүний эрхийн тунхаглал”- ын 75 жилийн ойд зориулж тусгайлсан хүндэтгэлийн чуулганыг хуралдуулсан нь тохиолдол биш. Түүхэн үйл явдал. гучаадхан жилийн өмнө ч юм уу, эсвэл түүнээс өмнө хүний эрхийн асуудлаар төрийн дээд байгууллага дээд түвшинд авч үзэж, хүндэтгэлийн чуулган хуралдуулна чинээ төсөөлөх боломжгүй байсан.

Тиймээс энэ бол том ололт. Хоёрдугаарт, хүндэтгэлийн чуулганыг үндэсний тэмдэглэлт, болон үндэстний уламжлалт баяртай уялдуулж хуралдуулдаг. Тэгвэл НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн “Хүний эрхийн тунхаглал”-ыг Нью-Йорк хотноо баталсан. “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-тай холбоотой бүх суурь эрхүүд 1992 оны манай Үндсэн хуульд сууж өгснөөрөө Нью-Йоркийн буюу гадаадын эх сурвалж биш, Монголын үндэсний үнэт зүйл болсон

Тиймээс бид ийн өндөр дээд хэмжээнд хүлээж авч байгаа юм. Төр нь иргэнээ ингэж дээдэлж, хүндэлдэг болсон нь үндэсний уламжлал болсон гэж үзэж энэ нийгмийн салшгүй дотоод үнэт зүйл болсон гэдгээ илэрхийлж байгаа юм. Харж байгаа өнцгөөрөө ч гэсэн түүхэн, шинэ өнцөг л дөө.

Монголчууд уламжлалаараа “Төрийн сүлд минь өршөө” гэдэг байсан болохоос “Иргэний минь эрх чөлөө мөнх байг” гэж төр нь залбирдаг улс биш байсан шүү дээ. Тэгвэл өнөөдрийн бидний Үндсэн хууль “Иргэний минь эрх чөлөө мөнх байг” гэсэн агуулгатай.

Үүнийг өнөөг хүртэл зарим иргэд ухамсарлахгүй явж байгаа. Хүндэтгэлийн чуулганыг хуралдуулж байгаа гол учир нь иргэн бүрийн эрх чөлөө энэ төрийн эрхмийн эрхэм зорилго юм. Төр нь иргэндээ залбирч амьдардаг нийгэмд бид амьдарч байна. Үүнийгээ бид баталгаажуулж байгаа хэлбэр юм.

-Монголд хүний эрх хэр хангагдаж байгаа талаарх судалгаа байдаг уу. Зарим улстөрчид хүний эрх хэтийдээд байгаа тухай ярих юм. Та үүнд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Монгол ардчилсан, хүний эрх бялхаж сагасан, бараг хэтрүүлж ашиглах гээд байна гэж зарим хүмүүсийн ярьдаг ямар ч үндэслэлгүй. Өнөөдөр гараад амьсгалж байгаа агаар иргэний амьдрах эрхэд тодорхой хэмжээгээр сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа. Тэр дундаа Улаанбаатарт амьдарч байгаа иргэн бүрд сөргөөр нөлөөлж байгаа биз дээ.

Үүнийг шийдэхийн төлөө, хүний эрхийг эдлүүлэхийн төлөө анхаарч ажиллахаас өөр сонголтгүй байгаа юм. Би утаааны сонсгол хийе гэж олон хэлсэн дээ. Утааны улирал эхлээгүй байхад л “Утаагүй болчихоор дуугүй сууцгаагаад, тайван болчихоод байна. Сонсгол хийе” гэж хэлсэн нь үүн рүү чиглэж байсан. Төр түрүүлж бодоод үүндээ хөрөнгө санхүүгээ тавьж шийдлээ бодоод л явах ёстой. Болсон хойно нь ярих биш.

Үер болох гэж байна гээд үерээс 720 хоногийн өмнө бас 2021 онд ярьсан. Үер болохоос өмнө үүн рүү хөрөнгө оруулалтаа хийж, далан ус зайлуулах байгууламжуудыг барьж байх ёстой байхгүй юу. Тэгж байж хүний эрх хангагдана. Үерийн үеэр хичнээн олон хүний өмч сүйдэв. Монголд хүний эрх ихдээд байна, хэтэрчихсэн гэдэг улстөрч, бүр хуульчид ч байдаг. Бодит байдлыг харвал үгүй байгаа биз дээ.

