Category: нүүр-хуудасны-онцлох

МУЭИС-ийн захирал, Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Шинжлэх ухааны доктор(Sc.D), профессор Ч.Зэгиймаатай ярилцлаа.

---

-Боловсролын багц хууль энэ оны эхний өдрөөс хэрэгжиж эхэллээ. Тэгвэл багц хууль доторх Дээд боловсролын хууль нь Монгол Улсын хөгжлийн эсрэг болсон хэмээн эрдэмтэн судлаачид үзэж байна. Харин та ямар байр суурьтай байна вэ. Дээд боловсролыг дэмжсэн хууль болж чадсан уу?

-Энэ оноос эхлэн мөрдөх хуулиудын дотор Дээд боловсролын тухай хууль бий. Тус хууль нь нийгмийн хөгжилд их чухал үүрэгтэй гэж ойлгож байна. Үнэхээр дээд боловсрол бол хүн төрөлхтний өмнө тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шийдвэрлэх арга зам, гарцыг тодорхойлдог чухал салбар юм. Аливаа улсын хөгжлийн түвшин дээд боловсролын хөгжлөөр хэмжигдэж, тэр нь нийгмийг чиглүүлэгч, хөдөлгөгч гол хүч болсон. Ялангуяа их сургуулиуд нь шинэ мэдлэгийг бий болгож, түүнийг дамжуулан, шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулах замаар хүний амьдралын чанарыг дээшлүүлж, улс орны хөгжлийн болон аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгаа болж байна. Иймээс л энэ хууль бол их чухал болох нь ойлгомжтой юм.

-Энэ нь хуульд хэрхэн тусгагдсан хэрхэн тусгагдсан гэж та үзэж байна вэ??

-Ер нь аливаа хуулийг хийхдээ эхлээд урьд өмнө байсан хууль тогтоомжийг сайн судалж, юуг, яаж өөрчлөх шаардлагатайг тогтоох ёстой. Дараа нь дэлхийн хөгжлийн чиг хандлагыг сайтар судлах, өөрийн орны онцлог, өвөрмөц байдлыг харгалзан шинжлэх ухаанчаар гаргах шаардлагатай. Харамсалтай нь энэ хууль эдгээр нөхцөлийг төдийлэн харгалзаагүй гэж үзэж болохоор байна.

-Урьд байсан хуулиас дордуулсан байна гэж зарим судлаачид үзэж байгаа юм билээ?

-Сүүлийн жилүүдэд гаргаж байгаа хууль, тогтоол, шийдвэрүүд нь залгамж холбоогүй, урьд өмнө боловсруулагдсан зүйлээс сайн ололттой талыг олж харахгүйгээр огцом өөрчлөхдөө ихээхэн алдаа мадаг гаргаж байгааг энэхүү хуулиас ч харж болно. Тухайлбал, дээд боловсролын байгууллагыг их сургууль, дээд сургууль, коллеж гэж ангилаад их сургуулиа “Эрдэм шинжилгээ-сургалтын байгууллага” гэж тодорхойлж байсан. Гэтэл энэ хуульд коллежоор эхэлж, их сургуулийг сургалтын байгууллага гэж тодорхойлсон нь их сургуулийн шинжлэх ухааны статусыг бууруулсан том ухралт гэж үзэж болно.

Өнөөдөр их сургуулийн үүрэг асар өндөр болж байгаа. Ялангуяа судалгааны их сургууль, түүний олон төрөл ангилал бий болж, улс орон төдийгүй дэлхий нийтийг хамарсан глобал асуудлыг шийдвэрлэх ганц институт нь судалгааны их сургуулиуд болж байна. Иймээс олон улсын байгууллагууд, хөгжингүй улс орнууд дэлхийн ганц зах зээлд дээр өрсөлдөх дэлхийн түвшний их сургуулиудыг бүхий л талаар нь дэмжин ажиллаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, их сургуулиуд маш олон төрөл хэлбэртэй болж байна. Монгол Улс ч гэсэн дэлхийн жишгээр зөвхөн магистр, докторын сургалтыг дагнан эрхлэх сургуулийг байгуулсан нь дээд боловсролын салбарын ололт болох талтай. Ингэж төрөлжүүлсэн нь эрдэмтэн судлаачдыг бэлтгэхэд төвлөрөн ажиллах, туршлага хуримтлуулах боломжийг нээж байгаа юм. Цаашид ч дээд боловсролын байгууллагуудыг олон төрөл болгож, түүний онцлогт нийцсэн уян хатан бодлого явуулах нь улс орны хөгжилд тустай.

-Тэгвэл энэхүү Судалгааны их сургуулийн тухай хэрхэн хуульчилсан юм бол?

-Уг нь УИХ-д “ Судалгааны их сургуулийн эрх зүйн байдлын тухай”, “Дээд боловсролын тухай” гэсэн хуулиуд тус тусдаа өргөн баригдсан. Гэтэл тэнд нэг салгаад, нэг нийлүүлээд бөөн юм болж байгаад нэгтгэсэн. Миний хувьд нэг байна уу, тусдаа байна уу үнэндээ сонин биш. Хамгийн гол нь үзэл баримтлалыг тусгах нь чухал байсан. Гэтэл “ Дээд боловсролын хуульд судалгааны их сургуулийн тухай орсон хоёр гуравхан заалт нь ойлгоход бэрх. Тухайлбал “ Судалгааны их сургуулийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлснээр УИХ хуулиар батална” гэж заасан байна. Үүнийг хэн ойлгох юм. Ийм хариуцлагагүй зүйл энэ хуульд их орсон байх жишээтэй.

-Дээд боловсролын байгууллагыг хэтэрхий олон байгаа, чанар муутай, цөөрүүлэх хэрэгтэй гэж их ярьцгаах юм байна шүү дээ?

-Аливаа улсын суралцах насны иргэдийн 15 хүртэлх хувь нь суралцаж байвал “элит”, 50 хүртэлх хувь нь суралцаж байвал массын, 50 дээш хувь нь суралцвал “бүх нийтийн” гэж дээд боловсролыг тодорхойлж байна. Дэлхийн чиг хандлага бүх нийтийнх болох тал руу явж байна. Нийгэм асар хурдацтай өөрчлөгдөж, шинжлэх ухаан, технологийн үсрэнгүй хөгжил нь хүнийг байнга суралцах, олон төрлийн мэргэжил мэдлэгтэй байж, насан туршдаа суралцахыг шаардаж байгаа. Ийм цаг үед Монгол шиг цөөхөн хүн амтай улсын хувьд иргэдийн мэдлэг боловсрол нь л энэ улсын оршин тогтнож, хөгжин дэвших цорын ганц арга зам гэдгийг бид мартах учиргүй юм.

Тоог цөөрүүлэх бол зорилго биш ээ. Үүнийг зах зээл өөрөө зохицуулаад л ирсэн. 1990-ээд оны эхээр 200 хүрч байсан сургуулиудын тоо өнөөдөр 61 болтлоо буурсан нь үүний нэг жишээ. Энэ 61 сургуулийн тал гаруй хувь нь мэргэжилтэн бэлтгэдэг коллежууд. Эдгээр зорилго, чиг үүрэг нь өөр өөр байгууллагуудын онцлогт тохирсон бодлогыг явуулах нь чухал болохоос бүгдийг нь зэрэгцүүлээд нэгэн шалгуураар эрэмбэлэн чансаа тогтоох гэж болохгүй л байхгүй юу. Суралцагчдын дийлэнх нь төрийн сургуулиудад байгаа. Ер нь боловсролд чөлөөтэй өрсөлдөх тэгш боломжийг олгож байж л чанарын өөрчлөлт гарна. Дээд боловсролын салбар төрийн болон хувийн хэвшлийн сургуулийг ялгаварлан гадуурхах хандлага маш хүчтэй байгааг нэн яаралтай засан залруулах хэрэгтэй.

-Тэгвэл дээд боловсролыг яаж чанартай болгох бэ?

-Юуны өмнө, дээд боловсролын бодлогыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй боловсруулан хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Энэ салбараас Монгол Улсын хөгжил шалтгаална гэж бид олонтоо давтаж байгаа нь учиртай юм шүү. Метро барих, авлигыг арилгах, ядуурлыг бууруулах, хөрөнгө оруулалт татна гээд л олон асуудал яригдаж байна. Үүнийг хэн зөв оновчтой тодорхойлох вэ. Мэдээж мэдлэг боловсролтой мэргэжилтний баг л хэрэгтэй. Ийм чадвартай мэргэжилтнийг л бэлтгэхийн тулд дээд боловсролыг сэргээх, бэлтгэгдсэн боловсон хүчнийг санал сонсох төдийхнөөр биш, бүрэн дүүрэн ашиглах тал дээр онцгой анхаарах цаг хэдийнээ болсон шүү.

