Category: нүүр-хуудасны-онцлох

ШИНЭН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Мөнхжаргалаас сонгуулийн бүсчилсэн тойргийн талаар тодрууллаа.

-Сонгуулийн тойргийг өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-аас бүсчилсэн томсгосон байдлаар баталлаа. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтай уялдуулж энэхүү тойргийг тогтоосон гэж уг нь мэдэгдсэн. Энэ асуудал эхэндээ бүсчилсэн, төсөв хуваарилалт, орон нутгийн хөгжил гэж хэлсэн. Гэвч яг ийм зүйл байсангүй ээ. Эрх барьж байгаа нам, одоо Их хуралд байгаа 76 гишүүний нэр хүнд унасантай холбоотойгоор өөрсдийгөө дахин сонгуулах зүйлийг хийлээ. Нэг үгээр ард түмэн Их хурлыг сонгох бус өөрсдийгөө сонгуулах хуулийг баталлаа гэж харж байна. Энэ бүхнийг тодорхой жишээнүүдээс харж болно. Өөрсдөө бүсчилсэн хөгжил гэж ярьсан хэрнээ, хууль батлахдаа өөр зүйл хийсэн байна. Тухайлбал, БаянӨлгий аймгийн асуудал байна.

-Баян-Өлгий аймгийг тусдаа тойрог болгосон асуудалд нийгэм хоёр талтай хандаж байна?

-Уг нь Баян-Өлгий аймгийг баруун таван аймгийн нэг гэдгээр нь авч үзэх ёстой. Увс, Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан зэрэг аймгууд нэг бүс болох ёстой юм.

Гэтэл МАН Баян-Өлгий аймгаас дангаараа сонгогддог, илүү дэмжлэг авдаг гэдэг үндэслэлээр тус аймгийг тусдаа нэг тойрог болгосон. Энэ чинь бүсчилсэн хөгжлийнх нь үзэл баримтлал мөн юм уу. Эсвэл Монгол Улсын тусдаа нэг бүс нь Баян-Өлгий гэж хэлээд байгаа юм уу. Үүн дээр УИХын дарга Г.Занданшатар даргын хэлж байгаа, хийж байгаа хоёр нь зөрөөд байна. Хоёрдугаарт, дээр миний хэлсэн аймгуудын дөрвийг нь нэг тойрог болгосон. Өөрөөр хэлбэл үүнээс үүдэн МАНАН чинь дахин Их хуралд орж ирэх магадлалыг ихэсгэж байна. Мөн говийн бүсийн аймгуудад ч гэсэн одоо ямар ч нэр нүүргүй болсон нөхөд дахин сонгогдохын тулд ийм байдлыг зурагласан. Монголын баялгаар баяжсан Б.Дэлгэрсайхан, Сү.Батболд, “Ажнай” гэгддэг Д.Бат-Эрдэнэ нарын хүмүүст говийн бүсийг өгсөн.

-Бүсчилсэн тойргийн мандатын хувьд та юу хэлэх вэ?

-Мандатынхаа тоо, хэмжээг хуваарилахдаа маш их алдаа гаргасан. Тухайлбал, хотын дүүргүүдийг аваад үзье. Уг нь хот чинь бүсчилсэн хөгжил гээд яриад байдаг. Гэтэл заримыг нь нэгтгээд, заримыг нь үл ойлгогдох байдалд үлдээчихсэн. Баянзүрх дүүрэг гэхэд л 300 мянга гаруй сонгогчтой хэрнээ 3-4 мандат л өгдөг. Уг нь бол 5-6 мандат өгөх ёстой тойрог. Гэвч эрх баригчид тус дүүрэгт муу ажилласан, сонгогдох магадлал муу учраас ингэж хандаж байгаа юм. Харин эсрэгээрээ 200 гаруй мянган сонгогчтой Сонгинохайрхан дүүрэгт МАН байнга сонгогдож байсан учраас таван мандат өгчихсөн. Өөрөөр хэлбэл, өөрсдийнхөө сонгогдох магадлалтай газарт олон мандат өгч, ард түмний сонгох эрх, төлөөллийн зарчим зэргийг уландаа гишгэж байна. Мөн Чингэлтэй, Сүхбаатар гэсэн хоёр дүүргийг МАН-ын нэр хүнд муу гэсэн шалтгаанаар нэгтгэж таван мандаттай болгосон. Уг нь тус бүр нь 100 гаруй мянган сонгогчтой, гурав хүртэлх мандаттай том дүүрэг шүү дээ. Ингээд эрх баригчид нэг мандатыг нь хулгайлчихаж байгаа юм.

-Алслагдсан дүүргүүдийн хувьд асуудал ямар байна вэ?

-Налайх, Багахангай, Багануурыг С.Амарсайхан нарын хүмүүс тусад нь нэг тойрог болгоод өмчлөөд авчихаж байгаа юм. Ийм улстөрчид өөрийн тойргоо зурдаг тогтолцоог эрх баригчид хийчихлээ. Биднийг нүүрсний хулгай ярьж, сошиалд тэмцэлдэж байх хооронд тэд ард түмний төр барих эрхийг хуулийн аргаар энэ бүхнийг хулгайлсан гэж харж байна. Ард түмний зарим нь ойлгох манатай л амьдарч байна шүү дээ. Тийм учраас бүсчилсэн томсгосон тойрог бол төрийн эрхийг авах гэсэн хуулийн хулгай гэж харж байгаа.

-Бүсчилсэн тойрог нь тэгвэл хэнд ашигтай юм бэ?

-Шинэ, залуу улстөрчдөд маш халгаатай зүйл. Урьд нь сайд, Их хурлын гишүүн хийж байсан, эсхүл олигарх хүмүүст л ашигтай. Нэг үгээр бол МАНАН-ын хүмүүс ирэх дөрвөн жилд төрийн эрх барих хуулиа Нүүрсний хулгайн асуудлын ард чимээгүйхэн баталчихсан. Гэтэл үүнийг эсэргүүцэх ёстой сөрөг хүчин болсон АН-ын дарга нь өөрөө жагсаалтаар сонгогдчихвол бусад нь хамаагүй гэсэн байдлаар асуудалд хандаж байгаад харамсаж байна. Их хуралд суудалгүй намуудаас санал, хүсэлтийг нь асуулгүйгээр ийм тойргийн системийг зурцгаасан. Тийм болохоор ирэх оны сонгуульд ард түмэн маань ухаантай, эв нэгдэлтэй, хэрсүү байхгүй бол хуулийн аргаар та бидний саналыг хулгайлахаар хуулиа баталсан. Өнгөрсөн сонгуулиар нийт сонгогчдын 40 орчим хувийн санал авсан МАН УИХ-д дийлэнх олонх болсон. Тэгвэл одоогийн энэ зураглалаас нь харвал нийт сонгогчийн 30 хувийн дэмжлэг авахад л төрийн эрхийг барих хуулийн хулгайг хийчихсэн гэж хардаж дүгнэхээр байна.

