Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

 Хуучин барилгуудаа ядаж дулаалаад авахсан DNN.mn

Mongolia Ulanbatro city

Монголчууд бид эрчим хүч, түлш шатахуунаар нэг улсаас хараат байхын горыг хангалттай амсаж байна. Тэгээд бүүр тэгэхээс тэгж ид өвлийн хүйтэнд. Уг нь манай улсыг удирдаж байгаа хүмүүс ухаантайхан байвал энийг боломж гэж хараад гадны улсын хараат байдлаас гарчих боломжтой санагдана. Одоо технологи хөгжсөн.

Ямар л бол ямар байдлаар асуудлыг шийдэж болж байна. Ийм хүйтэн өвөл болдог манай улс магадгүй барилгуудынхаа дулаан алдагдлаараа дэлхийд дээгүүрт орох байх. Уг нь ийм хахир газар амьдардаг бид байшин барилгын дулаан алдагдлыг аль болох тэг болгож чадвал дориун хэмнэлт хийж болмоор.

Улаанбаатар хотоор жишээлэхэд хуучны дулаан алдагдал өндөртэй барилгууд ихтэй. Дориухан шиг төсөл хэрэгжүүлээд бүх орон сууцуудаа нэг стандартаар дулаалчихвал эдийн засгийн томоохон хэмнэлт гарах нь мэдээж. Уг нь энд тэнд алаг цоог дулаалсан болж л байх шиг байдаг. Гэлээ гээд далайцгүй ажил хэтэрхий удаан явцгүй байх юм. Хавар урь унахтай зэрэгцээд ахиухан хөрөнгө мөнгө шийдээд орон сууцнуудыг дулаалаад эхэлбэл намар гэхэд ихэвчилж болмоор харагддаг.

Хэдэн жилийн өмнө гадны нэг улсын буцалтгүй тусламжаар “Танай хуучин орон сууцнуудыг европ стандартаар сайхан дулаалаад өгье. Дулаан алдагдалгүй аятайхан болно. Чимээ шуугиан ч нэвтрэхгүй, том зургаараа танай улсын эдийн засагт ч нэлээн тустай юм шүү” гэсэн чинь нэг том дарга нь надад хэдийг өгөхийн гээд тэр төсөл буцсан тухай ам дамжсан яриа байдаг. Үнэхээр тийм явдал болсон бол эмгэнэлтэй хэрэг шүү. Нэг даргын ёроолгүй шуналаас болж нийслэл тэр чигээрээ хохироод үлдсэн байх нь.

Одоо байдал нэгэнт ийм дээрээ тулаад байгаа юм чинь цахилгаан дулааны шинэ эх үүсвэртэй болтлоо дулаалгын ажилд анхаарцгаая. Ямар сайн стандарт байна, тэрийг нь олж ирж нэвтрүүлье. Утаагүй түлшинд их наяд илүү мөнгө зарцуулсан ч үр дүн гараагүй. Уг нь энэ их мөнгийг шинэ эх үүсвэр барих, ийм маягаар дулаалга хийх гээд хэрэгцээтэй зүйлсэд зарцуулсан бол энэ улсад хэчнээн хэрэгтэй байсан бол.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

С.Өлзийхүү: Ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр гуайн эхнэр болж анхны дүрээ бүтээж байлаа DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………….

“Шилдэг өнгө” продакшны жүжигчин Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан С.Өлзийхүүтэй ярилцлаа.

-“Шилдэг өнгө” продакшныг нэгэн шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байгаа гэж сонслоо. Уран бүтээлийн олз, омог арвинтай юу?

-Бид хамгийн сүүлд хүүхдийн баярыг тохиолдуулан Төрийн соёрхолт Ардын жvжигчин А.Очирбатын “Баавгай дуулах уу” болон “Аладдины шидэт дэнлүү” гэх жүжгүүдийг тоглосон. Харин одоогоор нэгэн дэлгэцийн уран бүтээл дээр ажиллахаар бэлтгэл ажилдаа орчихсон явж байна. Өнгөрсөн жил бид “Ядуугийн зовлон”, “Галзуу зугаалга” гэх уран сайхны кинонуудаа үзэгчдэдээ хүргэсэн. Энэ жил адал явдалт, аймшгийн гэхээсээ илүү драмын төрлийн кино хийх бодолтой байна. Мөн хажуугаар нь “ТВ 8” телевизтэй хамтран нэвтрүүлэг хийж байгаа. Энэхүү нэвтрүүлэг маань телевизээс гадна сайтуудад тавигдах юм. Энэ мэтчилэн уран бүтээлийн олз, омог болоод төлөвлөсөн ажлууд арвинтай л байна. Мөн түүнчлэн манай продакшнаас О.Бат-Өлзий ах, Г.Золбоот хоёр маань Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх эрхэм цолыг хүртсэн сайхан үйл явдал болсон.

-Хошин шогийн тоглолт хийх үү?

-Манай хамтлагт хошин шогийн тоглолт хийсэн туршлага бол бий. Гэхдээ цаг зав, төлөвлөгөө гээд тохироо маань бүрдвэл мэдээж хийнэ. Одоо бол кино уран бүтээлийнхээ ажилд илүү төвлөрчихсөн байна.

-“Шилдэг өнгө” хамтлаг шинэ залуу уран бүтээлчдээр багагүй цус сэлбэсэн. Залуучуудтай ажиллах ямар байна вэ. Мэдээж зааж, зөвлөх зүйл гардаг байх?

-Залуучуудтай ажиллах гоё л доо. Зааж зөвлөх үе байлгүй л яахав. Амьдралын болон уран бүтээлийн туршлагаасаа хуваалцах зүйл бишгүй л гарна. Засаж болох алдааг аль болох бага гаргаасай л гэж боддог юм. Бас бидэнд залуучуудаасаа ч сурах зүйл байна. Залуу хүмүүс учраас цаг үеэ мэдрэх нь арай илүү байдаг. Ер нь тэгээд цаг үе хурдацтай хөгжиж байна л даа. Бүх юм өөр болж байна. Хүмүүсийн уран бүтээлд хандах хандлага ч арай өөр болоод байх шиг санагддаг. Бидний үед уран бүтээлдээ бүхий л цаг зав, сэтгэл зүрхээ зориулж махарч ажилладаг байсан. Харин одоо бидэн шиг бүх зүйлээ урлагт зориулах хүн цөөхөн байна уу даа л гэж бодогддог.

-Та увс аймгийн Хяргас сумын уугуул байх аа. Нутагтаа хэр их очдог вэ?

-Тийм шүү. Манай өвөө эмээ, аав, ээж гээд бүгд л Хяргас суманд өсөж, торнисон л доо. Үнэхэээр сайхан нутаг. Ард түмэн нь ажилсаг, эв түнжин сайтай, нэг нэгнээ их дэмждэг, сайхан хүмүүс шиг санагддаг. Ойрдоо энэ сайхан нутагтаа очиж амжаагүй л явна. Яахав миний хувьд Хяргас сумын уугуул хэдий ч бага нас минь хоёрдугаар 40 мянгатад өнгөрсөн л дөө.

-Жүжигчин О.Энхтуултай байрны найзууд байсан гэж сонссон юм байна?

-Манай ойр хавьд 21-27-р байрнууд байдаг байлаа. Орц болгоноос манай 24-р дунд сургуулийнхан гарч ирэн сургуульдаа явцгаана. Түүний нэг нь манай О.Энхтуул л даа. Мөн манай зэргэлдээх байрнууд спортлог хүмүүс цөөнгүй байж билээ. Ширээний теннис, бокс, волейбол, байт сурын харвааны тамирчид гээд л. Манай О.Энхтуулын маань ах О.Энхтөгс байт сурын харваагаар хичээллэдэг байсан санагдана. Ер нь тэр хавийнхан бие биеэ андахгүй мэднэ л дээ. Ингээд бодоход хүний амьдралын хамгийн жаргалтай мөчүүд бага балчир нас, сурагч ахуй үед л өнгөрдөг юм байна. Хааяа байрны болон арван жилийн найзууд, сувилагчийн сургуулийн охидтойгоо уулзах сайхан байдаг шүү.

-Ингэхэд сувилагч бүсгүйг урлагт хэн уруу татсан юм бэ?

-Миний хувьд яг ч сувилагч болно гэж боддоггүй байсан л даа. Конкурс өгөх үедээ хэд, хэдэн мэргэжлээс сонголт хийсэн юм. Тухайн үед л сувилагч илүү нүдэнд туссан хэрэг. Ер нь ч тэгээд хүнийг асарч, сувилна гэдэг сайхан л даа. Ингээд л нэгдүгээр эмнэлгийн сувилагч болсон юм. Харин сувилагч байх үедээ “АСК” гээд тэмцээнд орохоор боллоо. Биднийг энэхүү тэмцээнд бэлдүүлэхээр жүжигчин Б.Батзаяа болон Ц.Төмөрбаатар ах ирсэн юм. Би тэмцээндээ Түвдэнгийн Борын дүрийг бүтээсэн юмдаг. Харин тухайн үед Б.Батзаяа, Ц.Төмөрбаатар ах намайг урлагийн хүн болох хэрэгтэй гэж их зөвлөсөн. Мөн О.Энхтуул маань ч тэр “Миний найз жүжигчин болоочээ” гэдэг л байлаа. Ингээд л бүх зүйлийн тохироо нь бүрдэнэ гэдэг шиг л жүжигчин болохоор сэтгэл шулуудсан юм. Миний хувьд олон хүнд баярлаж явдаг. Тэр дундаа Б.Батзаяа ахдаа их баярладаг юм. Сайн ч хүн, сайхан ч уран бүтээлч. Маш олон уран бүтээлчдэд дэм тус болж урлагийн замд хөтөлсөн. Гэсэн ч тэрээр үүнийгээ дөвийлгөж, хэн нэгэнд ярьж байгаагүй болов уу.

-Та драмын театрт хичнээн жил ажилласан бэ?

-Би СУИС-иа төгсөөд шууд Улсын драмын эрдмийн театрт орсон юм. Намайг сургуулиа төгсөөд очиход Б.Цэрэнпагма, Б.Цэцэгбалжид, Д.Мэндбаяр гээд олон сайхан уран бүтээлчид байлаа. Мөн О.Энхтуул, И.Одончимэг, Ж.Оюундарь гээд өнөө үеийн сор болсон уран бүтээлчид орчихсон байв. Бид бие биеэ хөглөж, урам хайрлана. Нэг, нэгнийхээ амьдралыг ч тэр сайн мэдэцгээдэг байсан шүү. Миний хувьд театрт ороод хамгийн анх Борис Немцовын “Өглөөний тэнгэрийн одод” жүжгийн гол дүрийг бүтээж байсан минь тодхон байна. Ямартай ч театртаа арваад жил ажилласан шүү. Харин дараа нь хошин урлагийн продакшн байгуулаад, үүндээ тууштай явахаар шийдсэн дээ. Сонирхуулахад продакшныхаа 20 жилийн ойг бид тэмдэглэсэн юм. Гэтэл манай продакшнд ажиллаж байгаагүй хошин урлагийн жүжигчин тун ховор юм билээ. Маш олон жүжигчид манай продакшнаас уран бүтээлийнхээ гарааг эхлэсэн байсан шүү.

-Тэдгээр жүжигчдээс хамгийн их гар нийлдэг нь ямар уран бүтээлч байв?

-Миний хувьд маш олон жүжигчидтэй хамтарч эхнэр нөхөр, эгч дүү, эмээ өвөө болсон байдаг юм билээ. МУГЖ О.Бат-Өлзий, С.Лхагвасүрэн ах, Золбоот, Л.Дэмидбаатар, Бооёо, Ж.Мөнхсайхан, П.Эрдэнэзаан, М.Баярмагнай гээд л. Мөн хамгийн их олзуурхаж явдаг нь хамгийн анхны дэлгэцийн уран бүтээлд Ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр гуайн эхнэр болж тоглож байсан юм. Өвөрмонгол бүсгүйн дүр. Тэр мундаг хүнтэй хамтран тоглох болсон минь их азтай тохиол л доо. Дараа нь “Цахилж яваа гөрөөс” кинонд Пүрэвдорж ахтайгаа хамтран тоглосон. МУГЖ Б.Жаргалсайхантай цөөнгүй дэлгэцийн уран бүтээлд хамтарсан байдаг. Мөн “Хааны сүүлчийн хатан” кинонд гайхалтай уран бүтээлчидтэй хамтарч байлаа. Ер нь жүжигчдээсээ эхнэр, нөхөр болж тоглоогүй хүн ховор доо. Бүгдийг нь хэлвэл тоймгүй их болно байх.

-Саяхан хошин урлагийн жүжигчид “Азтай бадарчин” наадмаа хийсэн. энэ мэтчилэн хамтарсан үйл ажиллагаа хэр их зохион байгуулдаг бол?