Дээд боловсролын байгууллагыг хөгжүүлье л гэвэл эрдмийн эрх чөлөөг нь л хангах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, засаг төр, яам зэрэг байгууллагууд үйл ажиллагаанд нь хөндлөнгөөс оролцох, саад төвөг болохыг хатуу хориглох шаардлагатай.

Харамсалтай нь Дээд боловсролын хуулийг гаргахдаа хамт батлах ёстой байсан дүрэм журам гараагүйгээс тодорхойгүй байдал үүсч, захиргааны актуудыг дураараа хүчингүй болгож, сургалтын үйл ажиллагааг тасалдуулж, Монголын боловсролын нэр хүндийг гадаадад унагаах үйлдлийг Дээд боловсролын бодлого, зохицуулалтын газраас хийж байгаа нь ихээхэн хорлонтой байна. Үндсэн хууль, Хууль тогтоомжийн тухай хууль, Захиргааны ерөнхий хууль зэрэг хууль тогтоомжид нийцүүлж ажиллахгүй байгааг ЗГХЭГ, Хууль зүйн яам анхааралтай авах биз ээ.

-Гадаадад нэр хүнд унах талаар та хэллээ. Яагаад?

-Монгол Улс НҮБ-ын гишүүн орон. Олон улсын элсэн орсон Конвецийг даган мөрдөх үүрэгтэй. Мөн Үндсэн хуультай ардчилсан, хүмүүнлэг нийгмийг байгуулж, хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэж байгаа улс. Дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөх амбиц бас байна. Бид боловсролыг экспортын талаар огт ярихгүй, ойлгохгүй байгаа нь том хоцрогдол юм. Өндөр хөгжсөн улсуудын эдийн засагт боловсролын экспорт ихээхэн том байр суурийг эзэлдэг. Гадаадын иргэдийг татан суралцуулахын төлөө дэлхийд том өрсөлдөөн болж байна. Бид зөвхөн материаллаг зүйлийг л харж, нүүрсний экспортыг л чухалчилсаар. Гэтэл дээд боловсролын экспортод анхаарвал асар их хөрөнгийг бүтээж чадна, босгож чадна. Дэлхийд ч Монголын боловсролын өрсөлдөх чадвар дээшилнэ. Улмаар Монгол Улсын өрсөлдөх чадвар дагаад л өсөх юм.

Дэлхийд өрсөлдөх, үндэсний боловсрол гадаадад тоогдохын тулд бид орчин үеийн салбар дундын шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх, ялангуяа их сургуулийн шинжлэх ухааныг дэмжих шаардлагатай. Монголын шинжлэх ухаан, их сургуулийг хөгжилд саадтай дэлхийд байхгүй гажиг бүтцийг засан залруулахгүй бол шинжлэх ухаан ч хөгжихгүй, их сургууль ч хөгжихгүй нь ээ. Шаталсан сургалт, шинжлэх ухаанаа ч ялгахгүй сонин яамтай болчихоод байна шүү.

Өнөөдөр Монголын ямар сургууль ямар замаар, хэрхэн яаж дэлхийд өрсөлдөх вэ. Бодлого байна уу. Үгүй гэж би хэлнэ. Урт хугацааны хөгжлийн бодлогод том том зорилго бичсэн ч хэрэгжүүлэх арга зам нь тодорхой биш, хуулбарласан, тунхагласан шинжтэй, түүнийгээ ч ойлгохгүй янзтай л байна шүү дээ, бид.

Өөр хоорондоо л , төр, хувийнхаар л дов жалга дээрээ “өрсөлдөхөөс” өөрцгүй л байна. Бие биетэйгээ “байлдаж”, бусдыг дуурайх гэсээр хөгжлөөс хоцорч уруудан доройтож байна. Одоо зогсох хэрэгтэй. Монгол “тархи”- ийг эрхэмлэн хүндэтгэж, ямар нэгэн “ лугаа” хөгжих биш, өөрийн замаар хөгжмөөр байна.

 

 

Африк тивийн ядуу буурай орнуудаар ганцаараа аялж, тухайн улс орнуудын ядуурлын шалтгааныг судалж буй “Exploring Africa” төслийг санаачлагч Б.Мөнхцэлмэгтэй ярилцлаа.

---

-Та одоогоор хэдэн орноор аялаад байна, яагаад зөвхөн буурай хөгжилтэй орнуудаар аялах болсон бэ?

-Одоогоор миний бие арав гаруй орноор аялаад байна. Миний хийдэг аяллын гол онцлог нь монголчууд очдоггүй, Монголчууд байтугай дэлхийн бусад улс орнуудаас аялагчид очдоггүй орнуудаар аялах юм. Ядуу буурай, өлсгөлөн ихтэй орнууд руу тухайн нутгийн иргэдийн амьдрал дунд орж нөхцөл байдлын харах, бусалтай хуваалцах зорилготой. Манай аялагчид, төр засаг маань ч гадаадад аялах, айлчлах үеэрээ өндөр хөгжилтэй орнуудаас туршлага судалж байдаг. Би харин ямар алдаа гаргавал ядуурдаг вэ гэдгийг харуулах гэж хичээж байна. Би тэдгээр хүнд хэцүү нөхцөл байдалтай орнууд руу очих үед нүд халтирам дүр зураг олон байдаг.

-Та ямар зорилгоор аялдаг вэ. Цаашдаа аялах ямар төлөвлөгөөтэй байна?

-Миний зорилго бол дэлхийн бүх улсаар аялах, тухайн улсын ард иргэдийн ахуйн амьдрал дунд орох юм.

 

Зорилгоо амьдрах орчин нөхцөл хамгийн хүнд хэцүү байдаг улсуудаас эхлүүлж байгаа. Хөгжилтэй орнууд руу олон хүмүүс туршлага судлах гээд очдог. Яавал хөгжих вэ гэдгийг тэдгээр хүмүүс мэдэж байгаа. Зовлонгийн түргэн нь дээр гэдэг дээ. Хамгийн ядуу буурай орнуудаар эхлүүлээд, дараа нь хөгжингүй, аюул эрсдэл багатай улсуудаар явна.

Энэ жилдээ Ойрхи Дорнодын улсууд буюу Афганистан, Ирак, Сири гэх мэт улсуудаар явах төлөвлөгөөтэй байна. Дараа жил Латин Америкийн Венесуэль, Хаити гэх мэт улсуудаар явна. Монголд байдаггүй болохоос бусад орнуудад над шиг аялагч хүмүүс зөндөө байдаг. Дэлхийн ядуу, буурай орнуудаар явж бичлэг хийдэг, нутгийн айлуудаар зочлоод явдаг. Энэ төрлийн контент нь Монголд хараахан хөгжөөгүй байна, би чадах чинээгээрээ хийгээд явж байна даа. Хувийнхаа камераараа дүрс бичлэг хийгээд, нутгийн айлуудаар ороод бодит байдлыг бусадтай хуваалцаж байна. Монголд анх Амай гэдэг залуу ийнхүү аялаж байсан юм. Амайгийн хувьд тухайн үед интернэтгүй, камергүй аялдаг байсан. Гэхдээ Амай аяллынхаа тухай ном гаргасан. Би тэр хүний бүх номыг нь уншсан. Энэ чиглэлээр аялдаг, бичлэг хийдэг хоёр дахь аялагч би бололтой.

-Хэл хэрхэн нэвтрэлцэж байна. Орчуулагчтай юу?

-Миний англи хэл сайн биш боловч англи хэлтэй тухайн орнуудын хөтөчтэй явж байгаа. Хөтөчүүдтэйгөө англи хэлээр ойлголцож болоод л байна. Хамгийн гол нь эдгээр аюултай, гэмт хэрэг, зөрчил өндөртэй орнуудаар аялахдаа инээмсэглэж сурах хэрэгтэй. Орчуулагч байхгүй. Танихгүй хүнтэй харц тулах үедээ инээмсэглээд, эх хэлээр нь мэндчилэх үед нутгийн иргэд их дуртай байдаг. Англи хэл сайн сураагүй маань асуудал болж байна. Би өөрөө орос хэлээр ярьдаг. Ямар ч улс оронд англи хэлээр ярьдаг хүн байдаг. Аялах улсдаа очихоосоо өмнө хөтөч хүнээ хайгаад, олсон хойноо тэр улс руугаа явдаг.

-Тэдгээр улсын ядуурлын шалтгаан юу вэ?

