Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Мөрийтэй тоглоомд донтсон иргэд хамаг байдгаа тавьж өр зээлэнд орохоос эхлээд сэтгэл зүйн хямралд өртөж, амиа хорлоход хүрдэг талаар сэтгэлзүйчид анхааруулж байна. Цагдаагийн байгууллагаас мэдээлснээр 2023 онд мөрийтэй тоглоомоос болж зургаан хүн амиа хорложээ. Энэ сэдвийн хүрээнд мөрийтэй тоглож, амиа хорлохыг завдаж байсан иргэнтэй ярилцлаа.

---

-Мөрийтэй тоглоомыг хэзээнээс тоглож эхлэв?

-Хоёр жил гаруй болж байна. Анх бага багаар тоглож байгаад нэг мэдэхэд донтчихсон байсан. Өөрийгөө донтсон гэдгийг мэдэхгүй болчихдог юм билээ. Би уурхайд ажилладаг байсан юм. 14/14 хоногоор ээлжилж ажилладаг.

-Гэр бүлтэй юу?

-Гэр бүлтэй байсан. Охин маань хоёр нас хүрэх гэж байгаа. Эхнэртэйгээ гэрлэлтээ батлуулаад жил болж байна. Энэ асуудлаас болоод саяхан шүүхээр гэрлэлтээ цуцлуулсан.

-Мөрийтэй тоглоомд өөрийгөө донтсон гэдгийг хэзээ мэдэв?

-Хүн өөрийгөө донтсон гэдгийг мэддэггүй, хүлээн зөвшөөрдөггүй юм билээ. Гэхдээ анхаарах нэг зүйл нь донтсон хүнтэй хүчээр харьцаж болохгүй юм шиг санагдсан. Эхнэр маань энэ тухай сонсоод намайг шууд л нүүр нүдгүй цохиж аваад, авч шидээд дайрчихдаг байсан. Донтсон хүнтэй ийм байдлаар харьцахад улам цаашаа явуулдаг. Хадмууд маань ч бас иймэрхүү байдлаар харьцдаг байсан. Нэгэнт буруу зүйлд донтчихсон хүнтэй аятайхан, учир эвийг нь олоод харьцах ёстой юм байна гэдгийг өнгөрсөн хугацаанд өөр дээрээ харж байгаа. Уг нь тухайн үед байрны урьдчилгаа олчих гээд хичээж явсан үе. Мэдээж буруу зүйлд орчихсон, үүнийг ар гэрийнхэн маань улам их үзэн ядаж, сэтгэл зүйн дарамт өгч байсан учраас цуглуулсан мөнгө төгрөгөө тоглоомдоо зориулаад улам баларсан. Дээр нь машин тэргээ алдаад, эхнэр маань ч салахаар болж, сүүлийн үед л өөрийгөө хүлээн зөвшөөрч, өөрийгөө засах гэж хичээж явна.

-Хэр их хохирол амссан бол?

-Банканд 20 сая төгрөг, аппликейшнд долоон сая төгрөгийн зээлтэй байна даа. Ямартаа ч энэ өрүүдээ хагаслаад төлөхөөр хичээж байна.

-Өр зээл, ар гэрийн асуудал, дээр нь тоглох гээд энэ бүхэнд сэтгэл зүйн хувьд ямар байдлыг бий болгож байв?

-Маш хэцүү шүү дээ. Шөнө нойр хүрэхгүй, мөнгө бодогдоод л. Өр зээлүүдээ яаж хаах вэ гэж толгой өвдөнө. Эрх биш өөрийгөө бишидсэнийг, тоглоомд донтсоноо мэдсэн болохоор тайван байхыг хичээж байна. СЭМҮТ-д хандаж үзсэн. Хоёр удаа очсон. Архины хамааралтай хүмүүс хүмүүстэй хамт сургалтад суулгадаг юм билээ. Тэр нь зохимжгүй санагдсан болохоор дахиж очоогүй.

Өөрөө л өөртэйгөө тэмцэж, дахиж тоглохгүй, бүтэн нойртой хонож амрах гэж хичээж байна. Мэдээж гэр бүлээ алдана гэдэг үгээр зүйрлэшгүй. Гэр бүлээсээ салах сонирхол байхгүй. Хүүхдээ өнчрүүлэх ямар ч бодол байхгүй. Гэвч энэ байдлыг эхнэр маань хүлээн зөвшөөрөхгүй салахыг хүссэн. Уг нь би архи тамхи хэрэглэдэггүй, буруу зуршилгүй, мөрөөрөө ажлаа хийгээд явж байсан.

-Тэгээд яагаад мөрийтэй тоглоом тоглодог болчихсон юм бэ?

-Эхнэр маань манайхыг бодвол боломжийн амьдралтай айлын хүүхэд л дээ. Тийм хүнтэй хамт амьдраад эхлэхээр баян, хоосны ялгаа их харагддаг юм билээ. Энэ нь сэтгэл зүйд маш их нөлөөлдөг. Би бол цалингаас цалингийн хооронд л явдаг. Гэтэл эхнэр маань намайг үл хүндэтгээд л, өөр нөхрүүдтэй харьцуулаад, тэрний нөхөр сард найм, есөн саяыг олдог гэнэ гэдэг. Ах дүүс ч тийм байдлаар харьцаад эхлэхээр “Мөнгө олох ёстой юм байна, ахиухан олоод өгвөл гайгүй болчих байх” гэж бодогдох болсон. Ингэж яваад л орчихсон хэрэг.

-Тэгээд мөрийтэй тоглоомоос ашиг олсон уу?

-Эхэн үед олдог л байсан. Сүүлдээ хяналтаа алдаад баларсан. Олохоос алдсан нь их. Угаасаа цаанаасаа, онлайн покер гэдэг луйвар л гэсэн үг.

-Өр зээлд орсон залуус амиа хорлох тохиолдол гардаг. Өөрийн чинь эргэн тойронд ийм хүмүүс байв уу?

-Би нэг хэсэг эвгүй байдалд ороод амиа хорлох гэж оролдож байсан. Тоглоомд орчихсон, өр зээлтэй учраа олохгүй явж байхад аав маань гэнэт нас барж маш хүнд цохилт болсон. Дээр нь эхнэр маань үл хүндэтгэж, боол зарц мэт л харьцдаг байдалд гутраад орой болгон согтууруулах ундаа хэрэглэх болсон. Нэг өдөр бүр байрны цонхоор үсэрч амиа хорлохыг оролдоод больсон. Архи, пиво огт амсдаггүй хүн ийм болтлоо сэтгэл зүйн хямралд орсон доо.

Ийм байдлаа найз нөхөд эргэн тойрны хүмүүстээ хэлж чаддаггүй. Тэд надад итгээд, тоглохгүй байгаа гээд бодчихсон байдаг. Гэтэл донтчихсон хүмүүс дахиад л нууцаар тоглоод байдаг.

-Таны хувьд ар гэрийнхний дэмжлэг чухал гэдгийг олж харжээ?