ЦЕГ-ын Экологийн цагдаагийн албаны дарга, Цагдаагийн хурандаа М.Батсайхантай ярилцлаа.

-Экологийн цагдаагийн алба бол хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх гол чиг үүрэгтэй байгууллага. Энэ онд энэ төрлийн гэмт хэрэг, зөрчлийн нөхцөл байдал ямар байв?

-Улсын хэмжээнд 2023 оны эхний 11 сарын байдлаар хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжтэй 2121 гомдол, мэдээлэл бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 0.2 хувиар, гэмт хэрэг 448 бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 89 хэргээр буюу 16.6 хувиар буурсан. Хэргийн илрүүлэлт 71.5 хувьтай байгаа нь өмнөх оны мөн үеэс 24.1 хувиар өссөн эерэг үзүүлэлттэй байна.

-Хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх ажилд шинээр нэвтрүүлсэн ажил, шинэ санал санаачилгын талаар?

-Эрүүгийн хуулийн 24.2, 24.6-д заасан гэмт хэргийн нөхцөл байдлын сүүлийн найман жилийн статистик тоо мэдээг үндэслэн “ArcGis” программ дээр орон зайн дүн шинжилгээ хийж зураглал, тоон мэдээллийг “Систем динамик”-ийн загварт оруулсан. Ингээд судалгаа гаргаж, үйл ажиллагаанд ашигласнаас гадна Газрын харилцаа, Геодези зураг зүйн газраас Баян-Өлгий, Булган, Дархан, Говь-Алтай, Ховд, Сэлэнгэ, Төв, Завхан зэрэг найман аймгийн 513,604.9 км2 талбай нутаг дэвсгэрийг хамарсан “6 терабайт”-ын багтаамжтай, 3-5 метрийн нягтралтай Сансрын хиймэл дагуулын архивын мэдээллийн санг авч, мөрдөн шалгах ажиллагаанд ашиглан ажилласнаар тодорхой үр дүн гаргаж чадлаа. Түүнээс гадна Лондоны Амьтан судлалын нийгэмлэгтэй хамтран “Монголын Экологийн цагдаа дэлхийн жишгээр ажиллаж нутгийн иргэдтэй түншлэх нь” сэдэвт төслийн хүрээнд “Смарт эргүүл” хяналтын системийг эргүүл, хяналт шалгалтын үйл ажиллагаанд туршилтын журмаар нэвтрүүлж ашигласнаар хууль бус ан амьтан худалдан борлуулсан,мод бэлтгэж тээвэрлэсэн, ан агнасан зэрэг нийт 17 гэмт хэрэг, зөрчлийг илрүүлж, тээврийн хэрэгсэлд ачигдсан болон задгай талбайд хураасан мод, модон материалын эзлэхүүний хэмжээг интернэт, гар утасны сүлжээ хамаарахгүй тодорхойлдог “Wood watcher” программыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлснээр хууль бусаар мод бэлтгэх гэмт хэргийн илрүүлэлт нэмэгдсэн.

-Танайх бас агаарын чанар дээр хяналт тавьдаг байх аа?

-Агаарын чанарыг сайжруулах бүсэд хяналт тавих шалган нэвтрүүлэх найман хяналтын цэг болон баталгаат бусын чиглэлд давхардсан тоогоор 24 цагаар 1820 алба хаагч 43680 хүн/цагийн үүрэг гүйцэтгэж, 1065 айл өрх, аж ахуй нэгжийн галлагаанд тогтмол хяналт шалгалт хийж ажилласан байгаа. Ингэснээр Цагдаагийн байгууллагын тусгай дугаарт угаарын хийн хордлоготой холбоотой 393 дуудлага бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс хувиар буурсан.

-Орон нутагт шахмал түлш тээвэрлэж худалдан борлуулснаас угаарын хийн хордлого гарсан тохиолдол сая бүртгэгдсэн. Энэ чиглэлд анхаарч ажиллав уу?

-Шалган нэвтрүүлэх цэгийн болон агаарын чанарыг сайжруулах бүсийн эргүүл, хяналт шалгалтаар гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжтэй 2853 үйлдлийг илрүүлж, үндсэн чиг үүргийн хүрээнд агаарын чанарын бүсээс гадагш сайжруулсан шахмал түлшийг тээвэрлэсэн 25, зөвшөөрөлгүй түүхий нүүрс тээвэрлэсэн 18, түүхий нүүрс хэрэглэсэн гурав, зөвшөөрөлтэй аж ахуй нэгж түүхий нүүрс хэрэглэхдээ шүүлтүүр ажиллуулаагүй хоёр, нийт 48 зөрчлийг илрүүлсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 7.7 хувиар буурсан.

Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо, Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын албаны инженерийн байгууламжийн хэлтэс, Нийслэлийн агаар орчны бохирдолтой тэмцэх газар, Хэсэгчилсэн инженерийн хангамжийн удирдах газартай хамтран дулаан үйлдвэрлэх, түгээх, хангах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч 68 аж ахуйн нэгж, байгууллагын 417 зуухны үйл ажиллагаанд хяналт тавьж үнс баригч төхөөрөмж суурилуулаагүй 25, үнс болон нүүрсийг ил задгай хадгалан ашиглаж байгаа 54, утааны хийн мэдрэгч /сенсор/ суурилуулаагүй 102 халаалтын зуух ажиллаж байсныг илрүүлж, Нийслэлийн агаар орчны бохирдолтой тэмцэх газарт шилжүүлсэн зэрэг ажлыг төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэдийн дэмжлэгтэй зохион байгуулаад байна.

-Байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн тухай асуудал ихээр хөндөгддөг. Компани аж ахуйн нэгжүүд нөхөн сэргээлээ гэдэг ч шаардлага хангадаггүй. Зарим нь бүр ажилладаггүй. Ийм нөхцөл байдал байна уу?

-Манай байгууллагын хувьд онцлон нэг ажил бол Монгол Улсын шадар сайд, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн сайд, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нарын 2020 оны 167, А/698, А/336, А/242 дугаартай хамтарсан тушаалаар “Нөхөн сэргээлт 2024” нэгдсэн арга хэмжээг дөрвөн жилийн хугацаатай зохион байгуулах үүрэг бүхий ажлын хэсгээс өнгөрсөн онуудад улсын хэмжээнд уул уурхайн олборлолт, ашиглалтын улмаас эвдэгдсэн 30.0 гаруй мянган га талбайг тогтоож, нөхөн сэргээлт хийх зайлшгүй шаардлагатай тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс үйл ажиллагаа явуулаад орхиж явсан 4398.7 га, бичил уурхайн олборлолтын улмаас эвдэгдсэн 1077.32 га, хууль бус гар аргаар ашигт малтмал олборлосны улмаас эвдэгдсэн 1687.8 га, бусад байдлаар эвдэгдсэн 836.1 га, нийт 8000 га талбайд нөхөн сэргээлт хийх зорилт тавьж ажилласан.