-Миний аялсан улсуудын авлигын индексийг харвал бүгд сүүл мушгидаг. Ихэнх нь 150-иас хойш бичигддэг байдаг. Авлигал ихтэй улс ядуу байдаг юм байна, ядуу улс авлигал ихтэй байдаг. Ийм зүй тогтол, нийтлэг шинж чанар хамгийн түрүүнд ажиглагдсан. Африкт байгаа ихэнх орнууд яагаад усны хомсдолтой байдаг вэ гэхээр гүний усны бохирдолтой. Газрын гүнээс ямар ч цэвэр ус гарахгүй гэхээр харамсалтай байгаа биз. Мөн байнгын халуун уур амьсгалтай. Тиймээс усны хомсдолтой байдаг. Ард иргэд нь улстөрчдөө маш их дэмждэг. Зимбаб гэдэг орны худалдааны захаар явах үед ерөнхийлөгчийнхөө зурагтай пудволк өмссөн иргэд явах жишээтэй. Ядуу байлгаж байгаад тархийн хэвлэл мэдээллээр дамжуулж зад угаадаг юм байна. Үр дүнд нь ард түмэн байгалийн баялгаа хулгайлуулаад, цөөхөн хүмүүс баяждаг. Байгаль, цаг уур их олон зүйлийг шийдвэрлэдэг.

-Монгол Улсыг эдгээр улстай харьцуулбал?

-Монгол бол хамаагүй сайхан орон. Бидэнд өлсгөлөнгийн аюул түүхэндээ байгаагүй, цаашдаа ч байхгүй. 60 сая малтай. Монгол Улс өрний ядууралтай. Халамж, хангамж гэж тэр улсуудад байхгүй. Манай оронд хүмүүс ажил хийхгүй амьдарч болоод байна шүү дээ. Халамж, хорооноос хүнсний талон авна. Эмнэлэг ч гэж байхгүй. Хүүхдийн эмнэлэг нь гэр хорооллын эзгүй байшин шиг. Монгол бол тэдгээр орнуудтай харьцуулахад хамаагүй жаргалтай орон юм. Африк шиг болох уу, эсвэл хөгжих үү гэдэг төр засгаас л хамаарах юм байна. Монгол амьдралын чанарын хувьд дундаж улс юм байна гэсэн дүгнэлт хийсэн. Баян улс биш гэхдээ айхтар ядуу улс биш.

Монгол Улс хөгжих үү, эс хөгжих үү гэсэн салаа замын уулзвар дээр ирээд байна. Монгол Улс хэрхэн зөв замаар явах вэ гэсэн асуултын хариултыг олох гэж явна.

-Ундны цэвэр усны асуудлаа яаж шийдэж байв, халуун орны халдварт өвчнөөс хэрхэн сэргийлж байна?

-Цэргийн эмнэлэг дээр хулхайны урьдчилан сэргийлэх эм байдаг. Тэр эмийг хэрэглэдэг. Мөн ХӨСҮТ дээр шар чичрэг гэдэг өвчний эсрэг вакцин хийдэг. Эрүүл мэнд талаасаа ийнхүү өөрийгөө хамгаалдаг. Тогтмол ус ууж явдаг. Усгүй газар бол дэлгүүрт нь ус зарж байдаг. Усаа маш сайн нөөцөлж авах хэрэгтэй. Дэлгүүрт нь зарагдаж байгаа усны үнэ Монголоос гурав дахин үнэтэй шүү. Зимбаб улсын мөнгө тэмдэгт инфляциас болоод ямар үнэ цэнэгүй. Тиймээс өөрсдийн мөнгөн тэмдэгтийг хальж доллар ашиглах болсон, нэг савтай ус гэхэд л нэг доллар байсан. Нэг килограмм төмс долоон доллар гэх мэт. Энэ бүхний шалтгаан авлигал, далайд гарцгүй, эрх баригчид ард иргэдийнхээ тархийг зад угаадагт байгаа юм.

-Зуун доллароор юу хийж болох вэ?

-Мадагаскарт хүн өдөрт нэг доллароор цалинжина. 30 өдөр ажиллаж байж 30 доллар авах юм. Өлсгөлөнд нэрвэгдэхгүй байх аргагүй, ямар ч ажил хийсэн. Ажилгүйдэл маш их. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ маш өндөр. Ямар нэг байдлаар тэдгээр хүмүүс төмс болон будаа тариалдаг. Усны хомсдолтой учраас усалгаа хийх боломжгүй, борооноос шууд хамааралтай. Хэт их бороо ороод үер болбол шууд өлсгөлөн. Эсвэл хэт их нар гараад байвал ган болно. Ургацаа авч чадахгүй. Нэгт эдийн засгийн орчин, хоёрт байгаль цаг уур. Газар зүйн байршил нь их азгүй улсууд байна. Мадагаскарт бол зуун доллароор хангалттай гурав хоног буудалд байрлаад хоол ундаа дааж болно. Зимбаб улсад бол ганц хонож чадахгүй. Мадагаскарт бол зуун доллароор зуун хүүхэд баярлуулж болно. Би хөтөчдөө өгөөд хүүхдүүдэд мөнгө өгүүлсэн. Тэдгээр хүмүүс гэр оронгүйчүүдийн төв дээр үнэгүй унтах газар, үнэгүй хоолны хариуд цалингүй ажил хийж амьдарч байна шүү дээ.

-Аяллын үед тохиолдсон хамгийн хэцүү зүйл юу байсан бэ?

-Би анхны аяллаараа онгоцноос буух үед нэвтрэх дээр намайг нэр өрөө рүү буутай цагдаа дагуулаад орсон. Миний бүх ачааг задлаад, бичиг баримтыг маань бас хураагаад авсан. Гол зорилго нь авлигал авах гээд байсан. Нэг цагдаа арван доллар, нөгөө цагдаа 20 доллар надаас авсан. Африкт газардсан улс болгондоо авлигал өгсөн. Сүүлдээ бүр дассан. Өдөр явж байх үед цагдаа нар зогсоогоод заавал мөнгө авч байж салдаг. Америкийн мотоцикльтой аялдаг нэгэн бүсгүй Нигер явж байх үед нь хоёр цагдаа авлигал авах гээд зогсоогоод нөгөө бүсгүй нь бичлэг хийгээд олон нийтийн сүлжээнд тавьсан байгаа юм. Тэр хоёр цагдаа нь шоронд орсон. Африкийн орнуудын хамгийн хэцүү зүйл нь авлига.

-Хамгийн дулаахан дурсамж юу вэ?

-Нэг танихгүй филиппин залуу намайг хоёр километр шахам дагаж очих газарт маань хүргэж өгсөн. Тийм гоё тусархаг. Хүмүүс нь маш найрсаг, нөхөрсөг “манайд ороод ир, биднийг яаж аж төрдөгийг үзэж хар” гэж хэлж байсан.

-Африкийн орнуудад хүүхдийн эрх хамгаалагдаж байна уу?

-Тэнд байгаа хүүхдүүдэд ямар ч эрх мөн ирээдүй байхгүй санагдсан. Мадагаскарт хүүхдийн албадан хөдөлмөр, хүүхдийн наймаа, хүүхдийн бэлгийн хүчирхийлэл маш их байсан. Тухайлбал чулууны уурхай дээр хүүхдүүд ээж, аавтайгаа хар ажил хийж байсан. “Хүүхдүүдийнхээ ирээдүйг яаж харж байна” гэж асуухад хэн ч гэгээлэг зүйл хэлээгүй. Хүн хаана төрөх нь хувь тавилан юм байна. Хэрвээ бид Мадагаскарт төрсөн бол ямар ч сонголтгүйгээр хэцүү амьдралтай нүүр тулах байжээ.

Н.Нарванчин

Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Амаржаргалтай ярилцлаа

---

-Үндсэн хуулиар иргэн ямар хариуцлага хүлээдэг юм бэ. Яагаад үндсэн хуульд иргэний үүргийг заадаг талаар ярихгүй юу?

 

-Үндсэн хуулийн 17 дугаар зүйлийн 1-т иргэний үндсэн дөрвөн үүргийг заасан байдаг. Үүнд Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараахь үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ гэж заасан байгаа. Харин 17.1.1-т Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх, 17.1.2-т хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх, 17.1.3-т хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх, 17.1.4-т эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах үүрэгтэй.

 

Харин 17.2-т журамт үүргийг заасан байдаг. Тодруулбал, Хөдөлмөрлөх, эрүүл мэндээ хамгаалах, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, байгаль орчноо хамгаалах нь иргэн бүрийн журамт үүрэг мөн гэж заасан байгаа.

Үндсэн хуулиар иргэний үндсэн үүргийг яагаад заадаг вэ гэхээр хуулиар заавал зайлшгүй гүйцэтгэх ёстой үүргийг зааж өгдөг. Хэрвээ үүнийг биелүүлээгүй тохиолдолд хууль зүйн хариуцлага хүлээдэг. Ингэхдээ хууль зүйн зөрчлөөсөө шалтгаалж эрүүгийн, иргэний хариуцлага хүлээдэг. Үндсэн хуульд заасан заалт учраас ихэвчлэн эрүүгийн хариуцлага хүлээх магадлал өндөртэй байдаг. Ингэж үндсэн үүргийг заадаг. Хоёрдугаарт нь, Монгол Улсын бүх иргэн, Монгол Улсад оршин сууж байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн тэгш үндсэн үүргийг биелүүлэх үүрэгтэй байдаг. Тэгш гэдэг нь алагчлалгүйгээр нийтээрээ дагаж мөрдөнө гэсэн үг.