-Тийм шүү.“Азтай бадарчин” наадам маань хошин урлагийн жүжигчдийн авьяас, чадварыг шалгаж басхүү урам өгч байдаг их сайхан наадам л даа. Энэ жил манай багийн гишүүн “Мөрөөдрийн театр” продакшны жүжигчин Баттөмөр маань “Азтай бадарчин” болсонд их баяртай байгаа. Миний хувд 2000 онд “Азтай бадарчин” наадмын алтан цомын эзэн болж байсан сайхан түүх бий. Ямартай ч үргэлжлэн зохиогдож байгаад нь их баяртай байна. Ер нь энэ мэтчилэн арга хэмжээ зохиодог. Саяхан “Жүжигчид дуулж байна” гээд тоглолт хийсэн. Миний бие болон манай М.Баярмагнай тэргүүтэй уран бүтээлчид энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулсан юм. Жүжигчид маань маш сайхан дуулцгаасан. Баярмагнайг бүр таван удаа дахиулсан шүү. Үүнээс гадна бид хошин шогийнхон дундаа спортын арга хэмжээ зохион байгуулдаг. Теннис, шатар, сагс, волейбол гэх мэт спортын төрлүүдээр л дээ. Сонирхуулахад манай продакшнаас О.Бат-Өлзий ах маань шатар маш сайн тоглодог шүү.

-Та ханийнхаа тухай яриач?

-Би чинь өссөн, торнисон хоёрдугаар 40 мянгатаасаа амьдралынхаа хань, найз нөхөдтэйгөө учирсан юм шүү дээ. Ямартай ч миний хань надад юу ч тохиолдсон түүний ард бат зогсож түшиг, тулгуур минь болдог. Зовлон, жаргал юу ч тохиолдсон хуваалцаж чаддаг тийм л сайхан хүн дээ. Уран бүтээлийн төлөө цаг зав бүхий л зүйлээ зориулж явахад минь хэвтэрт орчихсон эмээг минь асарч, халамжилж байлаа. Эмээг минь тэгж их хайрлаж, халамжилж байгаагаас нь ямар хүн бэ гэдгийг харж болох байх. Их сэтгэл сайтай. Эргэн тойрны хүмүүс нь ч үүнийг ам бардам хэлэх байх. Ийм л хүнтэй ханилсан хүн юм даа, би.

-Охин тань кино зохиолчийн чиглэлээр дахин суралцаж байгаа гэсэн үү?

-Охин маань СУИС-ийг жүжигчний мэргэжлээр төгссөн юм. Харин одоо “Missouri State University”-д кино зохиолч, найруулагч чиглэлээр магистр хамгаалж байгаа. Монголоос анх удаагаа энэ сургуульд, энэ чиглэлээр суралцаж буй оюутан юм билээ. Харин хүү маань энэ жил дунд сургуулиа төгссөн.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал үндэсний-бөx

Улсын харцага О.Бахыт: Түвдэндорж аварга намайг улсын цолонд хүрнэ гэж анх итгэл төрүүлж билээ DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС………………..

Монгол Улсын гавьяат тамирчин, казах түмний домогт бөх, улсын харцага О.Бахыттай ярилцлаа. Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын харьяат, чөлөөт бөх, үндэсний бөхөөр амжилт гаргасан тэрээр “Хоршоолол” нийгэмлэгт олон жил дасгалжуулагчын алба хашсан билээ. Казах түмний хүчит бөх О.Бахыт гуайн амжилтыг төр засаг өндрөөр үнэлэн 2006 онд Монгол Улсын гавьяат тамирчин цол олгож, Монголын үндэсний олимпийн хорооны “Алтан очир”, “Олимпийн алдар” одонгоор тус тус шагнаж байжээ.

-Энэ жил Баян-Өлгий аймгийн бөхчүүд нэг гал болон бэлтгэлээ базаасан. Үүний үр дүн гарч шинэ начинтай боллоо?

-Манай аймаг “Өлгийн хүчтэн” дэвжээтэй болсон. Дэвжээний тэргүүнээр аймгийн арслан Х.Айдос, тэргүүлэгч гишүүдийн бүрэлдэхүүнд улсын начин болсон Б.Баатарцол, аймгийн арслан Х.Асен, Мамбет, Нямхүү, Тилеухан нар ажилладаг. Тус дэвжээ нь Баян-Өлгий аймгийн уугуул бөхчүүдээс Улсын цолтой бөх төрүүлэх зорилготой юм. Би “Өлгийн хүчтэн” бөхийн дэвжээг ахлан анх удаагаа нэгдсэн гал болон наадмын бэлтгэлд гарсан. Үндэсний бөхийн спортоор хичээллүүлэх тал дээр анхаарч бага ч гэсэн хувь нэмэр оруулж л явна даа. Бөхийн галд 30 гаруй бөх гарч баяр наадамдаа бэлдлээ. Бэлтгэлийн үр дүн гарч Б.Баатарцол маань начин цол хүртэн А.Б.Серык дөрөв, М.Еркебулан маань гурав давж сайхан наадлаа. Мөн У.Берек маань Баян-Өлгийн баяр наадамдаа түрүүлж аймгийн харцага цол авсан. Хамгийн сүүлд би 1981 онд Үндэсний бөхийн улсын аварга шалгаруулах тойргийн барилдаанд 22 даван начин цол хүртэж байсан юм. Тэгэхэд Д.Амгаа заан түрүүлж, Х.Баянмөнх аварга хүрэл медаль хүртсэн.Тэр үеэс хойш 35 жилийн дараа Баян-өлгийн зон олон минь улсын цолтой бөхтэй болж байна, их баяртай байна даа.

-Б.Баатарцолыг начин болно гэж бодож байв уу. Энэ жил бөх сонирхогчдын тааварт түрүүлэх бөхөд нэрлэгдэж байсан уран барилдаант Ө.Даваабаатараар начин цолны болзол хангалаа…

-Мэдээж юм дуулгах бөхчүүдийн минь нэг. Олон ч жил барилдсан учраас бөхчүүд маань бүгд л улсын цол горилж барилдсан. Бөхчүүд бэлтгэл сургуулилтаа ч сайн базаасан.

-Та нэг ярилцлагадаа “Баян-Өлгийгөөс минь улсын начин төрвөл онгоц өгсөн ч яадаг юм” гэсэн байсан. Нутгийн зон олон нь шинэхэн начнаа хүлээж авсан байлгүй?

-Одоохондоо засаг, захиргаа солигдоод хүлээж аваагүй л байна. Би 2000 онд Баян-өлгий аймгийн “Биеийн тамир спорт хороо”-ны даргаар ажиллаж байсан юм. Тэр үед улсын цол авсан хүнд мотоцикль өгнө гэснийг нь “УАЗ-469” машин болгосон. Бүр онгоц өгнө ч гэж бичсэн яадаг юм гэж хэлж байсан удаатай. Яг өгнө гээгүй өгсөн ч яадаг юм гэж хэлсэн. Хүмүүс ташаа ойлгоод байдаг юм.

-Баян-Өлгийгөөс улсын цолонд хүрэх бөхчүүдийг нэрлэвэл…

-Сайхан залуус их байна. Энэ жилийн үндэсний баяр наадамд өнгөрсөн жилийн түрүү бөх Улсын арслан Э.Оюунболдод тавын даваанд унасан аймгийн арслан Б.Серык байна. Баян-Өлгий аймгийн баяр наадамд түрүүлж арслан болсон У.Береке мөн М.Еркебулан, Н.Мустафа гээд улсын цолонд ойрхон залуучууд байна. Цаашдаа хэн нь их хөдөлмөрлөж, бэлтгэл сургуулилт хийж бөхийн төлөө чин үнэнчээр зүтгэнэ тэр хүнд амжилт ирэх нь мэдээж. Үндсэндээ өөрсдөөс нь шалтгаална даа.

-Та бол казах түмний домог болсон бөх. Баяр наадамд барилдаж байсан тухайгаа яриач?

-Би цол авсныхаа дараа жил буюу Ардын хувьсгалын 61 жилийн ойн улсын их баяр наадамд зодоглож зургаа давж байсан. Дөрвийн даваанд Өмнөговийн Д.Багахүүтэй барилдсан. Улсын начин Д.Багахүү гурвын даваанд О.Балжинням аваргыг хаясан байсан юм. Харин тавын даваанд Адуучийн Баатархүүтэй тунаж мөн зургаагийн даваанд Д.Дашжамцтай тунаж өвдөг шороодуулан Монгол Улсын харцага цолны болзол хангаж байсан түүхтэй. Харин долоогийн даваанд М.Мөнгөн арсланд унасан. Мөн 1983 онд тав даван бас л тунаж байлаа.

Ө.Тулгаа заан, Ж.Чулуун, Ц.Улаанхүү, Б.Батхуяг нарын начингуудын хамт. Урд эгнээнд зүүн гар талых нь О.Бахыт харцага

Тунааны барилдаан их сайхан шүү дээ. Яриа хөөрөө юу байв гэж, харгүй сайхан барилддаг юм. Намайг тэр болгон үндэсний баяр наадмаар амлаж байгаагүй. Тунааны л бөх байлаа. Сонирхуулахад, 1978 онд Б.Түвдэндорж аварга намайг наадмаар улсын цол хүртэх бөхчүүдийн нэгэнд оруулсан тухай дуулаад сэтгэл хөөрөөд Отгонтэнгэрт Дэлхийн аваргын бэлтгэлд гарч байснаа орхиод наашаа давхиад ирсэн юм. “Түвдэн аварга начин болно гэсэн юм чинь начин бололгүй яах вэ” гэж бодогдоод. Гэтэл начин ч болж чадаагүй өвдөг шороодсон доо.

-Наадмын бэлтгэлд хэн хэнтэй гардаг байв?

-Би тэр үед Монгол Улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багт байсан. Д.Амгаа заан, Л.Сосорбурам арслан, Х.Баянмөнх аварга гэсэн сайхан бөхчүүдтэй гал болж бэлтгэл сургуулилтаа базааж байлаа. Бас Ж.Мөнхбат, Д.Цэрэнтогтох аваргын галд ч гарч байсан. Их олуулаа ч гардаггүй байждээ. Галаас минь сайхан цолтнууд ч төрж байж. Улсын аварга О.Балжиннямтай нэг галд гарсан тэр жил начин цол хүртэж байсныг тод санаж байна. Би “Хоршоолол” спорт хороонд харьяалагдаж байхдаа О.Балжинням аварга, С.Хүрэлбаатар заан тэргүүтэй бөхчүүдтэй гал байгуулж Баруунхараад гарч байлаа. Тэр үед нэг майхан бариад өөрсдөө хоол ундаа бэлдэж бэлтгэл, сургуулилтаа хийдэг байсан. Одоо үе чинь хачин сайхан болжээ. Олимпийн наадамд бэлдэж байгаа юм шиг амралтын газар, хоол хүнс нь бэлэн.

-Та тухайн үеийн олон сайхан бөхчүүдтэй найзалж нөхөрлөж явсан. Тэр үеийнхээ тухай дурсаач?

-Тухайн үеийн сайхан бөхчүүдтэй барилдаж, найзалж нөхөрлөж л явсан даа. Ард түмний хайртай бөх Д.Хадбаатар аваргатай заалны барилдаанд их барилдаж байлаа. Унаж, давж явсан удаа бий. Харин Улсын наадамд бол таарч байгаагүй юм байна. Зэвэгийн Дүвчин бид хоёр чинь багын найзууд, хөдөөнөөс ирээд л танилцаж ойр дотно явсан. Төрийн наадмын тавын даваанд хоёр ч удаа З.Дүвчин заанд унаж байлаа. Ө.Тулгаа, Р.Давааням, Д.Түвшин заан, Өмнөговийн Д.Багахүү, Дундговийн Ц.Улаанхүү, Ховдын А.Баатархүү, Сүхбаатарын Ж.Чулуун начин гээд сайхан бөхчүүд бүгд миний үеийнх. Их л барилдаж байлаа. Харин би бөхчүүдийн дундах найраа гэж мэдэхгүй. Өөрийнхөө бор зүрхээр л явдаг байсан. Энэ талаар минь надаас илүү миний үеийн бөхчүүд хэлэх байх.

-Та хэзээ үндэсний баяр наадмын торгон ногоон дэвжээн дээрээ зодоглов?

-Сүүлд 2000 онд Баян-өлгий аймгийнхаа 60 жилээр зодоглож арав дахь удаагаа түрүүлсэн. Одоо нас 60 гараад л явж байна.

-К.Канат, Ш.Мурат гээд Өлгий нутгийн сайхан арслангууд байдаг. Улсын цолонд яагаад хүрсэнгүй вэ. Энэ талаар таны бодож, санаж явдаг зүйл байдаг уу?

-Улсын цолонд хүртлээ бэлтгэл л хийхгүй байгаа юм. Улсын цол гэдэг цол зүгээр сууж байгаад авчихдаг амар зүйл биш. Маш их хөлс, хөдөлмөр зарцуулж уйгагүй л хичээх хэрэгтэй. Одоо ч гэсэн бөхчүүдэд хөдөлмөрч, тэмцэлтэй байхыг илүүтэй заадаг.