Дээрх арга хэмжээний хүрээнд Нөхөн сэргээлт хийж гүйцэтгээгүй тусгай зөвшөөрөлтэй 81 аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг шалгаж, экологи эдийн засагт 11.2 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан болохыг тогтоон, долоон хэргийг шүүхээр шийдвэрлүүлэн нийт 8.7 тэрбум төгрөгийн хохирлыг нөхөн төлүүлж, 2021 онд 2802.4 га, 2022 онд 2962.97 га, 2023 онд 3965.63 га, нийт 9731 га талбайд биологийн болон техникийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг тус тус хийж гүйцэтгүүлээд байна.

-Цаашид Экологийн цагдаагийн алба 2024 онд юуг анхаарч ажиллах вэ, ямар ажил арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна вэ?

-Нөхөн сэргээлт-2024” нэгдсэн арга хэмжээний хүрээнд уул, уурхайн олборлолтын үйл ажиллагааны улмаас эвдэгдэж орхигдсон талбайд нөхөн сэргээлтийн ажлыг үе шаттай зохион байгуулахаар төлөвлөсөн. Нэгд, Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар өрнүүлж буй “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Цагдаа, дотоодын цэргийн анги, байгууллагын хэмжээнд мод тарьж, ойн санг бүрдүүлэх ажлыг зохион байгуулах. Хоёрт, хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэргийг илрүүлэхэд орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологи инновацийг нэвтрүүлэн, хиймэл оюун ухаанд суурилсан дүн шинжилгээний аргыг үйл ажиллагаандаа ашиглахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

-Иргэд олон нийтэд экологийн боловсрол олгох, гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажил энэ салбарт маш чухал гэгддэг?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр “Орчны бохирдлыг бууруулъя”, “Сэргийлье”, “Байгалиа хамгаалъя-Хүн бүр байгаль хамгаалагч”, “Намрын мод тарилт”, “Хариуцлагатай аялал”, “Зэрлэг амьтдаа хамгаалъя” мэдээлэл сурталчилгаа, нөлөөллийн ажлуудыг шат дараалан зохион байгуулж байна.

Өсвөр үеийн экологийн боловсролыг дээшлүүлж, бусдад нөлөөлөгч байх сэтгэлгээг бий болгох, эх дэлхийгээ хайрлах, байгальд ээлтэй хандлага зөв, дадлыг төлөвшүүлэх зорилгоор нийслэлд 245 сургуулийн 4200, орон нутгийн хэмжээнд 529 сургуулийн 4852 буюу улсын хэмжээнд нийт 794 сургуулийн 9052 сурагчийн дунд “Эко бүлгэм” байгуулж, нийт 112 удаагийн сургалт зохион байгуулж, байгаль, эх дэлхийн талаар асуулт хариултын тэмцээн 35, гар зургийн уралдаан 36, эссэ бичлэгийн уралдаан 32 зохион байгуулж, үйл ажиллагааг сурталчлан ажилласан. Монгол Улсын их сургуулийн Экологийн боловсролын төв, Ханс Зайделийн сантай хамтран “Өсвөр үеийнхэн-Байгаль орчин ба хууль-II” төслийн хүрээнд Нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулиудын 6-9 дүгээр ангийн сурагчдад “Хууль бусаар ан агнах” гэмт хэргийн талаар сургалтыг 4200 сурагчдад зохион байгуулсан зэрэг олон ажил бий.

-Албан хаагчид өөрсдөө хэрхэн боловсорч байдаг юм бол?

-Экологийн цагдаагийн албанаас алба хаагчдынхаа мэдлэг боловсрол, ур чадварыг дээшлүүлэх зорилгоор 63 удаагийн сургалт зохион байгуулан давхардсан тоогоор 6310 хаагчийг хамруулан, шинээр долоон сургагч багш бэлтгэсэн. Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 2023 оны А/345 тушаалаар батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чиг үүрэг бүхий Төв, орон нутгийн экологийн асуудал хариуцсан алба хаагчдын мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх сургалт зөвлөгөөнийг зохион байгуулж, нийт 131 алба хаагчид багц сургалтын гэрчилгээ гардуулан өгсөн.

Дотоод хэргийн их сургуулийн магистрын хөтөлбөрт 3, бакалаврын эчнээ 3, 4, 5 жилийн хөтөлбөрт дөрвөн алба хаагчийг тус тус хамруулж, сурах нөхцөл боломжоор хангаж, бүгд найрамдах Филиппин Улсад зохион байгуулагдсан гадаад хэлний сургалтад дөрвөн алба хаагч хоёр сарын хугацаанд хамрагдаж, Англи хэлний мэдлэгээ дээшлүүлсэн. “Хүн бүр байгаль хамгаалагч” гэдгийг иргэн бүр ухамсарлаж, ирээдүй хойч үедээ байгаль дэлхийгээ илүү сайхнаар үлдээхийн төлөө хамтран ажиллацгаая” гэж уриалж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Мал аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Г.Наранчулуунаас өвөлжилтийн нөхцөл байдлын талаар тодрууллаа.

-Улсын хэмжээнд өвөлжилтийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Одоогийн байдлаар нийт нутгийн 80 гаруй хувь нь цастай. Эрсдэлийн үнэлгээгээр бол 90 орчим хувь нь өндөр эрсдэлтэй байна гэсэн дүн мэдээ гарсан. Өнөөдрийн байдлаар 88 сум зудын байдалтай байна.

-Зудтай, өндөр эрсдэлтэй газруудад ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Улсын онцгой комисс (УОК)-ын даргын тушаалаар Ажлын хэсэг байгуулагдсан. Үүнд Батлан хамгаалах яам, ХХААХҮЯ, Эрүүл мэндийн яам, Зам тээврийн яам, Гаалийн ерөнхий газар, Монголбанк зэрэг олон байгууллагууд орж байгаа. Нэгдүгээрт, малчдын гар дээр их хэмжээний мах байна. Түүнийг нь эргэлтэд оруулах, махны экспорт хийж байгаа компаниудад амьд мал худалдан авахад нь ямар дэмжлэгүүд үзүүлэх вэ гэдэг дээр ажиллаж байна.

-Өвс, тэжээлийн хувьд ямар байгаа вэ. Үнэ нь нэлээд өндөр боллоо гэж малчид ярьж байна?

-Өвс, тэжээлийн хангалт харьцангуй гайгүй байгаа. Энэ жил малчдын түвшинд өвс, тэжээлийн бэлтгэл 92 хувь, аймаг, сумын аюулгүйн нөөц 79 хувьтай хийгдсэн. Дорнод, Сүхбаатар аймгуудад бэлтгэгдсэн өвс нэлээд их хэмжээтэй байна. Мөн энэ жил газар тариалангийн салбарт ургац арвин байсан учраас 240 мянган тонн тэжээлийн ургамал хурааж авсан.