-Тийм ээ. Мэдээж ийм нөхцөл байдалд хүргэсэн нь миний буруу. Гэхдээ нөхцөл байдал нэгэнт л ийм болчихсон үед ар гэрийнхэн нь эвтэйхан яриулж, засахыг хичээх ёстой гэдгийг ойлгосон. Бүх зүйлийг нь яриулж итгэлийг нь олж авч нээлттэй болгох хэрэгтэй. Хойшид яаж ч тоглож, эргэж буцаж итгэлийг чинь алдаж болох хамгийн муу үр дүнд хүргэхэд сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй байж, хамтдаа даван туулах тийм үйл явц юм билээ. Цаг хугацаа ч их орно. Түүнээс биш тэр дороо хаячихна, уучлаад ганц итгэхэд эрүүл болчихно гэх боломжгүй. Хамтын хүчин чармайлт, ойлголцол үйл явц шаардана гэдгийг л гэр бүлүүд ойлгоосой гэж хүсч байна. Донтоод өрийн дарамтад орчихсон, өөр олон сэтгэлийн дарамтад давхар орсон хүний сэтгэл зүй үнэхээр хүнд байдаг. Гэр бүлийнхэн нь ойлголцож чадахгүй бол сэтгэлзүйчид хандаад гурвалсан байдлаар сэтгэл заслын үйл ажиллагаа явуулах ёстой.

-Сэтгэлзүйчийн зөвлөгөө тусламж ийм үед маш чухал. Ялангуяа амиа хорлох үйлдлийг сэтгэл заслаар л аварч чадна гэдэг юм билээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Нөгөө талаар гэр бүлийн харилцаа гэдэг зүйл маш чухал гэдгийг хэлмээр байна. Эхнэр хүн гэдэг эр нөхрөө сайн ойлгож бусад нөхрүүдтэй харьцуулахгүй, мөнгө санхүү гэж зовоолгүй өөрт байгаадаа сэтгэл хангалуун хамтдаа хичээх ухаантай байх хэрэгтэй санагдсан. Нэг нэгэндээ итгэж, ойлголцохоо больсноос үүсдэг юм уу гэж харсан.

---

Сэтгэлзүйч Ц.Энхбат: “Тоглохоо больчихвол л боллоо шүү дээ” гэдэг ч донтсон хүнд тоглоом нь амьдралынх нь утга учир болчихсон байдаг

---

-Залуус мөрийтэй тоглоомд ямар учраас донтдог юм бэ?

-Донтолт гэхээр хэм хэмжээ, хязгаар яригддаг. Донтолтын хэм хэмжээг ярихаас өмнө хувь хүний сэтгэл зүйн асуудал руу орох ёстой. Үүний цаана донтолтын сэтгэл зүйн суурь явагдаж байдаг. Нэг ёсондоо сэтгэл зүйн асуудлаас үүдэлтэй донтолт бий болдог. Жишээ нь, сэтгэлзүйчид хамгийн их хандаж байгаа нь бит / бооцоот тоглоом/ тавих, PC тоглоомд донтох явдал их байна. Бит дээр ярихад энэ төрлийн донтолтын суурь нь сэтгэл зүйн хэрэгцээнүүд хангагдаагүй байдагтай холбоотой. Тухайн гэр бүлийн хүрээнд хүүхдүүд аав ээжээсээ ямар нэгэн байдлаар сэтгэл зүйн хэрэгцээ нь хангагдаагүй. Тэр хэрэгцээг нөхөхийн тулд ямар нэгэн зүйлд донтох тал руугаа явдаг.

-Хэрэгцээ хангагдаагүй гэдгийг тодруулахгүй юу?

-Жишээ нь, аав ээжүүд хүүхдийг урамшуулах хэрэгцээ гэж бий. Хүүхэд аав ээждээ үнэлэгдэх, өөрийнхөө байр суурийг хүлээн зөвшөөрүүлэх хэрэгцээ байж болно.

Гэтэл тоглоомд донтох гэдэг тухайн хүүхэд ямар нэгэн тоглоом тоглонгуут үе дамжих тусам чи мундаг байна, чи сайжирч байна гэж цол ахих систем байдаг. Энэ нь аав ээжээс авч байгаагүй хайр халамж, урамшууллын хэрэгцээг нөхөж байдаг.

-Мөрийтэй тоглоомд донтсон хүний сэтгэл зүй ямар болдог юм бол?

-Донтсон хүмүүс сэтгэл зүйн хувьд хамгийн түрүүнд өөрсдийгөө хамгаалах механизм үйлчилж, үгүйсгэж эхэлдэг. Би тоглоомд ороогүй, донтогч биш гэж дайрдаг. Гэвч үнэндээ мөрийтэй тоглох, бит тогтмол хугацаанд тавьсаар байгаад тэр амьдралынх нь нэг хэсэг болчихсон байдаг. Тэр тоглоомоо тоглохгүй л бол тархи нь тэр процессыг нэхээд эхэлнэ.

Нэг ёсондоо мөрийтэй тоглох гэдэг тархинд аз жаргалтай, тухтай байх мэдрэмжийг төрүүлдэг болчихож байна шүү дээ. Гэр бүлийн асуудал үүслээ, ямар нэгэн бэрхшээлтэй тулгарлаа гэхэд тоглоомоо тоглож түүнээс зугтаадаг. Өөрийг нь тайвшруулах нэг арга болчихож байна гэсэн үг. Ингээд ирэхээр тухайн хүнд үнэт зүйл үгүй болж эхэлдэг. Мөрийтэй тоглоомд донтох хамгийн ноцтой зүйл нь гэр бүл ч бай, ажил төрөл, найз нөхөд ямар ч үнэ цэнэгүй болчихдог.

-Шийдлүүд нь үр дүн авчрахгүй, амьдрал амар хялбар биш гэдэгтэй нүүр тулахаар л амиа хорлохыг сонгодог-

-Ингэж явсаар амиа хорлох эрсдэлд хүрдэг үү?

-Донтолтыг ярихаас өмнө тухайн хүний сэтгэл зүйн асуудал руу орох хэрэгтэй. Сэтгэцийн эрүүл мэнд гэдэг бол сэтгэл зүйн дархлааны суурь ойлголт юм шүү дээ. Мөрийтэй тоглоомд донтсон хүн амиа хорлох үйлдэл хийнэ гэдэг маш их урт хугацаа, сэтгэл зүйн олон асуудалтай нүүр тулдаг. Нөгөө талд амиа хорлох сэдлийг өгч байгаа зүйлүүд их байна гэсэн үг. Амиа хорлох гэдгийн цаана санхүү, нийгмийг байдал, гэр бүлийн харилцаа гээд олон хүчин зүйл бий.

Тэдгээр хүмүүс асуудлаа шийдэх гээд хичээгээд л яваад байна. Үр дүн байхгүй болохоор хялбар шийдэх арга эрэлхийлж эхэлнэ. Үүний нэг нь мөрийтэй тоглох, бит тавих. Ингээд мөнгө  олох боломжтой юм байна гэж боддог. Гэтэл бодит амьдрал гэдэг тийм ч амар хялбар биш, санаснаар болохгүй шүү дээ. Үүнтэй нүүр тулаад л, нөгөө бодсон зүйлүүд үр дүн авчирч чадахгүй болохоор ерөөсөө үүнийг шийдэх арга нь амиа хорлолт гэж бодож эхэлдэг.

-Амиа хорлох үйлдлээс яаж урьдчилан сэргийлэх вэ. Гэр бүл, ойр тойрны хүмүүс нь юуг анхаарах ёстой вэ?

-Мөрийтэй тоглосноос болж сэтгэл зүйн маш хүнд нөхцөл байдлыг туулж байгаа хүмүүс олон бий. Тэдгээр хүмүүст хэлэхэд өөрийнхөө хийж чадах хамгийн зүйл, давуу тал, нөөц боломжийг илрүүлэх ёстой. Өөрийнхөө сэтгэл зүйг удирдах ёстой гэсэн үг. Мэдээж сэтгэлзүйчид хандах хэрэгтэй.