-Монгол бөх бол монгол соёлын дархлаа байдаг. Ахмад бөхийн хувьд бөхийн жудаг гэж юуг хэлэх вэ?

-Үндэсний бөх ёс жаягийн дагуу, номоороо явдаг л зүйл. Ахмад цолтой ч бай бага цолтой ч бай хэн хэнийгээ хүндэлж явах учиртай юм. Хүндэлж дээдлэхээс эхлээд эв зүйгээ олох нь хүртэл жудаг юм шүү дээ. Би бөх хүний хувьд ёс жаягаа бодож жудагтай байхыг эрхэмлэдэг. Залуу халаа болсон шинэхэн хүчтэнүүддээ их хэлж, ойлгуулж байдаг юм. Энэ спортод амьдралаа зориулчихсан учраас заах зүйл бишгүй л их байна.

-Бөхийн спортод орсон түүхээсээ ярихгүй юу? Хэн таныг бөх рүү залж, чиглүүлсэн бэ?

-Би анх Улаанбаатар хотод Барилгын техникумд суралцаж байсан. Тухайн үед волейбол тоглодог. Залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль ч авч байлаа. Харин бөхийн спорт руу оруулсан хүн бол жүдо бөхийн дасгалжуулагч, спортын мастер “Буурал” хэмээх Д.Гансүх гэж хүн байсан юм. Д.Гансүх гуай “Чи волейбол тоглосноос илүү бөхийн спортод орвол ирээдүйтэй юм байна” гэсэн юм. Тэр хүн Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Л.Ням, Зэвэгийн Дүвчинтэй танилцуулж чөлөөт бөхийн спортод оруулж байлаа. Их олон жил өнгөрчээ. 1974, 1976 оны үе шүү дээ. Би 1978-1986 оны хооронд чөлөөт бөхийн шигшээ багт байсан. Тэр үед Москвагийн олимпийн их наадамд +100 кг-ын жинд оролцож байлаа. Дэлхийн цомын тэмцээнд 1981 онд хүрэл медаль хүртсэн. Мөн гурван удаа Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож байлаа. Үүнээс гадна Москва хотод болсон “Сайн санааны тоглолт”-нд оролцож шагналт дөрөвдүгээр байр, “Интернациональ” тэмцээнд хошой алт, нэг мөнгө, Найрамдалд ах дүү армиудын тэмцээнд алт, мөнгө, хүрэл медаль хүртэж байсан юм. УАШТ-д дөрвөн алт, 10 мөнгө, дөрвөн хүрэл хүртэж байсан даа.

-Таны хүүхдүүдээс бөхийн спортоор хичээллэдэг үү?

-Миний хүүг Б.Бегжан гэдэг. Аймгийн харцага, спортын мастер казах кураш бөхийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээний гурван удаагийн хүрэл медальтай. Одоо аймагтай бөхийн дасгалжуулагч хийдэг.

-Энэ жилийн наадам их сайхан болсон. Гэхдээ наймын даваанд улсын арслан П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва хоёрын барилдаан нэлээд маргаан дагуулж халх, дөрвөдөөрөө талцлаа. Энэ талаарх таны бодол?

-Сайхан наадам боллоо. Бидний үед 1024 бөх ингэж барилдаж байгаагүй юм. Дандаа 512 бөх барилддаг байлаа. Ингэж аймаг, сумдын бөхчүүдээ Үндэсний баяр наадамдаа хамруулж байгаа нь сайхан юм. Ч.Санжаадамба маань түрүүллээ. Аргагүй л Үндэсний баяр наадмын түрүү болохоор бөхийн нэг. Ард түмэн ч их баяртай байгаа нь мэдэгдэж байсан. Тэр барилдааны тухайд бөхийн ёс жаягаа бодвол үндэс, угсаагаараа талцах нь дэмий л зүйл. Бид чинь Монгол гэсэн нэгэн дээвэр дор байгаа хүмүүс шүү дээ. Удахгүй олимпийн наадам болно. Энэ удаагийн олимпийн наадмаас монголчууд их зүйл хүлээж байна. Би чөлөөт бөхийн хүн учраас жүдо, чөлөөтөөрөө монголчууд дэлхийг ноёлж байна гэж харж байгаа. Улсын наадмын түрүү бөх Ч.Санжаадамба аваргын багш нь манай Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Зэвэгийн Дүвчин шүү дээ. Тиймээс олимпоос ч гэсэн амжилт дүүрэн ирнэ байх. Би хааяа залгаж бэлтгэл сургуулилт ямар байгаа талаар асуудаг юм. Ямар ч байсан олимпод оролцох чөлөөт бөхийн тамирчдын бэлтгэл сургуулилт маш сайн байгаа талаар хэлсэн.

-Саяхан Баян-Өлгий аймагт үер бууж нэлээд гарз хохирол амслаа. Хүмүүс хэр их тусалж, дэмжиж байна вэ?

-Баян-Өлгийд минь үер ус болж айлын хашаа, хороо унасан аюул гарсан. Гэхдээ халуун сэтгэлт хүмүүс эрвийх дэрвийхээрээ тусалж л байна. Гэр оронгүй болсон хүмүүст гэр орон, газар өгөөд залуучууд нь очиж хашаа хорооноос нь барилцаж байгаа. Очиж чадахгүй хүмүүс нь мөнгөн тусламж үзүүлээд хүн бүр л нэмэр болж байна. Казахстанаас ч гэсэн тум дэм болж байгаа.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

Доктор Л.Сарантуяа: Приусын хаягдал батарейг сэргээж өрхийн цахилгаан эрчим хүчийг хангах төсөл амжилттай болсон DNN.mn

Эрчим хүчний яамнаас цахилгаан эрчим хүчийг нөөцлөх батарейн станцыг ашиглалтанд оруулснаа мэдэгдээд байгаа. ОХУ-ын цахилгаан эрчим хүчний хангамж зогсох болсонтой холбоотойгоор дотоодын нөөц бололцоог бий болгох шаардлагатай болж байгаа юм. Энэ талаар ШУА-ийн Физик, технологийн хүрээлэнгийн энергийн лабораторийн эрхлэгч, доктор Л.Сарантуяатай ярилцлаа.

-Танай хүрээлэн батарейнаас цахилгаан эрчим хүч гаргах судалгааг эхлүүлээд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Эрчим хүчний хараат улсын хувьд энэ бол сайн мэдээ юм. Судалгааны үр дүн юу болж байгаа талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Манай хүрээлэнгийн хувьд батарейтай холбоотой судалгааг 2013 оноос хийж эхэлсэн байдаг. Одоогийн манай судалгааны багийн хийж байгаа төсөл бол “Батарейн технологийг зүгшрүүлэх, хаягдал батарейг сэргээн ашиглах туршилт судалгаа” юм. Шинжлэх ухаан технологийн сангаас санхүүжилттэй энэ төсөл маань 2022 оноос хэрэгжиж эхэлсэн.

Энэ төслийн хүрээнд бид хоёр төрлийн судалгааг хийж байна. Эхнийх нь батарейн технологийг зүгшрүүлэх. Энэ ажлын хүрээнд бид лабораторийнхоо түвшинд литийн дахин цэнэглэгддэг батарейн электродуудыг гаргаж аваад дахин цэнэглэж болдог товчон батарейг угсарч бэлэн болгосон. Мөн гаргаж авч байгаа электродынхоо материалыг цахилгаан дамжуулах шинж чанар ч юм уу, хүчдэл ч юм уу эдгээрийг яаж сайжруулж болох судалгааны ажлуудыг үргэлжлүүлж байна.

Хоёр дахь хэсэг бол маш чухал хэсэг гэж үзэж байгаа. Өнөөдөр манай улсад хамгийн тулгамдаж байгаа асуудал бол цахилгаан эрчим хүчний эх үүсвэр. Бидний сайн мэдэх приус автомашин бол никл металл гидритийн батарейгаар ажилладаг. Эдгээр автомашинаас гарч байгаа хаягдал никл металл гидритийн батарейг бид лабораторидоо авчраад сэргээх ажлыг хийж эхэлсэн. Сэргээнэ гэдэг нь энгийнээр, ажиллагаагүй, нурсан батарейг туршилтын аргаар буцааж нурсан багтаамжийг өсгөх юм.

-Үр дүн хэр сайн байгаа вэ?

-Туршилтын үр дүнд багтаамж 5-13 хувьтай, бүр бага багтаамжтай байгаа хэсэг нь 100 хувь сэргэх үр дүн гарсан. Яг ингэж сэргээсэн батарейгаар 24 вольт, 48 вольтын бие даасан систем угсарч байна. Өөрөөр хэлбэл, малчдын өрхийн хэрэглээнд хэрэглэж байгаа хар тугалга хүчлийн аккумлятор шиг хүчин чадалтай, хаягдал батарейг сэргээсэн системийг угсарсан гэсэн үг. Ингээд угсарсан системээ нарны энергиэс цэнэглэх боломжтой систем болгосон. Энэ батарейгаараа өрхийн цахилгаан хэрэгсэл, жижиг оврын гэрэл асаах, телевизор, хөргөгч ажиллуулах туршилтуудыг хийж гүйцэтгэж байна.

Одоо бол эрчим хүчний салбар оргил ачааллын үед хүнд нөхцөл байдалтай байна. Ийм үед бие даасан батарейн систем, энергийн эрчим хүчний эх үүсвэр маш чухал асуудлуудыг нэг.

-Эрчим хүчний яамнаас цахилгаан эрчим хүч нөөцлөх батарейн станц ашиглалтанд оруулаад байгаа. Мэргэжлийн хүний хувьд энэ станцын ач холбогдлын талаар тодруулбал?

-Ийм хүнд үед батарейн бие даасан станц ашиглалтанд орууллаа гэдэг мэдээ бол судлаач хүний хувьд ойрын үед сонссон хамгийн гэрэлтэй гэгээлэг мэдээ байлаа. Ийм нөхцөл байдалтай байгаа үед бие даасан системийг ашиглалтанд оруулсанд Эрчим хүчний яамныханд талархаж байна. Ингэж ашиглаж байгаа тохиолдол гадны улс оронд элбэг байдаг.

Бидний энэ судалгааны үр дүн ч нийгэмд, эрчим хүчний салбарт томоохон хувь нэмэр оруулах боломжтой. Приус машин өнөөдөр Улаанбаатар хотод ямар хэрэглээтэй байгаа билээ. Тэр хэрээр хаягдал батарей гарч байгаа. Учир нь манайхан Японоос голдуу хуучин машин оруулж ирдэг. Ойролцоогоор 10 хүртэл жил уначихсан машиныг оруулж ирдэг гэсэн үг. Гибрид автомашины өөрийнх нь никл металл гидридын батарейг солих хугацаа нь 10 жил байдаг. Бид приус машиныг авч оруулж ирээд хоёр, гурван жил, сайн явлаа гэхэд таван жил унаад батарейг нь сольдог. Үүнийг дагаад хог хаягдал маш их нэмэгддэг. Энгийн нүдэнд харагдахгүй ч улс орны хувьд маш их хэмжээний хаягдал гарч байдаг. Тэгвэл тэр хог хаягдлыг сэргээж чадаж болж байна шүү дээ. Одоогоор жижиг систем дээр явж байна. Цаашлаад энэ хаягдал батарейг ашиглаад батарейн дэд станц буюу энерги нөөцлөх, хуримтлуулах, батарейнаас үйлдвэрлэх зэрэг асуудлуудыг хийх шаардлагатай.

-Хаягдал батарейн эх үүсвэрийн судалгааг хийсэн байх?

-2023 оны байдлаар Монгол Улсад гибрид автомашины тоо 362814 байсан. 2023 оны байдлаар Японоос импортоор оруулж ирсэн хуучин автомашины тоо 60 мянга байгаа. Магадгүй 2020, 2021, 2022 оны стастистикийг харвал өсөн нэмэгдсэн байх магадлалтай.

Орж ирж байгаа энэ автомашины ашиглалтын хугацааг дунджаар харахад дээр хэлснээр 10 жил хүртэл уначихсан машин байдаг. Мэдээж он залуу, шинэ машин авч байгаа хүмүүс байгаа ч цөөхөн хувь нь. Цаашлаад гибрид автомашины хэрэглээ өссөөр байна. Тэгэхээр хаягдал тэр хэмжээндээ гарна гэсэн үг. Эх үүсвэрийн хангалттай гэж хэлж болно.

-Автомашин засварын газрууд батарей сэргээнэ гэдэг. Тэр хэр үр дүнтэй ажил вэ?