-Хүний суурь эрхийн нэг нь эдийн засгийн эрх чөлөө. Гэтэл төр иргэний эдийн засгийн эрх чөлөөг боож байна уу гэмээр үзүүлэлтээд харагдах юм. 2021 онд таныг төрийн өмчит аж ахуйн нэгж шинээр нэгийг ч байгуулахгүй, хориг тавья гэж ярьж байсныг санаж байна…

-Төрийн өмчит аж ахуйн нэгж томрохоор эдийн засгийн том шийдвэрүүдийг төр гаргаад байна. Гэтэл хувийн салбар жижгэрч давжаарчихсан байгаа. ДНБ-ий 80 хувийг хувийн хэвшил эзэлдэг гэж тооцоод явж байтал өнөөдөр 40 хувь болчихсон байна шүү дээ. Бидний бодож байгаагаас хоёр дахин бага байна. Зарим судалгаагаар үүнээс ч бага гарсан. Төсөв болон төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн ДНБ-д эзэлж байгаа хувь хэмжээг 60 хувь гэж ярьж байхад орон нутгийн болон төрийн байгууллагуудад байгаа янз бүрийн санг яриагүй байсан. Би судалгааны танилцуулгадаа тэр талаараа бичсэн л дээ. Энэ мэдээлэл надад олдохгүй байна гэж. Тэр мэдээлэл ороод ирвэл хувийн хэвшлийн ДНБ эзлэх хувь 40-өөс багасна. Төрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ 60-аас нэмэгдэнэ гэж бичиж байсан. Төд удалгүй боловсролын зээлийн сангийн асуудал гарч ирсэн. Хичнээн тэрбум төгрөгийн асуудал гарч ирэв. Энэ мэтээр хувийн хэвшил бүр ч жижгэрч байна. Үүний ард иргэний чөлөөтэй бизнесээ эрхлэх эрх чөлөөг төр аль хэдийн аваад төрийн бизнес болгоод хийчихсэн явж байгаа юм. Төрийн компаниудын тэр их мөнгөний ард дарга нарын гарын үсэг зурдаг мөнгөний эрх мэдэл нэмэгдсэнээс хувийн бизнесүүдийн бизнесийнхээ хөрөнгө оруулалт ажлын байр нэмэгдүүлэх, цалин хөлсний сангаа нэмэгдүүлэх талаар гарын үсэг зурдаг мөнгөний хэмжээ тэр хэмжээгээр багасчихсан. Иргэний эдийн засгийн эрх чөлөө багасчихсан байгаа юм. Тэгэхээр төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг ярьж байгаагийн ард таны эдийн засгийн эрх чөлөөг ярьж байна гэсэн үг.

Үндсэн хуулиар Монгол төрийн гаргаж байгаа шийдвэр бүр хүнтэй холбоотой. Шууд болон шууд бус утгаараа иргэдийн амьжиргаа, амьдрал, нэр хүндтэй сэтгэл хангалуун амьдрах орчныг бүрдүүлэх гээд байгаа юм. Учир нь Үндсэн хуульд заасан хамгийн гол зорилго нь “Ардчилсан хүмүүнлэг нийгэм байгуулна” гэсэн байдаг. Ардчилсан гэдэг нь иргэн эрх чөлөөгөө эдэлдэг. Хүмүүнлэг гэдэг нь иргэн ажиллаж, хөдөлмөрлөх боломжийг хангаж өгдөг. Үнэхээр амьжиргаа хүнд, ядарсан нэгэндээ нийгмийн халамж туслалцаагаа үзүүлдэг. Өөрийгөө тэжээгээд явж чадах иргэдийг дэмжиж ажлыг нь хийлгэдэг. Өмнөөс нь ажлыг нь буцааж авч хийгээд, дараа нь тэр хүмүүстээ ажил олгогч болох тухай асуудал биш. Ингээд ярихаар хүний эрхийн асуудал шийдэгдэх болоогүй байгаа биз дээ. Бидэнд шийдэх маш олон асуудал бий.

-Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө өнөөдөр хангагдаж чадахгүй байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Сэтгүүлчид болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үгээ хэлэх эрх чөлөө иргэн бүрийн үгээ хэлэх эрх чөлөөний илэрхийлэл юм. Аливааг сурвалжилж байгаа хүн сэтгүүлч гэдгээрээ хэлж байгаа юм биш. Иргэн бүрийн өмнө тулгарсан, иргэдийн хэлэх гэснийг гаргаж ирж төрд хэлээд байгаа юм. Үг хэлэх эрх чөлөө бол суурь эрх чөлөө. “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-д заагдсан гол эрхүүдийн нэг нь.

Үг хэлэх эрх чөлөөний Үндсэн хуулийн заалт яригдаж байхад үүнд ямар нэгэн хязгаарлалтын асуудал яригдаж байгаа бол хязгаарлалтыг тавих босго маш өндөр байх ёстой. Мэдээж үгээ хэлэх эрх чөлөөгөө эдэлж байна гээд бусдын эрх чөлөөг хааж, халдаж, хохироож болохгүй. Үүнд хуулийн хэм хэмжээ хуулиар бий. Тэгэхдээ тэр шалгуур нь маш өндөр шүү гэдгийг хууль хяналтын байгууллагууд ойлгож байх ёстой. Үүн дээр жижигхэн эргэлзээ байгаа бол энэ улсын шүүх, хуулийн тогтолцоо үг хэлэх эрх чөлөөний талд явна шүү. Энэ улсын хууль аль болох үг хэлэх эрх чөлөөг хамгаалах тал дээр явна.

Үүн дээр ямар нэгэн хязгаарлалт оруулж ирэх гэж төрийн зүгээс ямар нэгэн хууль хяналтын байгууллагын зүгээс ярьж байгаа бол та нарын үндэслэл эргэлзээгүй баталгаа нотолгоотой байх ёстой шүү. Тэгээгүй бол дутуу дулимаг, ажиг сураг маягийн сэжиг таамаг төдий зүйлээр сэтгүүлчдийн эрхэд халдсан бол эргээд тэр хүмүүс хариуцлага хүлээнэ. Тиймээс үүн дээр хуулийн тогтолцоо анхнаасаа хамгийн түрүүнд авч үзэх зүйл нь үг хэлэх эрх чөлөөнд халдах ёсгүй. Халдсан бол үндэслэл нь юу юм бэ гэдгээ хоёрдугаарт үзэх ёстой. Эрэмбэ дараа нь ийм юм. Тиймээс үүнийгээ маш сайн бодож байх ёстой. Сэтгүүлчдийн хэвлэн нийтлэх, иргэдийн үг хэлэх эрх чөлөө халдашгүй хамгаалалттай зүйл.

-Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг бэхжүүлж хамгаалахын тулд Монгол төрийн бодлого ямар байх ёстой гэж та бодож байна вэ?

-Монгол төрийн бодлого ямар байх вэ биш, монгол төрийн бодлогыг ямар байлгахын төлөө бид зорих хэрэгтэй вэ гэж хандах учиртай. Учир нь таны эрх чөлөө таны гарт байгаа.

Төр гэдэг машин байгаа цагт эрх чөлөө рүү халдах эрсдэл байнга байдаг. Ерөөсөө зүй тогтлыг нь шууд ингэж ойлгож байх ёстой. Үүний хамгийн гол зүйл нь Монгол Улсад үгээ хэлэх эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг баталгаатай байлгахын тулд таны эрх чөлөө таны гарт байгаа. Дуугүй байж болохгүй. Миний өмнөөс хэн нэгэн дуугарна гэж хүлээж хэрэггүй.

Хоёрдугаарт, энд иргэний нийгмийн тогтолцоо маш чухал. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай хамт иргэний нийгмийн байгууллагууд ингэж болохгүй юу хийгээд байгаа юм бэ гээд дуугараад явж байх ёстой. Үүнээс гадна мэдээллийн ил тод байдлын тогтолцоо халдашгүй хамгаалалттай байх ёстой. Аль нэг асуудал дангаараа юмыг хэзээ ч шийддэггүй. Бүтэн систем байж байж үгээ хэлэх чөлөө хамгаалагдаж байгаа юм. Хамгаалах хамгийн гол баталгаа нь иргэд өөрсдөө.