Нөгөө талд ингэж өөрийгөө ойлгож ухаарсан ч гэр бүлийн хүрээнд ойлгодоггүй. Өөрийгөө дийлэх гэж, ялах гэж оролдож байх үед эргэн тойрны хүмүүс өөрийн мэдэлгүйгээр сэтгэл зүйн дарамт учруулж байх нь ч бий. Сэтгэлзүйчийн хувьд зөвлөхөд тухайн донтсон хүнтэйгээ ойр байж, илүү ойлгож дэмжих нь хамгийн сайн үр дүн авчирдаг.

Донтолт гэдэг хувь хүний асуудал биш. Найз нөхөд, эргэн тойрны, гэр бүлийн асуудал болоод хувирчихдаг. Наад зах нь сэтгэл засалчтай хамтраад гурвалсан байдлаар ажиллах ёстой. Тэгэхгүйгээр сэтгэл зүйн хувьд хүнд байгаа хүнийг гадна байгаа хүмүүс маш хөнгөнөөр хардаг. “Тоглохоо больчихвол л боллоо шүү дээ” гээд л байдаг. Гэтэл нөгөө хүнд нь мөрийтэй тоглоом гэдэг амьдралынх нь утга учир, өдөр тутмын хэмнэл нь болчихсон байгаа. Байнга уудаг зүйлээсээ гэнэт татгалзахад тархи түүнийг нь нэхээд байдаг. Ийм л зүйл болно. Урт хугацаанд тухайн асуудалтайгаа тэмцдэг. Наад зах нь өдөр бүр тоглох мэдрэмжтэйгээ ажиллана гэсэн үг. Тамхи татах хүсэлтэй тэмцэж байгаатай адил. Товчхондоо, маш урт хугацааны сэтгэл зүйн тулаан байдаг. Үүнийг л ар гэрийнхэн ойлгож, хамтран тэмцэх нь илүү үр дүнтэй.

Иргэдийн халаас руу орох 1000 төгрөг тутмын 560 төгрөгийг төр хамж байна. Тодорхойхэлбэл, ХХОАТ 10 хувь, НӨАТ-ын 10 хувь, ААНОАТ 10 хувь, НДШ-д 26.7 хувийн татварыг төлөөд авах ёстой1000 төгрөгийнхөө 339 төгрөгийг иргэд авдаг гэсэн үг. Үүнээс хамгийн өндөр хувийг НДШ эзэлдэг.

НДШ-ээс үүдэж ажилтан, ажил олгогчийн хооронд үл итгэлцэл, хагарал үүсч байна. Амьдралынхаа тодорхойхувийг ажилдаа зориулж байгаа атал энэ минийцалинг нэмэхгүй, намайг шулж байна гэж ажилчид ажил олгогчийг зүхэж байгаа нь худлаа биш, бодит үнэн. Аргагүйшүү дээ. Цалингийнх нь 26.7 хувь нь хэнд нь ч наалдахгүйзамхарчихаж байгаа юм. Нөгөө талаас ажил олгогчдын хувьд НДШ дөнгө болж байна. НДШ өндөр байгаагаас болж л ажил олгогчид цалингаа нэмж чадахгүйбайгаа юм. НДШ-д ажил олгогч 16.7 хувийг, ажилтан 10 хувийг төлж буй. Ингэхдээ байгууллага бүгдийг нь цуглуулж аваад төрд тушаадаг. Ингэж нийгмийн даатгалын санд мөнгө төвлөрүүлж тэтгэврийн эх үүсгэврийг бийболгодог.

Угтаа ажил олгогчийн нэн тэргүүнийүүрэг бол ажилтандаа цалинг нь олгох шүү дээ. Тиймээс нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөх эсэхийг ажилтны өмнөөс ажил олгогч шийддэг бус, ажилтан өөрөө шийддэг баймаар байна. Өөрөөр хэлбэл, НДШ-д төлөх мөнгийг нь тухайн байгууллага ажилтандаа өгнө. Харин ажилтан цааш тушааж хуримтлуулах эсвэл тухайн цаг үедээ хэрэглэх эсэхээ өөрөө шийддэг баймаар байна. Ажил олгогч бусдын өмнөөс мөнгийг нь заавал хурааж авч төрд өгөх албагүйгэсэн үг.

Одоо бол ажилтны төлөх 10 хувийг байгууллага цалингаас нь хурааж авдаг. Ингэхээ больё. Ажилтан өөрсдөө төлье. Харин ажил олгогч төлөх ёстой16.7 хувийн татвараа төрд тушаана. Хэрвээ ажилтан өөрийн төлөх ёстойтатвараа төлөөгүйбол төрөөс ажил олгогчийн төлж байгаа 16.7 хувийг буцааж байгууллагад нь өгөх зохицуулалттайбаймаар байна. Шулуухан хэлэхэд, ажилтны тэтгэвэртэйбайх эсэхийн төлөө санаа зовох нь ажил олгогчийн үүрэг биш. Энэ үүрэг бол төр засагт байх ёстойшүү дээ.

Ажил олгогчоос их хэмжээниймөнгө гарч байгаа ч уг татварыг өсгөснөөр ажил олгогчид цалингаа нэмж чадахгүйбайна. Нийт цалингийн 26.7 хувийг төрд өгөхөөр ажилтанд очих мөнгө бага байна. Тиймээс үүнийхувь хэмжээг бууруулмаар байна. Ардчилсан намыг төр барьж байх үед НДШ 10 хувийн татвартайбайлаа. Ер нь татвар өндөр байлаа гээд татварын бааз суурь тэлдэггүйгэдгийг учир мэдэх бүхэн мэднэ. Харин ч далд эдийн засаг гаардаг. Тиймээс Ардчилсан нам эрх барьж байх үеийнх шиг нэгдүгээрт, НДШ-ийг 10 хувь болгомоор байгаа юм.

Ирэх зургадугаар сард болох сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө улс төрийн намууд бүгд татварыг 10 хувь болгож бууруулна гэж зарлах хэрэгтэй. Ингэж зарласан намд ажил олгогчдын санал их төвлөрнө. Ардчилсан нам 10 хувийн татварын хуучин бодлогоо үргэлжлүүлээсэй. Хэрвээ Ардчилсан нам ялж 10 хувь болгож чадахгүйбол МАН 10 хувь болгоосойгэж мянга мянган ажил олгогч горьдож байгаа.

Учир нь төр засгийн хийх ажлыг өнөөдөр ажил олгогчдоор хийлгэж байна. Төр засаг иргэдийн тэтгэвэр, халамж үйлчилгээ бүхнийг хариуцах ёстой. Гэтэл төр засгийн хийх ажлыг ажил олгогчдоор хийлгэснээр ажил олгогчид ямар ч сайн нэргүйболж байна. Нөгөө талаас ийн өндөр татвар ногдуулж байгаа нь ажил хийсэн хүн торгуулж, ажил олгогч бизнес эрхлэгч шийтгүүлж байгаа мэт байна.

