Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл спорт туслах-ангилал

С.Ням-Очир: Цуу ямбуугаар самбо, жүдогийн өмсгөл оёулж өмсдөг байлаа DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…………….

Лондонгийн зуны олимпийн XXX наадмын жүдо бөхийн 73 кг–ын жинд хүрэл медаль хүртсэн Монгол Улсын гавьяат тамирчин Сайнжаргалын Ням–Очиртой ярилцлаа.

–Лондонгийн олимпоос хойш дэвжээнд гарч ха­рагд­сангүй. Бэлтгэлээ хийж байна уу?

-Олимпоос хойш хэсэг хуга­цаанд амарч байгаад саяхнаас бэлтгэлдээ орлоо. Олимпийн дараа бэртэл гэмт­лээ эмчлүүлээд одоо гайгүй болчихсон. Бэлтгэл хийгээ­гүй удчихсан чинь жин ч нэлээд нэмэгдсэн. Дөрөвдүгээр сард Турк улсад болох Гран при тэмцээнээс эхлээд 73 кг-ын­хаа жинд барил­дана. Тавду­гаар сард дэлхийн шилдэг 16 бөхийн барилдаантай. Уг барилдаанд амжилттай ба­рилдчих хүсэл их байна. Бэлт­гэлээ хийгээд эхэлчихсэн болохоор ерөнхийдөө фор­м­доо орчихсон гэж ойлгож болно.

–Самбо бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэм­цээн болж бай­на. Та ба­рилдаж байгаа юу?

-Миний хувьд 82 кг-ын жинд зодоглоно.

–Одоо таны жин хэд бай­на вэ?

-Яг одоо 78 кг байна. Би ямар ч тэмцээн уралдаанд орохын тулд таван кг хасдаг л даа. 73 кг-ын жиндээ ор­чихсон гэж ойлгож бол­но.

–Лондонгийн олимпийн наад­мын тухай асуулгүй өнгөрч бо­лохгүй нь. Лондон­гийн олим­­пийн наадмаас эх орны­хоо анхны медалийг хүртсэн шүү дээ. Ту­хайн үеийн мэд­рэмжийг эргэн дурсаж болох уу?

-Манай жүдогийн шилдэг та­мир­чид эхний хоёр өдрийн барил­даанд төдийлөн сайн барилдаагүй нь сэтгэл са­нааны хувьд хүндхэн бай­далд оруулсан байсан. Ямар­тай ч жингийнхээ тамирчдын судал­гааг сайн хийж, өөрийн­хөө барилдааны бэлтгэлийг 100 хувь хангасан байсан л даа. Би олимпод очихдоо л өөрийгөө ирлэж том зүйлийг сэтгэлдээ тээж очсон.

–Ямар ч байсан медаль хүр­тэнэ гэдэгтээ итгэлтэй байж ээ?

-Эхний гурван байрын нэгэнд өөрий­гөө байгаа гэ­дэгт бүрэн ит­гэлтэй байсан. Харин алт, мөнгө, хүрэл медалийн аль нь минийх вэ гэдэг л таавар хэвээр байсан юм. Гэхдээ өөрийгөө аварга болно л гэж бодсон. Гэсэн ч хүрэл медаль хүртсэндээ баяртай байлаа. Хийе, бүтээе гэж зорьж явсан ажил аяндаа бүтчихсэн юм л шиг санагд­сан.

–Тамирчдын салхийг хагалж медаль хүртсэн болохоор Мон­гол Улсын Ерөнхийлөг­чөөс эх­лээд олон хүн баяр хүргэсэн үү?

-Мэдээж тэнд байсан бүх мон­голчууд баяртай байсан. Би өөрөө хаана яаж гишгэж яваагаа ч бараг мэдэхгүй шахам байлаа. Тийм боло­хоор ямар их баярласан нь тодорхой байгаа биз дээ. Тамирчин хүн болсных эх орныхоо нэрийг олимпийн дэвжээнд дуудуулна гэдэг гай­халтай. Намайг барилддаг өдөр Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч, төрийн түшээд ирж үзэцгээсэн. Тэр бүх хүмүүстэй баярын сэтгэгдлээ хуваал­цаж, ялангуяа Лон­донгийн олимпийн наадмын хүрэл меда­лиар эх орноо шагнасан гэж өөрий­гөө бодохоос омогших сэтгэл төрсөн.

–Олимпоос ирсний да­раа ба­рил­даануудынхаа бичлэгийг харав уу. Оросын Мансур Исаев­тай барилд­сан барил­даан мар­гаантай болсон доо?

-Тухайн үед барилдаан маш хурдан болоод өнгөр­сөн. Дараа нь олимп шүүсэн шүүгчид, Оросын багийн ах­лагч, мэргэжилтнүүд надтай уулзсан. Би Оросын дас­гал­­жуулагчид тэр миний оноо байсан гэхэд “Тэр та хоёрын хэний ч оноо биш. Гэхдээ чамайг хүрэл медаль хүрт­сэнд баяртай байна” гэсэн. Тэр барилдаан дээр ерөн­хийдөө оноо байхгүй байсан. Хэ­рэв оноо өгөхөөр бол на­дад л өгөх байсан юм. Үүнийг мэргэжилтнүүд ч хэлж бай­сан. Тэр хожигдол намайг хэсэгтээ шокноос гаргаагүй. Тухайн үед маргаантай ба­рилдаан болсон болохоор би илүү шатаж байсан юм л даа. Намайг хийгээд хожигдуул­чихлаа ч гэж бодсон. Тийм боло­х үед дараагийн барил­даа­наа бодох тэнхэлгүй болчих­дог юм билээ. Түүнээс болоод хямарч байхад багш нар ирээд “Миний хүү юу ч бодож болохгүй. Одоо хоёр ялаад медаль авна. Чи сайн бай­гаа” гэсэн. Миний дараагийн өр­сөлдөгч АНУ-ын бөх байсан. Ямартай ч өөрийгөө ялагдлын шаталтаас чөлөөлж дараагийн ба­рилдаандаа анхаарал хан­дуулж чадсан.

–Барилдааны өмнө танд ямар хүн хамгийн үнэтэй зөвлөгөөг өгсөн бэ?

-Тэр үед холбооны ерөн­хийлөгч дасгалжуулагч на­раас өөр надтай ойрхон бай­сан хүн байгаагүй. Бусад хүмүүсийг ойртуулах бо­ломж­гүй байсан. Х.Баттулга ерөн­хийлөгч “Миний дүү сайн байгаа шүү” гэж хэлсэн. Олим­под явахаас өмнө хүр­тэл Нүхтэд бэлтгэлд гар­чих­сан байхад Х.Баттулга сайд ирээд “Миний дүү мундаг байгаа шүү. Хичээгээрэй” гэж билээ. Ту­хайн үед би гартаа гэмтэл авчихаад эдгээгүй байсан юм. Олимпод явах болчихоод байдаг. Гэмтэл эдгэхгүй байсан үед надад тэр үг сэтгэлийн дэм болж байсан юм шүү. Олимпод очсоны дараа ч мөн тэр үгээ хэлээд “Ухаантай барилдаа­рай” гэхэд нь “Ухаантай ба­рилдаарай гэдэг нь намайг ялаарай” гэж хэлсэн болов уу гэж бодсон. Барилдаануудаа хараад байхад би ухаанаар ба­рилджээ гэж бо­догдоод байгаа. Өрсөлдөгч бөхөөсөө илүү барил­даж торгуулж, өөрт эрсдэлгүй мэх хийж барилдсан. Мансур Исаевтай барилдсан шигээ том мэх хийгээд ялагд­ах шалтгаан гаргахгүйн тулд тактикаар барилдаанаа үр­гэлж­лүүлсэн.

–Та өөрийнхөө бага насны тухай дурсахгүй юу. Олим­пийн наадмын хүрэл медальт Ням–Очир багадаа ямархуу хүүхэд байсан нь сонирхол татаж байна?

-Би Увс аймгийн Тэс су­манд дөрөвдүгээр ангийн бор хүү гүйж явахдаа жүдо бө­хийн секцэнд анх орж бай­лаа. 60 кг-ын жинд Монгол Улсын шигшээ багийн тамир­чин байсан аймгийн арслан Ю.Баттог­тох багшийнхаа шавь болсон. Манай багш чинь гавьяат тамирчин Д.Нар­мандахын бэлтгэл хангаг­чаар ажиллаж байсан мундаг тамир­чин. Багшийг нутагтаа очиж дасгалжуулагч болох үед аав маань “Улаан гуталт клуб” гэж бөхийн клуб нээж билээ. Тэгэхэд би “Улаан гуталт клуб”-т явж эхэлсэн. Тэр үед бидэнд жүдо­гийн зориу­лал­тын өмсгөл ч гэж байсангүй. Цуу ям­буугаар самбо бөхийн куртик, жүдогийн өмсгөл оёулчихна. Сам­бо нь ч мэдэгдэхгүй жудо нь ч мэдэгдэхгүй нэг тийм завсрын хувцастай барилд­даг байлаа шүү дээ.

–Увсын цэнхэр хязгаа­раас улсын аваргад амжилт гар­гаж эхэлсэн он цаг хэзээнээс эхэл­сэн бэ?

-Манайх сумын төвд бай­даг хэдий ч тодорхой тооны малтай байлаа. Малаа тэ­жээж, адгуу­лахаас эхлээд бүхий л гэрийнхээ ажлыг хий­нэ. Хажуугаар нь хи­чээлдээ явж бэлтгэлдээ цаг заваа зориулна. Тавдугаар ангид байхад нэг өдөр аав намайг бэлтгэл хий­хийг хо­риг­лоод хагас жил барил­дуулаагүй юм. Сүүлд учрыг нь асуутал ядаргаанд орчихсон бай­сан юм билээ. Ядаргаанд орчих­сон би юун бөх болох­той манатай байж л дээ.

Би наймдугаар ангид байх­даа анх улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд орол­цон медаль хүртэж амжилтын гараа эхэлсэн гэхэд болно. Түүнээс хойш улсын авар­гад тогтмол оролцож алтан ме­даль хүртэн залуучуудын улсын аваргад түрүүлээд 2006 онд шигшээ багт дуу­дагдсан.

Улсын аваргаас медаль хүр­тэхэд хөдөө чинь сүр бол­но шүү дээ. Увс аймгийн 18 сумаас нэг ч хүүхэд ороогүй байхад Тэс сумын Ням-Очир улсын аварга боллоо гээд аймгийн сонин дээр зураг хөрөгтэйгөө гарна. Тэр хэм­жээгээ­рээ өөртөө итгэх итгэл, спортын төлөө гэх хүсэл эр­мэлзэл төдий чинээ нэмэгдэж байлаа. Хүмүүст багахан мэт санагдах энэ зүйл намайг ихээхэн хурцалсан. Энэ мэт­чилэн миний амжилт тогтмол ахиж ирэх үед аав, ээж хоёр минь хүүгээ дагаад 2005 онд Улаан­баатар хотод нүүж ир­сэн. Ирсний­хээ дараа залуу­чуудын Ази тивийн аваргаас медаль хүртэж байсан.

–Бөхийн секцийн бэлт­гэл, шиг­­шээ багийн бэлтгэл хоё­рын хооронд асар их ялгаа байсан биз?

-Тэгэлгүй яахав. Бэлт­гэ­лийн ачааллаас болоод шант­рах үе тохиолдож бай­сан. Шигшээ багийн бэлтгэл гэдэг үнэхээр чанга. Бэртэл гэмтэлтэй байхад бэлтгэл хийх хэцүү. Бэлтгэлээ хий­мээр байдаг гэтэл бие өвдөөд байдаг. Бэлтгэл л хийхгүй бол муу барилдана шүү дээ. Одоо ч гэсэн шантрах үе гардаг л юм. Ямартай ч энэ бүгдийг даван туулах хэрэгтэй. Үүнийг л би тэвчиж даван туулж байж цаана нь байгаа зүйлийн үзүүрээс атгана гэж бод­дог байлаа.

-2016 оны олим­под зодоглоно биз дээ?

-Мэдээж өөрийнхөө үнд­сэн жин болох 73 кг-даа барилдана гэсэн бодолтой байна. Энэ жилээс олим­пийн цикл эхэлчихлээ. Одоо л олимпийн наадамд оролцох эр­хийн оноог цуглуулна даа.

-Гавьяат тамирчин Г.Жамсран, Г.Барсүрэн, Д.Нямхүү гээд таны ойр дотнын хүмүүс бүгд л бөхийн замналаар амьдарсан. Тийм болохоор таныг бөх болоход хамгийн их түлхэц үзүүлсэн хүмүүс мөн биз. Д.Нямхүү 81 кгын жинд Бээжингийн олимпийн хүрэл медалийн төлөө барилдан ялагдаж байсан болохоор ахын тань авч чадаагүй медаль таныг хурцалсан уу?

-Намайг их спортын та­мирчин болоход ах нар л хамгийн их нөлөө үзүүлсэн. Монгол бөх удам дагадаг гэж ярьдаг. Би яах аргагүй бөхийн удамтай л даа. Ялангуяа жингийн спортод манай ах дүүс мундаг шүү дээ. Жамс­ран, Баатарсүрэн, Барсү­рэн, Нямхүү гээд л энэ хүмүү­сийнхээ нөөлгөөр спортод орохгүй байхын арга байгаа­гүй. Одоо манай ахын хүүх­дүүд сайхан барил­даад эхэл­чихлээ. Манай ээжийн дүүтэй гэр бүл болсон Дэмчиг ахын хүүхэд өсвөр үед барилдаж байгаа. Мөн Барсүрэн ахын хүүхэд гэхэд л сая жүдогийн залуучуудын улсын аварга болчих жишээтэй. Дүү нарыг сайн барил­дах байх гэж бо­дож байна. Намайг улсын аваргад оролцох гээд ирэ­хэд Барсүрэн ах “Алдар”-ынхаа зааланд аваачиж бэлтгэл хийлгэ­дэг байлаа. “Улаан гуталт клуб”-ийнхэн бүгд нас ойролцоо байсан юм. 2005 онд бид Улаанбаатарт ирж тэднийг хаая, хүүе гэх хүн байхгүй болохоор ахын клу­бийг барааддаг байсан юм. Тухайн үед “Жигүүр гранд” гээд тэмцээн бо­лоход надтай хамт Увсаас ирсэн найзууд­тайгаа нэг баг болж ороод түрүүлж байсан.

–Багадаа барилдахын хажуу­гаар юунд сонир­хол­той бай­сан бэ?