Иргэд өөрсдөө эрхээ бүрэн ойлгож, эрхийнхээ төлөө тэмцдэг байх ёстой. Хүний эрх ихэднэ гэсэн ойлголт байхгүй. Учир нь бид хуулийн доор оршиж байгаа. Тиймээс эрх, үүргийн харилцаа тодорхой хязгаараа хуулийн хүрээнд тавьж өгсөн байдаг. Иргэд эрхээ тэр бүр мэдэхгүй, эрх нь зөрчигдөж байхад анзаарахгүй явж байгаа тохиолдол ихэнхдээ байдаг болохоос биш иргэд өөрийнхөө эрхийг хэтрүүлж эдлэх гээд байгаа зүйл байдаггүй.

Харин төр өөртөө байхгүй эрхийг байгаа мэтээр өөрт авч, иргэдийн эрх рүү халдах гээд байдаг эрсдэл дэлхий дахинд их түгээмэл бий. Төр өөртөө оногдсон эрхээс давсан эрх эдэлж, иргэний эрхийн орон зай руу халдах вий гэдгийг урьдчилан сэргийлэх ажил явагдаж байх ёстой. Иргэний хөдөлмөрлөх, эдийн засгийн, үг хэлэх эрх чөлөө чөлөөтэй байвал нийгэм илүү бүтээлч сэтгэдэг. Ямар нэгэн асуудлаа хэн нэгнээр заалгахгүй байгаа хүн амьдралаа авч явахын төлөө өөрөө бүтээлчээр сэтгэнэ биз дээ. Хүн амьдрахын төлөө юу эсийг бодож, зүтгэх билээ. Тэгж бодож байгаа хүнд хөдөлмөрлөх эрх нь чөлөө, өөрийгөө аваад явах боломжийг нь төрийн зүгээс дэмжиж өгөх ёстой. Түүнээс ширээн дээр хоолыг нь тавьж өгөөд би жаргаана гэх бус, та өөрөө жарга. Жаргахад тань би саад болмооргүй байна. Өөрөө өөрийнхөө эзэн нь та шүү гэдэг байх. Энэ хоосон үгс биш. Бүх хуулийн тогтолцоо үүн дээр суурилж байгаа юм.

Төрийг байранд нь байлгадаг субъект нь сонгогчид өөрсдөө. Иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн байгууллага. Үүн дотор сэтгүүлчид үйл ажиллагаа хянадаг, зохицуулдаг механизмтай байх ёстой. МСНЭ дотроо асуудлаа ярьдаг, хэлэлцдэг байх мөн чухал. Учир нь эрхээ хэтрүүлж олон нийтэд ташаа байдлаар мэдээлэл хүргэдэг тохиолдол бий шүү дээ. Үүнийгээ сэтгүүлчид өөрсдөө зохицуулдаг байх ёстой. Нөхцөл байдлаа дотроо ярьдаг байх хэрэгтэй. Үүний хажуугаар мэдээж хэрэг хуулиуд нь байх ёстой.

Хамгийн гол нь хууль үйлчлэхдээ нэгдүгээрт, сэтгүүлчийн эрхийг хамгаалах тайлбар явагдаж, түүнийг давсан хөдөлшгүй баримт нотолгоо байж байж сая энэ эрхэд халдахгүй байх үүд хаалга нээгдэнэ. Хуулийн философи үзэл баримтлал нь ингэж батлагдсан улс.

Төр дарга нар биш шүү. Монгол хүний эрх чөлөөний баталгаа эрх чөлөөгөө ойлгосон монгол хүн өөрөө.

Хэвлэл мэдээлэл хүчтэй. Бид өдөр тутам үйл ажиллагаа явуулж байхад Төрийн ордонд сэтгүүлчид байж болох бүх шүүмжлэлтэй асуудлыг гаргаж тавьдаг. Үүнийх нь үр дүнд олон шийдвэрээ эргэж харж, тодорхой засвар, сайжруулалт хийгдэж байгаа шүү дээ. Ингэж хамтын хүчин чармайлтаар ажил явж байна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Хүний эрхийн өдрийг тохиолдуулан УИХ-ын гишүүн, ХЗБХ-ны дарга Д.Цогтбаатар “Монгол хүний эрх чөлөөний баталгаа нь эрх чөлөөгөө ойлгосон монгол хүн өөрөө” хэмээн ярьсныг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч Ө.Отгонбаатар “Олон улсын сэтгүүлчдийн холбооноос шинжээч томилбол манай
улсад хүнд нөхцөл байдал үүсэх эрсдэлтэй” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Сонгуулийг томсгосон тойргоор явуулах нь зөв” хэмээн өгүүллээ.