Тиймээс татварын реформ хийх хэрэгтэй. Тэр дундаа НДШ-ийн хувь хэмжээг бууруулж, эдийн засгийн ачааг үүрэлцэж байгаа бизнес эрхлэгчид ажил олгогчдыг дэмжсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Улс орныг, улс орны эдийн засгийн хүнд ачааг үүрч яваа ч нэр нь гардаггүйхүмүүс бол ажил олгогчид. Ажил олгогчдод төрөөс ирэх дарамт, түүнийг тэсэн давах түмэн бэрхшээл бий. Тиймээс ажилтайорлоготойиргэн бийболгох төрийн бодлогыг үүрэлцэж байгаа бизнес эрхлэгчдийг ядаж л нийгмийн даатгалын шимтгэлээр “шийтгэмээргүй” байна. Зах зээлийн энэ нийгэмд тэд бусдын тэтгэврийн төлөө санаа зовно гэдэг бол тэнэг асуудал. Үүрэх ёстойачаагаа үүрч, хийх ёстойажлаа хууль ёсны хүрээнд хийж яваа атал төрийн зовлонг бизнес эрхлэгчдэд нялзаана гэдэг бол яах аргагүйбуруу бодлого юм.

Тэгээд ч өнөөгийн нийгэмд тэтгэвэр авах үгүйнь тухайн хүнийасуудал болохоос ажил олгогчийн асуудал биш шүү дээ. Дэлхийн улс орнууд өөрсдийн онцлогт тохирсон янз бүрийн л аргыг хэрэглэж байна. Тухайлбал, Герман улс гэхэд НДШ-д төлсөн мөнгөө заавал тэтгэвэрт гарахдаа бус өмнө нь буцааж авч болдог. Ингэхдээ НДШ-д төлсөн нийт мөнгөний80 хувиа буцааж авдаг. Гэтэл манайх маш хатуу бодлоготой. Ажилтан ийн өөрийн сонголтыг хийх боломжгүй. Дээр нь ажил олгогч бусдын тэтгэврийн төлөө хариуцлага хүлээнэ. Хамгийн гол нь Нийгмийн даатгалын санд төвлөрүүлж байгаа мөнгө нь цаасан дээр л бий. Өөрөөр хэлбэл, ажилтны ч, ажил олгогчийн ч төвлөрүүлсэн мөнгө НДС-д өнөөдөр байхгүйгэсэн үг. Цаасан дээрх хоосон бичилтүүд л байгаа. Тиймээс л өнөөдөр тэтгэвэр авч байгаа хүмүүст тэтгэврийг нь тавих мөнгө хүрэхгүйбайгаа учраас жил бүр төсвөөс нэг их наяд төгрөгийн татаасыг өгдөг. Ажилтан тэтгэвэрт гарлаа гэхэд авах үгүйнь мэдэгдэхгүй, мөнгө нь байхгүйтэтгэврийн төлөө ажил олгогч өнөөдөр шанална гэдэг утгагүйзүйл юм. Дахин хэлэхэд, бусдын тэтгэврийн төлөө санаа зовох үүрэг төрд байна уу гэхээс ажил олгогчид байх ёсгүй. Ажил олгогч төрийн ажил хийж хүмүүсээс төрийн өмнөөс татвар хураадаг практик дэлхийд байдаг эсэхийг мэдэхгүйюм. Яаж л байгаа аж даа ийм социалист арга барил.

 

Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Ардчилсан намын Хөгжлийн бодлого хариуцсан нарийн бичгийн дарга С.Цэнгүүн “Ардчилсан нийгэмд өсч торнисон эрх чөлөө, чөлөөт зах зээлээс өөр зүйлийг биеэрээ мэдрээгүй бүхэл бүтэн үе бий болсон учир томоохон өөрчлөлтүүдийг зоригтой хийх хөрс үүссэн ” хэмээн ярьсныг V нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Мөрийтэй тоглогч “Ар гэрийнхэн уурлаж, бухимдан хүчээр харьцаж эхлэхээр л улам цаашаа явж, хамаг байдгаа тавьж эхэлдэг юм билээ” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр л хятадууд хүрз, зээтүүгээ бариад танктай орж ирнэ гэдэг айдсаасаа салах хэрэгтэй” хэмээн өгүүллээ.

Л.Оюун-эрдэнэ “Нийслэлийн газар, нийтийн тээврээр сонсгол хийе” гэж УИХ-ыг шахаад эхэлжээ

Зурхайч “Битүүртлээ идэх гэдэг буруу ойлголт манайханд байдаг”  гэлээ.

Хоршооны нягтлан Ц.Лхагва-Очир “Орон нутагтаа өөрийн дуртай фермийн аж ахуйгаа хөгжүүлж, мэргэжлийн ажлаа хослуулан сард 10 гаруй сая төгрөгийн тогтмол орлоготой болж чадлаа” гэв.

 

---

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Монгол нүүрс ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Ж.Золжаргалтай ярилцлаа.

-НҮБ дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор 2050 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгарлыг бүрэн зогсоох амлалтыг улс орнуудаас авсан. Хэрэв урд хөрш цаашлаад дэлхий нийтээрээ нүүрс ашиглахаа больчихвол Монгол Улсын эдийн засаг яах вэ. Бид өнөөдөр Хятад руу нүүрсээ экспортолж амьдарч байна шүү дээ. Тэгэхээр нүүрсээ яаж ашиглавал бид эдийн засгийн хувьд айх аюулгүй болох вэ?

-Одоогоор манай улс үндсэндээ коксжих нүүрс экспортолж байгаа. Нэмээд эрчим хүчний нүүрс бага хэмжээгээр гаргаж байна. Коксжих нүүрс бол ган хайлуулахад ашигладаг, байгаль дээр харьцангуй ховор байдаг л даа. Тийм болохоор илүү үнэтэй, эрэлт ихтэй. Эрчим хүчний нүүрс харьцангуй тархалт ихтэй гэсэн үг. Тэгэхээр бид яагаад эрчим хүчний нүүрсээ олигтой гаргаж чадахгүй байна вэ гэвэл дэд бүтцийн хувьд асуудалтай. Хэдийгээр зах зээл дээр эрэлт байвч манай авто зам, төмөр зам, хил гаалийн нэвтрүүлэх дэд бүтэц нь хязгаарлагдмал. Ер нь нүүрсний хэрэглээний хувьд дэлхий нийт хэзээ ч татгалзахгүй. Нүүрсний хэрэглээний өсөлт л багасна. АНУ, Хятад болон олон улсын эрчим хүчний агентлаг ч байгууллагуудын прогнозыг харахад урт хугацаандаа эрчим хүчний анхдагч эх үүсвэрийн холимогт эзлэх эх үүсвэрийн хувь хэмжээ нь багасаад сэргээгдэх эрчим хүч нэмэгдэнэ. Гэхдээ дэлхийн нийт эрчим хүчний хэрэглээ өснө.