-Журамт үүрэг нь үндсэн үүргээс юугаараа ялгаатай вэ?

-Журамт үүргийг заавал биелүүлэх албагүй. Биелүүлж ч болно. Биелүүлэхгүй байж ч болно гэсэн үг. Хуулийн хариуцлага хүлээхгүй. Та ийм үүрэгтэй гэдгийг л сануулж байгаа хэлбэр. Манай улс 1924, 1940, 1960, 1992 оны бүх Үндсэн хуульд ерөнхий агуулгаараа байсан.

Жишээлбэл, 1924 оны Үндсэн хуулийн 34 дугаар зүйлд цэргийн алба хаана, 1940 оных дээр цэргийн алба хаах, татвар төлөх үүргүүдийг тусгасан. 1992 оны Үндсэн хуулиар үүнийгээ өргөжүүлсэн. Энэ жил Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдсаны 100 жилийн ой тохиож байна. Үндсэн хуульд ийн дөрвөн үндсэн үүрэг, дөрвөн журамт үүргийг заасан байдаг.

-Иргэд нэгнээ гадаад үзэмж ч юм уу, янз бүрийн байдлаар гутааж доромжлох тохиолдол байна. Ялангуяа сошиал сүлжээнд. Хэдийгээр Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээх санкцтай ч давхар Үндсэн хууль зөрчсөн хэрэг болох нь, тийм үү?

-Тийм. Энэ бол Үндсэн хуулийн 17.1.2-р заалтыг зөрчиж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, хүний нэр төр, алдар хүнд, хууль ёсны ашиг сонирхлыг гутаан доромжилж байна гэдэг нь Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж байна гэсэн үг.

Үндсэн хуулийн үүргийг салбар хуулиар баталгаажуулж явуулдаг. Үндсэн хууль бусад хуулийг дээдлэн сахих Үндсэн хуулийн энэ үүргийг хууль уншаагүйгээс ч юм уу зөрчсөн бол хууль зүйн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй гэж хуульд заасан байгаа. Жишээлбэл, нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжилсон бол хүлээх хариуцлага нь Иргэн, Эрүүгийн хуулиар зохицуулагдаж байгаа.

Үндсэн хуулийн дараагийн зүйлд заасан хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх заалт Татварын хуульд байгаа. Иргэн та хэдэн хувийн татвар төлөх зэрэг нарийвчлан зохицуулсан байгаа.

Эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах үүрэг Батлан хамгаалах, цэргийн хуулиудаар нарийвчлан зохицуулагдсан байдаг.

-Хуулиар хүний нэр төр, алдар хүндийг юу гэж тодорхойлдог вэ?

-Хүний хувийн болон ёс зүйн ажил хэргийн чадвар, мэргэжлийн түвшиний талаар бусдаас өгч байгаа үнэлэмж гэж тодорхойлж байгаа. Харин алдар хүнд гэдэг нь өөрийнх нь талаар бусад хүний өгч байгаа үнэлэмжийг тодорхойлж байгаа юм. Үүнийг хуулиудад заачихсан байгаа. Түүнчлэн Улсын дээд шүүхийн тогтоолоор нарийвчлан зааж өгдөг.

–Та хуульч хүний хувьд өнөөдөр иргэд Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ хэр сайн биелүүлж байна гэж дүгнэж байна вэ?

-Иргэдийн Үндсэн хуулийн мэдлэг тааруу байна. “Мэдэгтүн, сахигтун!” гэсэн өгүүлбэрээр Үндсэн хууль төгсөж байгаа шүү дээ. Үүнийг зүгээр ч нэг тавиагүй. Ард түмэн Үндсэн хуулиа мэдэж, сахих агуулгыг оруулж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэн хүн Үндсэн хуулиа уншаагүйгээс ямар нэгэн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй гэдгийг зааж өгч байгаа юм. Хуулийг, Үндсэн хуулийг заавал биелүүлэх үүрэгтэй. Үндсэн хууль олон улсын гэрээтэй зөрчилдвөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөнө гэсэн агуулгатай заалт ч бий.

Ер нь Үндсэн хууль бол энэ нийгэм хаашаа явах, ямар дүрмээр тоглох гэдгийг тогтоож байгаа улс төр, эрх зүйн баримт бичиг. Үндсэн хуульд хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм байгуулна. 20 дугаар зүйлд УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү УИХ-д хадгална гэж заасан байгаа. Үүнээс парламентын засаглалтай юм байна гэдэг нь ойлгогдоно. Тиймээс бид ямар чиглэлд, ямар дүрмээр явж байгаагаа ойлгох хэрэгтэй. Иргэдэд энгийн үгээр хуулийг ойлгуулах хэрэгтэй байгаа юм.

-Та Үндсэн хууль бол нийгэм хаашаа явахыг тодорхойлж байдаг гэлээ. Тэгвэл нийгмээрээ хуулийг хэрэгжүүлэх соёл сул байгаа нь нийгмийг хаашаа чиглүүлэх ч гэдэг юм уу, урхаг нь юу бол?

-Зарим тохиолдолд хууль нь сайн байж болно. Хэрэгжилт нь муу байж болно. Хууль дээрээ үүргийг заачихаад байхад хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь өөр асуудал болчихож байгаа юм. Үүнийг хэрэгжүүлэх байгууллага байна. Хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд иргэдийн улс төр, эрх зүйн соёлыг дээшлүүлэх ёстой. Иргэн нь Үндсэн хуулиар ийм үүрэг хүлээж байна. Монголын нийт 3.500 мянган иргэн энэ үүргийг биелүүлэх үүрэгтэй. Энэ үндсэн үүргийг биелүүлснээр нийгэмд эмх замбараатай байдал бий болно ч гэдэг юм уу. Татвараа төлснөөр улсад төвлөрөх татвар бүрдэж ингэнэ. Эх орноо хамгаалснаар залууст эх орон ч үзэл бий болно ч гэдэг юм уу. Ийм зүйлийг иргэдэд таниулах хэрэгтэй болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн эрх зүй, улс төрийн соёлыг дээшлүүлэх хэрэгтэй болчихоод байна. Иргэдийн эрх зүйн боловсрол дээшлэхгүй бол Үндсэн хууль дээд түвшинд байгаад ямар ч үр дүнгүй. Хэрэгжилт байхгүй болно л гэсэн үг. Иргэдийн боловсрол өндөр байгаад Үндсэн хууль тааруу байвал Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулдаг.

Манай сонины нэгдүгээр сарын 17-ны дугаарт “Солонгосын ЭСЯ-наас Монгол компаниуд виз мэдүүлгээр ашиг олоод байна гээд солонгос агентлагуудыг сонгосон” нэртэй ярилцлага гарсан юм. Уг ярилцлагад гарсан мэдээллийн хүрээнд БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамнаас дараах тайлбарыг өглөө.

-БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны зүгээс 2023 оны 12 дугаар сард 2024-2026 онд визний мэдүүлэг хүлээн авах төлөөлөн гүйцэтгэх байгууллагаар үндсэн 14, нөөцөнд нэг байгууллага (солонгос-7, монгол-8)-ыг сонгон шалгаруулсан. Энэхүү явцад Элчин сайдын яам нь Солонгос Монголын найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх үүднээс хоёр орны хуулийн этгээдүүдийг тэнцвэртэйгээр оролцуулах боломжийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ иргэдээс ирэх хүсэлтийг хурдан шуурхай шийдвэрлэх зорилгоор өрсөлдөөний зарчмын дагуу өмнөх 10 хуулийн этгээдийг 14 болгож нэмэгдүүлсэн.

-Мөн БНСУ-ын хилээр нэвтрэх шалгалтын явцад аль нэг улсын гадаадын иргэдэд ялгавартай хандсан зүйл байхгүй бөгөөд гадаад иргэдийн хууль бус оршин суух явдлыг хязгаарлах үүднээс холбогдох арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна. Түүнчлэн өнгөрөгч 2023 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар Монгол Улсаас БНСУ-д хууль бусаар оршин суугаа иргэдийн эзлэх хувь 33.7 хувьд хүрчээ. Өөрөөр хэлбэл, Солонгост оршин суугаа 54846 монгол иргэний 18524 нь хууль бусаар оршин суудаг. Энэ мэт шалтгаанаас үүдэн цаашид Монгол Солонгосын найрамдалт харилцааг хөгжүүлэхэд монгол иргэдийн зүгээс анхаарал хандуулах шаардлага үүсээд байна.