-Би моринд их дуртай. Манайд ганц хоёр уралддаг морь байлаа. Аав тухайн үед сургуулийн захир­лын алба хашдаг байсан тул өөрөө морь малтай ойр байж чад­даггүй байсан. Би жижигхэн биетэй хүүхэд байсан тул тав, зургадугаар анги­даа их насны морио өөрөө уяад бас болоогүй унаад уралдчихна. Тэр үед миний морь уяна ч гэж юу байхав. Уяачдыг дагаж л наадмын өмнө хэд хоног уяад уралдана. Сумын болон овоо­ны наадамд айрагт дав­хиж байсан түүх бий. Би су­мын төвд байхдаа өвөл, зун­гүй л морин дэл дээр дар­цаглаж явдаг хүүхэд байсан юм.

–Та Орхон аймгийн баяр наадмаар аймгийн начин цол хүртэж байсан. Үндэс­ний бөхөөр барилдаж байна уу?

-Одоогоор үндэсний бөхийн бэлтгэл хийгээгүй. Би наймдугаар ангидаа Увс аймгийн наадамд дөрөв давж тавын даваанд унаж байсан. Яахав хөдөө бөх ховор болохоор хааяа нэг овооны наа­дамд түрүүлж, үзүүрлэдэг л байлаа. Үндэсний бөхөөр аймгийн цол авчих юмсан гэж бодно. 2010 онд Орхон айм­гийн баяр наадамд тав да­ваад зургаагийн даваанд одоо­гийн улсын начин Амар­заяатай тунаад унаж байсан. Үндэсний бөхөөр дагнаж бэлт­гэл хийхгүй. Их спортын­хоо бэлтгэлд л цаг заваа гаргая гэсэн бодолтой байгаа.

–Олимпийн наадмын хүрэл медалийн тавцан дээр тантай хамт зогссон Францын жүдоч Уго Легранд ирсэн байсан. Уулзаж ам­жив уу?

-Уулзсан. Бид хоёр эрт­ний найзууд байгаа юм. Монголд анх бэлтгэл хийгээд дараа нь Хятадад болсон Гран прид түрүүлсэн. Тэр ондоо дэлхийн аваргаас ме­даль хүртсэн. Ноднин мөн манай оронд бэлтгэл хийгээд Лондонгийн олим­поос хүрэл медаль авсан болохоор Мон­голд их элэгтэй, ирэх ч дуртай болсон юм билээ. Сая уулза­хад Уго “Манай Францад ирж бэлтгэл хийгээрэй” гэж байна лээ. Уго Леграндын аав нь Францдаа жүдо­гийн клубтэй. Манайхан 2011 онд клуб дээр нь очиж бэлтгэл хийж байсан.

Уго Монголд элэг­тэй бай­даг гэдэг нь олон зүйлээс анзаа­рагд­даг. Францын шигшээ баг Бразилд бэлтгэлд гарчихаад бай­­хад клубийн­хээ хоёр та­мирчныг аваад эх оронд минь ирсэн. Монгол их энергитэй, тэнд очихоороо амжилт гар­гадаг гэж боддог юм шиг бай­на лээ.

–Таны гэргий П.Лхам­дэгд мөн л жүдогийн шиг­шээ багийн тамир­чин. Хоёр тамирчин бэлтгэл сургуу­лилт, тэмцээн уралдаан гээд гэртээ анхаа­рал хан­дуулж чадаж байна уу?

-Залуу хүмүүс болохоор аль, алийг нь зохицуулах гэж хичээдэг. Бид хоёр их спор­тын гэр бүлд багтаж яваа болохоор өөр өөрс­дийнхөө хүрч болох тэр оргилд хүр­мээр байна. П.Лхамдэгд маань одоо бие давхар бол­сон. Удахгүй бид үрийн зулай үнэрлэх гэж бай­гаа. Гэргий маань ямартай ч нэг жил дэв­жээн дээрээ гарч чадахгүй байх­ аа. Хэдий хоёулаа тамирчин ч гэсэн ар гэрийн ажлаа ам­жуулж, гэр бүлээ зохицуу­лахгүй бол залуу нас мөнх биш шүү дээ.

–П.Лхамдэгд та хоёр хэзээ­нээс нэг гэрт орсон юм бэ?

-2005 онд манай гэр Ув­саас нүүж ирсэн. 2006 оны өвлөөс бид хоёр нэг гэрт орж 2008 он хүртэл Центр­пойн­тын хажууханд нэг өрөө байр хөлсөлж амьдарсан. Өглөө бэлтгэлээ хийх гээд спортын ордон руу хамтдаа алхаад орой бэлт­гэлээ тараад алхаж хариад хоолоо хийж ид­чи­хээд амардаг байсан. Өдөр­жин хамтдаа бэлтгэл хийдэг байсан болохоор бид хоёр биенээ ойлгоход амар бай­сан.

Түүний дараа 2009 онд цир­кийн хажууд хоёр өрөө байр авч тусдаа гарсан даа. Та­мир­чин болох хүсэлдээ хөт­лөгдөж явсан намайг бур­хан харж спортын ал­дарт­нуудын эгнээнд орж, олим­пийн ме­даль­тан болсон бо­лов уу гэж боддог.

–Таныг 2006 онд шигшээ багт ороход цалин хэдийг авч бай­сан бэ?

-Анх шигшээ багт ороод 200 гаруй мянган төгрөгийн цалин авч байсан. Сая нэмэг­дээд 350 мянган төгрөг болсон гэсэн. Тушаал нь гараад удаагүй болохоор цалин­гаа бүтнээр нь авч үзээгүй л байна. Энэ сарын сүүлээр л мэдэгдэх байх.

Мөн Монгол Улсын Ерөн­хий­лөг­чийн зарлигаар олимп, дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн та­мирч­дад сар бүр мөнгөн урамшуулал олгох болсон. Энэ нь мэдээж та­мирч­дын хувьд их тустай зүйл болж байгаа.

П.Лхамдэгд бид хоёр шиг­шээ багийн цалингаа авч, клубээсээ мөн цалинждаг байсан. Нэгдүгээр сараас Ерөн­хий­лөгчийнхөө нэрэм­жит цалинг аваад эхэлсэн. Бид овойж оцойтлоо мөнгөтэй болоо­гүй ч амьдралд хүрэлцэж байна. Миний хувьд цалингаа нэмүү­лэх боломжтой. Цаашид дэл­хий, олим­пийн наадмаас ме­даль хүртэхэд ганц би ч биш бусад олон та­мирчдын орло­го нэмэгдэнэ. Сай­хан амьд­рах үгүй нь тамирчид бидний гарт байгаа. Ерөнхийлөг­чийн нэрэмжит цалин олгох болс­ноор тамирчдын өмнө зорил­го бий болсон. Оюутан бо­лоод хичээ­лээ хийх үү, бэлт­гэлээ хийх үү гэсэн хамгийн том шалгуур тамирчдын өмнө тулгардаг. Бэлтгэл хийгээд би амжилт гаргах уу, гаргалаа гэхэд ямар түвшинд хүрэх нь эргэлзээтэй байлаа. Яахав нэг дэл­хийн аварга боллоо гэхэд гэр бүлээ авч явах үүрэг байж л байх байсан. Мэдээж, ажил хийх шаардлага тулгарна. Тэр үед хийх ажил олдох­гүй. Ажил хийхгүй болохоор цалингүй, цалин­гүй боло­хоор наад зах нь олигтой хоол унд идэж чаддаггүй тул амжилт гаргахаа байчихдаг. Тэр үед олимп, дэлхийн авар­га болох хүсэл нь бөхчихдөг юм. Надад ч ийм зүйл тохиол­дож л бай­сан. Хоол ундгүй бэлтгэлээ хийгээд хичээлдээ явна гээд хэцүү. Энэ зарлиг гарс­наар ямар ч хүнд боломж нээлттэй болчихсон. Ямар ч хүнд бур­х­наас адилхан л эд эрхтэн заяасан. Хэн чадаж байна тэр хүн бэлтгэл сургуу­лил­таа хий­гээд сайхан амь­дарч чадах болж байна.

–Та хэр сайн гэрийн эзэн бэ?

-Сайндаа орохгүй байх аа. Хоол ундаа бол хийчихдэг юм. Тамирчин хүн болохоор хүмүүс шиг тэр бүр гэрийн ажилд оролцоод байж чад­даггүй. Гэргий маань намайг гэрийн ажилд оролцуулаад байх хүн биш.

–Таны барилдааны онц­логийн тухай ярилцъя. Ба­рилдааныг тань хөндлөн­гөөс харж бай­хад хурдтай, тэсрэлттэй мэх хийж байгаа харагддаг?

-Миний хувьд том үнэлгээ авах мэх хийж барилддаг. Том үнэлгээ авах мэх хийнэ гэдэг том эрсдэл дагуулдаг. Түүнээ­сээ болоод хо­жигд­чих гээд байдаг талтай. Энэ миний барилдааны онцлог юм шиг байна лээ. Сүүлийн үед ухаан гаргаж жижиг зүйлээр хождог болсон.

–Манайхан цол дагаж бяр нэм­дэг гэж ярьдаг. Та­ны хувьд олимпийн наад­маас хүрэл ме­даль хүртээд гавь­яат тамирчин болсон. Бяр мэдрэгдэж байна уу?

-Цол дагаж бяр нэмдэг гэдэг үнэн байх. Гэхдээ надад анзаа­рагдсан зүйл алга л байна. Би өөрийнхөөрөө л барилддаг. Одоо­гоор тэмцээн уралдаанд ороогүй байгаа болохоор тэгтэл сүрхий мэдрэгдэхгүй байнаа. Тэмцээнүү­дэд орол­цоод эхлэхээр аяндаа мэд­рэгдэнэ биз дээ.

–Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгө­рүүлж байна вэ?

-Одоогоор чөлөөт цаг гар­вал амарч байна. Форм­доо орохын тулд зарим өдөр өдөрт гурван удаа бэлтгэл хийж байгаа. Чөлөөт цагаа­раа гэр бүлдээ цаг гаргаж салхинд гарах дуртай. Ер нь бол хөдөө явах дуртай.

–Хөдөө гэснээс олим­пийн өмнө нутагтаа очиж өөрийгөө даатгасан гэсэн байх аа?

-Би жил бүр дэлхийн авар­гад явахынхаа өмнө нутагтаа очиж нуурынхаа усанд орж сан тавь­чихаад ирдэг. Аавын­хаа нутгаар мөн орно. Тэр жишгээрээ олим­пийн өм­нө уул, усандаа мөргө­чихөөд явсан даа.

Э.ЭНХБОЛД

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Оргил: Бүсчилсэн тойрог бол том нам, танигдсан улстөрчдөд л илүү ашигтай хувилбар DNN.mn

Улс төр судлаач Д.Оргилтой ярилцлаа

-Сонгуулийн бүсчилсэн тойргийн тухай асуудал яригдаад эхэллээ. Эерэг ба сөрөг талыг нь та хэрхэн харж байна вэ?

-Дэлхий ертөнц дээр хамгийн төгс, бусдаас илүү сонгуулийн ганц тогтолцоо гэсэн ойлголт байхгүй. Сонгуулийн тогтолцоо нь тухайн улс орны онцлог, хүн амын болон парламентын гишүүдийн тоо, улс төрийн соёл зэргээс хамаараад харилцан адилгүй байна.

Бид “Мажоритар сонгуулийн тогтолцоонд санал их гээгдэж байна, гишүүд улсын төсөв ашиглаж, тойргийн сурталчилгаа хийж байна, гуравдагч хүчин, залуус, эмэгтэйчүүд сонгогдох магадлал бага байна” зэрэг сул талыг шийдэхийн тулд өнөө жил сонгуулийн тогтолцоог холимог болгосон. Гэтэл сонгуулийн холимог тогтолцооны мажоритар хэсэгт бүсчилсэн гэж нэрлээд байгаа томсгосон тойргийг бүр том болгож буй нь энд дурдсан бүх сул талыг хадгалж үлдэнэ гэсэн үг.

Холимог тогтолцоог сонгодог нь пропорционал (хувь тэнцүүлсэн) болон мажоритар (олонхын) сонгуулийн тогтолцооны давуу талыг багасгах гэсэн арга юм. Гэтэл томсгосон тойрог нь мажоритар тогтолцооныхоо сул талуудыг улам нэмэгдүүлнэ. Жалганы улс төр хийлээ гэж тойргоос сонгогдсон гишүүдийг бид шүүмжилдэг бол сонгуулийн тойргийг бүр том болгох нь жалгыг л томруулж буй хэрэг шүү дээ.

-Тэгвэл олон улсын туршлага ямар байдаг юм бэ?

-Сонгуулийн холимог тогтолцоог хэрэглэдэг улсуудын туршлагыг харахад намын жагсаалтаар улс нэг тойрог, харин мажоритар элемент нь нэг мандаттай жижиг тойрог гэсэн туршлага хамгийн элбэг байна. Холимог тогтолцоотой мөртлөө, block vote буюу томсгосон тойрог хэрэглэдэг улс бараг байхгүй. Холимог сонгуулийн тогтолцоог хэрэглэдэг Герман, Итали, Япон, Киргизстан, Литва, Шотланд, Шинэ Зеланд зэрэг улсууд бүгдээрээ нэг мандаттай жижиг тойрог хэрэглэж байна.

– Монгол Улсыг баруун, зүүн, хангай, говь, төв гэсэн таван бүсэд хуваадаг. Тэгэхээр сонгуулийн тойргийг томсгохдоо энэ загвараар бүсчилнэ гэж байгаа. Ийм том бүсэд нэр дэвшигчид ямар тактикаар сонгуульд өрсөлдвөл ялалт байгуулах вэ?

-2020 оны сонгуулийн үр дүнг үндэслэн зарим жишээн дээр тооцоо хийж үзье. 2020 оны сонгуульд Чингэлтэй дүүрэгт 33 нэр дэвшигч, Сүхбаатар дүүрэгт 38 нэр дэвшигч тус бүр УИХ-ын гурван суудлын төлөө өрсөлджээ. Тэгвэл 2024 оны сонгуулиар тус хоёр дүүргийг нэг тойрог болголоо гэж бодоход зургаан мандатын төлөө 70 гаруй нэр дэвшигч өрсөлдөх болох нь. Энэ тохиолдолд хамгийн их танигдсан, хамгийн их хөрөнгө чинээтэй хүмүүст л илүү давуу тал бий болно. Шинэ нэр дэвшигчид сонгогдох магадлал маш бага тул, ямар нэг тактик ашиглавал ялалт байгуулах магадлалтай гэж хэлэх бололцоо алга. Үүнээс гадна, сонгуулийн үндсэн гурван элементийн нэг нь саналын хуудас байдаг. Саналын хуудас нь сонгогч санал авах байранд ороод саналаа өгөхөд маш энгийн, ойлгомжтой байх ёстой. Бүсчилсэн тойрог гэж нэрлээд байгаа энэ тогтолцоогоор явбал, саналын хуудас маш ойлгомжгүй болно. Сая дурдсан Сүхбаатар, Чингэлтэйг нэгтгэсэн жишээг авч үзэхэд 71 нэр дэвшигчээс зургаан хүн сонгох болжээ гэж тооцъё. Ийм олон нэр дэвшигчээс зургаан хүнийг дугуйлахад сонгогч их хугацаа зарцуулна. Ойлгомжгүй байдал үүснэ. Саналын хуудас хүчингүй болох магадлалтай. Энэ мэтчилэн олон бэрхшээл гарах болов уу.