Ингээд эцсийн дүндээ нүүрсний хэрэглээ нь өнөөдрийн түвшнээс өсөхөөргүй байх зорилтыг тавьж байгаа болохоор нүүрснээс татгалзахгүй. Ирээдүйд бусад хэрэглээ өсөөд нүүрсний эзлэх хувь хэмжээ нь багасч байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр Хятад улс одоо дэлхийн нүүрсний тал хувийг хэрэглэдэг. Цаашдаа ч хэрэглэсээр байна. Тус улс жилд 4.3 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэж байгаагийн ганцхан хувийн хэлбэлзэл нь 45 сая тонн буюу манай улсын бараг нэг жилийн үйлдвэрлэлтэй тэнцэнэ. Тэгэхээр энэ зэргийн хэлбэлзэл бол зах зээл дээр цаашдаа ч байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын нүүрсний зах зээл тэнд байна. Иймд нүүрсний зах зээл байхгүй болчихгүй. Үүнийг ашиглаад дотоодынхоо дэд бүтцийг сайжруулах хэрэгтэй. Бид экспортын орлогоо нэмэгдүүлэх үүднээс эхлүүлсэн төмөр замын ажлуудаа яаравчлах нь зөв. Шинээр Шивээхүрэн дээр зүүн талын Бичигт, баруун талын төмөр замын сувгуудаа барьж байгуулж авах хэрэгтэй. Холбосон хөндлөн төмөр замуудаа бас барих ёстой. Нүүрс хамгийн их овор хэмжээтэй бараа учраас үүнийг далимдуулж дэд бүтцээ хөгжүүлэх боломжтой. Ингэснээр урт хугацааны турш орлогын эх үүсвэрээ тогтворжуулж тэр өрсөлдөөн дээр өөрийнхөө бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх боломжтой болно. Дээр хэлсэнчлэн эрчим хүчний нүүрс бол экспортлоход хэцүү. Дэд бүтэц хязгаарлагдмал. Асар их овор хэмжээтэй, үнэ нь коксжих нүүрснээс бага. Тийм болохоор эрчим хүчний нүүрсээ бид эдийн засгийн эргэлтэд оруулан ашиглаж үр шимийг нь хүртэж чадахгүй байна. Газрын хэвлийд далай мэт хүрэн нүүрс байгаа. Дээрээс нь коксжих чулуун нүүрс байна. Одоо Таван толгойн коксжих нүүрснийхээ хамгийн сайныг нь шилж зараад тааруухныг нь овоолоод хаяхаас өөр аргагүй байдалд орсон. Үнс ихтэй, чулуутай холилдсон хэсэг болон исэлдсэн газрын гадаргад ойрхон байдаг нүүрсээ тэр чигт нь хаяж байна. Өнөөдрийн нөхцөлд эдгээрийг мөлжөөд явах боломж байхгүй. Удахгүй эрчим хүчний нүүрсний том давхаргууд руу орно. Дэд бүтэц нь шийдэгдээгүй, борлуулж чадахгүй юм бол боловсруулаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах ёстой. Өөрт байгаа өгөгдлөө ашиглаж, аж үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, эдийн засгаа тэлэхэд эрчим хүчний нүүрсийг хэрэглэж, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэрэгцээ шаардлага нь бий болж байна.

-Хүрэн нүүрсийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ёстой гэлээ. Тэгэхээр нүүрснээс хэчнээн төрлийн ямар, ямар бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой вэ?

-Ер нь аливаа улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын тулгуур салбарууд гэж бий. Эрчим хүч, нийлэг материалууд, түлш шатахуун, ган гээд. Эдгээрийг бүгдийг нь нүүрснээс гаргаж авч болно. Нүүрснээс нэн түрүүнд кокс гаргаж авдаг. Коксыг төмрийн хүдэртэй холиод ган үйлдвэрлэдэг. Монгол Улс өнөөдөр ган үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Дотоодод 500 мянгаас нэг сая тоннын хэрэглээ байгаа. Цаашдаа энэ том уудам нутагтай, байгалиасаа өгөгдөлтэй улсаа хөгжүүлэхийн тулд зайлшгүй төмөр зам, авто замын зуун жилийн бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдэнэ. Зайлшгүй арматур, метал, ган хийц хэрэгтэй. Тиймээс гангийн үйлдвэр, коксын үйлдвэр, арматурын үйлдвэр Монголд байх ёстой. Энэ бол коксожсон нүүрсэн дээр тулгуурлаж бий болох үйлдвэрлэл. Хоёрдугаарт, нүүрснээс бензин, дизелийн түлш, шатахуун гаргаж авч болно. Нүүрснээс савлагаатай хийн түлш эсвэл турбагаар түгээдэг нийлэг байгалийн хийн түлш гаргаж болно. Нүүрснээс нийлэг материал, бат бөх чанартай олс, мяндас, бүх төрлийн хуванцар материалууд үйлдвэрлэж болно. Бид хуванцрыг сав суулгаар төсөөлөөд байдаг. Тэгвэл нэг тонн хуванцар зах зээлд 1000 гаруй ам.долларын үнэтэй байна. Өнөөдөр Япон, Герман, Хятадад том, том оёдлын болон автомашины үйлдвэрүүд хуванцрыг асар их хэрэглэдэг. Одоо Монголд явж байгаа япон автомашинуудын хувьд мэдээж үндсэн араам нь өндөр чанартай ган, метал хийц. Бусад доторлогооны жижиг, сажиг эд ангиуд бүгд олон төрлийн хуванцар материалууд байдаг. Тиймээс олон төрлийн хуванцар материалууд маш их эрэлттэй байна. Үүнийг бас нүүрснээс гаргаж авч болно. Мэдээж эрчим хүч, цахилгаан станц гэдэг бол энэ бүхнээс өөр. Тиймээс эрчим хүчний нүүрсийг ашиглах тал дээр манай улсын хувьд хүйтэн, сэрүүн цаг агаартай. Өвөлдөө дулаан их хэрэгтэй. Дулаан, цахилгаан хосолмол дунд хэмжээний нүүрсний эх үүсвэрүүдийг улсын хэмжээнд бүсчилсэн хэлбэрээр тархсан байдлаар хөгжүүлэх шаардлагатай. Одоо үндсэндээ төвийн бүс дээрээ л төвлөрчихсөн байгаа шүү дээ.

-Нүүрсний гүн боловсруулах үйлдвэр барих юм бол дайвар бүтээгдэхүүн гэж гардаг. Тэр нь хэчнээн төрөл байдаг юм бэ?