Гурилын үйлдвэрүүдээс гарах хивэг, улаанбуудайнаас тэжээл рүү шилжсэн буудай гээд аваад үзвэл 412 мянган тонн тэжээлийн нийлүүлэлт хийгдэж байгаа. Гол асуудал нь шатахуун, түлшний хомсдол болчихоод байгаа. Тийм учраас УОК-ын Шуурхай штаб дээр өвж тэжээл болон мал, мах тээвэрлэж байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд QR кодоор шатахуун, түлш нийлүүлэх ажлын бэлтгэл хангагдаж байна.

-Шатахуун, түлшний хомсдол аж ахуйн нэгжүүдээс гадна малчдын амьдралд ч хүнд тусаж байх шиг байна. Үүнээс болоод отор, нүүдэл хийх гэхээр чадахгүй байгаагаа учирлаж байгаа. Үүн дээр ямар нэгэн зохицуулалт хийх үү?

-Отор нүүдэл 10 дугаар сарын 20 гэхэд бүх гэрээгээ хийгээд, зохион байгуулагдаад дуусдаг. Харин энэ жил цас, зудтай байгаатай холбоотойгоор отор нүүдэл нэмэгдэх хандлагатай байна. Гэхдээ нийт нутгаар цасан бүрхүүлтэй байхад одоо отор хийгээд нэмэргүй гэдгийг малчдадаа хэлмээр байгаа юм. Өвс тэжээлээ боломжийнхоо хэрээр бэлдэж, сум, аймаг, орон нутгийнхаа удирдлагуудад хандаж захиалах, татаж авах ажлуудаа хангаад орон нутагтаа өвөлжсөн нь дээр болох шинжтэй байна. Яагаад гэхээр бүхий л нутгаар цас ихтэй байгаа. Хоёрдугаарт, очсон газраа улам хүндрүүлэх магадлал өндөр болчихоод байна. Тэгэхээр одоо отор нүүдэл хийх нь зөв гарц биш гэж харагдаж байгаа юм.

-Энэ сарын дундуур их хэмжээний цас орж, огцом хүйтэрлээ. Гэтэл он гараад, нэгдүгээр сард олон жилийн дунджаас дулаан байх цаг агаарын урьдчилсан мэдээ гарсан байна. Цаг агаараас болоод мөсөн бүрхүүл тогтож байгаа учраас эргээд хаваржилт хүндрэх асуудал гарах уу?

-Ер нь энэ жил нэг бол дулаараад, үгүй бол хүйтрээд байгаа. Цас их орсон ч эргэж хайлаад мөсөн бүрхүүл тогтож байна. Тиймээс одоогийн байдлаар мал бэлчээрт гарч чадахгүй, байран тэжээх маягтай байгаа учраас өвс, тэжээл их хэмжээгээр шаардагдаж байна. Малчид маань өнөөдрийн байдлаар бэлтгэсэн өвснийхөө 20-30 хувийг хэрэглэчихсэн. Тэгэхээр энэ хавар маш их зүтгүүлнэ гэдэг нь тодорхой. Тийм учраас малыг аль болох эдийн засгийн эргэлтэд оруулах талаас нь ажиллаж байна.

-Улсын хэмжээгээр энэ жил хэдий тооны мал өвөлжих тооцоо гарсан бэ?

-Өвөлжилтийн бэлтгэл ажил хангах хүрээнд 69 сая мал өвөлжинө гэсэн урьдчилсан дүн гарсан. Гэхдээ энэ жилийн нөхцөл байдлаас болоод нядалгаа нэлээд хийгдсэн. Мал тооллогын дүн, мэдээг маргааш/өнөөдөр/ Статистикийн үндэсний хорооноос зарлана. Үүгээр л нэг тоо гарна. Мэдээж 69 саяас бууж таарна байх.

-Малын зүй бус хорогдлын дүн мэдээ бий юу?

-Зүй бус хорогдол харьцангуй гайгүй байгаа. Өнгөрсөн 10 дугаар сард орсон цаснаар 1200 мал цасанд дарагдсан. Харин энэ жилийн хувьд нийтдээ дөрөв орчим сая мал хорогдсон гэсэн мэдээ бий.

УИХ гишүүн, Уул уурхайн сайд  асан Д.Ганхуягтай шатахууны асуудлаар ярилцлаа.

-Сүүлийн бараг хагас сар үргэлжилсэн шатахууны хомсдол одоо ч хэвийн горимдоо ороогүй байна. Та өмнө Уул уурхайн сайд байсан хүн. Тэр утгаараа бензин шатахууны асуудлыг бодлогын хувьд яаж зохицуулж байсан бэ?

-Ер нь ямарч асуудлыг  сэтгэл байвал зөв шийдэж болдог л доо. Дэлхий дээрх ихэнх орнууд нь  газрын тос олборлодоггүй тул, тэр орнууд бүгд л шатахууны гадаад худалдаа эрхэлдэг. Энэ орнууд олон улсад тогтсон нийтлэг худалдааны аргачилаар ажилладаг. Энийг судлаад амьдралд хэрэгжүүлэх ажил юм. 2012-2015 оны хооронд Бензин, шатахууны гадаад худалдаа зах зээлийн  зарчимд бүрэн шилжсэн байдаг. Сүүлийн долоон жилийн хугацаанд эрх баригчид  бензиний гадаад худалдаан дээр дэвшилттэй ямар ажлууд хийсэн нь тодорхой бус байна. Өнгөрсөн хугацаанд хоёр ч удаа бензин хомсдож, хомсдолыг дагаад бензиний үнэ нэмэгдэж, энэ нэмэгдэл нь иргэдийн халаасыг сэгсэрсээр ирсэн.

-Танай нам эрх барьж байхдаа уг асуудлыг яаж шийдэж байсан юм бэ?

-2012 онд Ардчилсан нам олуулаа засаглаж эхэлсэн. Олуулаа гэдэг нь АН-ын 33 УИХ-ын гишүүн дээр Шудрага Ёс эвслийн  12 гишүүн орж байж 45-уулаа УИХ-ын олонхыг бүрдүүлж, үр дүнд нь Н.Алтанхуягийн Засгийн газар байгуулагдсан түүхтэй л дээ. Тухайн үед буюу 2012 оны эхний хагас жилд дэлхийн зах зээл дээр түүхий нефтийн үнэ өндөр нэг баррель нь 80-90 ам.долларын хооронд хэлбэлзэж байсан. Н.Алтанхуягийн шинэчлэлийн Засгийн газар стратегийн бүтээгдэхүүн болох, иргэдийн амьжиргааны өртөгт чухал нөлөөтэй бензиний жижиглэнгийн үнийг тогтвортой байлгахын тулд гаалийн татвар, ОАТ-ыг бага багаар бууруулж сүүлдээ тэглэхэд хүрч байв. Мөн тэр үед Засгийн газрын шийдвэрийн дагуу Монгол банк Уул уурхайн яам хамтарч бензин импортлогч компаниудыг бага хүүтэй зээлээр дэмжих хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан.

-Бага хүүтэй зээлээр дэмжих бодлогын шалтгаан нь юу байсан юм бэ?