-Аюулгүй ажиллагааны хувьд анхаарах шаардлагатай. Мэдээж тэнд судалгаа шинжилгээний үндэслэлтэй ажиллагаа хийгдэхгүй. Ерөөсөө бүх 28 элементийг үзээд дундаас нь багтаамж багыг сугалж аваад арай өндөр багтаамжтайгаар нь сольчихдог. Ийм байдлаар сольчихоор өөр өөр багтаамжтай болчихно. Түүнийг тэнцвэржүүлэхгүйгээр жолоочийг явуулчихдаг. Жаахан яваад буцаад хүрээд ирнэ. Аргагүй шүү дээ. Приус автомашин батарей 28-уулаа цуваагаар холбогддог. Тавдугаар элемент багтаамжгүй боллоо гэхэд түүнээс цаашхи элементүүд нь хязгаарлагдана гэсэн үг. Нэг ёсондоо шинжлэх ухааны үндэслэлтэй сэргээх процесс, буцаад өрхийн хэрэглээнд цахилгаан үүсгэвэр болгох асуудал бол заавал мэргэжлийн судалгаагаар тодорхойлж гаргах шаардлагатай.

-Мэргэжлийн хүмүүс та бүхэн туршилт судалгаа хийгээд үр дүн гаргачихлаа. Үүнийг хэрэглээнд, зах зээлд нэвтрүүлэх ажил чухал. Хүрээлэнгийн лабораторийн нөхцөлд үйлдвэрлээд худалдаад байх боломжгүй биз дээ?

-Яг зөв. Энэ бол туршилт судалгааны ажил шүү дээ. Батарейн технологийг зүгшрүүлэлтийн төсөл. Өмнө нь хийгдэж байсан бааз суурь, судалгаан дээрээ үндэслээд технологийг зүгшрүүлэх гэсэн утгатай. Энэ төслийн хүрээнд хаягдал батарейг хэрхэн сэргээх вэ, яаж бие даасан систем угсрах уу зэргээр зүгшрүүлчихлээ. Бид хүрээлэнгийн жижиг лабораторид зогсоо зайгүй үйлдвэрлээд байж чадахгүй. Хүн хүч, байр савны асуудал гарч ирнэ. Батарей овор хэмжээ ихтэй. 28 элементээс бүрдэж байгаа, жин нь 30 гаруй кг. Багаж тоног төхөөрөмжийн асуудал ч байна.

-Зах зээлд нийлүүлэх боломжийн талаар илүү тодруулаач?

-Одоогоор үйлдвэр болох юм бол өдөрт бид тэчнээн хэмжээний батарейг сэргээж чадна гэдэг судалгаа гаргаагүй. Харин бидний хийж байгаа судалгааг сонирхоод инноваци болгоё, хэрэглээнд нэвтрүүлье гэх төрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагууд байвал хурдтай явах байх. Суурь, зүгшрүүлэх судалгаа, туршилт хийгдчихэж байгаа учраас цаашид мэдээж үйлдвэрлэлд нэвтрэх бүрэн боломжтой.

-Дотоодын цахилгаан эрчим хүчний эх үүсвэрийг үүнээс өөрөөр яаж нэмэх вэ. Судлаач хүний хувьд энэ тал дээр байр суурийг тань сонсмоор байна?

-Бид одоо зөвхөн нүүрсний цахилгаан станцаасаа эрчим хүчээ авч байна. Гадны улс орнууд энэ асуудлаа цөмийн цахилгаан станцаар шийдэж байна. Хамгийн чухал эх үүсвэр бол энэ.

Мөн батарейн бие даасан системүүдээр шийдэж байна. Түүнээс гадна нарны эрчим хүч, салхи, усан цахилгаан станц гэх мэт маш олон төрлийн эрчим хүчийг шийдвэрлэх эх үүсвэрүүд байгаа. Яг энэ батарейн станц, эрчим хүчний бие даасан систем бол хамгийн хэрэгтэй, эвтэйхэн, боломжтой хувилбар.

Манайх цаг уурын хувьд эрс тэс уур амьсгалтай, байнга дулаахан байхгүй. Нарны эрчим хүчээр шийдье гэхээр ашигт коэффициент багатай. Мэдээж цөмийн цахилгаан станцыг заавал барих шаардлагатай. Агаарын бохирдол ямар хүнд байгаа билээ. Одоогийн байгаа нүүрсэн цахилгаан станц ачааллаа дийлэхээ больж байна. Гаднаас бид цахилгаан эрчим хүч авч байна. Тэгэхээр судлаачийн хувьд цөмийн цахилгаан станц болон батарейн бие даасан станцыг ашиглалтанд оруулах шаардлагатай гэж хэлмээр байна. Ингэснээр бид цахилгаан эрчим хүчээрээ хараат бус болох бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, манайд цөмийн ганц цахилгаан станц байхад л хангалттай. Мэдээж дагаад аюулгүй ажиллагаа, түлшээ хэрхэн зохицуулах, түлшнээс гарч байгаа цацраг идэвхт хог хаягдлыг хэрхэх вэ гэдэг хариуцлагатай асуудал яригддаг. Түүнийг шийдээд явж болно.

Бидний одоо цахилгаан эрчим хүчнийхээ хэрэгцээг хангаж байгаа нүүрс шавхагддаг нөөц. Цөмийн цахилгаан станцын түлш шавхагдах нөөц ч гэлээ хүчин чадлын хувьд хэд дахин өндөр. Тэгэхээр эрчим хүчний салбарт заавал шинэчлэлт хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол улсаараа лаагаа асаагаад суух байдал руу орох эрсдэлтэй болчихоод байна шүү дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Инженер Б.Цэвэгмид: Нэгдүгээр эгнээг чөлөөлсөн тэмдэг тэмдэглэгээг зөв болгох хүртэл торгуулиа зогсоосон гэсэн DNN.mn

Төв замын нэгдүгээр эгнээгээр зорчсон жолооч нарт зөрчлийн арга хэмжээ авч торгодог систем хэрэгжиж эхлээд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Инженер Б.Цэвэгмидийн хувьд энэ тогтолцоо нь хууль бус, жолооч нарын эрхийг зөрчсөн үйлдэл хэмээн шүүхэд хандаж, ялж байсан удаатай. Тэрээр Төв замын нэгдүгээр эгнээгээр зорчсон жолооч нарт зөрчлийн арга хэмжээ авахыг зогсоосон талаар өчигдөр олон нийтийн сүлжээнд мэдээлсэн юм. Түүнээс энэ талаар тодрууллаа.

-Төв замын нэгдүгээр эгнээгээр зорчсон жолооч нарт зөрчлийн арга хэмжээ авах нь яагаад хууль бус болох талаар тодруулмаар байна?

-Үүнийг анх 2016 оны наймдугаар сарын 24-нд НИТХ дээр автобусанд зориулж нэгдүгээр эгнээг чөлөөлж өгөх шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэр нь зөв байсан байх. Би эгнээ чөлөөлсөн асуудлыг эсэргүүцдэггүй. Харин эгнээ чөлөөлөхдөө зөв тэмдэг тэмдэглэгээ тавьсан, нэгдүгээр эгнээг нийтийн тээврийн автобусанд зориулж чөлөөлсөн шүү гэдгийг манай улсад мөрдөгдөж байгаа стандарт, норм, замын хөдөлгөөний дүрмийн дагуу замын тэмдэг, тэмдэглэгээг тавих ёстой байсан юм. Тэгээгүйгээс буруу болоод байна. Жолоочийг торгох үндэслэл байхгүй гэдгийг би анх хөндөж тавьж байсан.

Одоо дахиад авто замын дөрөв, таван уулзвар дээр эгнээ чөлөөлөх асуудал яригдаж байгааг мэдээллийн хэрэгслээс сонслоо. Энэ ажил бол зөвхөн Хотын дарга Х.Нямбаатар, Түгжрэлийн сайд Б.Дэлгэрсайхан нар сууж байгаад “Нэгдүгээр эгнээг чөлөөлөөд автобус явуулчих” гэж шийдэх асуудал биш юм. Энэ бол тодорхой хэмжээгээр техникийн нөхцөл шаарддаг, техникийн баримт бичиг үйлдэж байж, болох уу болохгүй юу судалж байж тогтоодог инженерийн шийдэл. Ийм инженерийн шийдлийг манай нэг дарга шууд амаараа шийдчихдэг учраас энэ журам амьдрал дээр хэрэгжиж өгөхгүй байгаа юм.

-Тэгвэл одоо нэгдүгээр эгнээгээр явсан жолооч нарыг торгохгүй болсон гэдэг үнэн үү?

-Энэ асуудал дээр Тээврийн прокуророос анхаарал хандуулж, шалгаж үзсэн юм байна. Түүний дагуу Замын хөдөлгөөний удирдлагын төвөөс торгууль бичихийг зогсоосон мэдээлэл би аваад байна. Тодруулбал, торгууль зогсоогоод долоо хонож байна. Нэгдүгээр эгнээг чөлөөлсөн тэмдэг тэмдэглэгээг зөв болгох хүртэл торгуулиа зогсоосон шүү гэдгийг албаны хүмүүсээс сонслоо гэсэн юм.

Энэ талаар Прокурорын байгууллагаас тодруулахад “Одоогоор мэдээлэл өгөх боломжгүй байна” гэлээ.

Б.ЗАЯА

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Монгол Улсын гавьяат уурхайчин, зөвлөх инженер Ч.Энхбаяр: Таван толгойн ордоо түшиглэсэн шинэ технологийн цогцолбор байгуулах хэрэгтэй DNN.mn

“Хүдэр-Эрдэнэ” ХХК-ийн уул уурхайн зөвлөх, Монгол Улсын гавьяат уурхайчин, зөвлөх инженер Ч.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Та бол Монголын уул уурхайн нэртэй инженерүүдийн нэг. Таван толгойн нүүрсний уурхайн дарга байсан хүн. Шууд албан ажил ярихын өмнө эхлээд төгссөн сургууль, хаанаас ажлын гараагаа эхэлснийг тань сонирхъё?

-1980 онд тухайн үед МУИС-ийн харьяа Политехникийн сургуулийн уул уурхайн ангийг уул уурхайн ашиглалтын инженер мэргэжлээр төгссөн. Анхны томилолтоо Хэнтий аймгийн Чандган талын нүүрсний уурхайд уулын мастерын ажлаар эхэлсэн. Гомбожав ахлагчтай Улсын чанарын бригад мундаг хамт олон хүлээж авсан. Өдий зэрэгтэй уулын инженер болоход тухайн хамт олон нөлөөлсөн

Дараа нь Түлш эрчим хүчний яамны харьяа Нүүрсний үйлдвэрийн нэгдэлд чанар хариуцсан мэргэжилтнээр томилогдон ажилласан. Мөн 1982 оноос Эрчим хүч геологи, уул уурхайн сайдын багт ажилласан. Сайд нь Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай. Энд ажиллахдаа түлш эрчим хүчний салбарын шинэ техник, технологийн асуудлыг хариуцан шинэ бүтээл оновчтой санал буюу ШБОС 1984, 1986 улсын уралдаануудад салбараа сайн зохион байгуулсан амжилтаар шалгарч байсан. Нүүрсний салбараас гадна эрчим хүчний салбарын хамт олны бүтээсэн шинэ бүтээлүүдийг үзэсгэлэнд тавих зэргээр олонд хүргэж байсан. Энэ бүхэн маань инженер хүний сэтгэлгээг сайжруулахад туршлага хуримтлуулж, цаашдын ажилд маань тус дөхөм болсон гэж боддог. Ингээд 1986 онд Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын Таван толгойн нүүрсний уурхайд уурхайн даргаар томилогдсон. Орон нутгийн жижиг Таван толгой гэж хүмүүс ярьдаг. Би болохоор ууган уурхай гэж гэж хэлэх, ярих дуртай. 1966 онд байгуулагдсан манай ууган уурхай яах аргагүй мөн. Миний бие 20 жилийн ойгоо хийх жилд нь очиж байсан.

-Тухайн үед Таван толгойн уурхай ямархуу байдалтай байв. Мэдээж нүүрсээ гадагш нь экспортод гаргадаггүй байсан?

-Өмнөговь, Дорноговь, Дундговийн нүүрсний хэрэгцээг хангадаг байсан. Мэдээж экспортод нүүрс гаргаж байгаагүй. Зөвхөн дотоодынхоо хэрэгцээг хангана. Шарын гол, Налайх, Багануур зэрэг том уурхайнууд цахилгаан станцууддаа нүүрсээ өгнө. Аймаг бүр нэг нэг уурхайтай байсан тийм л үе. Манай уурхай 40 гаруй ажилчидтай. Цогтцэций сумын харьяа Тавантолгой баг гэж байсан. Би долоон жил даргаар нь ажилласан. Хамт олонд өмчийг нь шилжүүлж байх тэр цаг мөчид ажиллаж байлаа. Би бол Таван толгойгоор овоглодог хүн. Уг ордын хайгуулын ажлыг дуусгахад манай гэр бүлийн хүн Б.Энхтуяа геологи хайгуулын ажилтан нь байсан. Манай хүн чинь Политехникийн дээд сургуулийн геологийн ангийг төгссөн. Сонирхуулахад, Цогтцэцийд байхад гурав дахь хүүхэд маань тэнд төрсөн. Өнөөдөр геологийн мэргэжил эзэмшээд Канадын Альбертын их сургуульд техникийн магистр хамгаалаад тэнд амьдарч байна. Тэгэхээр манай гэр бүл яах аргагүй ууган Таван толгой уурхайтай салшгүй холбоотой.