-Хамгийн эхэнд барих үйлдвэр бол коксын үйлдвэр. Энэ үйлдвэрийг барьснаар дайвар бүтээгдэхүүн эсвэл цахилгаан эрчим хүч гарна. Коксжуулах явцад ялгарч байгаа дулаанаар цахилгаан үйлдвэрлэнэ. Эсвэл коксжуулах явцаж ялгарч байгаа шатдаг хийг нь ялгаж аваад нүүрсний давирхай гээд нефтьтэй төстэй өтгөн бүтээгдэхүүнийг тусад нь салгаж авдаг. Тэр давирхайгаа нэрж боловсруулаад нийлэг дизелийн түлш гаргаж авч болно. Хятадад ийм үйлдвэр нэлээд олон бий. Түлш үйллвэрлээд үлдсэн хүнд үлдэгдлээр нь замын битум хийдэг. Шатдаг хийг химийн нийлэгжүүлэлтэд ашиглаад бензин гаргаж авч байна. Коксождоггүй нүүрс буюу хүрэн нүүрс, эрчим хүчний нүүрсийг гүн боловсруулдаг. Үүнийг хийжүүлээд хийн төлөвт оруулсны дараа гаргаж авсан хийгээ химийн урвалд оруулаад түлш шатахуун эсвэл материалын чиглэлээр үйлдвэрлэл явуулдаг. Шатахуунаас гадна замын хар битум тос, савлагаатай хүнд хийнүүд байна. Цаашлаад химийн боловсруулалт үргэлжлүүлэх юм бол будаг, цавуу, лак гэх мэтчилэн бүх төрлийн бүтээгдэхүүнүүд гарч ирнэ. Оны өмнөхөн арванхоёрдугаар сард Хятадад жилд 600 мянган тонн этонолийг нүүрснээс гаргаж авах үйлдвэр байгуулагдаад ашиглалтад орлоо. Энэ бол этилийн спиртийн үйлдвэр. Этилийн спиртийг устай холиод цагаан архи болгодог. Хятадад 600 мянган тонн цэвэр этонолыг нүүрснээс гаргаж авчихаад юунд хэрэглэх гэж байна вэ гэхээр химийн үйлдвэрлэлд ашиглана гэж байгаа. Ер нь бол этонол спирт гэдэг бол хүнсний ундаа биш химийн бодис л доо. Бүх төрлийн амьд организмыг устгадаг цэвэрлэгээний бодис гэсэн үг. Хятадад нүүрс химийн үйлдвэрлэлүүд маш өндөр түвшинд хөгжсөн. Жилдээ бараг 900 сая тонн нүүрсийг химийн гүн боловсруулалтад оруулж байгаа. Энэ бол асар том тоо. Дээрээс нь Өмнөд Африк 1960-аад онд нүүрснээс шатахуун гаргаж авдаг үйлдвэрээ барьсан. Тэр нь одоо хүртэл ажилладаг. Тухайн үед улс төрийн гадаад худалдааны хориг арга хэмжээнд гаднаас нефть импортолж чадахаа больсон. Тиймээс өөрсдөө нефть үйлдвэрлэж эхэлсэн түүхтэй. Одоо Өмнөд Африкийн хөрш Ботсван, Мозамбик улсууд нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авахаар төслөө хэрэгжүүлээд явж байгаа. АНУ-д нүүрснээс нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэдэг төсөл 1986 оноос хойш ажиллаж байгаа. Технологийг нь анх II дайны үеэс германчууд хүчтэй хөгжүүлж байсан. Дараа нь Япон, Герман гээд химийн хүнд технологи өндөр хөгжсөн орнууд боловсруулж гаргасан байдаг л даа. Нүүрс боловсруулна гэдэг бол буцаад хүлэмжийн хийн ялгарлыг нэмэгдүүлнэ. Тэр утгаараа эдгээр улсууд нүүрс химийн үйлдвэрлэлээс гарчихсан. Хамгийн сүүлийн үеийн хөгжил бол Хятадад байна. Яг ажиллаж байгаа нь АНУ, Африк, Хятад улс байна.

-Манайд нүүрсийг гүн боловсруулах үйлдвэр байгуулах ажлыг хэчнээн компани ямар ямар төсөл хэрэгжүүлж байгаад гарсан байдаг юм бэ?

-Арав орчим жилийн өмнө МАК, “Бодь” групп, “Эм-Си-Эс” зэрэг компаниуд томоохон төслүүд хэрэгжүүлж байсан. МАК-ийнх Адуун чулууны хүрэн нүүрснээс бензин гаргах, “Эм-Си-Эс” Багануурын хүрэн нүүрснээс дизелийн түлш гаргах, “Бодь” групп Бөөрөлжүүтийн хүрэн нүүрснээс шатахуун үйлдвэрлэх төслүүд хийж байсан. Тус бүрдээ нэлээд том төслийн баг үүсгэчихсэн, барууны инженерийн компаниудтай хамтарч хөрөнгө гаргаад явж байсан. Гэвч эдгээр төсөл үргэлжилж чадалгүй зогссон л доо. Олон шалтгаантай. Хамгийн гол нь хөрөнгө оруулалтын хувьд асар том. Ижил төрлийн бүтээгдэхүүн болон нефть, байгалийн хий боловсруулах үйлдвэртэй харьцуулах юм бол ойролцоогоор дөрөв дахин өндөр өртөгтэй. Гэтэл бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийн түүхий эд нь хямдхан учраас нефть боловсруулах үйлдвэрээс хоёр дахин хямд. Тийм болохоор нэгэнт зориод барьчихсаны дараа хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн гарч ирнэ гэсэн үг. Даанч олон дахин хөрөнгө оруулалттай учраас санхүүгийн зардал, зээлийн хүү гэх мэтчилэн нөхөн төлөхөд хэцүү. Яагаад гэвэл нефтьтэй харьцуулахад өрсөлдөх чадвар сул. Тэгэхээр мэдээж хөрөнгө оруулалт өрсөлдөх чадвар сайтай руу нь явах хандлагатай байдаг. Монголын хувьд тэр их хэрэглэхгүй байгаа эрчим хүчний нүүрсээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ёстой. Энэ бол манай улсын эрчим хүч, эдийн засгийн аюулгүй байдлын суурь түүхий эд юм. Тийм болохоор бид ашиглах нь зөв гэж үзэх юм бол бодлогын шийдвэр гаргах шаардлагатай юм байна лээ.

-Төрийн зүгээс бодлогоор яаж дэмжих ёстой гэж?

-Татварын хөнгөлөлт үзүүлээд газрын тос, байгалийн хий боловсруулж байгаа үйлдвэртэй өрсөлдөх чадвартай болгох хэрэгтэй. Тухайлбал, тоног төхөөрөмж, барилгын материалыг гааль, НӨАТ-аас чөлөөлдөг. Энэ нэг хэрэг. Дээрээс нь орлогын албан татвараас 50-100 хувийн хөнгөлөлт үзүүлэх шаардлагатай. Энэ тохиолдолд нүүрс химийн үйлдвэрлэл нефть байгалийн хийтэй өрсөлдөхөд ямар ч асуудалгүй. Хөрөнгө оруулалт татаж чадна. Дээрээс нь баригдсаныхаа дараа хамаагүй бага өртгөөр дээд түвшний түлш шатахуун, нийлэг материал, хуванцар зэрэг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх боломжтой.

-Та өмнө энэ чиглэлд ямар төслүүд дээр ажиллаж байв?