-Шинэ нэр дэвшигчдэд бүсчилсэн тойрог халтай юм байна. Бас бүсчилсэн тойргийг эмэгтэй гишүүд эсэргүүцээд байгаа харагдсан. Тэд яаж өрсөлдвөл сонгогдох боломжтой вэ?

-Шулуухан хэлэхэд томсгосон тойрог тэдэнд ямар ч боломж олгохгүй. Дээр дурдсанчлан олонд танигдсан, хамгийн их мөнгөтэй намын дэмжлэг сайтай улстөрчдөд илүү ашигтай хувилбар.

-Манайх сонгуулийн сурталчилгааг 18-хан хоногт явуулах хуультай. Ийм богино хугацаанд нэр дэвшигчид дөрвөн аймгийг бүтэн тойрч амжихгүй. Тэгэхээр сурталчилгаа талдаа яаж анхаарвал санал авч чадах бол?

-Зөвхөн сонгуулийн 18 хоногт сурталчилгаагаа явуулснаар танигдах боломжгүй л дээ. Дахин хэлэхэд аль хэдийнээ ард түмэнд танигдсан улстөрчдөд тойрог томрох тусмаа ашигтай юм.

-Баян-Өлгий аймгийг тусад нь бүс болгоё гэж байх шиг байна. Энэ зөв үү?

-21 аймгаас ганц Баян-Өлгий аймгийг үндэсний цөөнх гэдэг утгаар нь тусад нь тойрог болгож буй нь нэг бол Баян-Өлгий аймгийн иргэдэд давуу тал олгож, эсвэл ялгаварлан гадуурхаж байгаа мэт уншигдаж байна. Үндсэн хуульд иргэн бүр эрх тэгш байх тухай, засгийн бүх эрх мэдэл ард түмний гарт байх тухай буюу эрх тэгш байдлыг хангаж өгсөн байхад, нэг аймгийг онцлон тойрог болгож буй нь эдгээр зарчимтай нийцэхгүй. Үндэсний цөөнхийн төлөөллийг парламентад оруулах нь зүйтэй боловч, тусад нь тойрог болгохыг сайшаахгүй байна. Намын жагсаалтад оруулах, нэр дэвшигчдийг тодорхойлохдоо анхаарах гэх мэт арга уг нь бий.

-Баруун бүсийн аймгууд нэг бүс болчихоор Баян-Өлгийгөөс нэр дэвшигч сонгогдох магадлал тун бага. Иймд Баян-Өлгийг тусад нь нэг бүс болгох санаачилга гараад байгаа юм билээ. Тэгэхээр Баян-Өлгийг дангаар нь нэг тойрог болгочихоор автономит эрх үүсэх эрсдэлтэй юу?

-Тусад нь тойрог болгохоор тусдаа улс болчихно ч гэж юу байх вэ. Миний хэлэх гэсэн санаа бол бүгдэд л ижил тэгш хандах ёстой. 21 аймаг бүгд л өөрийн онцлогтой шүү дээ. Үндэсний цөөнх гэдэг утгаар төлөөлөл заавал байх ёстой гэж үзвэл намын жагсаалтдаа оруулж болно. Тэгээд ч Баян-Өлгий аймаг, Увс эсвэл Ховд аймагтай харьцуулахад олон сонгогчтой учир сонгогдох магадлал бага гэж бодохгүй байна. Хэрэв намууд нь нэр дэвшүүлбэл шүү дээ.

-Ингэхэд аль, аль аймаг нэг бүс болж, хэдэн мандаттай байх бол. Улс төр судлаачийн хувьд та тохиромжтой хувилбарыг хэлж өгөөч?

-Мэдэх зүйл алга. 10-15 тойрог болгож хуваах талаар яригдаж байна. Хэдэн ч тойрог болсон, хэдэн ч аймгийг нийлүүлж нэг сонгуулийн тойрог болгосон, нэг санал, ижил үнэ цэнэ гэдэг зарчмаа мартаж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, сонгогч бүрийн саналын үнэ цэнэ, хот хөдөөд амьдарч буйгаасаа үл хамааран ижил хүчтэй байх ёстой. Суманд амьдарч байгаа сонгогчийн санал, хотод амьдарч буй сонгогчийнхоос гурав дахин хүчтэй байж болохгүй гэсэн ардчилсан сонгуулийн зарчим юм. Мөн УИХ бол төлөөллийн байгууллага тул иргэдийн, хүйсийн, нийгмийн төрөл бүрийн бүлгийн төлөөллийг хангах ёстой гэдгийг анхаарч тойргийн хуваарилалт хийх ёстой.

-Улаанбаатарын хувьд аль бүсэд нь багтах вэ. Дүүргүүдийг нэгтгэж томсгох асуудал бас яригдаж байгаа?

-Тийм бололтой. Улаанбаатар хотод нийт хүн амын бараг тал нь шахам амьдрах тул миний яриад байгаа нэг санал, нэг үнэ цэнэ гэдэг зарчмаа баримталбал Улаанбаатар хот хэд хэдэн тойрог болж, хотын хүн амыг төлөөлж чадах тооны төлөөлөгчидтэй байх нь зүйтэй.

-Бүсчилсэн тойрог том зургаараа Монгол Улсын хөгжлийн гарц шийдэл гэж байна. Гэтэл сая Үндсэн хуулийнхаа өөрчлөлтөөр олон намын тогтолцоотой парламент бүрдүүлэх сонгуулийн системийг баталсан. Ингээд тойргоо томсгоод бүсчлэхээр жижиг намуудад суудал олдох уу гэдэг асуудал үүсэх байх. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-Дахиад л давтаж хэлэхэд том нам, танигдсан улстөрчдөд л илүү тохирох хувилбар болов уу. Судалгаа хийж үзээгүй байгаа тул тэр нам тэдэн суудал авах прогнозтой байна гэж хэлэх боломжгүй байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Б.Лакшми: Өнөөгийн шатахууны хомсдол дотоодын үл ойлголцлоос үүссэн гэж харж байгаа DNN.mn

Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн ерөнхий захирал, судлаач Б.Лакшмитай шатахууны хомсдол, эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Иргэдийг бухимдуулж байгаа нэг асуудал нь шатахуун, түлшний хомсдол болчихлоо. Олон цагаар дараалалд зогсож байж хэдхэн литр бензин авч байна. Тэгвэл өнөөдрийн энэ нөхцөл байдал чухам юунаас болж үүссэн гэж та харж байна вэ?

-Монгол Улс шатахуунаар ОХУ-аас бүрэн хараат байдаг. Тэр утгаараа өмнө нь ч бид бага зэргийн хомсдолтой явж ирсэн. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг урт хугацаагаар биш. Энэ удаа нэлээд удаан хугацаанд үргэлжилж байна. Хоёрдугаарт, өмнө нь энэ мэтийн хомсдол намар, зуны цагт болж байсан. Харин энэ удаагийнх 12 дугаар сард, удаан хугацаагаар үргэлжилж байгаа учраас иргэд бухимдаж байна.

-Энэ оны эхэнд шатахууны захиалгаа өгөхдөө хэтэрхий багаар өгсөн. Дээрээс нь түүхэндээ байгаагүй их хэмжээний нүүрс гаргаж байгаа нь ч нөлөөлсөн гэж зарим хэсэг нь үзэж байна?

-Захиалга бага өгснөөс болсон гэж би үзэхгүй байна. Яагаад гэхээр ОХУ олон улсын хоригт байгаа энэ үед манайх захиалгаа нэмэхэд асуудалгүй байх учиртай гэж бодож байна.

Дээрээс нь манайх ч тийм том хэмжээний зах зээл биш шүү дээ. Өнөөгийн нөхцөл байдал бол дотоодын үл ойлголцлоос болж үүссэн юм болов уу гэж харж байгаа. Ер нь төр засгийн зүгээс шатахуун, түлшний үнийг тогтмол барих, өсгөхгүй байх тал дээр л анхаарч ирсэн нь ажиглагддаг. Ингэснээр иргэд арай хямд үнээр авах боломж бүрддэг. Харин зөрүүг нь томоохон уул уурхайн компаниуд илүү өндөр үнээр худалдан авч төлдөг юм. Энэ жилийн хувьд манайхыг есдүгээр сард шатахууны хомсдолд орно гэж байсан. Тиймээс 10 дугаар сард хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болж, харьцангуй гайгүй болсон.

өн УУХҮ-ийн сайд урд хөршөөс шатахуун худалдаж авсан гэсэн мэдээлэл хийж байсан. Нэг зах зээлээс шатахуун дээр хараат байдлыг бууруулах бодлого явуулж, хоёр дахь эх үүсвэрээс татах гэж оролдсон учраас ийм хүндрэл үүсч байна уу гэж бодож байна.

-БНХАУ-аас авдаг шатахууны хэмжээгээ манайх нэмсэн учраас ОХУ-аас ийм арга хэмжээ авсан гэдэгтэй та санал нэг байна уу?

-Би яг л тэгж бодож байна. Бид 100 хувь баталгаатай өөрсдийн эх үүсвэрүүдийг бий болгож байж л ОХУ-аас худалдаж авдаг байдлаасаа гарна. Түүнээс биш шууд л багасгана, огт авахаа болино гэсэн асуудал байхгүй.

-Шатахуун импортлогч хэдэн том компани хоорондоо үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмсэн тохиолдол өмнө нь гарч л байсан. Тийм болохоор ОХУ, БНХАУ-аас компани оруулж ирэх тухай яриа гарсан. Ийм боломж бий юу?

-Монголын хэдхэн компани тусгай зөвшөөрлийн дагуу шатахуун, түлш оруулж ирдэг. Өмнө нь ОХУ-аас ч гэсэн хамтарсан компани байгуулж, түүгээрээ арай хямд үнэтэй шатахуун нийлүүлдэг байя гэсэн санал тавьж байсан. Харин үүнийг би зөв шийдэл гэж бодохгүй байна. Мэдээж үнэ нь жаахан бууж таарна. Гэвч хараат байдлаас гарах шийдэл энэ биш. Үр дүнд нь Монголын хэдэн компани л дампуурна. Ингэх юм бол ОХУ-аас нийлүүлэхгүй л гэвэл манайх өөр газраас худалдаж авах ямар ч аргагүй болно.

-Шатахууны хараат байдлыг багасгах, хомсдол үүсгэхгүй байх тал дээр өнгөрсөн дөрвөн жилд төр засгаас ямар бодлого хэрэгжүүлсэн гэж та харж байна вэ. Тэдгээр нь үр дүнтэй байж чадсан болов уу?

-Шатахуун, түлшний асуудал дээр нэг их томоохон өөрчлөлтүүд, шинэчлэл хийгээд байдаггүй л харагддаг. Харин аль болох л үнийг тогтворжуулах тал дээр ажиллаж ирсэн. Хэдэн жилийн өмнө Сингапурын биржийн үнээр худалдаж авдаг болно гэж үзсэн шүү дээ. Гэтэл манай улсын худалдаж авдаг үнэ дэлхийн зах зээл дээрх ханшийн савлагаатай уялдаагүй байдаг. Дэлхийд шатахууны үнэ унаж байхад ч гэсэн манайд нөлөөлдөггүй. ОХУ-тай тохирчихсон үнэ байдаг учраас тэгдэг шиг байгаа юм. Нэг талаасаа бид өөрсдөө олборлогч улс биш. Мөн худалдаж авдаг эх үүсвэр нь ганцхан. Тийм болохоор төр засгаас томоохон бодлого, шийдвэр гаргаж оролцоод байх боломж тааруу.

-Нэг улс орны хараат байдлаас гарах, багасгах ямар нэгэн боломж бий юу?

-Энэтхэг улстай хамтраад Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барьж байгаа ч хэзээ ашиглалтад орох нь тодорхойгүй байх шиг байна. Харин олборлосон газраасаа зөөж, үйлдвэртээ боловсруулна гэдэг дээр хүмүүс шүүмжлэлтэй ханддаг. Уг нь Үндэсний аюулгүй байдал талаас нь авч үзсэн ч ингэж нэг улсаас хараат байх нь буруу. Ямар нэгэн эрсдэл үүсэхэд тодорхой хугацаанд дотоодоосоо хэрэгцээгээ хангадаг байх л хэрэгтэй. Яагаад гэхээр шатахуун гэдэг чинь стратегийн гол бүтээгдэхүүн, эдийн засгийн амин сүнс нь байдаг. Монгол Улсын хувьд газрын тосны нөөц бол байгаа. Хамгийн гол нь өөрсдөө боловсруулж чадахгүй, түүхийгээр нь урд хөрш рүү өгчихөөд байна. Дээрээс нь худалдан авдаг эх үүсвэрийнхээ тоог нэмэх хэрэгтэй. Харамсалтай нь энэ бол хүндрэлтэй асуудал. Яагаад гэхээр өөр бусад улс орноос шатахуун, түлш авлаа гэхэд хоёр хөршийнхөө газар нутгаар л дамжуулж тээвэрлэнэ. Гэтэл үүнийг хөршүүд маань зөвшөөрөхгүй шүү дээ.

-Шатахууны нөөцийн сав барина гээд 10-аад жил болж байна. Шатахуун хомсдож, үнэ нэмэгдэхээр иргэдийн амьжиргаанд шууд нөлөөлдөг шүү дээ?

-Улс орны хувьд 30 хоногийн хэрэглээг л нөөцөлдөг. Уг нь томоохон үйлдвэр, газруудынхаа дэргэд нөөцийн сав бий болгох хэрэгтэй. Шатахуун инфляцийн сагсанд нэлээд жин дарж ордог. Тийм болохоор шатахууны үнэ нэмэгдэхэд өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ шууд нэмэгдэж, иргэдийн амьдралд нөлөөлж эхэлдэг.