Шатахууны нийлүүлэлт хэвийн болох эсэх нь тодорхойгүй байна

Цэргийн албан хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлав

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Цагдаагийн Ерөнхий газрын урьдчилан сэргийлэх газрын гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа П.Болормаатай ярилцлаа.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн тохиолдолд регистрийн дугаараар нь бүртгэдэг болж байгаа юм байна.Үүний ач холбогдол юу вэ?

-Цагдаагийн байгууллагын дуудлага мэдээллийн санд хүүхэд, гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээллийг бүртгэдэг цонх байдаг. Энд өмнө нь гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн хүмүүсийг утасны дугаар, хаяг байршлаар нь бүртгэдэг байсан. Тэгвэл энэ оны арваннэгдүгээр сарын 01-ний өдрөөс шинэчлэлт өөрчлөлт хийж хүчирхийлэл үйлдэгчийг регистрийн дугаараар нь бүртгэдэг болсон. УБЕГ-ын регистрийн дугаарын сантай холбосон. Эхнэр, хүүхдээ зодсон дуудлага мэдээлэл өдөрт дунджаар 100 бүртгэгддэг. Гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээлэлд хамгийн ойр байгаа цагдаагийн алба хаагч богино хугацаанд очиж шалгадаг. Очоод орчинд аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээ хийж гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн эсэхийг нь тогтоодог. Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн гэж үзвэл аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээг өндөр, дунд, бага гэж тогтоож тохирсон ажил арга хэмжээг авч ажилладаг.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн гэж тогтоогдвол холбогдогч, хохирогчийн регистрийн дугаарыг бүртгэнэ. Монгол Улсын иргэн бүр давтагдашгүй ганцхан регистртэй байдаг. Өмнө нь бол гэр бүлийн хүчирхийллийн холбогдогч хаяг, утасны дугаараа сольчихдог байсан. Одоо регистрийн дугаар хэзээ ч солигдохгүй. Үүгээрээ тухайн этгээдийн ял завших боломжийг хязгаарлаж байгаа юм. Таарах хариуцлагыг нь заавал үүрүүлнэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хохирогч хамгааллын асуудал. Хохирогч гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчийг уучлаад байдаг. Цагдаагийн байгууллагад дуудлага мэдээлэл өгчхөөд хэд хоногийн дараа уучилдаг. Хэрэг бүртгэлийн ажиллагаа гомдлын шатанд хаагддаг. Регистрийн дугаараар удаа дараагийн давтамжийг бүртгэснээр бодитоор хүчирхийлэл үйлдэж байгаа нь харагдаж байгаа юм. Яг үүнд үндэслэж хохирогчийг хамгаалах ажиллагааг явуулдаг. Гэр бүл, хамаатан саданд хүлээлгэж өгөх, нэг цэгийн үйлчилгээний төв, түр хамгаалах байранд хамгаалалтад авна. Нөгөө талд хүчирхийлэл үйлдэгчийг шаардлагатай тохиолдолд баривчлах, согтуу тохиолдолд эрүүлжүүлэх арга хэмжээг авдаг.

-Аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээг яаж тодорхойлдог юм бэ?

-Тухайн хохирогчийн амь насанд эрсдэл учруулж болох, биед халдаж зодсон, зэвсгийн чанартай зүйл хэрэглэсэн үү гэх мэт зүйлийг ажиглаж аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээг тодорхойлдог. Хоорондоо хэрэлдэж маргалдсан бол аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээ бага гарна. Газар дээр очиж нөхцөл байдлыг үнэлээд тохирох арга хэмжээг авдаг. Хохирогчийг эрүүл мэндийн байгууллагад зуучилна, холбогдогчийг хяналтад авна.