-Шалтгаан нь Роснефть  компани нь Монголын Засгийн газраас авч буй арга хэмжээнүүдийг дагуулаад бензиний хилийн үнэ, экспортын татвар зэргийг тасралтгүй нэмсээр байсан байдаг. Үүнээс гадна 2012 оны сүүлчээр дэлхийн зах зээл дээр нэг баррель газрын тосны зах  зээлийн үнэ өсч 110 ам.долларт хүрч байсан. Гэсэн  хэдий ч тухайн үеийн Уул уурхайн яамны хамт олон, мөн Г.Өлзийбүрэн даргатай  Газрын тосны газрынхан хамтарч зах зээлийн зарчимд нийцсэн хэд хэдэн тууштай арга хэмжээ авсанаар Роснефттэй хэлэлцээр хийж үр дүнд нь хуримтлагдсан олон асуудлуудыг шийдсэн байдаг. Шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдсаны дараахан Уул уурхайн яамнаас Роснефтээс манай улсад нийлүүлж байгаа газрын тосны бүтээгдэхүүний хилийн үнэ нь зах зээлийн үнээс нэг тонн дутамд 410 орчим ам.доллараар илүү  болохыг судалгаагаар тогтоосон байдаг. Ийм учраас Роснефть компаниас үнээ бууруулахыг удаа дараалан хүссэн ч амжилтанд хүрэхгүй байсан.

-Тэгэхээр нь яасан байх уу. Өөр орноос шатахуун импортлох болсон гэж үү…?

-Иймээс тэр үед яам, агентлагын зүгээс бензин импортлогч компаниуддаа зөвхөн Роснефт  компаниас бензин авах биш ОХУ-ын өөр компаниуд,  мөн Солонгос улсын боомт дээрээс ч бензин авч импортлоход хямд тусахаар байгаа мэдээлэлийг өгсөн юм. Энэ мэдээлэлийн дагуу манай компаниуд сайн ажиллан  Роснефтээс өөр компаниудаас бензин худалдан авч импортолж эхэлсэн байдаг. Зэрэгцүүлээд бензиний нийлүүлэлтээс эрэлт нь илт илүү болж хомсдол үүсвэл нийт хэрэглэгчидийн эрх ашиг хамгийн их хохирох тул бензиний нөөцийн хэмжээг 30 хоногоор нэмэгдүүлж, шатахууны бүх төрөл буюу AИ-92, АИ-95, дизел зэрэг дээр  Засгийн газар болон хувийн хэвшил хамтран байнга 60-аас доошгүй хоногийн нөөцтэй байлгах зорилготой Засгийн газрын тогтоолыг хуульд нийцүүлэн гаргуулж, хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ дэлхий дээр байгаа орнуудын ихэнх нь нефть олборлодоггүй тул  хомсдол үүсгэхгүйн тулд нөөц бүрдүүлдэг жишиг. Нөөц бүрдүүлэхдээ бүтээгдэхүүнээр биш, ууршилт зэрэг хорогдол багатай, аюул багатай тул түүхий нефтээр бүрдүүлдэг байна. Тухай орны хэрэглээний нийт хэмжээнээс хамааран ихэнх улсууд гурван сараас дээш хугацааны нөөцийг бүрдүүлдэг юм билээ. Хэрэглээ ихтэй том эдийн засагтай орнууд ихэвчлэн зургаан  сараас доошгүй хугацааны нөөцтэй байдаг. Бензин зэрэг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, худалдаа, борлуулалт зэрэг үйл ажиллагааг 100 хувь хувийн хэвшил хэрэгжүүлдэг бол нөөц бүрдүүлэхэд нь төрөөс нь дэмжлэг үзүүлэн хамтарч ажилладаг байсан. Гэтэл манай улсын Засгийн газрын гишүүд, улс төрчид сүүлийн үед өөрсдөө ажилдаа хариуцлагагүй хандаж бензиний хомсдол үүсгэчихээд ажлын гол ачааг үүрдэг хувийн компаниудад буруу өгч байна.

-Нээрээ л бензин, шатахуун өгөхгүй байгааг хувийн хэвшил буруутай мэтээр үзэх хүмүүс цөөнгүй байна шүү…?

-Тийм. Улмаар худалдаа, борлуулалт зэргийг хуучин социалист нийгмийн үеийнх шиг буцааж төрд авах тухай ярих болсон. Энэ бол боломжгүй зүйл. Шалтгаан нь социализмын үеийнхээс суудлын машины тоо л гэхэд хэдэн 1000 дахин өссөн. Нөгөө талаас манай  шатахуун импортлон борлуулагч компаниуд мэрэгшсэн, туршлагажсан асар их хөрөнгө оруулалтыг хийсэн, хүний нөөцийнх нь ур чадвар нь ч сайжирсан. Олон ажлын байр бий болгодог, мөн энэ салбарт менежмент, технологи болон тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл байнга явагдаж байдаг онцлогтой. Гэхдээ бараг бүх оронд энэ салбарын бизнесд тусгай зөвшөөрлөөр дамжсан төрийн зохицуулалт, хяналт бас дэмжлэг байдаг. Гол шалтгаан нь бензин нь улс орны эдийн засгийн амьдрал, иргэдийн амьжиргааны өртөгт маш  их нөлөөтэй байдагтай холбоотой.

-Та хэллээ шинэчлэлийн Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд нь эрэлт, нийлүүлэлтийн харьцаанд үндэслэдэг зах зээлийн зарчимд нийцсэн учир амжилттай урагшилсан байна гэж. Одоо тийм биш байна уу?

-Түрүү нь хэлсэн ажлуудыг явуулахын зэрэгцээ Петрочайна компанид шатахуун худалдаж авах саналыг Уул уурхай яамнаас тавьж байсан. Петрочайна ХК нь энэ саналыг хүлээж авсан учраас хэлэлцээр эхэлж бензиний үнийг Сингапурын хөрөнгийн биржийн Дачин-33 түүхий нефтийн үнэнээс олон улсад тогтсон аргачилаар тооцохоор болсон байдаг. Дачин-33 гэдэг нь манай Дорнот аймгаас олборлож байгаа түүхий нефтийн хөрөнгийн биржийн үнэ. Ингээд Петрочайна компаниас бензин, дизел авахын тулд Замын-Үүдийн шилжүүлэн ачих байгууламжийг шахаж маш хурдан ашиглалтанд оруулсан шүү дээ. Ингэснээр яам, агентлагаас Роснефть компанийн удирдлагад уулзаж хэлэлцээр хийх саналыг дахин тавихад, тэд саналыг хүлээн авсан байдаг. Шалтгаан нь Монголын компаниуд ОХУ-ын өөр компаниудиас ,мөн Солонгосын боомт шатахуун худалдан авч байгаа, дээрээс нь Петрочайна-гаас шатахуун авахаар болсон гэсэн мэдээлэлийг Роснефть  компани аль хэдийн авсан байсантай холбоотой. Бодит байдал дээр тэр үед Роснефть компаниас манай компаниудын авдаг нийт бензин шатахууны хэмжээ 10 гаруй хувь буурчихсан байсан гэдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ 10 хувийг өөр нийлүүлэгчээс авдаг болчихсон байсан гэсэн үг.