Т.Дарханхөвсгөл

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Чинбүрэн: Эмийн салбарт хэн нэгэнд давуу эрх олгодог мафийн сүлжээ маягийн зүйл үүсчихсэн DNN.mn

УИХ-ын гишүүн  Ж.Чинбүрэнтэй Донорын тухай хууль болон эмийн чанар, үнийн асуудлаар ярилцлаа.

-Донорын тухай хуулийг анх 2000 онд баталсан байдаг. Харин энэ оны зургадугаар сард тус хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтийн гол зүйл, заалт нь юу вэ?

-Эрүүл мэндийн салбарын нэг томоохон дэвшил бол эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах технологи. Тэртээ 1963 онд Т.Старцл гэж эмч элэг солих хагалгааг анх амжилттай хийснээс хойш 60 жил өнгөрч байна. Энэ хугацаанд дэлхий даяараа эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс засал болон олон зүйл хавсардаг эмчилгээ практикт бүрэн нэвтэрсэн. Зарим өвчний үед бүр эмчилгээний үндсэн алтан стандарт болчихсон байна. Тухайлбал, элэгний хавдартай үед элэг шилжүүлэн суулгах нь хорт хавдрыг бүрэн эмчлэх эмчилгээний төрөлд ороод эхний сонголт болсон.

Учир нь тухайн мэс засал аюулгүй, эрсдэл бага, тухайн эрхтэн шилжүүлэн суулгасан хүнийхээ биед ээнэгшиж дасах боломж нь сайжирсан. Мэс заслын техник ч мөн сайжирсан нь нөлөөлж байгаа. Тавхан жилийн өмнө л гэхэд монголчууд гадагшаа явж эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс засалд 100-200 мянган ам.доллар төлдөг байсан. Үүнийг босгохын тулд гэр орноо зарах, найз нөхөд, бусдаас зээлэх зэргээр шийддэг байсан бол өнөөдөр Монголд элэг, бөөр, ясны чөмөг шилжүүлэн суулгах нь өдөр тутмын эмчилгээний практик болчихсон байна. Энэ нь манай эрүүл мэндийн салбарын хөгжлийг тодорхойлж байгаа чухал зүйл. Харин үүнийг амжилттай болгох нь хоёр зүйлээс шууд хамааралтай. Нэгдүгээрт, санхүүжилт байхгүй бол ямар ч эмнэлэг, эмч сайхан сэтгэлээр хийхийг хүссэн энэ үнэтэй эмчилгээ нутагшиж чадахгүй. Гишүүн болохдоо тавьсан “Бүх Монголоо эмчилье” гэсэн том зорилгын нэг хэсэг нь санхүүгийн дарамтгүйгээр иргэдийнхээ өвчнийг эмчилдэг тогтолцоо бий болгохыг зорьсон юм. Үүний хүрээнд бид 2020 онд хуульд өөрчлөлт оруулахдаа гүйцэтгэлийн санхүүжилт гэх ойлголтыг оруулж өгсөн. Одоо бол элэг шилжүүлэн суулгахад улсаас 106 сая төгрөг төлдөг болсон. Хоёрдугаарт, хууль эрх зүйн орчныг нь сайжруулах шаардлагатай. Донорын тухай хууль 2018 оноос хойш хэд, хэдэн шинэчлэлт хийгдээд явж ирсэн. Энэ хугацаанд 25 настай хүнд амьд донор болох эрхийг нь олгодог байсан. Амьд донор болно гэдэг чинь өөрийнхөө гэр бүлийн, хайртай дотнын өвчтэй хүнээ аврахын тулд тал эрхтнээ өгөхийг л хэлж байгаа юм. Харин тухайн донор болж байгаа хүн өөрөө бие даан шийдвэр гаргах ёстой юм. Гэвч 25 нас гэдэг бол арай л хожуу нас. Бид машин барих эрхийг 18 настайд нь өгдөг. Машин барьж яваад ямар нэгэн осол, аваар гаргасан тохиолдолд тухайн жолооч хариуцлага хүлээх боломжтой гэж үзсэн л нас шүү дээ.

-Хариуцлага хүлээх насанд хүрсэн гэж үзээд л 18 насаар тогтоодог байлгүй дээ?

-Тийм, тэгсэн хэрнээ хүний амь насыг аврахын төлөө шийдвэр гаргах гэхээр 25 болчихдог. Хайртай, дотнын нэгэндээ 21 настай залуу элгээ өгөх гээд байдаг. Гэтэл таны нас болоогүй гээд хуулиараа халгаадаггүй. Ингэхээр тэр өвчтэй хүнээ аваад гадагшаа л явж таарна. Тэгэхээр энэ мэт эмчилгээнд эх орноосоо гадагшаа мөнгө гаргахгүй байх гэдэг том зорилго маань биелэхгүй болчихоод байгаа юм. Тэр утгаараа Донорын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж насыг 21 болгосон.

-Донорын тухай хуулийг эд, эс, эрхтнээс гадна цусны донор гэж тусад нь салгаж байгаа гэсэн үү?

-Цусны донор гэдэг чинь бас л хүний амь насыг аврахын тулд илүүдэл цусаа өгч байгаа үйл явц. Саяхан Цусны төвөөс Япон-Монголын хамтарсан эмнэлэг рүү дроноор цус тээвэрлэсэн гээд технологийн дэвшлийг ашиглаж эхэлж байна. Гэтэл одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуульд эд, эс эрхтэн шилжүүлэн суулгах, цусны донор гэсэн шал өөр хоёр зүйлийг нэг хуульд багтаачихсан байгаа юм. Тийм учраас энэ хоёрыг тусад нь салгаад ирэх долоо хоногт Цусны донорын тухай хуулийг өргөн барихад бэлэн болсон. Харин эд, эс, эрхтний донорын хуулийг түүний дараагийн долоо хоногт өргөн барина. Бид илүү их төрөлжиж, нарийсч хууль боловсруулах ажил маань чанаржих ёстой. Цусны донорыг бид сурталчилж, уриалах ёстой юм. Таны цусанд В, С вирус болон бусад халдварт өвчин байхгүй л бол илүүдэл цусаа өгөөч, таны эрүүл мэндэд ч хэрэгтэй гэдгийг олон нийтэд таниулах хэрэгтэй. Гэтэл та хэн нэгэнд эд, эс, эрхтнээ өгөөч гэж сурталчилж, сэнхрүүлж болохгүй. Тэгэхээр үзэл санаа нь хүртэл өөр байгаа биз.

-Тийм байна. Гэхдээ Донорын тухай хуулиар хамгийн чухал нь хүний болон эд, эрхтний наймаанаас урьдчилан сэргийлэх нь чухал байх. Энэ талын ямар заалтууд орсон бэ?

-Хамгийн чухал нь ерөөсөө л энэ. Монгол Улс дэлхийн эд, эс, эрхтэн наймаалахгүй байх конвенцод нэгдсэн. Тиймээс энэ тал дээр хорио, шийтгэлүүдийг нь асар хүчтэй тавьж өгөх ёстой. Яг энэ утгаараа л орсон. Хүний наймаа хийж болохгүй. Хүнийг ядуу, мөнгөгүйгээр нь далимдуулж эд, эрхтнийг нь худалдан авч болохгүй. Тийм болохоор зөвхөн цусан төрлийн хамаатан, гэр бүл байх ёстой юм.

-Гэр бүлийн хамааралтай байж л амьд донор болох боломжтой гэсэн үг үү?

-Тэгж оруулж өгсөн. Гэтэл гэр бүл гэхээр бас аюултай зүйл байна. Гаднын нэг иргэн монгол эмэгтэйтэй гэр бүл болоод нэгхэн жил болоод эрхтнийг нь авах гэсэн бодит жишээ бий. Анхнаасаа ийм тохироотой гэр бүл болж байна. Тиймээс гэр бүл болоод хэдэн жил болсон бол нэгэндээ эд, эс, эрхтнээ шилжүүлэх юм гэдгийг оруулж өгсөн. Тэгэхгүй бол гаднын мөнгөтэй нэг нөхөр монгол хүнтэй гэр бүл болоод түүнийхээ дараа эд, эрхтнийг нь авахыг санаархаж байна шүү дээ. Хүн амьдралын эрхээр юугаа ч өгөхөд бэлэн болдог юм. Ядуугийн зовлон аюултай. Үүнийг нь ашиглаж болохгүй. Тийм болохоор ийм боломжийг олгохгүй байх үүднээс зохицуулалт хийсэн.

-Хуульд яг хэдэн жил гэж оруулсан бэ?

-Ер нь бол таваас доошгүй жил хамт амьдарсан байх ёстой шүү дээ. Эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах шаардлагатай хүмүүсийн амьдрах хугацаа их давчуу болчихсон, өвчний явц нь хурдан, шилжүүлэн суулгах хугацаа нь гурван жилээс илүү байдаггүй юм. Хууль дандаа нотолгоо, судалгаан дээр үндэслэх ёстой. Бид нэг жил байж болохгүй гээд заачихвал хоёр жил байж болно гээд л дайрна. Донор болж, эрхтнээ бусдад өгсөн хүмүүс чинь өнөө цагийн баатрууд. Хэн нэгний амийг аврахын тулд өөрийн эрхтнээ өгч байгаа. Яг цаг тулаад хүнийг эрхтнээ өг гэвэл хэцүү шүү дээ. Ямар ч эмч танд 100 хувийн баталгаа өгөхгүй. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл манай улсад 250 гаруй эрхтэн шилжүүлэн суулгахад донор болсон хүний амь нас эрсэдсэн тохиолдол огт байхгүй. Хэдийгээр аюулгүй болчихсон ч ямар ч сайн эмч 100 хувийн баталгаа өгөхгүй. Мөнгө авах гэж байсан нь ингээд хэлэхээр больдог бол үнэн сэтгэлээсээ хайртай хүнээ аврах гэж байгаа хүмүүс бол зөвшөөрөөд хагалгаанд ордог. Тиймээс донор болсон хүмүүсийг жилд нэг удаа эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж, рашаан сувилалд үнэгүй амрах эрхийг нь олгож байгаа. Бас нэг чухал зүйл бол аль болох амьд хүнийг донор болгох бус цогцосноос донор болгох бодлогыг түлхүү явуулна. Олон улсын конвенцын суурь зарчим нь ч энэ. Эрүүл хүнийг бушуухан эрхтнээ өг гээд байж болохгүй. Харин тархи нь нэгэнт үхжээд дахин сэргэхээргүй болсон ч зүрх нь цохилж байгаа тохиолдолд 5-6 хүний амийг аврах боломжтой. Гэтэл тэр болгоныг газарт булаад байж болохгүй. Энэ бол ярихад үнэхээр хэцүү сэдэв. Гэхдээ эмч хүний хувиар үүнийг ярихаас өөр арга байхгүй. Хэдий тэнгэрт халиад одож байгаа ч гэсэн 5-6 хүний амийг аварна гэдэг маш том буян. Тиймээс энэ бодлогыг дэмжих үүднээс оршуулгын зардлыг нь төрөөс даадаг байх зохицуулалт ч тусч байгаа.

-Дахин амьдрах боломжгүй болсон хүнийг донор болооч гэж ар гэрийнхэнтэй нь уулздаг тусгай алба байдаг гэсэн үү?

-Эд, эс, эрхтэн зохицуулах алба гэж байгаа. Тэр албаныхан энэ ажлыг хийдэг. Тухайн хүний ар гэр, аав ээж дээр нь очоод хайртай хүнээ донор болгооч гээд ярьдаг гээд төсөөл дөө. Үнэхээр хэцүү шүү дээ. Хүн болгон янз бүрээр хүлээж авна. Энэ хэцүү албыг залгуулдаг хүмүүс маань хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр ядаж хэлэх үгтэй болсон. Донор болсных нь төлөө улсаас оршуулгын зардлыг нь даахаар хуульд оруулсан. Одоогийн байдлаар 2018 оноос хойш Хавдар судлалын үндэсний төв дээр 123 элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа хийгдсэн байна. Гэтэл үүний ердөө 10 нь л цогцосноос хийсэн. Цогцосноос бүтэн элэг аваад шилжүүлэн суулгах, эрүүл хүнээс талыг нь авч суулгах хоёрын хагалгааны дараах эрсдэл нь цогцосноос авсных нь 50 хувиар бага байдаг. Бүтэн элэг учраас судаснууд нь том, элэг нь хангалттай, цусны бүлэг ижил учраас тийм байдаг юм. Тийм ч болохоор цогцосноос авсан эд, эрхтнийг бид жагсаалтад байгаа хамгийн хүнд хүмүүстээ түрүүлж хийхийг зорьдог. Нэг ёсондоо хүлээх хугацаа байхгүй, хүндрэлтэй хүмүүстээ шилжүүлэн суулгадаг. Харин амьд донорыг аль болох амь насны эрсдэл, хагалгааны дараах хүндрэл бага гарах хүмүүст хийдэг. Саяхан нэг донорын ар гэрийнхэнээс хэл ам гарч бөөн асуудал боллоо шүү дээ. Гэтэл тэр хүн нь нийгмийн даатгал төлдөггүй хүн байсан. Хуульд даатгуулагчийн оршуулгын зардлыг төрөөс даана гээд оруулчихсан байсан нь ийм асуудал дагуулсан. Тиймээс одоо шинээр өргөн барьж байгаа хуульд даатгуулагч, даатгуулагч биш байсан ч хамаарахаар тусгасан. Мөн Тусгай сангийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа амьгүй донорын оршуулгын зардлыг даахаар оруулж өгсөн.

-Та яриандаа эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах өвчтөнүүдийн жагсаалтын тухай цухас дурдлаа. Энэ жагсаалтыг хэрхэн гаргадаг юм бэ. Мөн энэ жагсаалтад дараалал дайрах асуудал гардаг уу. Үүнээс хэрхэн сэргийлдэг вэ?