-Таныг Таван толгойд байхдаа 10 сая тонн нүүрс олборлох үйлдвэрийн зураг төслийг хийсэн. Даанч тэр үйлдвэр цаг үеийн нөхцөл байдлаас болоод зогссон гэж уурхайнхан ярьдаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Таван толгойн орд их онцлогтой. Коксжих нүүрсний орд шүү дээ. Тиймээс хүнд үйлдвэр, металлбургийн үйлдвэрийн түүхий эд, ган боловсруулах үйлдвэрийн түүхий эд болдог. Намайг удирдаж байх үед Таван толгойн ордыг ашиглах, нүүрсийг нь экспортод гаргах хэлэлцээрийн ажил явагдаж байсан. Миний бие тэр ажилд гар бие оролцож байснаараа бахархдаг. Жилдээ 10 сая тонн нүүрс олборлон борлуулах кокс хиймийн үйлдвэрийн зураг төслийг Ленинградын олон улсад алдартай зураг төслийн байгууллагаар хийлгэсэн. Уг төслийн багийнхан Монголд байсхийгээд ирдэг, бид хүлээж авч уулзана. Үйлдвэрээ Таван толгойд байгуулахаар ажиллаж байсан. Хэрвээ тэр үйлдвэр байгуулагдсан бол Хоёр дахь Эрдэнэт байх байлаа. Даанч 1990 онд нийгэм задраад, ЗХУ улс задраад, Сээв задраад, үндсэндээ 1992 оноос 2012 он хүртэл 20 жил энэ төсөл зогссон. 10 сая тонн нүүрс олборлон борлуулаад Солонгос руу, Хятад руу гаргах төсөл байсан.

-Сүүлд Эрдэнэс Таван толгой компани байгуулагдахад та уурхайн газрынх нь захирал байсан гэдэг байх аа?

-Тийм ээ. 2011 онд Эрдэнэс таван толгой гэж байгуулагдахад уул уурхайн газрынх нь захирлаар ажиллаж, Монгол Улсын анхны төрийн өмчит хувьцаат компанийн тулгын чулууг тавилцаж байсан. Мөн анхны сая тонн нүүрс олборлох, экспортлох уурхайг нээх ажлыг удирдан зохион байгуулж, өөрийн хувь нэмрээ оруулсан. Үндсэндээ “Эрдэнэс таван толгой” компанийн “Чалко” компанитай хийсэн гэрээний дагуу нүүрс экспортлох ажлыг зохион байгуулж, анхны хөрс хуулалт, анхны сая тонн нүүрс гаргах ажлыг зохион байгуулсан. Тэгэхэд “Эрдэнэс таван толгой” компанийн захирал нь Б.Энэбиш, уурхайн дарга нь Нацагдаш, Батсайхан гэж хүмүүс байсан. Би бол Улаанбаатар хотод уурхай хариуцсан газрын захирал нь байсан. Жил гаруй хугацаанд ажиллаад 2012 оны сонгуулийн дараа улс төрийн шалтгаанаар ажлаа өгсөн. 2012 оноос “Хүдэр-эрдэнэ” компанид 10 гаруй жил уул уурхай хариуцсан зөвлөхөөр ажиллаж байна. Миний үндсэн үүрэг бол уулын ажлыг технологийн горимын дагуу явуулах, энэ салбарын эрхзүйн орчинг хэрэгжүүлэх, дотоод хяналтыг зохион байгуулах, дээр нь төрийн захиргаа болон орон нутгийн байгууллагатай харилцах төлөөллийг гүйцэтгэж байгаа. Манай компани Төв аймгийн Сэргэлэн суманд үйл ажиллагаа явуулсан, алтны шороон орд ашигладаг уурхай. Би өмнө нь голдуу нүүрсэнд ажиллаж байсан бол 2012 оноос хойш өнгөт металлын чиглэл рүү ажилласан. Алтаа аваад эрдэнэсийн санд тушаана. 1994 онд “Алт” хөтөлбөр байгуулагдахад манай компани анх байгуулагдаж байсан. 2012 оноос хойш нийтдээ есөн тэрбум орчим төгрөгийн борлуулалтын орлого хийсэн. Монголбанкны эрдэнэсийн санд ийм хэмжээний алт олборлож борлуулсан байна. “Хүдэр-Эрдэнэ” компанийн үндсэн алтны нөөц дууссан. Үүсмэл орддоо дахин нөөц оруулаад, урьд ашиглан технологийн хаягдлаар үүссэн овоолго дээр байгаа хайргыг нь ашиглах гэж байгаа. Туул голын хайргыг ашиглахгүй гэдэг ч юм уу байгалийн хохирол гараад байгаа учраас нэгэнт ашиглачихсан хайргыг барилгын материал ашиглах зорилгоор дахин боловсруулж кварцлаг 05 зуурмагийн үндсэн түүхий эд болсон 05-ын угаасан хайрга нийлүүлэх технологийн шинэчлэлт хийгээд явж байна. Бид уурхайг хаах хаалтын менежментийнхээ хүрээнд ашигт малтмалыг иж бүрэн ашиглах гэдэг нэрэн дор технологийн инженерүүдийн хувьд ийм ажлыг хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, шороон ордын хааалтын менежмэнтийн үлгэр жишээ болохуйц технологи нэвтрүүлж байна.

-Таван толгойн уурхайтай холбогдуулж дахиад асуухад, эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байсан, одоогийнхоор боловсруулах үйлдвэрийн суурийг тавьж байсан гэх яриа бас байдаг?

-Шуудхан хэлэхэд, орон нутгийн гээд байгаа Таван толгойн уурхайд ажиллаж байхдаа бид эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байсан. Тодруулбал, 1990, 1991 онд Эрчим хүчний харьяа эрдэм шинжилгээний институтийнхэнтэй хамтраад анхны кокс гэдгийг гаргаж байлаа. Өнөөдөр Монголд утаагүй түлш кокс хэрэгтэй байна, шахмал түлш буруу байна гээд яриад байна. Одоогийн энэ коксжих нүүрсийг хятадууд аваад, коксын үйлдвэрт боловсруулаад утаагүй, ган боловсруулахад зориулсан өндөр чанарын кокс бэлдэж байгаа. Бид тухайн үед Хятадаас хүн авчирч кокс хийгээд Хөтөлийн эрдэс хөвөнгийн үйлдвэрт коксыг нь өгч байлаа.

Эрдэс хөвөнгийн үйлдвэр чинь одоогийн Монгол базальт. Тэд коксоо оросоос авдаг байсан. Мөн бид Төмөр замын депогийн ширмийн үйлдвэрт мөн кокс өгч байсан. Тэд ширмээ хайлуулаад мөн л оросоос өндөр үнээр коксоо авч байсан. Ингэж Таван толгойн нүүрсний уурхайд анх удаа нүүрсийг түлэх зориулалтаар биш эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж одоогийнхоор боловсруулах үйлдвэрийн эх суурийг тавьж байсан. Би ганцаараа энэ ажлыг хийгээгүй. Эрчим хүчний яамны харьяа институт, бусад эрдэм шинжилгээний байгууллагын эрдэмтэд оролцож Монголд анх удаа кокс үйлдвэрлэж байсан. Хэрвээ түүнээ өргөтгөөд явсан бол өнөөдрийнх шиг шахмал түлш биш шууд утаагүй түлш гарах байсан.

-Тэгэхээр та бүхэн чинь тэртээ ерээд оны эхээр утаагүй түлш хийж байсан бус уу?

-Бид ерөөсөө л хагас боловсруулсан. Манайх өнөөдөр хагас боловсруулж гаргаагүй. Юун утаагүй түлш байхав, зүгээр сайжруулсан түлш. “Энержи ресурс”-ын баяжуулаад коксжих хэсгийг нь ялгаад 7000-гаас дээш илчлэгтэй эрчим хүчний нүрсний нунтгаараа үлдчихэж байгаа нүүрсийг нааш нь зөөш авчираад барьцалдуулагч бодистой холиод зүгээр шахмал түлш болгож байгаа. Ямар нэгэн дулааны химийн боловсруулалт байхгүй. Бидний анх сэдсэн хагас кокс чинь дулааны боловсруулалт хийсэн. Тэгэхээр мөнгөлөг цагаан кокс гарна, тэр нь утаа тортог байхгүй. Нэг хэсэг утаагүй болчлоо, утааг дийллээ гээд жигтэйхэн юм болсон доо. Тэр чинь яг жинхэнэдээ бол “Энержи ресурс”-ын баяжуулах үйлдвэрийн хашаан дахь нүүрс олон жил урагшаа заръя гэхээр хятадууд авахгүй, ингээд нийгмийн хариуцлагын хүрээнд улсад үнэгүй өгье гэсэн байх. Дөрөв, таван жил хадгалагдсан ямар нэгэн чийггүй хуурай нүүрсийг эхний хоёр жил ашигласан. Харин дараа нь баяжуулах үйлдвэрээс гарсан маш их чийгтэй нүүрсийг авчрахаар утаа гаралгүй яахав. Дээрээс нь Таван толгойн нүүрс чинь өөрөө нэлээн хүхэртэй. Шаталтынхаа явцад хүхрийн хийн нэгдэл үүсгэнэ. Янз бүрийн үнэр гараад байгаа чинь үүнтэй холбоотой. Таван толгойн нүүрс бол илчлэгийн хувьд маш сайн. Тиймээс бид Таван толгойгоо түшиглэж дулааны цахилгаан станц барих ёстой. Таван толгойн ордын 53 хувь нь коксжих нүүрс байгаа. 7.7 тэрбум тонн нүүрсний 3.5 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс байгаа. Тэрийг мэдээж хятадууд авна. 3.3 тэрбум тонн нүүрс нь гангийн үйлдвэрийн өндөр чанарын кокс болно. Түүнийг бас хятадууд сонирхоно. Цаана нь үлдэж байгаа гурван тэрбум тонн нүүрс чинь өндөр чанарын илчлэгтэй нүүрс үлдэж байгаа. Үүгээр цахилгаан дулаанаа үйлдвэрлэж дулааны цахилгаан станц барих ёстой. 2012 онд дулааны цахилгаан станц барих ерөнхий төлөвлөгөө гарч байсан. Өөрсдөө хөрөнгөө гаргаад барья гэдэг яриа хүртэл гарч байсан. Бүр газраа товлоод явж байсан удаа бий. Гэвч баригдаагүй.

-Яагаад баригдаагүй юм бэ. Ер нь манай усан цахилаан станцууд, дулааны цахилгаан станцууд, за тэгээд төмөр гээд стратегийн гол ажлууд яагаад ингээд гацдаг юм. Үүнийг та юу гэж харж байна?

-Би бодохдоо улс төрийн шалтгаан гэж хардаг. Намууд бие биенээ хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Хоёр намын хоорондын энэ асуудал улс орны хөгжилд асар муу. Түрүү жилд нь засаг барьж байсан намын дөрвөн жилд ярьсан юмыг дараагийн нам, шинэ засаг гарч ирээд шууд зогсоодог. Өөр юм ярьдаг. Төмөр зам хүртэл ийм шүү дээ. 2011 онд “Энержи ресурс” концессын гэрээгээр нарийн царигтай төмөр зам барьчихъя гэхэд заавал өргөн царигаар явуулна гээд 10 жил зогсоосон. Үүнийг би ганцхан Х.Баттулга гэж харахгүй байна. Эдийн засгийн сонирхол, зөрчилдөөн гэж харж байна. Манай салбарын бүхий л инженерүүд нэгэнт ийм сайн илчлэгтэй нүүрсээ олборлож байгаа юм чинь үүн дээрээ түшиглээд дулааны цахилгаан станц барья гэсэн бодолтой байгаа. Зөвлөх инженерийн хувьд зураг төсөл боловсруулсан байгууллагуудаараа дамжуулаад станцтай болохыг хэлдэг.” Энержи ресурс” 12 мвт-ын дулааны цахилгаан станц барьчихсан. Тэр бол ерөнхийдөө бага. 250 мвт-ын станц барьж байж төвийн эрчим хүчинд нэмэр болно. Манайд 15, 16 уурхай байна. Хөшөөтийн уурхай, Таван толгой, Гурвантэсийн бүлэг ордууд, “Энержи ресурс”, мөн Хөвсгөлийн Могойн голын уурхай байна. Энэ хэдээ түшиглэсэн станцууд бий болгох хэрэгтэй. Могойн голын нүүрсний уурхайн илчлэг их өндөр, тиймээс дулааны цахилгаан станц барих бүрэн бололцоотой. Тэгж байж бид бусдаас хараат бус өөрийн эрх мэдэлтэй, тусгаар улс байх болно. Ганцхан жишээ хэлэхэд, Оюу толгой компани цахилгаанаа Хятадаас авч байна. Хятадаас цахилгаанаа авахын оронд ердөө хажууханд нь 240 км-т байгаа Эрдэнэс таван толгойд станцаа бариад Оюу толгойнхоо цахилгааныг хангах учиртай. Адаглаад эрчим хүчний тэр их мөнгөний урсгал Монголдоо орно. Үүнийг шийдчих бүрэн боломжтой.