 

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Р.Амаржаргалтай ярилцлаа.

---

-Саявтар та 1990 оноос өмнөх Монгол ямар байсан талаар тун сонирхолтой материал нийтэлсэн харагдсан. Ардчилалд шилжихийн өмнөх социалист Монгол ямар хэцүү нөхцөлд орчихсон байсныг нотолсон өчнөөн баримт уншлаа. “Социализмын үед ямар сайхан байв аа” гэх санаашралыг үгүйсгэхээр тэр баримтуудыг аль болох олон хүн уншаасай гэсэн бодол төрсөн шүү?

-“МАХН-ын төв хорооны бүгд хурлын материалаас 1984-1990 он” гэж гарчиглаж байгаад бичсэн л дээ. Тухайн үед Монгол Улс бодит байдал дээрээ яг ямар байсныг харуулах гэж оролдсон юм. Амаржаргал гэдэг нөхөр тэр үеийг “муухай, алдаа дутагдалтай” гэж өөчлөн ярих нэг хэрэг. “АН-ын нэг гишүүн л муулахын тулд мууллаа” гэж харна. Харин МАХН-ын гишүүд нь, бүр тодруулж хэлбэл ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь, Улстөрийн товчооны гишүүд нь, сайд дарга нар нь өөрсдөө тухайн үеийн Монголыг хэрхэн харж дүгнэж байсныг баримт нотолгоотой нь уншвал огт өөр хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, би Бүгд хурлын материалуудаас тэр бүх байр суурийг түүгээд тавьчихсан юм. Тэр үед ерөнхий амьдрал, эдийн засгийн үр ашиг, бүтээмж, бүтээгдэхүүний чанар, гадаад харилцаа ямар байсныг харуулах зорилгоор, нэлээд цэгцтэй ойлголт өгөх үүднээс асар их материал цуглуулаад тавьсан. Тэр материалыг уншсан эрүүл саруул ухаантай хэн ч “Ийм нийгмийг өөрчлөхөөс аргагүй байж шүү дээ. Яаж оршин тогтнож байсан юм бэ” л гэнэ.

-Ардчилал эхлэхээс өмнө, социализмын сүүлийн жилүүдэд Улстөрийн товчооны гишүүд нь хүртэл Монгол гэдэг улс хэцүүдсэнийг мэдрээд яриад эхэлчихсэн байж гэж ойлголоо…?

-Баримттайгаа ил байгаа асуудал. Тэдний гол алдаа нь байгаа юмаа сайжруулах гэж оролдоод байж. Улсын өмч дээр суурилсан, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагт тулгуурласан тогтолцоо явахгүй байгааг олж харж чадахгүй байсан. Шийдэл нь захиргааны арга гэж эндүүрч явсаар бүхнийг дампууруулчихсан.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөл тойрсон улс төр ид өрнөж байна. Оюу толгойг эс тооцвол гадаадын хөрөнгө оруулалт тасраад багагүй хугацаа өнгөрчихлөө.Хууль өөрчилсөн төдийд гадаадын хөрөнгө оруулалт эргэж сэргэх найдлага байна уу, ингэхэд?

-Хэчнээн сайн хууль батлаад маргааш, нөгөөдрөөс нь гадаадын хөрөнгө оруулалт шууд цутгаад эхэлнэ гэвэл түүн шиг худлаа зүйл байхгүй. 1997 онд шиг санагдаж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт руу чиглэсэн хууль баталсан. Тэр үеэс хойш арваад жилийн дараа гадаадын хөрөнгө оруулалт зах зухаасаа орж ирж эхэлсэн.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөл тойрсон асуудлыг анзаарах нь ээ хоёр гурван өнцөг байх шиг. Нэг нь хуулийн асуудал, нөгөөх нь улс төр. Уг нь яриад буй хууль нь гадаадын хөрөнгө оруулалт руу чиглэсэн агуулгатай. Гэтэл газар, гадаадын ажиллах хүчний тухай асуудал болоод хувирчихлаа л даа. Хөрөнгө оруулалтын тухай асуудал яригдаж байгааг мэдэж, мэдэрч яваа нь хэд юм бол доо. Аливаа асуудлыг урвуулах арга их амархан. Нийгмийн хөрс нь ядуу, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн чиглэлийн нарийн мэдлэг боловсрол дутмаг суурин дээр сая хэлсэн өнцгүүдийг сэвээд эмоци дээр нь тоглолт хийчихэж байна. Монгол хүний “газар шороо аминаас үнэтэй” гэсэн эмоци дээр нь л тоглочих жишээний. Гаднаас ажиллах хүч орж ирээд газар шороог чинь эзэмшинэ гэчихэд л эмоцилоод эхэлж байгаа юм.

-Үнэхээр гаднаас ажиллах хүч орж ирээд газар шороог минь эзлэх гээд байна уу, эсвэл элдэв улс төрийн нөлөө юу гэдэг дээр хэрсүү, ухаалаг хариу хайж байгаа нь алга л даа.

-Ямар ч хуульд нэг ийм агуулгатай заалт бий. “Энэ хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад холбогдох хуулиудтай нийцэн нэг багц болох юм” гэсэн агуулгатай заалт. Та бид хоёрын ярьж суугаа энэ хуульд ч туссан гэдэгт эргэлзэх юм алга. Ер нь бүхэлд нь дүгнээд хэлэхэд энэ хууль гарцаагүй хэрэгтэй. Батлагдах учиртай. Гэхдээ олныг төөрөгдүүлээд байгаа асуудлуудыг нь хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг тал дээр Засгийн газар муу ажилласан. Ч.Хүрэлбаатарын баг маш муу ажилласан гэж би хувьдаа харж байна. Хоёр, гурван жил ярьсан гэж байна лээ. Ийм удаан хугацаанд олонд нээлттэй ярьсан бол олон нийт хуулийн талаар тодорхой мэдээлэлтэй болчихно. Ойлголт, мэдээлэлтэй хүмүүс элдэв маргаан, шүүмжлэл дэгдээхгүй. Гэтэл хэдхэн хүн гарч ирээд ганц юм хэлэхэд л нийгмээрээ ханарч шуурч байна. Товчхондоо эрх баригчид ажлаа сайн хийгээгүй гэсэн үг. Үнэхээр энэ хуулийг батлах хүсэлтэй байсан бол сонирхогч талуудыг бүгдийг нь оролцуулах учиртай байсан. Цөөн тооны гадаадын хөрөнгө оруулагч, элчин сайдын яамны хэдэн нөхдөөс бага сага үг сонссоныгоо санал сонссон гэж хэлэхэд учир дутагдалтай. Сонирхогч талуудыг бүгдийг нь татан оролцуулсан бол ийм асуудал үүсэхгүй.

-Сонирхогч талуудыг бүрэн сонсоогүй учраас улстөржилт гаарах орон зай гаргаад өгчихжээ дээ?

-Улстөржилтөөс гадна нийгмийг талцуулчихлаа. Нэг хэсэг нь газар шороогоо хамгаалаад, нөгөө хэсэг нь эх нутгаа гадагш нь зарж үрчих гээд байгаа юм шиг дүр байдал үүсчихлээ л дээ. Ер нь МАН-ынхны ажлын арга барил л даа, энэ. Нийгмийн талцуулж бутаргасан асуудал гаргасаар өнөөдрийг хүрсэн нь бодитой үнэн шүү дээ.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль тойрсон маргааныг анзаарахад З.Энхболдын үед баталсан эзэмших гэдэг үгийг хуулиас хасахаар болсон нь зарим улстөрчийн эрх ашигтай харшлаад улстөржилт нь дэвэрчихлээ гэсэн өнцгийг цөөнгүй хүн хэлэх юм…

-Хүмүүс ингэж үзжээ, тэгж боджээ гэсэн хандлагад би тийм дуртай биш. Ер нь Монголын улс төрд бодитой болсон үйл явдлуудыг анзаарахад анхаарал татах юмс цөөнгүй байна. Үндсэн хуульд төрийн нийтийн өмч гэсэн сонин ойлголт оруулчихсан. Бүсчилсэн хөгжил чухал гэж яриад байна. Бүсчилсэн хөгжлийн тухайд сүүлийн гучин жил яваагүй асуудал шүү дээ. Сүүлдээ Сонгуулийн хуулиа бүсчилсэн маягаар баталчихлаа. Үүний үр дагавар нь юу вэ гэсэн асуултыг тавьж яваа хүн байна уу, ингэхэд. Манайх нэгдмэл улс. Ийм улсыг бүсчилээд, элдэв бодлого хэрэгжүүлээд эхлэхээр холбооны улсын хэлбэр рүү явчих вий гэсэн болгоомжлол надад байдаг. Бүсчилсэн хөгжил гэсэн ойлголт гарч ирэх үед янз бүрийн хүмүүстэй уулзаж санаа оноог нь сонсож явлаа. Учир мэдэх айхавтар хэсэг нь “Монгол бол нэгдмэл нэг улс шүү. Холбооны буюу ямар нэгэн хэлбэр рүү оруулах элдэв үйлдлийг соргогоор анзаарах учиртай шүү” гэсэн утгатай байр суурь хэлдэг л байсан.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэхэд хугацаа шаардлагатай тухай хоёулаа ярилаа. Гэхдээ хөрөнгө оруулалтын урсгалыг сэргээх гарц, шийдэл байж л байгаа. Эрх баригчид энэ чигт хандсан ажлууд хийж байна уу?