-Хомсдолд орохгүй байхын тулд нөөцөө сайн бүрдүүлэх хэрэгтэйг наад захын эдийн засгийн мэдлэгтэй хүмүүс хэлнэ дээ…?

-Зах зээлийн үндсэн зарчим бол нэгдүгээрт, эрэлт нийлүүлэлтийн харьцааны тэнцвэрийг хадгалах буюу зах зээл дээр хомсдол үүсгэхгүйн тулд хангалттай нөөцтэй байх. Хоёрдугаарт, харилцан хамааралгүй нийлүүлэгч олонтой байх тусам өрсөлдөөнөөр худалдан авагч талд ашигтай хэлэлцээр хийх нөхцөл бүрдэнэ. Гуравдугаарт, сая хэлсэн эхний хоёр нөхцөлийг хангасан тохиолдолд шудрага зарчим буюу зах зээлийн үнээр бүтээгдэхүүнийг авах хэлэлцээр хийх боломтой болдог. Эндээс тэр үед  манай Засгийн газар, яам, агентлаг нь эдгээр зарчмыг баримталж ажилласан нь тодорхой харагдах болов уу.

-Гадаад харилцаа гэдэг чухал. Ядаж л тухайн орны хэл устай хүн хэлэлцээр хийх байх л даа. Тухайн үеийн Газрын тосны газрын дарга нь ОХУ-ын Ленинградын их сургуулийг эдийн засагч мэрэгжлээр төгссөн орос хэлтэй хүн байсан. Харин сайд таны хувьд Япон улсад нефт боловсруулах хими технологийн инженерийн мэрэгжлээр дээд сургууль төгссөн байсан зэрэг нь зөв тохиол байсан байх даа?

-Намайг сайдаар ажиллаж байх үед ОХУ-ын тал эхний уулзалтаараа дараахь зүйлийг мэдэгдсэн.Бензиний худалдаанд дунд нь зуучилдаг Монгол-Роснефть гэдэг хамтарсан компанитай бид одоо харьцахгүй, танай яам, агентлагийн төлөөлөл болон шатахуун импортлогч компаниудын төлөөлөлтэй 45 хоногийн дараа дахин хэлэлцээр хийе. Мөн Роснефт компанийн өнөөг хүртэл Монголыг хариуцсан ажилтануудаа өөрчилнө гэж мэдэгдсэн байдаг. Саяхан буюу өнгөрсөн 2021 оны 11 дүгээр сард бас л манай зах зээл дээр шатахууны хомсдол үүссэн. Тэр үед төрийн өмчийн Эрчис Ойл гэдэг компани байгуулагдсан. Энэ компаниас болж хомсдол үүслээ гэсэн мэдээлэл гарч байсан даа. Энэ компани нь одоо юу хийж байгаа нь тодорхой бус л байна. Ингээд 45 хоног бололгүйгээр нэг сар орчмын дараа хоёр тал Москвад дахин хэлэлцээр хийж бензин шатахууны хилийн үнийг тонн дутамд 280 орчим ам.доллароор бууруулахар тохирсон байдаг. Ингэж үнэ буулгасан үндэслэл нь Итали улсын биржийн түүхий нефтийн үнэнээс олон улсын аргачилаар нефтийн бүтээгдэхүүний үнийг тохирсонтой холбоотой. Ийм замаар МУ-ын Роснефттэй хийдэг бензин шатахууны үнэ тохирох аргачилал нь зах зээлийн зарчимд шилжсэн түүхтэй. Дээрх арга хэмжээнүүдийн үр дүнд 2012-2014 оны хооронд Роснефть компаниас авдаг “Бензин, шатахууны хилийн үнийг олон улсын хөрөнгийн биржийн түүхий газрын тосны үнэнээс тооцдог болсноор”, бензин шатахууны үнийг тонн тутамд дунджаар 320 ам.доллароор бууруулж  чадсанаар бензин худалдан авагч иргэдээс гарах зардлыг  нэг их наяд төгрөгөөр хэмнэсэн гэсэн тооцоо гарсан байдаг.

Түүхээс харвал бид урдаас бензин шатахуун оруулж ирсэнээрээ хойноос авдаг хэмжээгээ огцом бууруулж чадсан гэдэг. Магадгүй хойно, урдаасаа тэнцүүхэн аваад байвал бензин, шатахууны асуудал хэвийн болох юм биш үү?

-Тухайн үед буюу 2013 оны хоёрдугаар улиралд БНХАУ-ын Петрочайна компаниас  эхлээд дизел, дараа нь АИ-92 бензин ( МГЛ93) импортолж эхэлсэн. МГЛ93 гэдэг нь Петрочайна ХК нь Дорнот аймагт газрын тос олборлож, олборлосон газрын тосоо бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу экспортолдог. Энэ нь эх орны баялагаар хийсэн бүтээгдэхүүн гэсэн утгатай. Тэр үед Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж сонгуульд хоёр дахь удаа оролцож сонгуулийн компанит ажлаа эхлэхдээ “машиныхаа банкийг МГЛ93-аар дүүргэв” гэсэн мэдээлэл орон даяар гарч, шуугиан болж байсан шүү дээ. Монгол улс сарын хэрэглээний нийт бензин, шатахууны 96 орчим хувийг  “Роснефть”-ээс авдаг байсан бол 2013 оны гуравдугаар улиралын байдлаар  энэ хэмжээ 68 орчим хувь болтлоо буурч байсан. Харин 2014 оны зургаадугаар сард ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Путин Монгол улсад айлчлах үеэрээ Монголын талын төлөөлөгчидийн  өмнө Роснефтийн ерөнхийлөгч И.Сечин гуайг Монголд нийлүүлдэг шатахууны хэмжээг бууруулсанаа буцааж нэмэгдүүлээрэй гэж хэлсэн байдаг. Энэ амжилт 2016 оноос хойш өнөөг хүртэл хэрхэн өөрчлөгдсөнийг мэдэхгүй. Үр дүн нь лав тааруу байна.