-Таны ярианаас анзаарахад утаагүй түлш гаргах бүрэн бололцоотой санагдаад байх юм?

-Нэгэнт угаах үйлдвэр бариад коксжих нүүрсийг нь экспортод өгчихлөө. Өндөр энергийн нүүрсний заримыг нь дулаан цахилгаан болгож үйлдвэрлэнэ, заримыг нь дулаан боловсруулалт хийж утаагүй түлшээ гаргаж авах ёстой. Дулаан боловсруулалт хийхэд мэдээж тодорхой хэмжээний кокс байна, түүнээс коксын давирхай гэдгээ гаргаж авна. Коксын давирхайгаас 300 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг. Намайг Таван толгойн уурхайн даргаар ажиллаж байхад Ерөнхий сайд Думаагийн Содном гуай байсан. Содном гуай Ардчилсан Солонгос руу гурван вагон нүүрс химийн үйлдвэрт нь явуулж байсан. Тэгж туршилт хийлгэж байсан. Тэр үед гол хэрэглэгч Солонгос гэж үзэж байсан. Оросоор дамжуулаад Ардчилсан Солонгос руу явуулна. Хойд Солонгосын удирдагч Ким Ир Сен хүртэл манайд ирж байсан. Таван толгой руу төмөр зам байхгүй учир, тийшээ очиж чадаагүй байдаг. Хуучин ийм л төлөвлөгөөтэй байсан. Тэгэхээр одоо нүүрсээ ашиглаад, угаах үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэрээ стандартын дагуу бариад ажил өрнөөд эхлэх юм бол нийт олборлосон нүүрсний чинь 50 хувь нь экспортод гарна. 50 хувь нь үлдээд байгаа. Түүнээ нааш нь зөөж Хятадын эрдэнэ шишний цардуулаар барьцалдуулсан болоод сайжруулсан түлш гэж өөрсдийгөө хуурахын оронд дулааны боловсруулалт хийгээд утаагүй түлшээ гаргая, утаагүй түлшний үйлдвэрээ барья. Дулааны станцаа бариад дулаан цахилгаанаа үйлдвэрлэе. Үндсэндээ Таван толгойн ордоо түшиглэн шинэ технологийн иж бүрэн цогцолбор байгуулах хэрэгтэй. Уул уурхайн инженерийн хувьд ийм бодолтой явдаг.

Биднийг удирдаж байгаа эрхмүүд бүгдээрээ л монгол хүмүүс. Гэвч Монголынхоо төлөө нэгдэж чадахгүй байгаад би харамсдаг. Нэг нь нэг бүтээн байгуулалт эхлүүлэхээр тэрний юм, энэний юм, тэр намынх, энэ намынх гээд дандаа тээг саад хийдэг. Бөөрөлжүүтийн рашааны тийшээ станц баригдаж байгаа. Миний сонссоноор Ш.Сайхансамбуугийнх гэсэн. Ер нь хэнийх байх нь хамаагүй. Улс орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байвал болох нь тэр. Гэтэл Сайхансамбуугийнх юм чинь, Женкогийнх юм чинь гээд зогсоож болохгүй. Манай улстөрчид, эрх мэдэлтэй хүмүүс ийм байдлаар бие биенээ үрсээр байгаад ирлээ. Үүнийгээ одоо болих хэрэгтэй. Үр нөлөөг нь ард түмэн л амсаж байна. 2006 онд Цайдам нуурын Төгрөгийн орд дээр утаагүй түлш бэлдэнэ гээд Женкогийн уурхай ажлаа эхэлж байсан. Гэтэл Женко тус уурхайгаа бирж дээр зарчихсан байдаг. Уурхайгаа зарж болно утаагүй түлшнийхээ үйлдвэрийг ажилд оруулсан бол аль тэртээ 20-иод жилийн өмнө утааны асуудлыг цэгцлэх байлаа. Намуудын бүлэглэл эрх ашгаас болоод ийм ийм харамсмаар юмнууд зөндөө байх юм. Төмөр замын асуудал гэхэд юу болсныг бид бүгд мэдэж байгаа. Нарийн цариг бүдүүн цариг гээд улстөрчид зөвхөн өөрсдийнхөө эрх ашгийн үүднээс ярьсан. Эцэст нь манайх эдийн засгаараа хохирсон. Өнөөдөр хэдэн мухар төмөр зам тавьчихаад яахаа мэдэхгүй байж байна. Манайхны барьсан төмөр зам Гашуун сухайт дээр очоод Хятадын төмөр замтай яаж нийлэх юм, мэдэхгүй.

-Өнгөрсөн онд уул уурхайн салбарын 100 жилийн их ой тохиож уг ойгоор та Монгол Улсын гавьяат уурхайчин болсон. Удахгүй уурхайчдын баяр тохионо. Таны хувьд удамж дамжсан уурхайчин гэдэг. Ярианыхаа төгсгөлд аавын тань тухай асууя?

-Эрдэс баялгийн салбарт үе удам дамжиж ажилласан гэр бүлээс гаралтай гэж би өөрийгөө хэлэх дуртай, мөн үүгээрээ бахархдаг. Манай аав Цэрэндоржийн Чүлтэмжамц Төв аймгийн Лүн сумын хүн. Чойрын геологийн удирдах газар ангийн дарга, ерөнхий нягтлан бодох ажлуудыг хийж байсан. Өмнө нь Бага газрын чулуу, Зүүн Цагаан дэлийн хайлуур жоншны хайгуулын ангийн дарга байсан. Ингэж миний бие бага балчраасаа аавыгаа дагаж уул уурхай эрдэс баялгийн мэдлэг олж авсан. Аавын минь үеийн ахмадууд гэвэл Хөдөлмөрийн баатар Чойжингийн Хурц гуай байна. Геологи уул уурхай үйлдвэрийн яамны сайд байсан. Хурц сайдын харьяанд аав Чойрын геологийн экспедицийн ерөнхий нягтлан байгаад дараа нь Хар айргийн жоншны уурхайн жолооч болсон. Үүнийгээ найман хүүхдээ тэжээхийн тулд амьдралын шаардлагаар албан ажлаа жолоочоор сольсон гэж хэлдэг байв. Ингэж геологи эрдэс баялгийн төлөө нэгэн насны амьдралаа зориулсан гэр бүлд төрж өссөн. Ер нь геологийн ажил шинжлэх ухааны судалгааны ажил. Хэдийд үүссэн орд уу, ямар эрдэс агуулж байна гэж үздэг. Үүнээс үндэслэн ул орон цагаан тугалгыг нь, алтыг нь, жоншийг нь ашиглая гэдгээ шийдвэрлэдэг. Манайх шиг эрдэс баялаг уул уурхайгаасаа хамааралтай эдийн засагтай орон бол геологийн судалгааны ажлын үр дүнгээр хөгжлийн чиг баримжаа гарна. Миний бие уул уурхайн инженер хүн ч гэсэн геологийн судалгааны ажлыг тууштай явуулах ёстой гэж боддог. Манай улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 30 гаруй хувьд нь судалгаа хийсэн байдаг. Тэгэхээр Монгол Улс ирээдүйд ямар малтмал дээрээ тулгуурлаж хөгжих үү гэдгийг геологийн судалгаа хэлж өгөх учиртай. Ингээд ярианыхаа төгсгөлд хэлэхэд, жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 25-ны өдөр уурхайчдын баярын өдөр болдог. Уг өдрийг угтан орчин үеийн уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 101 жилийн ойг тохиолдуулж Монгол Улсын хөгжил дэвшлийг нуруундаа үүрч нийт уурхайчиддаа баярын мэнд хүргэе.

Ярилцсан  Н.Гантулга

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Батцогт: МАН-ын сэтгэлгүй, шуналтай, авлигад автсан хүмүүсээс болж Монгол Улс дампуурлын ирмэгт хүрлээ DNN.mn

Нийслэлийн АН-ын дарга Т.Батцогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Нийслэлийн 2024 оны төсөв батлагдсан. Улаанбаатарчуудын хоолойд тулчихаад байгаа асуудлыг нимгэлэх чиглэлд ахиц гарав уу. Хотын төсөв жил бүр нэмэгдэж байгаа ч асуудал жил ирэх тусам зузаараад байгаа шүү дээ?

-Нийслэлийн төсөв жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа нь үнэн. Ирэх жилийнх л гэхэд хоёр их наяд төгрөгийн төсөв баталлаа. Ер нь МАН-ын Нийслэлд засаглаж байгаа сүүлийн найман жилийн хугацаанд төсөв тогтмол өссөн. Жишээ нь, Улаанбаатар хотод 2012-2016 онд түүхэндээ анх удаа Ардчилсан нам засагласан. Э.Бат-Үүл дарга хотыг удирдаж байх тэр үед Нийслэлийн төсөв 460-700 тэрбум төгрөгийн хооронд байсан. Тэгвэл өнөөдөр хоёр их наяд төгрөг болтлоо нэмэгдсэн. Батлагдсан төсвийг харвал урсгал зардал жил ирэх тусам нэмэгдэж ирлээ. Өөрөөр хэлбэл, цалин, байр ашиглалттай холбоотой ч гэдэг юмуу урсгал зардал. Ийн дарга нарын тансаглал жил ирэх тусам төсвөөр тогтмол нэмэгдэж ирлээ. Харин иргэдийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдэх төсөв огт нэмэгдсэнгүй. 2022, 2023 оны нийслэлийн төсөвт жил бүр 420 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс тавьсан. Үүнээс түгжрэлийг бууруулна гэж 900 тэрбум төгрөг буюу бараг нэг их наяд төгрөгийн төсөв тавьсан.

Ер нь сүүлийн жилүүдэд их том том тоонууд ярьдаг болсон байна. Тэрбум, их наяд гэхчилэнгээр. Монгол Улсын 2024 оны баталсан төсөв 27 их наяд төгрөг. Нийслэлийнх хоёр их наяд төгрөг.

-Төсвийн хоёр их наяд төгрөгийг яаж бүрдүүлэхээр тооцоолсон бол?

-2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг хоёр дахин нэмэгдүүлж байгаа. Уг татвараар өмнө нь нийслэлд 370 орчим тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлдэг байсан. Тэгвэл одоо 600 гаруй тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байна лээ. Угтаа өнөөдөр эрх барьж байгаа МАН 2020 оны сонгуульд өрсөлдөхдөө бүх төрлийн татвар нэмэхгүй гэж амласан. Үүнд нь бизнес эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгж, иргэд хууртсан. “Аз жаргалтай Улаанбаатар” мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж, аж ахуйн нэгжүүдээ энэ мэтчилэн хулхидаж байна.

Сая ярьсанчлан төсөв жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа. Монголчуудын амьдрал энэ хэрээр жил ирэх тусам сайжрах ёстой. Асуудлууд шийдэгдэж байх ёстой. Гэтэл бүр дордож байна. МАН-ын засагласан дордохын долоон жил өнгөрч байна. Энэ хугацааны нийгмээ буцаад харъя. Төрийн байгууллагуудад тэр чигтээ хулгай нүүрлэсэн. Авлигад идэгдсэн. Ямар ч үйлчилгээгүй. Тогтворгүй. Нийслэл дэх төрийн хамгийн өндөр дээд албан тушаал бол Нийслэлийн Тамгын газрын дарга. Гэтэл сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд Тамгын газрын дарга нь дөрвөн удаа солигдож байх жишээний. Энэ бол төрийн алба ямар тогтворгүй байгааг илэрхийлж байна.

Нийслэлийн төлөөлөгчид бид төрийн албанд ажиллаж байгаа албаны дарга нарыг танихаа байсан. Орж ирээд хоёрхон сар болоод л явчихдаг. Шалтгаан нь хулгайн хэрэг. Үүрэг гүйцэтгэгч томилогддог. Мөн л гуравхан сар болоод гараад явчихдаг. Сүүлдээ Нийслэл Улаанбаатар хотод ажиллах төрийн албан хаагч олдохоо байсан. Ер нь бүгд л “Гадагшаа явъя. Ажиллах нөхцөл үнэхээр алга. Юу ч мэдэхгүй шинэ дарга томилогдож ирдэг. Ирээд ажил хийх бус хулгай, авлигын хэргээр баригдаж явдаг” гэцгээдэг болсон. Ерөнхийдөө Улаанбаатар хот тэр чигтээ дампуурсан.

Үүний тод илрэл нь нийтийн тээврийн байдал. Нийтийн тээвэр ямар байдалтай байгаа билээ. Автобус нь цагтаа ирэхгүй. Ирсэн ч багтахгүй. Стандартын шаардлага огт хангахгүй. Утаагаа яая гэж байхад ямбий автобуснууд нь хорт утаа маш ихээр ялгаруулж байна. Улаанбаатарчууд утаа тортог, хортой бодист тэр чигтээ хордож байна.