-Тусгай зөвшөөрөл, дараалал гэхээр л манайхан танил тал, хээл хахууль боддог болчихсон. Энэ буруу тогтолцоог халахын тулд бид бас хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Тухайлбал, ЭМЯ-ны удирдлагад Ёс зүйн хороо ажиллана. Үүнд иргэд, өвчтөн, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллүүд орно. Энэ Ёс зүйн зөвлөл уг жагсаалтыг хянаж байх ёстой. Мөн өвчтөнүүдийн мэдээллийн санг нэгдсэн, шилэн болгох ёстой. Одоогийн байдлаар Улсын нэгдүгээр төв эмнэлэг, Хавдар судлалын эмнэлэг хоёр тусдаа жагсаалттай байгаа юм. Гэтэл энэ чинь нэг байх ёстой юу. Тэгээд амьгүй донор олдлоо гэхэд нэгдсэн жагсаалтын эхэнд байгаа хүнд л шилжүүлэн суулгахаас бус тэр эмнэлэг, энэ эмнэлэг гэж болохгүй. Уг жагсаалтад өвчтөн хэдэд яваагаа харах боломжтой байхыг хуульд тусгасан. Мөн жагсаалтаас өвчний хүндийн зэргээс нь хамаараад урагш нь татах тохиолдол байдаг. Тухайн өвчтөний хэдэн сар амьдрах боломжтой вэ гэдгийг гаргадаг математик тооцоолол байдаг юм. Энэ тооцооллын системийг нь, хэн нэгэн хүний танил тал нь урагшаа орчихоогүй байгаа гэдгийг ч Ёс зүйн хороо хянаж байх ёстой болсон. Энэ мэт шинэчлэлүүдийг Донорын тухай хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр тусгаж өгсөн. Эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгахад одоо хууль, санхүүжилт нь байна. Хоёр ч эмнэлэг бий, цаашдаа гурав, дөрөв болно. Ирэх оны төсөвт Эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах төвийн барилгыг эхлүүлэх 40 тэрбум төгрөгийг суулгасан.

-Таны хувьд Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан, нөхцөлийг хянан шалгах үүрэг бүхий түр хороог ахалж байгаа. Энэ ажил юу болж байна вэ?

-УИХ-аас зургадугаар сард уг түр хороог байгуулсан. Харин намайг 10 дугаар сард даргаар нь томилсон. Ажлаа аваад сар гаруй болж байна. Энэ хугацаанд таван хянан шалгагч томилоод үнийн өсөлтийн шалтгаан, чанаргүй байгаагийн учрыг тодруулахаар нотлох баримт цуглуулан ажиллаж байгаа. Манай улсын хувьд зайлшгүй шаардлагатай эмийн 30-70 хувийг төр даадаг том бодлого явуулдаг нь иргэдээ өвчнөөс болж ядуурал оруулахгүй л гэсэн бодлого. Намайг гишүүн болж орж ирэхэд хөнгөлөлттэй эмэнд 27 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгодог байсан. Тэр үед хэдхэн эмийн сан хөнгөлөлттэй эмийг худалдаалах эрхтэй. Тэгээд өвчтөнүүд эмээ авах гээд дугаарлаж байтал төсөв дууссан гээд хаалгаа хаачихдаг байсан. Ингээд тухайн эмийг зайлшгүй уух ёстой өвчтөн өөрийн халааснаасаа мөнгийг нь гаргаж эмээ авна. ДЭМБ-аас гаргасан тооцооллоор өөрийн орлогын 10-аас их хувийг сар бүр эрүүл мэндийн тусламжид зарцуулж байвал та ядууралд орж байна гэж үздэг. Гэтэл тэр үеийн судалгаагаар манайд 30-40 хувийг нь зарцуулж байсан. Үүнийг буулгахын тулд жил бүр шат дарааллан хөнгөлөлттэй эмийн төсвийг нэмсээр ирэх онд 144 тэрбум төгрөг болгосон. Манай улс одоогийн байдлаар нийт эмийнхээ 80 хувийг гаднаас авч байна. Ам.долларын ханштай шууд хамааралтай гэсэн үг. Гэтэл Их хурлаас ингэж төсвийг нь нэмээд байхад иргэд эмийн чанарт сэтгэл дундуур хэвээрээ л байна. Хөнгөлөлттэй эмийн төсөв 60 тэрбум буюу сарын төсөв нь таван тэрбум төгрөг байхад хурууны хээгээр худалдан авалт хийдэг болгосон. Гэтэл цар тахал гараад хурууны хээ уншуулахаа больсон чинь зургаан тэрбум төгрөг даваад явчихсан.

-Дунд нь цавчаа байна гэсэн үг үү?

-Дундуур нь хулгай, цавчаа хийдэг тогтолцоо байгаад байгаа юм. Энэ бол төсвийг үрэлгэн зарж байгаа зүйл.

Эмийн сан, тэр эмийг бичдэг эмчийн хамтарсан хулгай гэсэн үг. Мөн монополь тогтолцоо чинь эмийг чанартай болгохгүй байгаа юм. Энэ болгоныг судалж, хянах гэж бид ажиллаж байна. Зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад 700 гаруй эм байсныг бид 500 гаруй болгон бууруулсан. Гэтэл энэ дотор нь улсын бүртгэлд ороогүй буюу Монгол Улсад худалдаалах боломжгүй 150 гаруй эм байна. Үүний цаана хэний эрх ашиг байна, хэн тэр эмийн жагсаалтыг батлаад байна гэдэг өөрөө асуудал. Жагсаалтыг баталдаг хүмүүс дотор тухайн эмийг борлуулдаг компанийн харилцаа хамаарал байгаа эсэхийг судалж байна. Мөн дараагийн нэг асуудал бол эмийг бүртгээд худалдаанд гаргадаг ч явцын дунд чанарыг нь шинжилдэг лабораториуд ажиллаж байна уу гэдэг зүйл. Саяхан Яармагийн эмнэлэгт 17 хүүхдийн асуудал болоход л шалгаж байгаа байхгүй юу. Яагаад бид урьдчилан сэргийлж, тандан шинжилж, судалж болдоггүй юм бэ.

-Хамгийн ашигтай бизнес бол эмийн сан, эмийн худалдаа гэж хүмүүс ярьдаг. Дээрээс нь гаднаас хамгийн хямд эмийг оруулж ирээд хэд дахин нугалж зардаг гэдэг шүү дээ?

-Чанар нь өндөр шаардлага хангаагүй хэрнээ үнийн өсөлт нь дэлхийн зах зээлээс 2-3 дахин их эмүүд байна. Хянан шалгах явцад экслюзив гэрээ гэдэг асуудал гарч ирсэн. Энэ нь тухайн үйлдвэрлэгчтэй зөвхөн өөрөөс нь өөр хүнд өгөхгүй гэсэн гэрээ хийж байна. Ингэхээр ганцаараа борлуулж байгаа учраас үнээ дураараа хэлдэг. Ийм олон эм байна.

-Хэн ийм гэрээний эрх өгөөд байдаг юм бэ?

-Эрүүл мэндийн яам л өгч байгаа шүү дээ. Хэн нэгэнд давуу эрх олгодог мафийн сүлжээ маягийн зүйл үүсчихсэн байгаа биз дээ. Үүнийг л эвдэх гээд хянан шалгаж байна. Эмийн агентлагийн даргаас асуухаар өөдөөс тэс хөндлөн ойлголттой яриад байдаг. Шударга өрсөлдөөнийг бий болгохын тулд бид үйлдвэрлэгчийг нэрээр нь зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад оруулсан гээд байгаа юм. Нэг ёсондоо Х компанийг нэрээр нь зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад оруулсан нь шууд ашиг сонирхлын зөрчил. Уг нь бол аспирин гэдэг ерөнхий нэршил л байхаас бус шууд тэр үйлдвэрлэгчийн эмийг ав гээд тулгаж байгаа юм. Үүний цаана хээл хахуулийн асуудал ч яригдана. Тогтолцоогоор дамжуулж хулгай хийдэг зүйл байгаад байна. Давуу эрх олгоод байна. Манайд байгаа бас нэг ноцтой асуудал бол гааль. Бүртгэлгүй эм гаалиар чөлөөтэй нэвтэрдэг коридор байна. ДЭМБ-аас Монголын эмийн салбарын тогтолцоог үнэлээд хамгийн муу буюу нэг гэдэг оноо өгсөн. Тэгэхээр тогтолцоо маань ямар ч хяналт байхгүй. Чанарын мониторинг байхгүй, зах зээл нь хяналтгүй явж байна гэсэн үг.

-Бараг хар захын худалдаа яваад байгаа юм биш үү?

-Яг 1990 он руу буцаад оччихлоо. Хүмүүс ганзагаар сайн эмийг зөөж байна. Чанаргүй эм уугаад байхаар нөгөө бактери нь эм, антибиотикт тэсвэртэй болчихож байгаа юм. Тиймээс бид хямд эм гэж хөөцөлдөх бус чанартай эмийг боломжийн үнээр авна гэдэг тогтолцоо хийхийг зорьж байна. Эмийн зах зээлийг 100 хувь хувийн хэвшлийнхэнд өгчихсөн, бүрэн хяналтгүй болсон. Бид өнгөрсөн 30 жил хувийн хэвшлийнхний дунд хямд эм авч ир гэдэг уралдаан зарласан учраас өнөөгийн ийм байдалд хүрчихсэн юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Өмгөөлөгч Д.Нямдорж: Б.Ганхуягийг сонсголд биеэр оролцуулж болохгүй юм гэхэд онлайнаар оролцуулах хууль зүйн боломж байсан ч хэрэгжүүлсэнгүй DNN.mn

Нүүрсний сонсголын хоёрдугаар хэсэг өчигдөр дөрөв дэх өдрөө үргэлжиллээ. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн захирал асан Б.Ганхуяг уг сонсголд өнгөрсөн мягмаг гаригаас эхлээд дөрвөн өдрийн турш гэрчээр оролцохоор дуудагдсан байв. Тэрбээр өөрөө ч сонсголд оролцох хүсэлтээ удаа дараа илэрхийлсэн. Гэвч Б.Ганхуяг сонсголд үгээ хэлж чадсангүй. Энэ тухай түүний өмгөөлөгч Д.Нямдоржтой ярилцлаа.

-Нүүрсний сонсголд таны үйлчлүүлэгч оролцох хүсэлтээ удаа дараа илэрхийлсэн. Ер нь энэ хүн сонсголд оролцсоноор ямар үр дагавартай байв?

-“Эрдэнэс Тавантолгой”-н гүйцэтгэх захирал асан Б.Ганхуяг оролцсоноор иргэнийхээ хувьд ч, өндөр албан тушаал хашиж байсныхаа хувьд ч Монголын ард түмэнд нүүрсний сонсгол буюу нүүрсний хулгай гээд байгаатай холбоотой асуудлыг гэрчийн мэдүүлгээр тайлбарлах хүсэлтийг Хууль зүй дотоод хэргийн сайд, ажлын хэсгийн ахлагч Б.Энхбаярт өмгөөлөгчөөрөө болон шүүх хуралдааны явцад хэлж байсныг та бүхэн харсан байх.

Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний сонсголд хөндөгдөж буй оффтейк гэрээ хэлэлцээрийнхээ талаар болон бусад асуудлаар гэрчийн мэдүүлгийг Монгол Улсын Үндсэн хуулиар олгосон эрхийнхээ хүрээнд өгье гэсэн байр суурьтай байсан. Ийм гэрчийн мэдүүлэг энэ сонсголд ач холбогдолтой эсэхийг тухайн хүн өөрөө мэдэж байгаа. Монголын ард түмэн ч “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал байсан хүний үгийг сонсохыг хүсч байсан нь мэдээж. УИХ-ын нэр бүхий гишүүд Т.Доржханд, С.Ганбаатар, АН-ын зүгээс ч Б.Ганхуягийг сонсголд оролцуулах нь маш зүйтэй гэдэг байр суурь илэрхийлж байсан. Чухал гэрч гэдэг нь ойлгогдож байгаа байх.

-Гэвч сонсголд оролцуулсангүй. Юу болов?

-2023 оны арванхоёрдугаар сарын 13-ны өдөр шүүх хуралдаан эхлэхээс 30 минутын өмнө нүүрсний сонсголыг зохион байгуулж байгаа Түр хорооноос тус хорооны дарга, Хууль зүй дотоод хэргийн сайд Б.Энхбаярын гарын үсэгтэй есөн хуудас мэдэгдэх хуудас өмгөөлөгч надад гардуулсан. Хуулийн дагуу өөрийнхөө үйлчлүүлэгчид хүлээлгэж өгсөн. Тус мэдэгдээх хуудаст бол Б.Ганхуягийг 19, 20, 21, 22-ны сонсголд дуудаж байна гэсэн агуулгатай байсан

УИХ-ын Хяналт шалгалтын тухай хуульд гэрчээр дуудсан тохиолдолд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаас бусад тохиолдолд заавал ирэх үүрэгтэй гэсэн байдаг. Тиймээс үйлчлүүлэгчийнхээ хүсэлтийн дагуу дөрвөн газарт хүсэлт хүргүүлсэн. Нэгт, Түр хорооны дарга, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Б.Энхбаярт хаяглан, гэрчээр дуудсан мэдэгдэх хуудсыг хүлээж авлаа. Сонсголд Б.Ганхуяг нь оролцох хүсэлтэй байна. Түүнээс гадна ШШГЕГ-ын дарга, бригадын генерал О.Амарсанаад хүсэлтийг явуулсан. Мэдэгдэх хуудсыг хүлээж авсан. Сонсголд оролцох бүх нөхцөл байдлыг хууль дээдлэх зарчмын хүрээнд хангаж өгөөч ээ гэж хүссэн. Мөн ШШГЕГ-ын харьяа 461 дүгээр ангийн даргад мөн хаяглаж энэ хүсэлтээ өгсөн. Нийслэлийн прокурорын ерөнхий прокурор Ц.Ариунболд руу ч энэ хүсэлтээ илгээсэн байдаг.

-Шүүхээс Б.Ганхуягийг гэрчээр оролцуулах тухайд татгалзах зүйлгүй гэсэн гэв үү?

-2023 оны арванхоёрдугаар сарын 13-ны өдөр шүүх хуралдааны явцад Сүхбаатар дүүргийн эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүх бүрэлдэхүүн “Энэ бол прокурорын болон шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын өөрийнх нь эрх хэмжээнхий асуудал болохоос шүүхийн эрх мэдлийн асуудал биш” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн. Үүнтэй холбогдуулан бид дээрх хүсэлтүүдийг тухайн байгууллагуудад шуурхай хүргүүлсэн.

-Б.Ганхуягийг оролцуулаагүйг харахад боломжгүй гэсэн тайлбарууд ирсэн үү?