-Бензин, шатахуун хомсдохын зэрэгцээ орж ирж байгаанууд нь чанар муутай байна гэх шүүмжлэл иргэдээс их гарах боллоо. Үүнийг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Бензиний чанар их муудсаар байна гэж хэрэглэгчид ярьсаар байгаа л даа. Энэ үнэн. Тирафигура гэх компани керосинийг онцгой албан татваргүй оруулж ирээд бензинд 50 хувь хүртэл хольж борлуулдаг гэж их ярьж , бичиж байсан.Иймэрхүү хольцтой чанаргүй бензинээс болж 2018, 2019 онуудад иргэдийн машины бензиний нацосс их хэмжээгээр эвдэрч хохирч байсан гэдэг. Энэ асуудлын талаар манай Б.Пүрэвдорж гишүүн л ганцаараа УИХ дээр ярьсаар байдаг. Олонх нь ер тоосон шинжгүй байгаа харагдсан. Хэрэв энэ нь үнэн бол иргэдийн өмч хөрөнгийг санаатай эвдсэн, үүнийг дэмжсэн гэмт хэрэг болох байх. Ковидын үед нэг баррел газрын  тосны үнэ олон улсын зах зээл дээр эрэлт огцом унасан учраас 30 ам.доллар хүртэл буурч байсан. Гэлээ гээд бензин, шатахууны үнэ олигтой буурсан уу. Бензин нийлүүлэгч орон дайн хийж эхэлмэгц л олигопол нийлүүлэгч Роснефть  компани нь ОХУ-ынх тул ядахдаа нөөцөө нэмэгдүүлэх, хоорондоо хамааралгүй нийлүүлэгчийн тоог нэмэгдүүлэх Монгол ухаан МАН-ын дарга нарт байхгүй гэж үү. Тэгсэн атлаа дандаа том дарга нараа урдаа барина. Нөгөө том дарга нарын хооронд болсон яриа нь амьдрал дээр урт настай хэрэгжих үү. Тэр тусмаа ороо бусгаа ихтэй энэ цаг үед.

-Нүүрсний экспорт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор түлш, шатахууны хомсдол бий болсон гэж тайлбарлах хүмүүс ч байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Бензиний шатахууны  гадаад худалдаа өнөөдөр ч гэсэн олон улсын жишгээр компани хоорондын, эсхүл компани төрийн хэрэгжүүлэгч агентлаг хоорондын ойлгомжтой гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу явж байгаа. Уул уурхайн тэр дундаа нүүрсний олборлолт нэмэгдээд дизелийн хэрэглээ өссөнөөс болчихлоо ч гэх шиг. Дизель дээр нэг жилийн хэрэглээний өсөлтөө төлөвлөж чадахгүй бол яам, агентлаг гэж байх шаардлагагүй баймаар. Тэгээд бензин шатахууны нөөцөө төлөвлөж хэрэгжүүлж чадаагүй бол нийлүүлэгч чангалах нь ойлгомжтой асуудал. Монгол кинон дээр  Хатанбаатар Магсаржав Цахиур төмөрт гамингуудтай хэлэлцээр хийх гэж байхад “Чи яагаад тэдний адууг туугаад ирэв” гэж асуухаар нь мань нөхөр “хөлгүй явган бол тэд таны үгийг илүү сонсох байх  гэж бодсон”  гэдэгтэй агаар нэг ойлголт шүү дээ. Бензин дээр хомсдол үүсвэл даамжирдаг, дагаад үнэ нэмэгддэг  ийм гинжин зарчим үйлчилдэг.

Хөдөө дизел нэг литр нь 4700 төгрөг байсан бол, одоо 5500-аар ч олдохгүй байна гэх.Хөдөөний иргэдийн дизелийн  сарын хэрэглээг сарын 20 мянган тонн гэж үзэхэд лав 16 тэрбум төгрөгөөр тэдний халаасыг хоосолсон гэсэн тоо гарна байх.

Э.МӨНХТҮВШИН

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Багануур дүүргийн АН-ын дарга Ц.Өлзийхишиг “Төвийн эрчим хүчний 60 хувийг нүүрсээр хангадаг багануурчууд хоёр дахин илүү дулааны төлбөр төлөх ёсгүй” гэснийг VI нүүрээс  уншаарай.

Уул уурхайн сайд асан Д.Ганхуг “Нефтьгүй ихэнх орнууд шатахууны гурван сарын нөөцтэй байдаг” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабар “Одоо бүгдээрээ улс орноо ч, амь амьдралаа ч бодоцгооё” хэмээн өгүүллээ. 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Мал аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Г.Наранчулуун “88 сум зудын байдалтай байна” гэлээ.

АН-ын дэд дарга Ж.Энхбат “Хотын дарга шатахууны нөөц, татан авалтаа шийдэж чадахгүй болохоороо тэгш, сондгойн захирамж гаргасан” хэмээв.

Хурандаа М.Батсайхан “Уул уурхайн олборлолт, ашиглалтын улмаас эвдэгдсэн 30 мянган га талбайг тогтоосон” гэв.

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Хуульч, өмгөөлөгч О.Батхүүтэй нүүрсний сонсголын талаар ярилцлаа.

– Нүүрсний сонсголыг та ажигласан байх. Хуульч хүний хувьд энэ удаагийн сонсголыг яаж дүгнэж байна?

– Парламент үндсэн гурван чиг үүрэгтэй. Эхнийх нь төлөөлөх, хоёр дахь нь хууль тогтоох, гурав дахь нь хяналт шалгалт явуулах.

Энэ удаагийн нүүрсний сонсгол бол хоёр дахь удаагийнх. Хяналт шалгалтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх хүрээнд явсан сонсгол. Нөгөө талаар нотлох баримтыг шинжлэн судлах буюу гэрчүүдийг дуудаж асуудаг. Үүнээс олон нийт тодорхой хэмжээний ойлголт авлаа. Гэхдээ дуудсан гол, гол гэрчүүд оролцоогүй. Энэ бол маш харамсалтай санагдсан. Тухайлбал хамгийн гол гэрч “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн захирал Б.Ганхуяг. Түүнийг хоригдож байгаа гэдэг үндэслэлээр сонсголд оролцуулж амжаагүй. Уг нь Б.Ганхуягийг хорих ангиас нь онлайнаар оролцуулах бүрэн бололцоотой байсан шүүдээ.

Тэр битгий хэл шүүх хурлууд КОВИД-оос хойш онлайн болдог болчихсон. Сонсголд оролцуулах эсэх биш үндсэн шүүх хурал, ял оноох, гэм буруугийн ч юм уу, хурлууд онлайнаар болдог. Тиймээс Б.Ганхуягийг оролцуулах ёстой байсан ч ажил хэрэг болгосонгүй. Түүнчлэн өөр бусад хүмүүс ч оролцох байсан.

– Парламентыг төлөөлж оролцож байгаа гишүүд нэлээд шүүмжлэлд өртөж байна шүү дээ. Ер нь сонсгол ном журмаараа болж чадав уу?

– УИХ-ын гишүүд асууж байгаа асуултаа хариуцлагатай, товч тодорхой асуух ёстой. Тэгэхгүй өөрөө дүгнэлт хийдэг байж болохгүй. “Ер нь ийм юм болсон юм байна, тийм зүйл болжээ дээ” гэж ярих нь зохисгүй. Бас хөтөлж асууж болохгүй.

Бусад улс орнуудад сонсголын үйл ажиллагаа маш мэргэжлийн түвшинд хийгддэг. Сонсголын бүрэлдэхүүнд шинжээчдээс гадна мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулах нь зөв байдаг. Шинжээчид гэдэг бол гэрээ хийгээд мөнгө аваад бичиг баримтын талаар дүгнэлт гаргаж байгаа л хүмүүс. Тэднийг парламент мөнгө төлж ажиллуулж байгаа учраас болдоггүй.