Аргаа барахдаа Улаанбаатар хотод өвөл битгий болоосой гэж мөрөөдөж ч байх шиг. Аргаа барж байна шүү дээ, монголчууд. Монголын нэг сая 700 мянган иргэн геноцидод өртөж байгаа мэтээр эрүүл мэндээрээ хохирч байна.

-Утааг бууруулах үүднээс хагас кокжсон нүүрс түлэх асуудал яригдаад больсон. Ер нь байгаа оносон бодлого тодорхойлж чадахгүй байна, тийм үү?

-Тийм. Эрчим хүчний сайд улаанбаатарчуудад нүүрс түлэх тухай асуудал ярьж байна гэдэг бол шившиг, онигоо. Тэр хүн эрчим хүч нийлүүлэх тухай ярих ёстой шүү дээ. Тэр хүнээр эрчим хүчний бодлого, эрчим хүчний бие даасан байдлыг хангуулах гэж Монголын төрд байлгаж байгаа юм. Харахаар, бодохоор ичээд байх юм. Монгол түмнийг доромжилж, Монголыг олон улсад шившиглэж байгаа хэрэг.

Учир нь манай улс ямар их байгалийн нөөцтэй билээ. Нүүрсээ түлж эрчим хүч, цахилгаан гаргаж байх ёстой улс. Өөрөөр хэлбэл, ингэж эрчим хүч үйлдвэрлэж гал түлж байгаа гэр хорооллын өрхүүдийг хангах ёстой. Энэ бол бодлого. Түүнээс Хятдад үйлдвэрлэсэн ямар нь мэдэгдэхгүй нүүрсийг түлж, Монголын ард түмнийг туршилтын туулай болгох биш.

Тэгээд ч дэлхий дээр өнөөдөр утаа гардаггүй түлш гэж байхгүй. Гал асаж л байгаа бол ямар нэгэн байдлаар утаа тортог гарч л байгаа шүү дээ. Утаа нь харагддаггүй бол хорт бодис бүр ч их байж магадгүй.

Сайд нь салхитай үед утааны асуудал шийдэгдэж байна гэх ухааны юм яриад зогсож байсан. Ингэж доромжилж болохгүй. Б.Чойжилсүрэн бол гурван удаа УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон, түмний дэмжлэгийг авч төрийг түшилцэж байгаа хүн.

Яахав, тэр хүн өнөөдөр улаанбаатарчуудаас санал аваагүй байж болно. Увсаасаа санал авчихсан юм чинь гэж бодож байж болно. Гэхдээ тэр хүн өнөөдөр Монголын эрчим хүчний асуудлыг хариуцаж байгаа сайд хүн. Тиймээс МАН-ын иймэрхүү сэтгэлгүй, шуналтай, авлига хээл хахуульд автчихсан хүмүүсээс болж Монгол Улс дампуурлын ирмэгт хүрчихсэн байна. Монгол Улсад эдийн засгийн маш хүнд нөхцөл үүссэн байгаа.

Өнөөдөр иргэдийн аж амьдралын байдал улам доройтож байна. Монголчууд бүгдээрээ л түгжрэлээ, утаагаа яая даа гэж байсан. Ядуурлаа яая даа гэж байсан. Гэтэл нэмээд эрчим хүчний асуудалтай тулгарчихлаа. Бас бензин, дизель түлшний хосдолд орчихлоо. Монгол Улсад болж байгаа зүйл нэг ширхэг ч алга. МАН-ын дарга, эрх баригчид сайхан амьдарч байна. Иргэдийн ахуй байдал мөхлийн байдалд байна.

-Нийслэлийн төвлөрлийг сааруулах, хөдөөг хөгжүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлж байгаа шүү дээ. Таны бодлоор өнөөдрийн нөхцөл байдалд иргэд хөдөөг зорьж, тэрхүү бодлого хэрэгжиж чадахаар байна уу?

-Үгүй. Бодит байдал дээр орон нутгийн иргэд нийтээрээ хот руу ирж амьдаръя гэсэн хүсэлтэй байна. Тухайн бүс нутагт амьдрах нөхцөлийг бий болгож чадахгүй байна. Орон нутагт ажлын байр алга. Төрөөс бодлого хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа учраас Монголын хүн амын талаас дээш хувь нь нийслэл рүү ирсэн.

Уг нь Монголд хөгжлийн гарц шийдэл маш их байгаа шүү дээ. Жишээлбэл, хөдөө аж ахуй, газар тариалан. Зөвхөн уул уурхай биш. Ийм өргөн уудам нутагт хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого алга. Дэлхийд бараг нэгдүгээрт орох хэмжээний малтай. Малчдыг дэмжиж малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг үнэд оруулах бодлогыг хэрэгжүүлчихвэл малчид ч, Монгол ч толгой өвдөхгүй, асуудлаа шийдчихнэ.

Мөн газар тариалангийн өргөн уудам газар нутаг ч байна. Хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн орчин үеийн технологи бүхий боловсруулах үйлдвэрийг байгуулж чадвал дэлхийд өрсөлдөх боломж бидэнд хангалттай бий. Үүнийг төрийн эрхийг барьж байгаа МАН бодлогоор бий болгоно. Хувийн хэвшил дангаараа бий болгож чадахгүй. Хувийн хэвшлийг дэмжих бодлого өнөөдөр алга. Улам л хааж боож, хавчиж байна. Бодлого бол хувийн хэвшлийг дэмжих. Хөдөө аж ахуй, газар тариаланг дэмжсэн бодлого зөв байвал асуудал аяндаа шийдэгдэж, хөгжинө. Гэтэл МАН-ынхны үргэлжид ашиг хонжоо хайсан бодлого нь Монголыг сөхрүүлж байна. ХХААХҮ-ийн сайд нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй. Тэр хүн өөрөө хувийн гурилын үйлдвэртэй байж сайд болчихсон. Ямар ч ёс зүйгүй нөхөр. Гурилыг гадагш экспортлох эрхийг өөртөө авчихсан байх жишээтэй. Тэнэг хүмүүстэй харьцаж байгаа мэтээр нүдэн дээр улаан цайм ийм юм хийж байгаа нь төр бодлогогүй байгаагийн шинж. Төвлөрлийг сааруулж, хөдөөг хөгжүүлэх бодлого амьдрал дээр хэрэгжихгүй байгаагийн илрэл.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Бөхчүүдийн барилдах эрхийг хасаж шийтгэдэг нь тэдний амьдралын эх үүсвэрийг таслах гэсэн хорлогчин санаа юм” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Профессор, доктор Ж.Цэвээнжав “Газрын тос олборлож байгаа Дорнодод нефть боловсруулах зөөврийн үйлдвэрийг барьж  ойрын хугацаанд түлш үйлдвэрлэх боломжтой”  хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Доктор Л.Сарантуяа”Приусын хаягдал батарейг сэргээж өрхийн цахилгаан эрчим хүчийг хангах төсөл амжилттай болсон” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Бөхчүүдийн барилдах эрхийг хасаж шийтгэдэг нь тэдний амьдралын эх үүсвэрийг таслах гэсэн хорлогчин санаа юм” хэмээн өгүүллээ.

Инженер Б.Цэвэгмид “Нэгдүгээр эгнээг чөлөөлсөн тэмдэг тэмдэглэгээг зөв болгох хүртэл торгуулиа зогсоосон гэсэн” гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375, 99130850 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

М.Мөнхмандах: Хууль бол худал мэдээлэлтэй тэмцэх цорын ганц арга биш DNN.mn

НҮБ-аас боловсруулсан худал мэдээлэлтэй тэмцэх, цахим орчин дахь мэдээллийн найдвартай байдлыг хангахад баримтлах олон улсын зарчмын төслийг хэлэлцэх зөвлөлдөх уулзалт боллоо. Зөвлөлдөх уулзалтын үеэр худал ташаа мэдээлэл, үзэн ядалтын үг хэллэг өргөн хүрээнд, хурдтай тархаж буйн эсрэг дэлхийн улс орнууд хэрхэн тэмцэж буй тухай болон НҮБ-ын зүгээс гишүүн орнууддаа санал болгож буй бодлогын зөвлөмжийг танилцуулсан юм.

Мөн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хамгаалах, мэдээллийн орчны бохирдлын эсрэг Монгол улсад хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа, тулгамдаж буй асуудлуудын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлж, НҮБ-аас худал мэдээлэлтэй тэмцэхэд баримтлах есөн зарчмыг хэлэлцлээ.

НҮБ-аас худал мэдээлэлтэй тэмцэхэд баримтлах есөн зарчимд:

Мэдээллийн бодит, найдвартай байдлыг эрхэмлэх

Хүний эрхийг дээдлэх

Хараат бус хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг дэмжих

Ил тод байдлыг сайжруулах

Хэрэглэгчийг чадавхжуулах

Судалгаа шинжилгээ, тоо мэдээллийн хүртээмжийг сайжруулах

Хариу арга хэмжээний цар хүрээг өргөжүүлэх

Хүчтэй хязгаарлалтыг тогтоох

Итгэлцэл, аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэх зэрэг багтаж байна.

Цахим орчинд мэдээллийн бодит, найдвартай байдлыг хангахад баримтлах НҮБ-ын зөвлөмжийг 2024 онд болох НҮБ-ын дээд хэмжээний чуулганаар албан ёсоор батлах юм.

Монголын Хэвлэлийн хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал М.Мөнхмандахтай ярилцлаа.

-Саяхан Зариг.мн сайтыг хаасан. Хуулийн байгууллагын нэг албан тушаалтан утас цохиод хааж байгааг та юу гэж харж байна вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагаа, зариг.мн сайтын эрхлэгчийн хувь хүний цахим орчин дахь өөрийн байр суурь, мэдээлэл түгээх явц, тухайн түгээж байгаа мэдээлэлдээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон сэтгүүлзүйг ашигласан байдал, мэргэжлийн хэм хэмжээ гээд нэлээд хэдэн асуудал яригдана.

Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг зохицуулж байгаа Монгол дахь хууль эрхзүйн асуудлыг ярих ёстой. Мөн Эрүүгийн тухай хуулиар бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаасан, илт худал мэдээллийг түгээх нь эрүүгийн хэрэг болж хуулийн хариуцлага оноох тухай эрхзүйн зохицуулалтыг ярих шаардлагатай.

Учир нь Эрүүгийн хуульд байгаа энэ зохицуулалт нь өөрөө олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээг зөрчдөг. Олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээний дагуу гүтгэх тухай асуудлыг нарийн тодорхойлох шаардлагатай байдаг. Манай улсын хуульд өргөн хүрээгээр авч үзээд илт худал мэдээлэл гэдэг ерөнхий томъёолол оруулчихаад түүнийг худал мэдээлэл тараасны төлөө гээд эрүүгийн хэрэг үүсгэчихдэг. Угтаа хувь хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан, гүтгэсэн өөрөөр хэлбэл илт худал мэдээллээр нэр төрд халдсан мэдээлэл байх ёстой шүү дээ. Илт худал мэдээлэл гэдэг ерөнхий ангиллаар сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлах оролдлого гарч байна.

Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг ямар нөхцөлд хязгаарлаж болох вэ гэдэг олон улсын хэм хэмжээ байдаг. Жишээлбэл, бусдын нэр хүндийг хамгаалах болон улс үндэстний хэв журмыг хамгаалах гол хоёр нөхцөл бий. Ингэхдээ зайлшгүй шаардлагатай, хууль ёсных байх ёстой. Мөн дээрээс нь харьцангуй байх. Учирч байгаа хор хохирол нь бодитой байх ёстой бөгөөд тэр хохирлыг тооцоолсны дүнд шийдвэрлэх юм. Цагдаа, шүүхээс өгч байгаа мэдээлэл нь өөр хоорондоо зөрдөг. Тодорхой бус нэр томъёо ашигласан тохиолдолд өөрийнхөө үзэмжээр тайлбарлаад хэтрүүлж ашиглах боломж бий болгодог. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, мэдээллийн эрх чөлөөний эрхзүйн зохицуулалт боловсронгуй биш. Ер нь эрүүгийн тухай хуулиар гүтгэх гэдэг асуудлыг шийдвэрлэж болохгүй. Хэвлэл мэдээллийнхэн эрхзүйн зохицуулалтыг илүү боловсронгуй болгох тал дээр дуугарах хэрэгтэй.

-Ер нь худал мэдээлэлтэй хэрхэн тэмцдэг вэ?

-Сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд 70 гаруй орон худал мэдээлэлтэй тэмцэх хуультай болсон байдаг. Гэхдээ хууль худал мэдээлэлтэй тэмцэх цорын ганц арга биш. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хязгаарлахгүйгээр худал мэдээлэлтэй тэмцэх асуудал нь ээдрээтэй. Тиймээс өөр бусад хуулийн зохицуулалтай хавсарч хэрэглэх ёстой. Мэдээллийг түгээн дамжуулж байгаа сувгууд буюу фэйсбүүк, твиттер, видео хэрэгслүүд болон эдгээр сувгийг ашиглан мэдээллээ түгээж байгаа вэбсайтууд байна. Эдгээрийг ашиглаж байгаа оролцогч бүр хариуцлага хүлээх шаардлагатай. Мөн бүх түвшний боловсролын тогтолцоонд мэдээлэлтэй харьцах, мэдээллийг түгээх, мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх арга барилтай болох. Хүүхдүүд багаасаа ямар төрлийн мэдээлэл авч байгаагаа ялгаж мэддэг, цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ бусдад хүндэтгэлтэй хандах ёс зүйтэй байх. Ерөнхий боловсролын сургуульд бусдад аюултай мэдээлэл түгээхгүй байх зэрэг мэдээллийг хагас дутуу өгдөг. Тэгэхээр хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн суурь боловсролын агуулгыг системтэйгээр сургалтын хөтөлбөрт нэвтрүүлэхээс өөр аргагүй.

-Дэлхийн улс орнууд худал мэдээлэлтэй тэмцэх хуультай гэсэн. Манайх ийм хуультай болох цаг нь болсон уу?

-Манайд харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос Контентын зохицуулалт, Телевиз, радиогийн өргөн нэвтрүүлгийн ерөнхий зохицуулалттай. Эдгээрт агуулгатай холбоотой гүтгэх, нэр хүндэд халдах, хууль бус мэдээллийг хориглох заалтууд бий. Худал мэдээлэл гэдгийг худлаа гэхээс илүүтэйгээр зарим мэдээллийг орхигдуулсан, тал нь үнэн, бүхэлдээ худал гээд маш олон агуулга яригдана. Үүнээс гадна Эрүүгийн тухай хууль үйлчилж байгаа. Сонгуулийн тухай хуульд ч илт худал мэдээллийн тухай, улс төрийн сурталчилгааны ил тод байдлыг хангах тухай зохицуулалт бий. Гол нь үүний хэрэгжилт маш тааруу байгаа учраас сонгуулийн үеэр бусдын нэр төрд халдсан, гуйвуулсан, дөвийлгөсөн мэдээлэл нэмэгддэг.

-Сошиалаар мэдээлэл түгээдэг, иргэд түүнд итгэдэг тал бий шүү дээ?

-Фэйсбүүк мэдээлэл олж авдаг, түгээдэг харилцааны болон мэдээллийн хэрэгсэл болчихоод байгаа. Иргэд энэхүү сувгаар мэдээлэл дамжуулахдаа хариуцлагатай байх ёстойгоо мэддэггүй. Мөн мэдээллийг нягтлах арга барилд суралцаагүйн улмаас 5, 10 жилийн өмнөх ач холбогдолгүй, өнгөрсөн мэдээ мэдээллийг ялгахгүйгээр бусдад дамжуулдаг. Үүнээс гадна сурталчилгааны шинжтэй мэдээллийг сэтгүүлзүйн хэлбэрээр олон нийтэд түгээх нь газар аваад байна. Сонгуулиас гадна бизнесийн байгууллага, төрийн байгууллага, засгийн газрын агентлагууд сэтгүүлзүйн бүтээгдэхүүн хэлбэрээр өөрсдийн үйл ажиллагаагаа сурталчлах болсон. Баримтыг нягтлан шалгах буюу худал мэдээллийг илчлэх, олон нийтэд мэдүүлэх үйл явц манайд хязгаарлагдмал хүрээнд явагддаг. Өөрөөр хэлбэр худал мэдээллийг гүйцэж очдоггүй. Үр дүн бага.

Редакцын үйл ажиллагаагаар дамждаг, баталгаатай, тодорхой эх сурвалж болохуйц мэдээллийн цар хүрээ хумигдаж байна. Өдөр тутмын сонинуудын тоо сүүлийн жилүүдэд буурч, хувь хүний үзэл бодол, сошиалаар явж буй худал мэдээлэл тэр орон зайг эзэлж байна. Бид дэлхийтэй хөл нийлүүлж алхахын тулд мэдээллийн бодит, найдвартай байдлыг хамгаалах ёстой. Худал мэдээлэлтэй тэмцэх олон улсын байгууллага, төр оновчтой зохицуулалтыг бий болгох хариу арга хэмжээ авахаас өөр аргагүй.

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мэдээлэл дамжуулах хэрэгслээ дахин хаалгахгүйн тулд ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мэргэжлийн хэм хэмжээнд захирагдана. Хариуцлагатай байж, хувийн болон бусдын ашиг сонирхолд үйлчлэхгүй байх ёстой. Сэтгүүлзүй мэргэжлийн байдлаараа ялгарах нь ямарваа нэгэн зүй бус хязгаарлалтаас хамгаалах дархлаа болох юм. Боловсронгуй бус хуулийн орчинд хэрхэн итгэл үнэмшлээ авч үлдэх вэ гэдэг нь мэргэжлийн байх хэрэгтэй.

-Хэн нэгэн албан тушаалтан Харилцаа холбооны зохицуулах хороо руу утасдаад дургүй хүргэсэн сайтаа хаалгадаг жишиг тогтох нь гэсэн асуудал яригдах боллоо?

-Ийм жишиг тогтох боломжтой. Ээдрээтэй тодорхойгүй олон асуудал байгаа. Гэвч үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хараат бус хэвлэл мэдээллээ хамгаалж дуугарах ёстой. Өнөөдөр дуугарахгүй бол маргааш хэн нэгэн хэтрүүлж хэрэглэсэн эрх мэдлийн золиос болж мэднэ. Хуулийг хэтрүүлэн ашиглаж байна. Эрхзүйн зохицуулалт боловсронгуй бус, хэтэрхий ерөнхий. Албан тушаалтнууд үзэмжээрээ ханддаг. Үүний эсрэг байр суурьтай байгаа.

Д.Отгонтуяа

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Эрдэнэчимэг: Зургаа, долоон жилээр тэтгэврээ бодуулсан иргэдийн тэтгэврийг таван жилийн цалингаар өөрчлөн тогтоож байна DNN.mn

Ирэх оноос Нийгмийн даатгалын багц хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Энэ хуульд тэтгэвэр авагчдын хувьд тэтгэвэр тогтоолгосон дундаж жилийг өөрчлөх зохицуулалт ороод байгаа юм. Энэ талаар Сүхбаатар дүүргийн Нийгмийн даатгалын хэлтсийн үйлчилгээний тасгийн дарга Ч.Эрдэнэчимэгтэй ярилцлаа.

-Он гараад Нийгмийн даатгалын багц хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Энэ хуулийн онцлог юу байгаа талаар тодруулъя?

-Нийгмийн даатгалын багц хууль 30 дахь жилийнхээ нүүрэн дээр шинээр шинэчлэн найруулга хийгдэж, 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх гэж байна.

Өмнө нь нийгмийн даатгалын асуудлыг салбар салбарын 50, 60 хуулийн заалтыг нэгтгэж нийгмийн даатгалын хуулийг хэрэгжүүлж ирсэн. даатгалын асуудлыг багц хуулиар шийдвэрлэх зарчмаар хийгдэж байгаагаараа онцлог. Мэдээж цоо шинэ хууль биш. 30 жилийн түүхэнд амьдрал, практик дээр шийдвэрлэгдэж болохгүй, хуулинд тусгагдаагүй байсан асуудлуудыг тусгаж өгсөн. Мөн дээр нь нийгмийн даатгалын хуримтлал үүсгэх, эв санааны нэгдлээс хуримтлалын зарчимд шилжих зэрэг үзэл санааны хувьд шинэ түвшинд гарч байгаа юм.

Шинэчлэлийн хүрээнд Нийгмийн даатгалын ерөнхий хууль гэж шинээр батлагдсан. Үүнд нийгмийн даатгалын орлого бүрдүүлэлттэй холбоотой, нийгмийн даатгалын байгууллагын тогтолцооны асуудал, хариуцлага тооцох, Нийгмийн даатгалын сангаас олгогдох тэтгэврийн тухай хууль, Нийгмийн даатгалын сангаас олгогдох тэтгэмжийн тухай хууль гэж төрөлжүүлээд багцалж өгснөөрөө онцлогтой. Дээр нь хамрах хүрээний хувьд Засгийн газрын тогтоол журмаар зохицуулагдаж байсан, чиглэл, зөвлөмжөөр хэрэгжүүлж байсан ажлуудыг ерөнхий хууль руугаа тусгаж өгсөн.

-Тэтгэвэр авагчдын хувьд ямар өөрчлөлт орчихов?

-2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Тэтгэврийн тухай хуулийн 29 дүгээр зүйлийн гуравдугаар заалтыг хэрэгжүүлэхийн тулд 2019-2023 оны хооронд зургаа, долоон жилийн дундаж цалингаар тэтгэврээ бодуулсан тэтгэвэр авагчдын тэтгэврийг таван жилийн цалингаар өөрчлөн тогтоох ажил хийгдэж байна.

Учир нь 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс олгох тэтгэврийг 2023 оны арванхоёрдугаар сард бэлтгэж явуулдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэтгэвэр авагчдын гар дээр тухайн сарын 1-ний өдөр тэтгэвэр нь байхын тулд өмнөх сард бэлтгэж явуулдаг. Тиймээс хугацаа алдахгүй, иргэдийг чирэгдүүлэхгүй, хуулийг шууд хэрэгжүүлэхийн тулд Нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас өгсөн чиглэл зөвлөмжийн дагуу иргэдийн дундаж цалинг 2019-2023 онд тэтгэврээ тогтоолгосон хүмүүсийн дундаж цалинг таван жилээр өөрчлөн тогтоолт хийж, иргэдэд мэдээлэл өгөөд шуурхай ажиллаад явж байна.

-Таван жил болсноор иргэдэд ямар ач холбогдолтой вэ?

-Бодолт хийлгэснээр тэтгэвэр нь нэмэгдэхгүй буурах ч хүмүүс бий. Нэмэгдэх ч хүмүүс байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хүн бүрийн ажилласан жил, дундаж цалин, асуудлууд өөр байгаа шүү дээ. Дундаж цалин сонгоогүй, эсвэл дундаж цалин бага хүмүүсийнх нэмэгдэхгүй. Нөгөө талаар долоон жил дотроосоо эхний цалин нь өндөр, эсвэл сүүлийн оных нь цалин өндөр, дундаа доод хэмжээгээр төлсөн хүмүүсийнх буурах хандлагатай байгаа. Энэ бодолтыг хийхдээ Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Мэдээлэл технологийн төвөөс шууд программаар автоматаар бодогдож байгаа дүн. Иргэдэд ч гэсэн мэдээллийг хурдан өгөх, өөрчлөн тогтоолтыг шуурхай мэдээлэхийн тулд бид аль болох цахимаар үйлчилгээ үзүүлж байна. тэгэхээр иргэд программаас аль нь өндөр вэ гэдгийг сонгох боломжтой.

Долоон жил дотроо өссөн, буурсан цалинтай хүмүүст буурах хандлагатай байгаа. энэ тохиолдолд тэтгэврийг хуучин олгож байснаар нь олгоно.

-Ямар хүмүүсийнх нэмэгдэх вэ?

-Жигд өсөлттэй авсан цалинтай хүмүүсийн тэтгэвэр өснө. Ялангуяа төрийн албан хаагчид. Засгийн газрын тогтоолоор цалин нэмэгддэг хүмүүс шүү дээ. Цалин нь жигд өсөөд явж байсан хүмүүсийнх нэмэгдэнэ.

Энэ өөрчлөлтийг хоёр янзаар хийж байгаа. Эхний бүлэг хүмүүс өөрийнхөө сонгосон нь зургаа, долоон жилийн цалин дотроосоо аль өндөр таван жилийг сонгох боломжтой. Үүнийг нь бид шууд газар дээр нь бодолтыг хийгээд өгчихөж байна. Үүнээс гадна тэтгэвэр тогтоолгочихсон байгаа зургаа, долоо жилээ болиод өөр үеийн таван жилийг сонгох сонирхолтой хүмүүс бий. Ийм хүмүүс хэлтэс дээр биечлэн ирж хүсэлтээ өгнө. Өгөхдөө өөр сонгох таван жилээ тодорхойлоод И-монголиа юм уу бар кодтой QR лавлагааг И-монголиас авч сонголтоо хийгээд өөрчлүүлэх боломжтой. Энэ сонголт бол 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш хийгдэнэ.

-Иргэд бодолтоо хийлгэхийн тулд ямар алхам хийх ёстой вэ?

-Тэтгэврийн материалыг бид цахимаар болон цаасан хэлбэрээр хүлээж авч байна.

Харьяа дүүргийнхээ Нийгмийн даатгалын хэлтэс дээр биеэр хүрээд ирж байгаа хүмүүст тэр дор нь өргөдлийн маягт бөглүүлээд үйлчилгээгээ үзүүлж байна. Цахимаар бол daatguulagch.ndaatgal.mn сайтаар ороод хүсэлтээ өгч болно.

Б.ЭНХЗАЯА