-Ачаа үүрч яваа хүн нь юу хийхээ мэдэхгүй байна шүү дээ. МАН хариуцлага хүлээхээс зугтаж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийг үнэхээр чухал гэж үзэж байгаа бол жар гаруй суудалтай намд хууль батлах асуудал биш. Ингэж сэвж, шуугиулах ямар ч шаардлага байхгүй.

-Нам дотроо хагаралдаан бужигнаантай байгаа болохоор бодлогын энэ мэт хуулиудаа ч баталж чадахгүй яваа гэж үү?

-Гишүүдээ нэгтгэж чадахгүй, дотроо бужигнаантай байгаа энэ тэр нь МАН-ын хариуцлагаас мултрах гэсэн арга. Ийм хариуцлагатай шийдвэрийг гаргаж чадахгүй байгаа улс төрийн хүчин Монгол Улсыг цааш нь яаж авч явах бол. Энэ янзаараа байвал хуурч, зальдаж, популизм хийж авч явахаас өөр арга байхгүй шүү дээ.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээх гарц уг нь байгаа юм байна, тийм үү?

-Өчнөөн гарц бий.

-Таны зүгээс санал болгох шийдэл гэвэл юу байна?

-Ажлын хэсгийн ахлагчаар нь Амаржаргалыг тавьчихвал хэлээд яриад хийгээд явахад асуудал алга (жуумалзав). Харамсалтай нь эрх баригчдад улс төрийн ийм эр зориг байхгүй. Намынхаа явцуу эрх ашигт үдэгдчихсэн. Харъя гэснээ л харж, сонсъё гэснээ л сонсдог болсон улс шүү дээ.

-Хоёулаа өмнөх ярилцлагадаа дэлхийн хөрөнгө оруулалтын орчны тухай хөндсөн дөө. Та тэр үед мөнгөний урсгал манайх шиг хөгжиж яваа улсаас гадагшилж өндөр хөгжилтэй орнууд руу буцаж эхэлсэн гэсэн дүгнэлт хийж байсан. Тэр дүгнэлт чинь хэвээрээ юу?

-Дэлхийн эдийн засгийн хувьд мөнгөний урсгал өндөр хөгжилтэй орнууд руугаа буцаж байгаа. Хэд хэдэн шалтгаан бий. Нэгдүгээрт технологийн хөгжил шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байна. Хямд ажиллах хүч, хямд зах зээл гэсэн ойлголт чухал биш болчихсон. Ноу хау, технологийн хөгжил байгаа газар руу мөнгө урсаж байна. Үйлдвэрлэлийн өргөжилтийн хэмнэлт өндөр хөгжилтэй орнуудад бүрэн утгаараа хэрэгжиж байна л даа. Хоёрдугаар фактор гэвэл хөгжиж байгаа улсуудын дотоод нөхцөл байдал. Улс төрийн орчин нь гэхэд л популизмтай гээд яривал олон асуудал бий. Өөрөөр хэлбэл, хөгжиж байгаа орнуудаас мөнгө зугтахад эдийн засаг гэхээс илүү улстөрийн хүчин зүйл илүү нөлөө үзүүлж байна. “Танихгүй бурханаас таньдаг чөтгөр нь дээр” гэсэн ойлголт үйлчлээд эхэллээ л дээ, одоо цагт. “Хаа байгаа Африк, Монголд очиж улстөрчидтэй нь учраа олох гэж элдвийг сэдэж хөрөнгөө эрсдэлд оруулснаас Америк, Канаддаа л байж байя” гэсэн хандлага хүчтэй болсон гэсэн үг. Даяарчлал гэдэг ойлголт шүүмжлэлд хүчтэй өртөж байгаа ч процесс тасраагүй яваа. Хэсэг хэсгээр бутарсан хэлбэр рүү ороод эхэлчихсэн. Тухайн бутарсан нэгжүүдийн хоорондын хүчний харьцаа хөрөнгийн урсгалыг тодорхойлдог хүчин зүйл болчихоод байна.

-Та түрүү нь бүсчилсэн хөгжлийн загвар манайх шиг нэгдмэл улсад эрсдэлтэй гэсэн санаа хэлчихлээ. Яг ямар сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэж?

-Яг өнөөдөр яг тийм болчихно гэж хэлэх аргагүй. Гэхдээ энэ процесс энэ янзаараа үргэлжилбэл тавь, зуун жилийн дараа юунд хүргэх эрсдэлтэйг бид мэдэхгүй. Тэр бүү хэл бид, цаашлуулаад яривал хүн төрөлхтөн маргааш юу болохыг мэдэхгүй байна шүү дээ. Жижигхэн жишээ хэлье. 2023 оны эхэнд дэлхийн судлаач, шинжээч, эдийн засагчид маш хүнд жил болно, инфляци дээд цэгтээ хүрнэ гэсэн урьдчилсан таамаг хэлж байсан. Гэтэл жилийн дараа буюу өнөөдрийн байдлыг харахад тэр таамгууд байгаа оносонгүй. Өндөр хөгжилтэй улсуудын эдийн засаг өслөө. Инфляцийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлаж чадлаа. Ажлын байрыг эрс нэмэгдүүлж байна.

-Өндөр хөгжилтэй орнуудын эдийн засаг өсөлттэй гарч ажлын байр нэмэгдсэн гэхээр хөрөнгө оруулалтын урсгал хөгжиж буй орнуудаас Америк, Австрали руу гадагшилсаны нэг том нотолгоо болж байна даа, тийм ээ?

-Та зөв анзаарсан байна.

-Ингэхэд энэ жил дэлхийн эдийн засаг ямархуу байх нь вэ. Элдэв эрсдэл анзаарагдана уу?

-Энэ оны хувьд өндөр хөгжилтэй орнуудын эдийн засаг одоо байгаагаасаа муудахгүй гэсэн таамаг дуулдаж байна. Гэхдээ нөгөө зарим нь өөр таамаг хэлж байна. Дэлхийн эдийн засаг 2023 оных шигээ таатай байхгүй, өнгөрсөн жил олж авсан ололтоо буцаагаад алдах эрсдэлтэй гэсэн таамаг сонсогдоод эхэллээ.

-Та өмнөх ярилцлагадаа Ковид-19-өөр тахлын аюул дуусахгүй, шинэ шинэ тахлууд дэгдэнэ гэсэн таамгийг онцолж байсан. Энэ мэт том эрсдэлийн тухай шинжээчид ярьж байна уу?

-Давосын уулзалтаар хэлэлцэх нэг сэдэв нь X-Covid байна лээ. Ковид19-өөс хорь дахин аюултай цар тахал удахгүй дэгдэх нь гэж хараад, тэр тохиолдолд яах вэ гэдгийг мундаг шинжээчид тусгайлан хэлэлцэх юм билээ. Тэгэхээр бид дэлхийгээрээ болгоомжилж буй дараагийн тахалд бэлэн байх ёстой. Ковид-19 олон салбарт дүн тавьсан. Өнөөдрийн тухайд тэр бүхний үр нөлөө, учир шалтгаан, алдаа оноогоо маш сайн судалж дүгнэлт хийж, ирэх жилүүдэд барих бодлогоо тодорхойлох учиртай. Үнэнийг хэлэхэд манай засаг төр дэндүү богино зайд харж, өнөө, маргаашаараа л амьдарч байна. Сошиалаар улс төрөө явуулж, сошиалд л төр засгийн бодлого хэрэгжиж байна шүү дээ. Саарал ордонд төр оршихоо болиод удаж байна. Гэтэл сошиалд хэчнээн хүн бий билээ.

-Улстөрч, эрх нөлөөтэй хүмүүс нь сошиалд нэг шуугианыг нөгөө шуугианаар дарах, талцуулах өнгө аястай мэдээлэл түгээх арга хэрэглэдэг нь илт болоод удаж байна л даа. Гадны нөлөө бүхий бодлого сошиал дээр хүчтэй хэрэгжээд байна уу гэсэн хардлага төрөөд байдаг юм. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Гадна дотнын нөлөө хүчтэй байх шиг анзаарагддаг.