Гадаадад гэхэд төмөр замын асуудал ярьж байгаа бол яг төмөр замын мэргэжлийн хүн, эсвэл царигийн асуудал ярьж байгаа бол яг тэр чиглэлээр мэргэшсэн их сургуулийн багш нар, эрдэмтэд судлаачдыг оролцуулдаг. Тэднээс энэ асуудал ямар учиртай юм бэ гэдгийг асуудаг. Гол нь сонсгол гэдэг иргэдэд ойлголт мэдээлэл өгөх гэж байгаа учраас мэргэжлийн хүмүүсээс их зүйл асуудаг.

Ер нь цаашид сонсгол бол хууль тогтоох үйл ажиллагаатай адилхан явах ёстой. Долоо хоногийн пүрэв, баасан гаригт УИХ-ын чуулган хуралдаж хууль батлах ажиллагаа өрнөдөг. Тэгвэл парламентын сонсгол гэдэг яг түүнтэй адил долоо хоног бүр бүтэн нэг өдөр явах ёстой юм. Жишээ нь, Даваа гараг бүр сонсгол хийдэг ч юм уу. Сэдэв нь шатахуунтай холбоотой асуудлаар холбогдох хүмүүсийг дуудаж асууж болно шүү дээ.

– УИХ-ын гишүүд бол олон нийтийн төлөөлөл шүү дээ?

– Тийм. УИХ-ын гишүүд гэдэг ард иргэдийн төлөөлөл болоод сууж байгаа. Юу болж байгааг тэр гишүүдээрээ дамжуулж үнэлэх дүгнэх шаардлага байна. Тэгэхээр жишээ нь. Ж.Ганбаатар сайдыг дуудаад яагаад шатахуун тасраад байна вэ, 14 хоногийн өмнө шийдвэрлэсэн гэж байсан юу болчхов гэдгийг парламентын гишүүд өөрсдөө асууж байх ёстой юм. Ард түмний төлөөлөгч хүнийхээ хувьд ард түмэнд мэдээлэл өгч байна шүү дээ.

Энэ чиглэлээр илүү явсан нь зөв байх. Манайх анх удаа хийж байгаа, асуудлууд нь хуримтлагдсан учраас илүү сенсаацитай, гэмт хэргийн шинж чанартай зүйлсийг асуугаад байна. Жишээ нь, АНУ зэрэг бусад улсад чуулган шиг л болж байдаг зүйл.

– Сонсголд “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн захирал асан Б.Ганхуягийг оролцуулаагүй нь анхаарал татаж байна. Оролцуулах хууль эрх зүйн орчин байсангүй юу, эсвэл зориуд оролцуулсангүй юу?

– Сонсгол бол шүүх хурал биш. Хэн нэгнийг ялладаг, эсвэл хэн нэгнийг цагаатгах зорилгоор хийж байгаа ажил биш. Энэ бол юу болоод өнгөрсөн юм бэ гэдгийг хариуцсан хүмүүсээс нь асууж байгаа юм. Тэгэхээр нүүрсний хулгай, тээвэртэй холбоотой асуудал бол жижиг Тавантолгой, том Тавантолгой гэдэг хоёр төрийн өмчит компани дээр л гарсан. Хувийн компани дээр хулгай гарахгүй. Хоёрт, Монгол Улсын 1.7 сая иргэн хувьцааг нь эзэмшиж байна. Хэрэв ашигтай ажилласан бол олон нийт ногдол ашиг авах ёстой байсан. Гэтэл энэ мөнгийг цөөн хэдэн хүмүүс завшчихсан байна. Тэгэхээр Б.Ганхуяг гэдэг хүнээс заавал асуух ёстой байсан.

Тэр хүн яг одоогоор ял аваад гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байна. Зөвхөн шалгагдаж байгаа хүн. Шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдох хүртэл хэнийг ч гэм буруутай гэж үзэхгүй гэдэг зарчмаа баривал. 461 дүгээр ангид тусгай өрөө байгаа. Чихэвч, камертай. Түүнийг суулгаж байгаад тодорхой асуугаад явчихсан бол нүүрсний асуудал илүү тодорхой болох байлаа. Тэгэхгүйгээр хоёр талд өөр өөр зүйл яриад байдаг.

– Одоо тэгвэл яах ёстой вэ. Сонсгол болоод дуусчихлаа. Хариуцлагын асуудлыг хэн, хаанаас эхлүүлэх ёстой юм бэ?

– Яаралтай мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах ёстой. Энэ бол Цагдаагийн ерөнхий газар, Авлигатай тэмцэх газар зэрэг хууль хяналтын байгууллагын хийх ёстой ажил. Сонсголоор яригдсан асуудал, хэлсэн үг, танилцуулагдсан нотлох баримтууд дээр мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулаад аль нэг талдаа гаргахгүй, “Хулгай болсон байна” гээд сонсоод өнгөрч болохгүй. Ер нь ноцтой асуудлууд яригдлаа. Үүнийг мухарлах шаардлагатай.

– АТГ, цагдаа дээр нүүрсний хэргийн шалгалтын ажиллагаа давхар явагдаж байгаа. Сонсголоос үүдэлтэйгээр яг яах ёстой гэсэн үг вэ?

– Хамгийн түрүүнд цагдаа мөрдөн шалгах үйл ажиллагааг эхлүүлнэ. Энэ, энэ хүмүүс гэмт хэрэгт, хулгайтай холбогдсон байж магадгүй гэдэг санал боловсруулаад эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгах тухай саналыг прокурорт танилцуулна. Прокурор цагдаагийнхаа цуглуулсан баримт мэдээллийг үзэж байгаад үүн дээр хэрэг үүсгэн шалгах нь зүйтэй гэж үзвэл мөрдөн шалгах ажиллагаа эхэлж байгаа юм.

Ингээд мөрдөн шалгах ажиллагаа хуулийн дагуу явж байна уу гэдэг дээр прокурор хяналт тавиад, гэмт хэрэг үйлдсэн нь тодорхой байна гэвэл яллах дүгнэлт үйлдэнэ. Гэмт хэрэг үйлдээгүй байна гэж үзвэл хэргийг хэрэгсэхгүй болгоод шүүхэд шилжүүлэх ёстой. Шүүх дээр очиход цагдаа хамааралгүй болчихно. Шүүх рүү нэг талаас прокурор хэргээ бариад орно, нөгөө талд нь өмгөөлөгч гэм буруугүй гэдэг талынхаа баримтыг аваад орно. Энэ хоёр хүний мэтгэлцээн дундаас шүүгч аль нэг талд нь шийдэх юм.

– Таныхаар гэмт хэргийн шинжтэй асуудал хэр яригдав?

– Яригдсан шүү дээ. Нүүрсээ хямд өгсөн, нууцлах шаардлагагүй гэрээг нууцалсан, баримтууд нь алга болчихсон гэх мэт сэжигтэй зүйлүүд яригдсан. Үүнийг эцэслэх ёстой хүмүүс нь цагдаа нар.