-Гэрчээр зайлшгүй оролцох шаардлагыг хүндэтгэх шалтгаантай гэж үзвэл онлайнаар буюу цахим сүлжээгээр оролцох шүүхийн практикт бий. Хэчнээн оролцуулах боломжгүй байлаа ч онлайнаар оролцуулах боломж ШШГЕГ-т бүрэн байгаа. Харин Прокурорын эрх мэдлийн хүрээнээс энэ асуудал хальсан. Учир нь эрүүгийн хэрэг шүүхэд шилжчихсэн. Хууль сахиулах байгууллагууд, тэр дундаа ШШГЕГ, Цагдан хорих 461 дүгээр ангиуд Хууль зүй дотоод хэргийн яамны харьяанд байдаг. Харьяалах сайдад нь хүсэлт тавьчихлаа. Онлайнаар гэрчийн мэдүүлэг авах боломж хууль зүйн талаас нь бүрэн байна. Гэвч энэ нөхцөл байдлыг хууль зүйн талаас нь ч хангасангүй, гэрчээр оролцуулсангүй.

Уг нь УИХ-ын Хяналт шалгалтын тухай хуульд заасны дагуу төр захиргааны байгууллага түр хорооны мэдэгдэх хуудсыг биелүүлэхэд заавал туслалцаа үзүүлэх үүрэгтэй гэж зохицуулсан байгаа. Ийм хууль зүйн боломж байсан уу гэвэл байсан. Одоо ч байгаа. Гэтэл түүнийг хэн ч ашиглахыг хүсэхгүй байна. Боломжгүй байна гэдэг хариулт л өгөөд байгаа болохоос тэр иргэний эрхийг хүндэтгэж тэр боломжийг эрэлхийлэхгүй байгаад гайхаж байна.

-Хууль зүйн талаас нь боломжтой байж гэж та хэллээ. Тэгэхээр улстөрчдийн сонирхол, нөлөөлөл байна гэж хардаж болох уу?

-Би хууль талаас нь тайлбарлана. Хууль зүйн бүхий боломж байхад яагаад оролцуулахгүй байна, яагаад оролцуулах нөхцөлийг бүрдүүлэхгүй байна гэдэг бол эрх бүхий албан тушаалтнуудын гаргаж байгаа эс үйлдэхүй гэж харж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Болд: Хомсдолын үндсэн шалтгаан нь түлш, шатахууны нийлүүлэлтэд төр хөндлөнгөөс оролцож байгаад л оршино DNN.mn

Түүхийн ухааны доктор, судлаач, Онц бөгөөд бүрэн эрхэт Элчин сайд Р.Болдтой бензин, шатахууны асуудлаар ярилцлаа.

-Монгол Улс даяар түлш шатахууны хомсдол үүсч буйн шалтгааны талаар та судлаачийн хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу. Яг юунаас болж ийм байдалд хүрээд байна гэж та харж байна вэ?

-Манай албаны хүмүүсийн хэлж байгаагаар түлш шатахууны хомсдолд монголчуудын хэрэглээ нэмэгдсэн, ОХУ-д дотоодын хэрэглээгээ хангах нь дайны улмаас хүндрэлтэй болж байгаа зэрэг нь нөлөөлсөн гэдэг нь мэдээж үндэслэлтэй. Гэхдээ энэ бол зөвхөн өнгөний шалтгаан. Хомсдолын үндсэн шалтгаан нь түлш, шатахууны нийлүүлэлтэд төр хөндлөнгөөс оролцож байгаад л оршино доо. Манай албаны хүмүүс Роснефтьтэй АИ-92-ыг 10 хувийн хөнгөлөлттэйгээр удаан хугацаанд авч байх тохироо хийлээ гээд 2022 оноос хойш нэг бус удаа мэдэгдэж ирсэн. Гэхдээ үзүүлж байгаа хөнгөлөлтийн хувь хэмжээ ч багасаад байгаа. Хөнгөлөлтийн хариуд Роснефтийн тавьсан нөхцөлийн дагуу худалдан авах төлбөрийг манай импортлогчид тодорхой хугацааны өмнө урьдчилан 100 хувь хийх болсон. Ингэснээр тус Роснефтиэс өмнө нь зээлээр авч нийлүүлэлтээ хангаж байсан хамтын ажиллагаа үгүй болж, Оросын бусад нийлүүлэгчид зах зээлээс шахагдан, Роснефть манай зах зээлд ноёлох байдалтай болсон байна.

-Ер нь ийм тохироо хэрэгтэй юм уу?

-Анхнаасаа хэрэггүй зүйл байсан. Түлш, шатахууныг төр биш шатахуун түгээх станц ажиллуулдаг хэдэн пүүс л оруулж ирдэг биш бил үү. Тэд л зах зээлийн үнээрээ нийлүүлэгчтэйгээ шууд юм уу эсвэл биржээрээ тохироод л явна биз. Үнэтэй зарах эсэх нь тэдний л асуудал. Тэглээ гээд ард олны амьжиргааны түвшинд нөлөөлөх ч юм уу, мэдэхгүй. Үнэтэй байна гээд машин унахаа болиод л нийтийн тээврээр эсвэл явган л явж таарна биз дээ. Тэглээ гээд иргэн ядуурах юм уу. Харин ч түгжрэл багасч, иргэдийн эрүүл мэндэд ч хэрэгтэй байх, нэг талаасаа. Түлш, шатахууны асуудалд төр оролцох нэг л асуудал байна. Энэ нь улсын нөөц бүрдүүлэх л явдал. Өөрөөр оролцох шаардлага огт байхгүй.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, сайд, дарга нар гал унтраах байдлаар ажиллахаа болих хэрэгтэй. Шатахууны нөөцтэй бас улсын стратегийн нөөцийн савтай байх хэрэгтэй. Гэтэл нөөцийн савуудаа гадагшаа зарчихсан байдаг. Үүнийг ярьж байгаад санхүүжүүлэх хэрэгтэй гэж мэдэгдсэн. Үүнийг та дэмжиж байна гэсэн үг үү?

-Миний санаж байгаагаар Засгийн газраас түлш шатахуун импортлодог аж ахуйн нэгжүүдийг 45 хоногийн нөөц бүрдүүлж байх тогтоолыг 2021 оны сүүлчээр гаргаж, бараг 300 тэрбум төгрөгийг гаргасан.

Гэтэл арилжааны банкууд нөөц бүрдүүлэх хөрөнгийг аж ахуйн нэгжүүдэд зээл болгон тараагаад ер нь аль ч үгүй болгож, салхинд хийсгэсэн дээ. Нөгөө талаар нөөцийг хэрхэн бүрдүүлэхийг нарийвчлан зааж өгөөгүйгээс нөөц гэдэг нь импортлогч компаниудын худалдан авсан бараанаас ялгагдахгүй байна уу даа гэж харагдсан. Уг нь нөөц бүрдүүлэх төрийн шийдвэр зөв байсан ч харин хэрэгжүүлэх арга замыг ийнхүү будилаантуулсан. Ямар яам, тамгын газар, албан тушаалтан уг зөв шийдвэрийг үр дүнгүйдүүлсэнийг нягтлах ёстой байх аа. Засгийн газрын нөөц бүрдүүлэх дээрх шийдвэр бол хэрэглээний нөөцийг л хэлж байх шиг байгаа юм. Монгол Улсын түлш шатахууны сарын хэрэглээ 200-220 мянга орчим л тонн. Харин бүх импортлогчдын түлш шатахуун хадгалах савны багтаамж бараг сая тонн хүрнэ. Иймд тэдэнд нөөц бүрдүүлэх сав хангалттай бий. Г.Занданшатар дарга хэрэглээний нөөц бүрдүүлэх сав суулгыг хэлж байгаа бол энэ нь хувийнханд хангалттай бий гэсэн үг. Санхүүжүүлэх шаардлагагүй. Харин түлш, шатахууны улсын нөөц гэдэг нь онцгой үед хэрэглэх улсын халдашгүй нөөц бүрдүүлэхийг би хэлж байгаа юм шүү. УИХ-ын дарга үүнийг хэлж байгаа бол харин өөр хэрэг. Үндэсний аюулгүй байдлын 1994 оны үзэл баримтлалд түлш шатахууны хоёр сарын импорттой тэнцэх улсын нөөц бүрдүүлэх заалт байсан. Ер нь бол улсын мэдлийн түлш шатахууны халдашгүй нөөц нь улсын халдашгүй ерөнхий нөөц, бас зэвсэгт хүчний халдашгүй нөөц хоёроос л бүрэлдэнэ. Бусдын жишгийг харвал энэ хоёр нөөцийг тодорхой хугацаанд, жишээ нь 2-3 жил болоод нээлттэй тендерээр борлуулж, шинэчлэн сольж байдаг.

-Тэр нь ямар учиртай юм бэ?

-Учир нь чанар муудах, хорогдол зэргээс сэрэмжлэхийн тулд шүү дээ. Гэхдээ энэ нь эргээд газрын тос боловсруулах үйлдвэргүй зарим улс оронд хувийн импортлогчдоо дэмжих нэг хэрэгсэл болж байдаг. Ийм нөөцийг дунд, жижиг улс орны зарим нь бүрдүүлдэг, зарим нь үгүй. Ер нь нөхцөл байдлаасаа л шалтгаалдаг. Манай улсын хувьд түлш, шатахууны халдашгүй нөөцийг бүрдүүлэх зайлшгүй нөхцөл байдалд оршдог улс гэж би хувьдаа үздэг.

-Түлш шатахууны хараат байдлаас гарахын тулд тэгээд яах ёстой юм бэ, бид гучин жилийн турш л ярилаа даа?

-Харин ярьж, ярьж байгаад У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлсэн биз. Энэ бол бодлогын хувьд хараат байдлаа багасгах шийдвэр гэж ойлгох ёстой. Үйлдвэр 2027 онд ашиглалтад орно гэдгийг тооцож Роснефтиэс түлш, шатахууныг тэр хүртэл хөнгөлөлттэй авч байхаар тохиролцсон биз. Гэхдээ л үйлдвэр маань Монголын хэрэгцээг зуун хувь хангаж чадахгүй, хажуугаар нь олон асуудал амьдралаас үүдэн гарна.

-Ямар асуудал гарна гэж…?

-Хориод жилийн өмнө “Оюуны Ундраа” компани газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих, оруулж ирэх төсөл гаргаж нэлээд их хөөцөлдөж байсан. Энэ туршлага, жишгийг хувийн хэвшлийнхэн 2027 оныг хүлээлгүйгээр үргэлжлүүлэх шаардлагатай юм даа. Төр, хувийн хэвшил хоёр түншилж, хосолж байж л хараат байдлаас гарна.

-Газрын тосны үйлдвэр гэснээс энэ үйлдвэрийн Дорнодоос татах түүхий эдийг дамжуулах хоолойг Хятадын олон улсын “Норинко” инженерийн компани хариуцан ажилладаг, энэ компанийн талаар их л зүйл дуулдах юм. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-“Норинко” групп буюу Умардын аж үйлдвэрийн корпораци бол БНХАУ-ын батлан хамгаалах аж үйлдвэрийн корпораци л даа. Дэлхийн зэр зэвсгийн зах зээл дээр ширүүн өрсөлдөгч. Жилдээ бараг 20 тэрбум ам.доллароос давсан зэвсэг экспортлодог. Мөн төрөл бүрийн судалгаа болоод өөр юу хийдгийг миний ажиллаж байсан салбарынхан бүгд сайн мэднэ дээ. 1990-ээд оны эцсээс иргэний салбарт идэвхтэй өрсөлдөх болж, олон тооны охин пүүсүүд байгуулагдсан. Учир нь орчин үед аливаа техник, технологи гол төлөв хоёрдмол зориулалтаар хэрэглэгдэх болсонтой холбоотой. Нэг охин пүүс нь Хан-Уул дүүрэгт бил үү дээ, салбараа нээчихсэн их сайхан байгаа юм шиг байна лээ.

“Норинко” бол газрын тосны салбарт хэрэглэдэг техник төхөөрөмжийг үйлдвэрлэх талаар туршлагажсан групп. Гэхдээ дамжуулах хоолой үйлдвэрлэх, тавих талаар туршлагагүй л дээ. Гэвч яах вэ, манайд хийж байгаа “туршилт” нь амжилттай болно гэдэгт бид их найдаж байгаа. Найдахаас ч өөр аргагүй байх.

Э.МӨНХТҮВШИ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Сэтгүүлч айж болно, сэтгүүл зүйд айх эрх байхгүй” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэн “Эмийн салбарт хэн нэгэнд давуу эрх олгодог мафийн сүлжээ маягийн зүйл үүсчихсэн”  хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Түүхийн ухааны доктор, судлаач, Онц бөгөөд бүрэн эрхэт Элчин
сайд Р.Болд  “Хомсдолын үндсэн шалтгаан нь түлш, шатахууны
нийлүүлэлтэд төр хөндлөнгөөс оролцож байгаад л оршино” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Сэтгүүлч айж болно, сэтгүүл зүйд айх эрх байхгүй” хэмээн өгүүллээ.

Өмгөөлөгч Д.Нямдорж “Б.Ганхуягийг сонсголд биеэр оролцуулж болохгүй юм гэхэд онлайнаар оролцуулах хууль зүйн боломж байсан ч хэрэгжүүлсэнгүй” гэв.

Улс төр судлаач Д.Оргил “Бүсчилсэн тойрог бол том нам, танигдсан улстөрчдөд л илүү ашигтай хувилбар” хэмээв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375, 99130850 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Л.Бямбадолгор: Ураны төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээний яриа хэлэлцээ дуусаагүй байгаа учир сайдын ирэх хугацаа хойшилсон DNN.mn

Монгол, Францын Засгийн газрын хооронд Дорноговь аймагт хэрэгжиж буй ураны томоохон төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэхээр хүлээгдэж буй. Тэгвэл Францын талын төлөөллүүд Монгол Улсыг зорин ирсэн ч манай тал хүлээж аваагүй гэх мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд өчигдөр тархав.

Энэ талаар “Бадрах Энержи ” ХХК –ийн гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга Л.Бямбадолгортой холбогдож дараах мэдээллийг тодрууллаа.

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахаар ирсэн Францын талын зочдыг хүлээж аваагүй гэх мэдээлэл гарлаа. Энэ талаар тодруулаач?

-Энэ бол худлаа мэдээлэл. Угтаа 12 дугаар сарын 20- нд гэрээ байгуулах төлөвлөгөөтэй байсан тул Францын Засгийн газар Гадаад худалдааны сайдаа байлцуулах төлөвлөгөөтэй байсан нь үнэн. Гэхдээ гэрээний яриа хэлэлцээ хараахан дуусаагүй байгаа тул сайдын ирэх асуудал хойшилсон. Өнөөдөр (өчигдөр) ажлын хэсэг яриа хэлэлцээгээ үргэлжлүүлээд явж байна.

-Францаас Монгол руу өчигдөр төлөөлөгчид нислэг үйлдээгүй гэж ойлгож болох уу?