-Эдийн засаг маань ямар хэврэг вэ гэдгийг энэ өвөл мэдэрлээ. Шатахуун, цахилгааны тасалдал ахиад үүсэхгүй гэх баталгаа алга. Энэ байдлаасаа гарахын тулд бид яах ёстой юм бол оо?

-Дэлхий даяар яригдаж байгаа асуудал л даа. ОХУ-аас явуулж байгаа бодлогыг л харчих. Харилцахад таатай, таагүй улсуудаа жагсаачихсан байх жишээний. Бид ийм нөхцөлд их л алсын хараатай, их л том юм бодож аж төрөх ёстой. Уг нь ийм зүйл бодоод сууж байдаг нэг “дурак” УИХ-д сууж байх ёстой юм л даа.

-Тэгээд тэр “дурак” нь байна уу, УИХ-д?

-Даанч алга.

-Энэ сонгуулийн сурталчилгаа сошиалд өрнөх янзтай байна. Сошиал ямар хөөсөрсөн орчин болохыг та бид хоёр сая хангалттай ярилаа. Зүй нь сонин, сэтгүүл гэх мэт хэвлэлүүдээ дэмжсэн бодлого явуулж чадвал олон нийтэд хүрэх мэдээлэл нь илүү бодитой байж, сошиалын хөөсрөл сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөх эрсдэл багасах юм даа…?

-Боловсролтой хүмүүсийн тухайд ямар хэвлэлийг унших вэ, ямар эх сурвалжаас мэдээллээ авах вэ гэдгээ ялгачихдаг. Олон нийтийн хувьд сенсаци сонин байна л даа. Ийм нөхцөлд улстөрчдөд үлдэж байгаа ганц арга нь эмоци дээр тоглох. Хүний сэтгэлийн хөдөлгөөн дээр тоглож чаддаг хүмүүс нь популистууд. Асуудалд нухацтай ханддаг улстөрчдийн тухайд сэтгэлийн хөдөлгөөн дээр тоглох нь зөв гэдгийг олоод харчихдаг. Олж харчихаад амжилт олохын тулд популизм хийгээд явахаараа нөгөөдүүлээс ялгарах юмгүй болж, намаг руу гулсаад орчихож байна. Ингээд харахаар жаахан нухацтай, хэрсүү улстөрч байя гэвэл популизмаас хол явахаас өөр арга байхгүй.

-Популизм хийхгүй болохоор санал авахгүй. Хүссэн ч эс хүссэн ч популизмдахаас аргагүй юм байна. Ингээд бодохоор гунигтай юм аа?

-Сүүлийн гучин жил тасралтгүй ярьж яваа зүйлээ ахиад л хэлье. Сэтгүүлчид бол нийгмийг чирч, урагшлуулж явах зүтгүүр нь байх ёстой. Гэхдээ сэтгүүлчид ч бас хүмүүс. Амьдрах ёстой. Амьдрахын тулд дажгүй орлоготой аж төрөх учиртай. Блокчейн, хиймэл оюун ухаан, технологийн платформ, цахим машин гээд өнөөгийн хөгжилд амин хэрэгтэй зүйлийн тухай бичихэд хэн ч уншихгүй. Бүр тодруулж хэлбэл сэтгүүлчид ийм юм бичээд ганц ч төгрөг олж чадахгүй. Гэтэл шуугиан сенсац дэгдээдэг сэтгүүлчид эсрэгээрээ. Их мөнгө олж чаддаг. Сүүлдээ бүр сүлжээ үүсгээд цагдаагаас элдэв зорилтот мэдээлэл авч цацаад улам их мөнгө олж байх жишээний. Зүй нь сэтгүүлч хүнд ёс зүй, нийгмийн өмнө хүлээж байгаа хариуцлага гэж байх ёстой. Туйлбартай, ёс зүйтэй сэтгүүлчид гэвэл би цөөхөн хүнийг нэрлэнэ. Ер нь ямар ч хэвлэл МАН-ын хаалтын гэрээгээр амьдарч байна даа, өнөөдөр.

-Таны анзаарсан энэ эмзэглэл хэр удаан хугацаанд үргэлжлэх бол?

-Аливаа асуудал алга эргүүлэхийн дайтай хурдан шийдэгдэхгүй. Чимх, чимхээр урагшилсаар яваад үр дүнд хүрэх байх. Тэгэхээр бодитой, хэрэгтэй мэдээллийг аль чадахаараа түгээгээд л явах хэрэгтэй. Ер нь бидний үе сэтгэл амар байх заяагүй улс юм шиг. Бидэнд ногдож буй хувь заяа, үе маань л тийм юм даа.

-Ганц нам олон жилээр төр барих хэрээр хэвлэлийн эрх чөлөө хумигдах, цаашлаад засаглалын хэлбэр диктатур руу орох эрсдэлтэй гэх мэт болгоомжлол дуулддаг. Танд ийм болгоомжлол төрдөг үү?

-Сонгодог дарангуйллын тогтолцоо ховор болчихсон. 99.99 хувийн санал аваад ялдаг явдал үеэ өнгөрөөсөн. Эрх баригчид эрх мэдлээ хадгалж үлдэхийн тулд 99 хувийн санал хэрэггүй, 51 хувийн дэмжлэг байхад л болчихно гэдгээ олоод харчихлаа л даа. Тэгэхээр ардчилсан сонгууль болдгоороо болж, эрх баригчид ялдгаараа ялаад явах боломж бий гэсэн үг. Сонгууль болоогүй байхад сонгуульд ялах зүйлсээ аль хэдийнэ хийчихсэнд л хамаг учир байгаа юм. Жишээ нь МАН хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй хийдэг хаалтын гэрээгээ хэдэн жилийн өмнөөс эхлүүлсэн. Ардчиллын төлөө гэсэн бизнес эрхлэгчдийг хэдэн жилийн өмнөөс намнаж эхэлсэн. АН доторх нэр нөлөөтэй хүмүүсийн нэр хүндийг аль хэдийнэ шавартай хутгачихсан. Дүрсээ ингэж хувиргасан шинэ төрлийн диктатур нэгэнт бий болчихлоо л доо.

-Томсгосон тойргоор олонд танигдсан улстөрчид гарч ирэх магадлал өндөр. Шуудхан хэлэхэд популистууд УИХ-д олноороо орж ирэх байх, тийм үү?

-Тэгж таарна.Бид мэтийн уран цэцэн үггүй, хэрэлдэж чадахгүй хүмүүст ялах магадлал бага. Коазын теором гэж байдаг юм. Зарчимдаа үнэнч хүмүүс өөрсдийнхөө дүрмээр л тоглодог. Худал хэлэхгүй, хулгай хийхгүй, хүн гүтгэхгүй, доромжлохгүй. Тэр дүрмээрээ л тоглоно гэсэн үг. Хулгайч нөхдийн хувьд аль аль дүрмээр нь тоглож чаддаг. Сайныг ч, саарыг нь ч хийнэ. Хэнийх нь тоглох талбай илүү байна вэ гэсэн асуулт тавиад харахаар хулгайчийнх нь илүү байгаа биз.Үүнийг өнгөрсөн зууны эхэнд Коас гэдэг хүн олж хараад теоромыг нь гаргачихсан. Эдийн засгийн томьёолол л доо. Гэхдээ улс төр рүү буулгаад харвал үр дүн нь ижил.

-Хувь хүн нь танигдаагүй ч намынхаа нэр нөлөөгөөр гараад ирэх хэсэг ч бий. Тэгэхээр нам нь чадалтай, хөрөнгөтэй бол гэсэн хэмжүүр гарч ирж таарах нь ээ, энэ сонгуулиар?

-Тэгнэ. Намуудын тухайд юу хийсэн бүтээсэн гэхээс илүү хэн нь илүү хөрөнгөтэй вэ гэсэн хэмжүүр үйлчилнэ. Сонгуулийг будлиантуулах арга эрх баригчдад илүү бий. Олон жил төрийн эрх барьсан улс төрийн хүчин сонгуулийн зардлаа хэд дахин илүү хэмжээгээр босгочихсон яваа нь ойлгомжтой. Тэр их мөнгөний эсрэг зогсож гарч ирэх нь бусад намуудад амар биш. Маш хэцүү.

-Та нэр дэвших үү, эсвэл жагсаалт хавьцаа яригдаж байна уу?

-Надад тийм бодол алга. Миний нэр энд тэнд дуулдаад л байна лээ. Гэхдээ надаас асуусан, надтай ярьж зөвлөсөн хүн байхгүй.

-Дахиад эдийн засгийн асуудал руу оръё. Цахилгаан станц барина гээд гучин жил болчихлоо. Дахиад хэдэн жил болохыг таашгүй. Том төслүүдээ хөдөлгөхийн тулд тусдаа хууль гаргах ёстой юу, ер нь яах ёстой юм бол оо?