-Хаалганы цаад талын гэр бүлийн хүчирхийллийг хүмүүс хуулийн байгууллагад мэдэгдэхээс зайлсхийдэг болжээ. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийн 23 дугаар зүйлд гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг аливаа хүчирхийллийг заавал мэдээлэх субъектүүдийг зааж өгсөн байдаг. Үүнд эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтан, гэр бүл хүүхдийн чиглэлийн байгууллагын алба хаагч, багш, нийгмийн ажилтан зэрэг хамаарна. Харин иргэн гэр бүлийн хүчирхийллийн талаар мэдсэн бол хуулийн байгууллагад мэдэгдэж болно гэж заасан байдаг. “Хэрэв цагдаад мэдэгдвэл сүүлд нь надад төвөг болно. Цагдаагаас залгаад салахгүй” гэх байдлаар зайлсхийх хандлага иргэдэд бий. Ийм хандлагаар гэр бүлийн хүчирхийллийн хажуугаар чимээгүй өнгөрвөл хүчирхийлэл даамжирч хэн нэгний амь нас ч хохирох эрсдэлтэй. Гэр хүчирхийллийг мэдээлсэн тохиолдолд тухайн хүний нууцлал, аюулгүй байдлыг хамгаалдаг. Энэ талаар хуульд ч тодорхой заасан бий. Хуулиар хамгаалагдсан учраас гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээллийг санаа зоволгүй өгөх хэрэгтэй. Сард дунджаар гэр бүлийн хүчирхийллийн 3000 дуудлага мэдээлэл бүртгэгддэг. Үүний 30 орчим хувь нь гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн болох нь тогтоогдож, 70 хувь нь биш байдаг.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн болох нь тогтоогдвол хүлээлгэх хариуцлагын талаар тодруулахгүй юү?

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээллээр очиход мөн болох нь тогтоогдвол зөрчлийн хэрэг нээнэ. Хэрэг нээгээд шалгалтын явцад тогтоогдвол шүүхээр оруулж баривчлах шийтгэл оногдуулдаг. 7-30 хоног баривчилж, албадан сургалтад хамруулна. Хүчирхийлэл нь байнгын шинжтэй, тухайн хүний эрүүл мэндэд хүнд хохирол учруулсан тохиолдолд Эрүүгийн хуулийн 11.7 дугаар зүйлд зааснаар зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэх, зорчих эрх хязгаарлах хуулийн зохицуулалттай.

-Сэтгэл санааны хохирол гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй салшгүй холбоотой байдаг. Сэтгэл санааны хохирлыг яаж тогтоодог юм бол?

-Сэтгэл санааны хохирлыг Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгээс тогтоодог. Тухайн хүнийг тогтмол сэтгэлзүйн дарамтад байлгасан, эрх мэдлийн давуу байдлаа ашиглахдаа тухайн хүнийг байнгын дарамтад оруулсан байдлаар нь ямар хохирол учруулсныг тогтооно.

-Эхнэртэйгээ маргалдаад л хорих ялаар шийтгүүллээ гэх гомдол байдаг. Энэ тухайд…

-Хүчирхийлэгч өөрийгөө өмөөрөх хандлагатай байдаг. Хариуцлага хүлээлгэхдээ шууд бариад хорьчихдоггүй. Хохирогчоос тайлбар, мэдүүлэг авна, ШШҮХ-ийн дүгнэлтэд үндэслэж шийдвэр гаргадаг. Энэ ажиллагааг прокурор хянаж, шүүх хариуцлага оногдуулдаг. Гэртээ маргалдаад л хорих ялаар шийтгүүллээ гэдэг ташаа ойлголт. Гэр бүлийн хүчирхийллийн давтамж хор хохирол нь нэмэгдэх тусам аргагүйн эрхэнд л цагдаагийн байгууллагад ханддаг.

-Ер нь ямар хүмүүс хүчирхийлэл үйлдээд байна вэ?

-Цагдаагийн байгууллагаас нийгмийн түвшинг нь үнэлэхдээ дээд боловсролтой, дунд боловсролтой, ажилгүй, ажилтай гэх мэтээр ангилдаг. Ажилгүй иргэд гэр бүлийн хүчирхийллийн 40-50 хувийг эзэлж байна. Хоёрдугаарт гэр бүлийн хүчирхийллийн 50-60 хувийг согтуурсан үедээ үйлдэж байна. Эндээс харахад архидан согтуурах нь гэр бүлийн хүчирхийллийн том шалтгаан болж байгаа юм.

О.ДАШНЯМ