– Өчигдөр / уржигдар / манай Уул уурхайн группийн удирдлага ирсэн. Ажлын хэсэгтэй уулзаад яриа хэлэлцээндээ ороод явж байна. Ажил хэвийн л явж байна. Яагаад ийм мэдээлэл гарсныг ойлгохгүй л байна.

– Тэгвэл хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэзээ товлогдох төлөвтэй байна вэ?

-Ураны салбарт хийгдэж байгаа анхны хөрөнгө оруулалтын гэрээ, шинэ салбар, шинэ технологи учир хоёр тал шаардлагатай хугацаандаа ярьж ойлголцох нь зөв гэсэн байр суурьтай байгаа. Үндсэн зарчим протоколоор тохирсон байгаа. Олон арван жил үргэлжлэх төслийн тогтвортой байдлыг хангах нь нэн чухал.

Монгол Улсын хүчин төгөлдөр хуулийн дагуу, хоёр талд харилцан ашигтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Нэмж хэлэхэд, яриа хэлэлцээнд орж байгаа Монголын Засгийн газрын төлөөлөл ойрын хугацаанд хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах хүсэл эрмэлзлээ илэрхийлэн ажиллаж байгаа. Хамтарсан төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээ олон нийтэд ил байна.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Тогтохсүрэн: Том тойргоос сонгогдсон парламентын гишүүд жалга, довны асуудал ярьдаггүй болно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэнтэй цаг  үеийн асуудлаар ярилцлаа.

– Ирэх сонгуулийг бүсчилсэн том тойргоор явуулах асуудлыг эрх баригч намын бүлэг дэмжлээ. Тэгэхээр бүсчилсэн тойргоор явуулна гэдгийг та тодорхой тайлбарлахгүй юу?

– Тойргийг бүсчилж томсгоё гэдэг дээр УИХ-д суудалтай улс төрийн намууд санал нэгдсэн. Улсын хэмжээнд 21 аймаг бий. Үүнээс харвал ерөнхийдөө сонгуулийн долоон бүс буюу долоон тойрог болох боломж бүрдэж байгаа юм. Ингээд л ерөнхийдөө том тойргоор л сонгуулиа явуулна гэсэн үг. Бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулахын гурван том давуу тал байна гэж бид үзэж байгаа.

-Давуу талууд нь уу?

-Тийм. Нэгдүгээрт, УИХ улс орны эдийн засаг, төсөв, хөгжлийн асуудлыг цогцоор нь ярьдаг болно. Улс орны түвшинд гэсэн үг. Ийм парламенттай болох нь бидний хувьд яг өнөөгийн цаг үед маш том давуу талыг бий болгоно. Одоо бол парламентад гишүүд өөр өөрсдийнхөө тойргийг л ярьдаг шүү дээ. УИХ-ын гишүүн атлаа сум, багийн сургууль, цэцэрлэгийн урсгал засварын ажлыг ярьдаг. Үүнийг шат шатандаа буюу доогуураа шийдээд, яриад явах боломжтой. УИХ-ын гишүүн хүн ийм нарийн ажлыг буюу дэндүү цөөнхийн эрх ашгийг ярих ёсгүй. Тиймээс энэ байдал засагдана. УИХ-ын гишүүн хүн улс орны хэмжээний асуудлыг шийдвэрлэх, улс орны хөгжлийн бодлогыг илүү боловсронгуй болгох чиглэлд л гол анхаарлаа хандуулж ажиллана гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хот, хөдөөгийн тэнцвэр хангагдаж эхэлнэ. Өнөө цагт хот, хөдөөгийн ялгаа маш өндөр байна. Энэ асуудал дээд түвшиндээ буюу бодлогын түвшинд шийдэгдэнэ гэсэн ү г . Гуравдугаарт, мэргэшсэн парламент бүрдэхэд уг сонгуулийн систем чухал ач холбогдол үзүүлнэ гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын нэр хүнд өснө.

Энэ байгууллага руу төрийн болон улс төрийн зүтгэлтэн орж ажиллана гэсэн үг. Дээрх гурван том давуу талыг нь харгалзан үзээд гурван намын дарга уг асуудлаарх Тунхаг бичигт гарын үсэг зурсан байгаа. Тиймээс уг асуудал ерөнхий түвшиндээ шийдвэрлэх шатандаа хэдийнэ орсон гэж ойлгож болно.

-Тэгэхээр тэр, тэр аймгуудыг нэг бүс болгоно гэдгээ албан ёсоор тохироод тогтчихсон уу. Мэдээж 78 мандаттай байх нь тодорхой биз?

-Ирэх сонгуулиар бүрдэх парламент 126 гишүүнтэй байна. Үүнээс 78 нь тойргоос сонгогдоно. Тэр утгаараа яг одоо бол энэхүү 78 гишүүний тойрог, мандатыг хувааж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Албажуулж УИХ-аар хараахан хэлэлцүүлээгүй байгаа. Ерөнхий боловсруулагдсан төслөөс харвал 13 тойрог, 78 мандаттай байхаар тусгаж өгсөн байгаа. Орон нутгийн хувьд гэвэл долоон тойрог гарч ирэхээр байна. Үүнээс Баян-Өлгий аймаг дангаараа нэг тойрог болж явах боломжтой гэсэн анхны төсөл гарсан.

-Бүсчлэх асуудлыг яг ямар шалгуураар тогтоон гаргаж ирсэн байх уу?

-Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа Бүсчилсэн хөгжлийн хуулиар нийт таван бүс байдаг. Баруун, зүүн, төв, хангай, Улаанбаатарын бүс гэх мэт. Уг гол таван бүсийг дотор нь дэд хэлбэрээр ерөнхийд нь ингэж долоо хувааж болох юм байна гэж үзсэн. Мэдээж энэ бол анхан шатны санал, төсөл. Цаашид УИХ-аар хэлэлцэгдээд явахаараа зарим нэг зүйлд өөрчлөлт орохыг үгүйсгэхгүй. Мэдээж олонхоороо хэлэлцээд засч сайжруулаад явна гэсэн үг.

-Баян-Өлгий аймгийг тусад нь нэг бүс, тойрог болгож байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Сонгуулийн тойрог гэдэг бол засаг захиргааны нэгж огт биш шүү. Үүнтэй манайхан жаахан андуураад байх шиг байна. Баян-Өлгийн тухайд гэвэл Үндэсний цөөнх гэдэг агуулгыг нь бид хамгийн түрүүнд авч үзэх шаардлагатай. Монголд ч гэлтгүй бусад улс орнуудад тухайн үндэстэнийг парламентдаа төлөөлөлтэй байлгахын тулд мандат олгодог. Ийм жишигтэй. Тиймээс бид ч гэсэн үндэсний цөөнх гэдэг утгаараа Баян-Өлгийн төлөөлөл парламентад заавал байх ёстой гэсэн зарчимыг барьсан. Тус аймаг одоо гурван мандаттай. Энэ тоог нь бууруулахгүйгээр хадгалж үлдэх нь илүү чухал гэдэг утгаараа дан тойрог болгосон. Хэрэв бусад аймгуудтай нийлүүлчихвэл гурваас илүү ч мандаттай болж магад, эсвэл бүр гурваасаа багасахыг ч үгүйсгэхгүй. Тиймээс төлөөллийг нь найдвартай хангахын тулд л гурван мандаттайгаар нэг бүс болгон өгч байгаа юм. Бусдаар бол илүү дутуу үзсэн зүйл огт байхгүй гэдгийг иргэд ойлгох хэрэгтэй.

-Та бол эрх баригч намын бүлгийн дарга. Тэр утгаараа бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулах нь хэнд ашигтай гэж харж байна вэ?

-УИХ-д суудалтай парламентын гишүүд болон улстөрчид, судлаачид энэ асуудлыг дэмжиж байгаа гэдгийг онцлон хэлье. Ямар учраас гэдгийг нь дээрх гурван үндэслэлээр би хэлсэн. Нөгөөтэйгүүр бүсчилсэн тойргоор явуулах нь улс оронд, улс орны хөгжилд нэн чухал ач холбогдолтой гэж харж байгаа. Өмнө нь бид энэ хэв маягаар сонгууль явуулж үзээгүй. Тиймээс алдаа, оноо гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ нэг л зүйл дээр бид итгэл үнэмшилтэй яваа. Тэр нь том тойргоос сонгогдсон парламентын гишүүд дов, жалганы асуудал ярьдаггүй, улс орны хэмжээнд, олон нийтийн эрх ашигт нийцсэн асуудлыг илүү ярьдаг болно л гэж харж байгаа.

-Улстөрчдийн хувьд фракцлах их дуртай хүмүүс. Тэр утгаараа уг хэв маягаар сонгууль явууллаа гэхэд үр дүнд нь бүрэлдсэн парламент бүс бүсээрээ фракц үүсгээд төрийн ажлыг гацаах эрсдэлтэй юу?

-Тийм үзэгдэл гарахгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Бүсийн фракц гэдэг зүйл яагаад ч гарах боломжгүй байх. Одоо нэг аймгаас сонгогдсон гурван гишүүн хоорондоо нэгдэж чаддаг бил үү. Нэгдээд тухайн аймаг, тойргийнхоо асуудлыг шийддэг нь цөөхөн байна. Тиймээс үүнийг зогсоож нийтээрээ нэг зүйлийн төлөө буюу улс орны хөгжлийн төлөө хардаг болгоход энэ хэв маяг чухал л гэж ойлгож байгаа. Цаашид энэ тогтолцоогоор явбал УИХ-ын гишүүн жалга дов ярьдаггүй болно. Сум, аймаг, хороо, дүүрэг ярихгүй. Харин бүс л ярьдаг болно. Монгол Улсын хувьд бүс нутгийн хөгжил хамгийн чухал байгаа шүү дээ.

-Сул тал танд харагдаж байна уу?

-Мэр сэр сул тал байна гэж олон нийт шүүмжилж байгаа. Тэр нь бие даагч яах юм бэ гэж. Энэ том тойрогт бие даагч гарч ирэх боломжгүй юм биш үү гэж байгаа. Би хувьдаа үүнийг харин ч том боломж гэж ойлгож байгаа. Бие даагч гарч ирэх боломжтой. Тухайн бүсдээ нэр хүндтэй хүн бие даагаад гараад ирэхгүй гэх газар үгүй. Тиймээс энэ нь тийм ч сул тал болохгүй болов уу. Гол нь улс орны хөгжил хэлэлцдэг парламенттай болох нь бидний чухал давуу тал болно.

-Бүлэг дээр шатахууны асуудлаар салбарын сайдын мэдээллийг сонссон. Яг одоо гараад харвал нөхцөл байдал тун хүнд байна. Үүнийг яаралтай шийдэхийг иргэд шаардаж байгаа. Бүлгийн даргын хувьд уг асуудлын шийдлийг болоод шалтгааныг нь юу гэж харж байгаа вэ?

-Хэвийн болно гэдгийг салбарын сайд Ж.Ганбаатар байнга л мэдээлэл өгч байгаа. Гол асуудал байна. Шатахуун дээр гэж яривал өнгөрсөн ес, 10 дугаар сард нэлээд хязгаарлалт хийгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор Монгол Улс шатахууны нөөцөө үндсэндээ шавхчихсан. Одоо шавхчихсан нөөцөө буцаагаад бүрдүүлж гүйцэж чадахгүй байгаатай холбоотой л хүндрэлүүд гарч байх шиг байна. ОХУ-ын хувьд шатахууныхаа хэмжээг бууруулаад байгаа зүйл огт байхгүй. Хоёрдугаарт, манай дотоод хэрэглээ маш их хэмжээгээр огцом өсч байна. Сард 90 мянган тонн түлш хэрэглэдэг байснаа 140 мянган тонныг хэрэглэж байна. Энэ бол эдийн засаг өссөн, эскпорт нэмэгдсэнтэй холбоотой хэрэглээний өсөлтүүд гэж ойлгох хэрэгтэй. Бид өмнө нь 30-40 сая тонн нүүрс гаргачихлаа гэхээр маш өндөр экспорт хийлээ гэж ойлгодог байсан. Харин одоо 70-80 сая тонн нүүрс экспортлох урьдчилсан гүйцэтгэл харагдаж байна. Хоёр дахин нэмэгдчихсэн гэсэн үг. Тэгэхээр экспорт, эдийн засгийн өсөлтөө дагаад шатахуун түлшний хэрэглээ нэмэгдчихэж байгаа юм. Үүнээс болоод л нөөцөө шавхчихаж байна гэсэн үг. Уул уурхайн яамнаас энэ оноос өмнө АИ-92 бензиний нийлүүлэлт, борлуулалт хэвийн түвшиндээ орно гэсэн мэдээллийг өгч байгаа. ОХУ-тай манай улсын Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга холбогдох сайд, дарга нь байнгын холбоо харилцаатай байна.

-Ер нь ингэж гаднын улс орныг царайчилж суухаар өөрсдөө дотооддоо энэ асуудлаа шийдэх боломжийг УИХ-ын түвшиндээ хэлэлцэхгүй юм уу. Нефтийн үйлдвэр барина гэж олон жил ярилаа шүү дээ. Энэ асуудал жишээ нь ямар түвшинд яваа юм бэ?

-Монгол Улс нефтийн үйлдвэртэй болох том зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байгаа. Энэ чиглэлд бид Энэтхэг улстай хамтарч уг том төслийг хэрэгжүүлж байна. Ямартай ч нефтийн үйлдвэрийг бид барьж байгаа. Ковидын болоод хил хаалттай нөхцөл шалтгаанаас үүдээд тус төслийн ажил саатсан нь үнэн. Угтаа 2024 онд нефтийн үйлдвэрийг ашиглалтад хүлээлгэн өгөхөөр төлөвлөж байсан.

-Тэгвэл хэзээ яг ашиглалтад орох юм бэ?

-Уул уурхайн яамнаас нефтийн үйлдвэр 2025 оны сүүлээр ашиглалтад орно гэсэн мэдээллийг өгч байгаа. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орвол Монгол Улс дотоодынхоо түлш, шатахууны тодорхой хэрэгцээг өөрсдөө хангадаг чиглэл рүүгээ явж байна. Нөгөөтэйгүүр манай иргэд шатахуун бензин хомсдоод ирэхээр ОХУ крантаа хаачихлаа гэж шүүмжилж байна. Угтаа ОХУ-ын талаас ямар ч асуудалгүй нийлүүлэлтээ хийж байгаа юм билээ. Тиймээс цаашид сошиалаар давлагаалж хэт нэг өнцгийг барьсан мэдээлэл түгээхгүй байх дээр анхаарах ёстой байх аа.