-Хувийн компаниудаас гадна төрийн өмчийн компаниудад хэд хэдэн чухал төслүүд дээр ажиллаж байсан л даа. Багануурын нүүрснээс нийлэг байгалийн хий, зундаа шатахуун үйлдвэрлэх үйлдвэрлэлийн зураг төсөл батлагдаж байсан. Уул уурхайн яаман дээр төслийн нэгж байгуулагдаад ажиллаж байгаад бас л хөрөнгө оруулалтгүй болоод зогссон. МАК-ийн Адуун чулууны хүрэн нүүрснээс 400 мянган тонн бензин үйлдвэрлээд дэргэдээ 300 МВт-ын хүчин чадалтай цахилгаан станцтай байх төсөл дээр ажиллаж байлаа. Энэ эрчим хүчнийхээ талыг нь үйлдвэртээ, талыг нь сүлжээнд хэрэглэнэ гэсэн мега төсөл байсан юм. Зураг төслийг нь АНУ-ын инженерингийн “FLOUR” гээд алдартай компани хийж байсан. Герман, Японы хийжүүлэх технологитой, АНУ-ын бензин гаргах “EXXON MOBIL” компанийн лицензийн гэрээ тохироотой төсөл хийж байсан. Харамсалтай нь хэрэгжсэнгүй. Тэр төслийн хүрээнд талбайгаа аваад, салаа төмөр замын зураг төсөл хийлгэж байсан. Талбайн хөрсний геотехникийн судалгаа, үндсэн зураг төсөл ТЭЗҮ бүгдийг нь хийсэн. Одоо энэ компани нүүрсийг хийжүүлээд устөрөгч гаргах чиглэлээр судалгаа явуулж байгаа гэж сонссон. Энэ бол бас их ирээдүйтэй ажил. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьд коксжих нүүрсээ олборлож зарахаас гадна хажуугаар нь эрчим хүчний нүүрс зайлшгүй олборлоно. Цаашдаа хэмжээ нь улам нэмэгдэнэ. Тэрийг ялгаад хаяад байх боломж байхгүй. Заръя гэхээр дэд бүтэц нь дийлэхгүй. Тийм болохоор зайлшгүй нэг юм хийх хэрэгтэй. Юу хийх вэ гэдэг чиглэлээр тус компани дээр нэлээд хэдэн жил зөвлөхөөр нь ажиллалаа. Үндсэн чиглэл нь бол хийжүүлэх тохиолдолд хуванцар гаргах, эсвэл хуванцар гаргах шатанд дундаас нь гаргадаг савлагаатай хий бий. Тэр савлагаатай хий бол Оросоор орж ирдэг пропантай төстэй шинж чанартай, цэвэрхэн шаталттай, бага даралтад шингэрдэг. Тэр хийг үйлдвэрлэх юм бол түлшний утааны асуудал бүрэн шийдэгдэх боломжтой. Бас нэг ажилласан сонирхолтой төсөл бол Дундговь аймгийн Хөөтийн шатдаг занар. Маш их судалгаа, геологийн хайгуул хийгдээд нөөц нь батлагдчихсан. Занарын нөөц батлагдсан цорын ганц орд шүү дээ. Одоо тэнд нүүрсний олборлолт явагдаж байгаа. Нүүрсээ Даланжаргалангийн цементийн үйлдвэрт ашигладаг. Тэр шатдаг занарын хувьд халаагаад нийлэг нефть гаргаж авдаг. Гол асуудал нь тосны гарц. Монголын занар ер нь Хөөт гэлтгүй харьцангуй бага байдаг. Эдийн засгийн хувьд яг ашиг, алдагдлын цэг дээрээ шахуу байгаад байдаг. Тэгэхээр нүүрсний гүн боловсруулалттай адилхан. Хувийн компаниуд цэвэр нефть, байгалийн хий олборлодог компаниудтай өрсөлдөхөд ашиг багатай байдаг. төрийн бодлогоор татварын хөнгөлөлт үзүүлэх юм бол эдгээр төсөл хэрэгжих боломжтой. Бэлэн болчихсон төслүүд. Сүүл Нарийнсухайт дээр цахилгаан станцын төсөл ТЭЗҮ, зураг төсөл, барилга угсралтын гэрээ хэлэлцээрийн ажлуудыг удирдаж явуулсан. Тэр төсөл бол хүчин чадлыг нь арай бууруулаад бэлтгэл шат нь эхэлсэн байгаа. Станц дангаараа ажиллахгүй сүлжээтэй холбогдсон байх шаардлагатай учраас 110 КВт-ын шугам баригдаж байгаа юм билээ. Энэ хэрэгжвэл Өмнөговийн баруун хэсэг найдвартай эрчим хүчтэй болж, аж үйлдвэрлэл хөгжих боломжтой. Хамгийн сүүлд ажилласан төсөл гэвэл Нарийнсухайтын нүүрс баяжуулах үйлдвэр. Одоо ажиллаад таван жил болж байгаа.

-Нүүрснээс гүн боловсруулах үйлдвэр байгуулах өртөг нь хэр байдаг юм бэ?

-Ер нь хэд хэдэн төслүүдийн дунджийг харахад хоёр тэрбум гаруй ам.доллар байдаг. Хоёр тэрбум ам.долларын төслийг хэрэгжүүлчих хэмжээний дотоодын нөөц боломж Монголд хараахан байхгүй. Иймд олон улсаас санхүүжилт босгох шаардлага үүсдэг. Санхүүжилт нийлүүлэхээр тэр нь одоогийн татварын хууль эрх зүйн орчны хувьд хэрэгжих боломжгүй гээд гацчихдаг. Үнэхээр мега төслүүд Монголд хэрэгтэй гэж үзэх юм бол төрийн бодлогоор татварын нөхцөлийг нь өөрчлөх шаардлагатай. Өөрөөр бол энэ эрчим хүчний нүүрсийг ашиглах боломжгүй. Цахилгаан станцаа барих хэрэгтэй. Тэгсэн ч цаана нь эргэлтгүй маш их хэмжээний нүүрс үлдэнэ.

-Энэ чиглэлийн санхүүжилт дэлхийгээс босгоход хэр хүндрэлтэй байдаг вэ?

-НҮБ-ын уур амьсгалын өөрчлөлтийн шийдвэрээс болоод барууны томоохон санхүүгийн байгууллагууд нь нүүрсний төслүүдийг дэмжихгүй гэсэн шийдэлд хүрсэн. Хувийн янз бүрийн хөрөнгө оруулалтын сангууд байдаг. Одоо нэг талаасаа оройтсон ч нөгөө талдаа боломж байгаа. Тэр ялгарсан хүлэмжийн хийг газрын гүнд булшлах технологи гэж бий. Тэр нь их газрын гүний давсархаг усны давхарга руу хийх арга. Хүлэмжийн хий CO2 гэдэг бол ундаа, пивоны газ. Ямар ч хор байдаггүй. Удаан хэмжээнд дулааныг өөртөө хадгалдаг учраас агаар мандлыг дулааруулаад байна гэж үздэг. Нүүрсийг хийжүүлэх явцад гарсан CO2-ыг гүний давхарга руу хийгээд булшлах, далайтай газар далайн гүн рүү хийх технологиуд дэлхийд нэвтэрч байна. Монголын хувьд хэрэв нүүрсээ хийжүүлэх юм бол ялгарсан СО2-ын хийх геологийн тогтцоо олоод байрлалыг нь тодорхойлчихсон байх шаардлагатай. Европын цахилгаан станцууд гэхэд ирээдүйд хүчилтөрөгчийн шаталтад шилжинэ. Цэвэр СО2-ыг ялгана, газрын гүнд булна гээд геологийн судалгаануудаа хийгээд төлөвлөчихсөн талбайтай болчихсон байх жишээтэй.

-CO2-ыг эдийн засгийн хувьд ашигтай байдлаар газрын гүнд хэрхэн булах вэ?

-Нефтийг доороос нь хөөж гаргахын тулд их хэмжээгээр гаргаж ирсэн усаа буцаад шахна. Тэгэхээр усны оронд СО2-ыг шахах юм бол усны хэрэглээ багасна. Хүлэмжийн хийгээ бууруулна. СО2 нь газрын гүнд үлдэнэ. Нефтийн ундаргыг 20 хүртэлх хувиар нэмдэг дундаж тоо байдаг. Энэ бол нүүрсээ хийжүүлээд ялгарсан хүлэмжийн хийг нь газрын тосны олборлолтод ашиглахад харилцан уялдаатай, эдийн засгийн үр ашигтай хувилбар болох юм. Үүнийг хийж чадвал санхүүжилт босгож болно.

-Дотооддоо нүүрс боловсруулах жижиг оврын үйлдвэр байгуулна гэвэл ямар боломж байна вэ?