-Өнгөрсөн жилийн өдийд иргэд нүүрсний хулгайч нарыг зарлахыг шаардаж жагссан. Тухайн үед та бүлгийн даргын хувьд “Манай намд нүүрсний хулгайд нэр холбогдсон хүн алга байна” гэж хэлж байсан. Гэтэл өнөөдрийн нөхцөл байдлыг та харж байгаа байх. Тэр үед яагаад та ингэж хэлэв. Үнэхээр намынхандаа итгэж байв уу?

-Тэр ийм юм шүү. Яг үнэн бодит асуудлыг нь зарим хүмүүс ингээд гуйвуулчихдаг. Тэгэхээр тухайн үеийн нөхцөл байдлыг та эргээд нэг санаарай. Гадаа ард түмэн жагсчихсан хэн нь нүүрсний хулгайч вэ, Ерөнхий сайд хэний нэрийг зарлах бол, аль намаас нь нүүрсний хулгайч гарч ирэх вэ гэдэг дээр төвлөрчихсөн, хүлээчихсэн үе байсан шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл нүүрсний хулгайч нарыг зарла гэж шаардсан. Иргэдэд нэр гарч ирэх нь чухал байсан. Тэр үед надаас танай бүлгийн гишүүдээс нүүрсний хулгайтай холбогдсон гишүүд байхгүй юм уу гэж олон хүн асууж байсан. Тэгэхээр нь тэр үед “Өнөөдрийн тухайд манай намын бүлгээс энэ хэрэгт нэр холбогдсон хүн гарч ирээгүй байна” гэдэг тайлбарыг л өгч байсан. Түүнээс биш манайд ер нь нүүрсний хулгайч байхгүй шүү гэж хэлээгүй шүү дээ. Тэр өдөр, тэр мөчид л манайд хулгайтай холбогдсон улстөрч байгаагүй. Би байгаагүй зүйлийг байгаа, байж магадгүй гэж хэлж болохгүй биз дээ. Гэтэл үүнийг Д.Тогтохсүрэн ёстой нам дотор нь хулгайч байхгүй гэж хэлж байсан. Ингэж нэгнийгээ өмөөрдөг гэх мэтээр гүтгэсэн, дайрсан л даа. Тэгэхээр асуудал, он цагаа зөв ойлгож байж бусад руу дайрах хэрэгтэй.

-Нүүрсний хулгайтай нэр холбогдсон МАН-ын гишүүдээ та бүхэн 2024 оны сонгуулиар дахиад гаргаж ирэхгүй биз дээ…?

-Тухайн хүнийг нэр дэвшүүлэх эсэхийг бүлэг ч юм уу, би мэдэх асуудал биш. Намын удирдлагуудын түвшинд яригдах асуудал байх. Мэдээж нэр цэвэр хүмүүсээ л нам дэвшүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Нүүрсний сонсгол ид үргэлжилж байна. Сонин, содон хүмүүсийн нэр ч гарч ирж байх шиг. Зарим хүмүүс ямар учраас очиж байгаагаа ч мэдэхгүй гэж байна. Энэ асуудалд таны нэр ч холбоотой гэх мэдээллийг цахим сүлжээнд нийтлэх болж. Та нүүрсний хулгайтай ямар нэгэн байдлаар холбоотой юм уу?

-Сүүлийн үед их амар юм болж байна. Юм л болбол миний нэрийг хаа хамаагүй хэрэгт гутгах ажил идэвхтэй өрнөж байна. Тэр дундаа нэр, зүсээ нуусан фэйсбүүк хуудас болон пэйжүүдээр миний нэр төрд халдсан үйлдлүүдийг их хийх болж. Тухайлбал, Чалкогийн машин дунд Д.Тогтохсүрэнгийн машин давхар явдаг гэсэн зүйлийг гаргаж ирсэн байна лээ. Мөн Өвөрхангай аймагт болсон хэрэг төвөг, янз бүрийн доголдолтой зүйлд л би буруутан, би хамаарал бүхий этгээд болчихсон явдаг. Ёстой нөгөө муу л бол хойд талын хар овоохой гэдэг шиг. Мэдээж улс төрийн сонирхол цаана нь явагдаж байгаа. Гэхдээ юм гэдэг хэмжээ хязгаартай. Ганц нэг гүтгэлэг, доромжлолыг тэвчиж болно. Түүнээс ихэдвэл энэ нь хууль зөрчсөн хүнд гэмт хэрэг болж хувирна. Тиймээс зарим нэг улаан цагаан гүтгэж, доромжилж байгаа этгээдүүдийг би холбогдох хууль цагдаагийн байгууллагад нь өгнө гэж бодож байгаа. Нүүрсний хэргийн тухайд гэвэл миний нэр битгий хэл сүүдэр ч энэ хэрэгтэй огт хамаагүй. Надад нүүрс болон бусад байдлаар ашиг орлого олъё гэсэн санаа зорилго байх битгий хэл тийм бодол ч толгойд орж ирэхгүй. Би ийм л хүн. Намайг мэдэх хүмүүс олон. Нуулгүй хэлэхэд ЖДҮ, сангуудийн зээл, Хөгжлийн банк, нүүрсний хулгай зэрэг янз бүрийн асуудалд нэр холбогдоогүй гишүүд цөөхөн байх. Түүний нэг нь би. Харин сүүлийн үед Өвөрхангайтай холбоотой асуудал болгоны ард миний нэрийг оруулж байна. Энэ бол улс төрийн цэвэр явуулга. Өөрөөр хэлбэл миний өрсөлдөгчдийн хийж байгаа ажил гэдгийг би тодорхой хэлье.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

“Гал сөнөөгчийн хүчилтөрөгчийн баллоны цэнэг дууссанаас амиа алдсан байх магадлалтай” DNN.mn

Нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн III хорооны нутаг дэвсгэрт орон сууцны барилгад өнгөрсөн даваа гаригт гал гарч, долоон хүн амь насаа алдсан харамсалтай хэрэг гарав. Тэдний дунд бага насны хүүхдүүд болон онцгой байдлын аврагч байсан юм. Гал түймрийн дуудлагаар Хан-Уул дүүргийн Онцгой байдлын хэлтсийн Гал түймэр унтраах, аврах 14 дүгээр анги, нэмэлтээр Чингэлтэй дүүргийн Онцгой байдлын хэлтсийн Гал түймэр унтраах, аврах 10 дугаар ангийн нэгдүгээр тасаг тус тус ажиллаж, иргэдийг аврах ажлыг зохион байгуулсан юм.

Албан үүргээ гүйцэтгэж яваад амиа алдсан гал сөнөөгч нь Гал түймэр унтраах аврах 14 дүгээр ангийн салааны захирагч, дэслэгч 27 настай Э байв. Гал сөнөөгч амиа алдсан талаар ОБЕГ- ын дарга, хошууч генерал Г.Ариунбуян өчигдөр олон нийтэд мэдээлэл өгөхдөө “Гал сөнөөгч ажиллагааны явцад тактикийн ямар нэг алдаа гаргаагүй. Тухайн орон сууц хоёр орцтой. Нийт 100 гаруй айл амьдардаг. Цагдаагийн байгууллага, шинжээчид гацуур модны гэрлэн чимэглэлээс үүдэн гал гарсан байж болзошгүй гэсэн урьдчилсан дүгнэлт гаргасан. Тухайн байранд амьдарч байсан гэрийн эзний яриагаар бол тухайн үед гацуур мод шатаж, маш их утаа гарч байсан учраас өөрийн эрхгүй гарсан гэх тайлбарыг өгсөн байсан.

Гал сөнөөгчид хувцас хэрэглэл, тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангагдсан. Манай алба хаагч иргэдийн аюулгүй байдлыг хангаж, утаажилтын бүсээс гаргаж байх явцдаа угаартаж, ухаан алдсан. Эмнэлгийн байгууллагад хүргэгдсэн ч харамсалтайгаар амиа алдсан. Амиа алдсан алба хаагч маань удам дамжсан аврагч. Энэ жил БНСУ-д гал сөнөөгчийн сургууль төгсөөд ирсэн залуухан боловсон хүчин байсан. Холбогдох хуулийн дагуу мөнгөн тэтгэмж болон амь насны даатгалын мөнгийг нь олгоно” гэсэн юм. Гадаад улсад мэргэжил дээшлүүлсэн, мэргэжлийн гал сөнөөгч яагаад амиа алдав гэдэг асуулт олон нийтийн дунд байгаа юм.

Энэ талаар талийгаачтай хамт ажиллаж байсан онцгой байдлын алба хаагчтай ярилцлаа. Тэрбээр нэрээ нууцлахыг хүссэн юм.

-Гал сөнөөгч албан үүргээ гүйцэтгэж байгаад амиа алдсан харамсалтай явдал боллоо. Баг, хамгаалалтын хувцас бүрэн байсан уу гэх зэргээр олон асуудал хөндөгдөж байна л даа. Та энэ албанд ажиллаж байсан хүний хувьд энэ талаар үнэн бодит байдлыг хэлж болох уу?

-Баг бол хүн бүрд байгаа. Дэлхийн стандартын багийг оруулж ирж ашигладаг шүү дээ. Яахав, хүчилтөрөгчийн баллоны цэнэг ямар байсан бэ гэдэг асуудал яригдах байх.

-Хүчилтөрөгч дутагдсан гэж үү?

-Баллонтой хүчилтөрөгч нь дууссан болов уу. Тухайн алба хаагч тооцооллоо буруу хийгээд ажилласан байх магадлалтай. Би тэдэн минут яваад тэд дээр гарах ёстой гэсэн тооцооллоо буруу хийсэн байх боломжтой. Салааны захирагч хүн уг нь өөрөө хүмүүсийнхээ тооцооллыг хийгээд орох үүрэгтэй шүү дээ.

-Саяхан БНСУ-д мэргэжил дээшлүүлсэн гэсэн. Илүү мэргэшсэн байх боломжтой хүн ийм зүйл дээр алдана гэж үү?

-Олон зүйлээс шалтгаална. Залуу хүн учраас ийм аваар осол дээр гардаж ажиллаж байгаагүй байж магадгүй.

-Хүчилтөрөгчийн баллонтой үед хэр хугацаанд ажиллах боломжтой байдаг юм бол?

-40-50 минут амьсгалах боломжтой. 50 минут ажиллаад өөрөө гараад дахиад цэнэглэх ёстой.

-Хүчилтөрөгч дуусахаас өөр шалтгаан байж болох уу. Баг хамгаалалтгүй болох ч юм уу?

-Хүнээ хайж яваад өндөр даралтын хоолойгоо хэрчих ч юм уу, түүнийгээ алдсаныг мэдэхгүй явсан байж болно.

-Таныхаар энэ хэрэг юунаас үүдэлтэй гэж харж байна?

-Талийгаач ганцаараа явчихсан нөхцөл байдал харагдсан. Багийн ажиллагаа явагдаагүй. Гал сөнөөгчидтэйгөө хамт явж байх ёстой. Тэгээд баллоных нь цэнэг хугацаа дууссаныг анзаараагүй байх магадлалтай.

-Талийгаач тантай хамт ажиллаж байсан гэсэн. Зан байдал, ажил үүргийн хувьд ямар хүн байв?

-Илүү байлгүй яахав. Өөрийнхөөрөө ажилладаг. Үүнийг суръя мэдье, хөгжье дэвшье гэдэг эрмэлзэлтэй сайхан залуу байсан. Гал сөнөөгчөөс эхлээд л дээшээ дэвшиж ирсэн.

-Энэ гал дээр гал сөнөөгч, бага насны хүүхдүүд гээд амиа алдсан хүмүүсийн хувьд маш харамсалтай. Дахиж ийм гэнэтийн осол гаргахгүйн тулд аль аль талдаа анхаарах ёстой болчихлоо?

-Маш харамсалтай. Объектын гал түймэр дээр гал сөнөөгч амиа алдсан тохиолдол анхных. Ой хээрийн түймэр дээр амиа алдаж байсан тохиолдол олон. “Ми-8”-аас эхлээд бий.

Ер нь цэцэрлэг, сургуулийн наснаас хичээлийн хөтөлбөрт галын аюулгүй байдлаас хамгаалах талаар хичээл орох хэрэгтэй. Дээр нь аваарын дохио байр болгонд байх ёстой. Дуугарсан тохиолдолд тэнд байгаа хүмүүс бүгд гарах ёстой. Иргэд өөрсдийнхөө амийг өөрсдөө хамгаалах үүрэгтэй. Гал сөнөөгчид очихоос өмнө хамгаалах ёстой гэсэн үг. Усан аваарын дохио дугарангуут усан бойлуур нээгдэж тодорхой хэмжээний гал унтраах ёстой байдаг. Гэтэл байруудад аль аль нь байдаггүй. Нэр төдий нэг юм тавьчихдаг, тэр нь ажилладаггүй.

-Хүмүүс галын аюулаас хамгаалах мэдлэгтэй болох гэдэг чухал шүү?

-Соёлтой орнуудад дохио дуугарангуут шууд гарцгаадаг шүү дээ. Манайх харин хэвшээгүй. Дохиолол дуугараад аюул болж байхад гэр орондоо амраад хэвтэж байдаг хүмүүс бий. Тэднийг аврагчид очиж босгоно, гаргана гэдэг хүндрэл учирдаг.

Гал бол секунд милээр хэмжигдэнэ. Нэг тоолоход л нэг куб метр гээд явчихдаг. Таван ханатай гэр гэхэд зуны улиралд гуравхан минутад нурам болчихдог. Өнөөдрийн байшин барилгын материал юу билээ. Дандаа шатах материалаар хийгдсэн. Тиймээс гал бүр хурдан тархана гэсэн үг.

-Онцгой байдлын байгууллагад хөрөнгө оруулалт хангалттай байдаг юм уу. Гал сөнөөгчдийн хувцас хэрэглэл, баг бүрэн бус, хангалтгүй гэсэн шүүмжлэл их байдаг?

-2003 оноос хойш тендер явагдаад бүх анги хэлтсийн машин төхөөрөмж шинэчлэгдсэн. Машинууд багтайгаа, хүчилтөрөгчтэйгөө, хүчилтөрөгч цэнэглэх аппараттай хамт ирдэг. Дуусангуут өөрсдөө цэнэглэх ёстой. Аврагчид өглөө ажилд гарахдаа өөрийн багаа үзэж шалгадаг. Байнга сургуулилалт хийдэг. Хувцас хэрэглэл, макс зэргээ өөртөө тааруулж өмсөх ёстой шүү дээ. Тэгж байж аюулгүй аврах ажиллагаа явуулна.

Б.ЭНХЗАЯА