-Нэгдүгээрт, дээр хэлсэнчлэн нүүрс химийн үйлдвэр маш том хөрөнгө шаарддаг. Хоёрдугаарт, технологи нь өндөр нарийн түвшнийх. Манайд бол цоо шинэ зүйл. Гэхдээ Монголд зайлшгүй хэрэгтэй. Дахиад л хэлье. Бид эрчим хүчний нүүрсээ мөлжөөд хаяад байж болохгүй. Цаана нь маш их хэмжээний эргэлтгүй нүүрс байгаа. Нэгэнт нүүрс боловсруулах үйлдвэр Монголд хэрэгтэй гэж үзвэл бодлогын дэмжлэг, татварын хөнгөлөлт, байгуулах зориг, шийдвэр хэрэгтэй. Энэ бүх эргэлзээтэй байдалд яадаг вэ гэхээр олон улсад жижиг хэмжээний туршилтын үйлдвэрлэлийг эхлээд явуулдаг. Манайд яг ийм жишгээр ноолуурын салбарт амжилттай хэрэгжсэн төсөл байна шүү дээ. Анх Говийн ноолуурыг нарийн боловсруулж мэдэхгүй учраас эхлээд НҮБ-аас дэмжлэг үзүүлээд жижиг хэмжээний контейнер зохион байгуулалттай үйлдвэр барьж туршсан. Ингээд технологийг нь эзэмшээд түүхий эд нь болох юм байна гэсэн итгэл төрсний дараа Засгийн газар хоорондын гэрээ байгуулаад анх ноолуурын үйлдвэрийг барьж байсан. Иймэрхүү жишгээр нүүрс химийн жижиг оврын үйлдвэрийг ажиллуулбал нэгдүгээрт, технологио эзэмшчихнэ. Хоёрдугаарт, ажиллах хүчин, боловсон хүчин бэлэн болно. Гуравдугаарт, тэрийг харсан олон нийт, шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс итгэл үнэмшилтэй болно. Тэгээд СО2-ыг яах вэ гэдэг шийдлээ гаргаж чадна. Ийм зорилгоор жижиг хэмжээний туршилтын үйлдвэр хэрэгтэй. Төрийн өмчийн хамгийн их нүүрс борлуулдаг “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьд жижиг хэмжээний туршилтын үйлдвэр байгуулах санаачилгыг өөртөө аваад дунд хугацааны бизнес төлөвлөгөөндөө тусгачихсан байдаг. Тэр нь 2018 онд УИХ-аас гаргасан Таван толгойн ордыг иж бүрнээр нь ашиглах тогтоолын дагуу хийгдсэн. Энэ төлөвлөгөөгөөр “Эрдэнэс Тавантолгой” компани бага оврын туршилтын үйлдвэр барина. Хоногт арван тонн нүүрснээс савлагаатай хийн түлш үйлдвэрлэнэ. Болж өгвөл цааш нь үргэлжлүүлээд зөвхөн дотоодоос гадна гуравдагч зах зээлд нийлүүлэх хуванцар гаргана гэсэн ТЭЗҮ хийгээд батлуулчихсан байдаг. Энэ төсөл хэрэгжих юм бол цааш цаашдаа нүүрс химийн үйлдвэрлэлийн гарааны суурь бэлтгэл болох ёстой. Дараа нь том хэмжээний үйлдвэр баригдсан ч гэсэн технологийн горимд жижиг өөрчлөлт оруулахад олон сая ам.долларын үр ашгийн зөрүү гардаг. Үүнийг том үйлдвэрлэл дээр туршаад байж болдоггүй учраас зайлшгүй жижиг үйлдвэр байх хэрэгтэй. Тэр утгаараа ийм том үйлдвэрлэлийн бэлтгэл ч болно. Дараа нь тэр үйлдвэрлэлийн технологийн горимыг тохируулах судалгааны том бааз болох ёстой. Уг төслийг ойрын жилүүдэд хэрэгжүүлэх болов уу гэж найдаж байна. Хамгийн гол нь энэ бизнес юм чинь ашигтай байх ёстой. Иймд жижиг үйлдвэрээ туршилтаар ажиллуулаад УИХ нь бодлогын зохицуулалтуудыг гаргах ёстой. Монголын хувьд нүүрс ашиглах нь 100 жилийн асуудал учраас сууриа заавал тавих нь зөв. Туршилтын үйлдвэрийн хувьд автобус аваад байгаа төсвөөс арав дахин бага мөнгөөр босох юм. Том хүндрэл байхгүй. Ирээдүйд өгөх өгөөж нь асар их.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

СЕХ-ны гишүүн, ЦЕГ-ын дарга Т.Сүхболд “Хуурамч хаягийг нэг цагийн дотор илрүүлж, шаардлагатай тоног төхөөрөмж нь байвал тухайн хаягийг нэгээс гурван цагийн дотор хаах бүрэн боломжтой” гэсэн мэдэгдэл хийсэн билээ. Энэ тухай бид Программ хангамжийн инженер Д-тэй цөөн хором ярилцлаа.

-Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос хуурамч хаягийг хаах боломжтой юу?

-Нэгдүгээрт Фэйсбүүк Монгол, Америк болоод аль ч Засгийн газрын мэдэлд байдаггүй Meta Platforms-ийн эзэмшдэг олон нийтийн сүлжээ үйлчилгээ юм. Ямар ч Засгийн газар хуурамч, худал мэдээлэл тараасан ч бай цахим хаягийг фэйсбүүкийн зөвшөөрөл, тусламжгүйгээр хаах боломжгүй. Хувь хүний цахим хаягийг хөндлөнгөөс хаах ямар ч боломжгүй. Харин Фэйсбүүк өөрсдийнх нь “COMMUNITY STANDART” зөрчөөгүй л бол хувь хүний хаягийг хаадаггүй. Зөвхөн хувь хүн өөрөө мөн Фэйсбүүк компани тухайн хаягийг хаах эрхтэй. Тухайлбал нүцгэн зураг дүрс бичлэг нийтлэх, оюуны өмчид халдах, их хэмжээний report авсан гэх мэт шалтгаанаар таны хаяг хаагдах боломжтой.

-Хуурамч хаягийг хэрхэн таньдаг вэ?

-Фэйсбүүк өөрөө ч хуурамч хаягтай тэмцэж чадахгүй байна шүү дээ. Та google-ээс how many fake accounts on facebook? гэж хайвал, 1.3 тэрбум гэсэн тоо байгаа. Монголд 400 мянган хуурамч хаяг байгаа нь их тоо биш юм.

-Ямар төрлийн тоног төхөөрөмж байвал цахим хаягийг хаах боломжтой вэ?

-Тийм боломж байхгүй. Жишээ нь манай оронд “Mon­gol Chat” гэж байдаг шүү дээ. Монголд ирсэн Америк иргэд түүнийг ашиглаж, хаяг нээлээ гэхэд түүнийг нь Америкаас хаах боломжгүй шүү дээ. Магадгүй бид Хятад улс шиг Фэйсбүүк огт ашиглах боломжгүй байх л арга байна.

-Фэйсбүүк хаягийг нэгээс гурван цагийн дотор хаах боломжтой юу?

-Та өөрийнхөө фэйсбүүкийг хаах гэж оролдож байсан бол мэдэх байх. 14 хоног хүлээгддэг шүү дээ. Тэр хугацаандаа тухайн хүн мэдээж өөрийнхөө хаягийг ашиглах ёсгүй байдаг. Мөн хуурамч цахим хаягийг хаасан ч нээж байгаа хүнийг нь олж тогтоохгүй бол ямар ч үр дүнд хүрэхгүй. Жишээ нь шинээр цахим хаяг нээхэд тав хүрэхгүй минут зарцуулагдана.

Н.Нарванчин