-Би танаас нэг юм асууя. Хөрөнгө оруулалтын хууль гээд шуугиад байна. Яг энэ асуудал дээр ҮАБЗ-аас ямар нэг зөвлөмж, шийдвэр гаргасан уу.

-Ямар ч зөвлөмж, шийдвэр гаргаагүй.

-Ерөнхий сайд нь хүртэл энэ асуудал дээр дуугарахгүй байна. Тэгэхээр юу ярих билээ.

 

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Р.Амаржаргал “Саарал ордонд төр оршихоо болиод удаж байна” хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Баабарыг “Ардын бослого” гэж хэлснийх нь төлөө цагдаа шалгаж эхэлжээ

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Олон юм ярилгүй, олдсон дээр нь ногдол ашгаа авцгаая” хэмээн өгүүллээ.

Солонгосын визний мэдүүлэг хүлээн авах 14 байгууллагыг шалгаруулжээ.

Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Амаржаргал “Бусдыг гутаан доромжилж байгаа иргэн Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж байна гэсэн үг” гэлээ.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

ХЭҮК-ын гишүүн Б.Энхболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаа нийт баривчилгааны 99 хувийг эзэлж байна гэсэн судалгааг хоёр жилийн өмнө НҮБ-ын тусгай элч манайд ажиллаад танилцуулсан. Хүний эрхийн энэ том зөрчлийг арилгах гарц шийдэл, бодлогын өөрчлөлт байна уу гэдгээр яриагаа эхэлье?

-ХЭҮК-оос УИХ-д өргөн барьсан Монгол Улс дахь хүний эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь удаагийн илтгэлд хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, тэр дундаа шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, олон улсын хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэх чиглэлээр илтгэлийг боловсруулсан байдаг. Энэ илтгэлийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцээд, Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай 35 дугаар тогтоол гарсан. Тус тогтоолд нэгд, сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгож, УИХ-д хуулийн төсөл танилцуулах чиглэл өгсөн. Үүний дагуу Засгийн газраас холбогдох хуулийн төслийг боловсруулж 2023 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн. Энэ хуулий төслийг батлуулах ажлын хэсэг байгуулагдаж, тус ажлын хэсгийн ахлагчаар УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнх-Оргил ажиллаж байна. Хууль энэ долоо хоногт батлагдана гэсэн хүлээлттэй байгаа. ХЭҮК-оос санал болгосон заалтууд бүхэлдээ тусч чадсан гэдгийг онцлох ёстой.

Хуулийн төсөлд өмнөх хуультай харьцуулахад хэд хэдэн онцлог, дэвшилттэй зохицуулалт туссан. Нэгд, хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэг, хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэрэгт хойшлуулшгүйгээр баривчлах үндэслэлүүдийг маш нарийн хуульчилсан. Өмнө нь хойшлуулшгүй тохиолдолд гэсэн хэт өргөн хүрээтэй үндэслэлээр баривчлах ажиллагаа явуулдаг байсан нь шүүмжлэлд өртдөг байсан.

-Бүр тодруулж хэлж өгөөч. Ямар тохиолдолд баривчлах юм бэ?

-Хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг нэгд, гэмт хэрэг үйлдэж байх үед, эсхүл үйлдсэн дор нь, эсхүл гэмт хэрэг үйлдсэн газраас зугтах үед барьсан; хоёрт, гэмт хэрэг үйлдсэн даруй гэрч, хохирогч шууд заасан, гуравт, хэргийн газарт болон тухайн хүний хувцас, бие, орон байр, эд зүйл, тээврийн хэрэгсэлд ул мөр илэрсэн зэрэг үндэслэлийг тусгасан.

-Хорих ял оногдуулахаар заагаагүй хэргүүд дээр баривчлахгүй гэсэн үг үү?

-Хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэргүүдэд баривчлах ажиллагааг хийж болно. Гэхдээ дээр дурдсан 3 үндэслэлийн аль нэг нь байгаа, дээр нь нэмээд хэн болох нь тодорхойгүй, Монгол Улсад оршин суух газрын хаяг тодорхойгүй, эрхэлсэн ажилгүйн улмаас түүнийг мэдэгдэх хуудсаар дуудах боломжгүй, Монгол Улсад байнга оршин суудаггүй хүнийг баривчилж болохоор тусгасан.

Эдгээр бүх тохиолдол шүүхээр ямар нэгэн байдлаар хянагдах зохицуулалт туссан. Түүнээс гадна шүүхийн үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулахаар хуульчилсан. Өмнө нь ажлын бус цагаар, амралтын өдрүүдээр болсон шүүх ажиллахгүй байна. Үүнээс шалтгаалан баривчлах ажиллагааг шүүх хянахгүй, мэдэхгүй өнгөрч, улмаар хүний эрхийн зөрчил гарч байна гэдэг шүүмжлэл байсан. Тиймээс энэ нэмэлт өөрчлөлтөөр хуулиар шүүх долоо хоногийн бүх өдрүүдэд 06:00-22:00 цаг хүртэл тасралтгүй ажиллахаар тодорхойлсон.

-Баривчилгаа хаана хийгдсэн гэдгээс шалтгаалж зөвшөөрөл авах шүүхийн харьяаны асуудал нэлээд хүндрэл учруулдаг талаар хуулийнхан ярьдаг. Үүн дээр өөрчлөлт орсон уу?

-Өмнө нь тухайн хэргийг мөрдөн шалгаж байгаа газрын шүүхээс зөвшөөрөл авна гэдэг байсан. Тухайлбал, Улаанбаатар хотод гэмт хэрэгт сэжиглэгдээд шалгагдаж байсан хүн аль нэг аймагт баригдлаа гэхэд тэр хүнтэй холбоотой асуудлыг заавал Улаанбаатарын холбогдох шүүхэд нь авчирч шийдвэрлүүлэх ёстой гэдэг. Үүнээс үүдэж 48 цагийн хугацаа хэтрэх, заримдаа тогтоолыг нь танилцуулахгүй удаашруулах зэрэг асуудлууд гардаг байсан. Одоо сэжигтнийг хойшлуулшгүйгээр баривчилсан тухай шийдвэрийг уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүх, хэрэв 24 цагийн дотор уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүхэд хүргэх боломжгүй бол баривчлах ажиллагаа явагдсан газрын шүүх хянан шийдвэрлэхээр тусгасан.

-Ер нь шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаатай холбоотой гомдол гаргаж болдог уу?

-Хойшлуулшгүйгээр баривчлах ажиллагааны талаар суллагдсан сэжигтэн 10 хоногийн дотор шүүхэд гомдол гаргах эрхийг нээж өгсөн. Мөн баривчлагдаад суллагдсан сэжигтэн ямар нэгэн гомдол гаргаагүй байсан ч баривчлах ажиллагаатай холбоотой материалыг 30 хоногийн дотор харьяалах шүүхэд хүргүүлэхээр заасан. Ингэснээр хойшлуулшгүйгээр баривчлах ажиллагаа гэдэг ойлголт олон улсын жишгийн дагуу бүрэн шүүхийн хяналтанд орох эрх зүйн орчин бүрдсэн гэж үзэж байгаа.

-Тэгвэл заавал сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй байривчлах шаардлага байдаг юм уу?

-Гэмт хэрэг хэзээ ч, хаана ч гардаг. Тэр тохиолдол бүрт шүүхээр зөвшөөрөл авчихаад дараа нь барина гэвэл цаг хугацаа алдах, гэмт хэргийг халуун мөрөөр нь шуурхай илрүүлэх, хохирогчийн аюулгүй байдлыг хангах, эрх ашгийг нь хамгаалахад сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Тэгэхээр тухайн үед л яг тэр үйлдэл дээр нь барихгүй бол өөр эрсдэл учруулж болох тохиолдолд мөрдөгч шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлаад энэ талаар даруй прокурорт мэдэгдэж, прокурор шүүхэд шуурхай мэдэгдэх зохицуулалтыг зайлшгүй олон улсын практик туршлагад тулгуурлан оруулж ирж байгаа. Дашрамд дурдахад, шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах гэдэг нэр томъёог өөрчилж, сэжигтнийг хойшлуулашгүйгээр баривчлах гэдгээр нэмэлт өөрчлөлтөд тусгасан хэ

-Хууль хүчний байгууллагын хүний эрхийн талаарх ойлголт, мэдлэг сүүлийн үед нэлээд хөндөгдөж ирлээ. Шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаа ч үүний нэг том илрэл шүү дээ. Тиймээс эдгээр байгууллагын хүний эрхийн мэдрэмжтэй, мэдлэгтэй болоход ХЭҮК голлох үүрэгтэй болов уу. Энэ тал дээр та бүхэн ямар бодлого чиглэл хэрэгжүүлж байна вэ?

-Аливаа хуулийг хүн хэрэгжүүлдэг. Тухайн хүн нь хуулийнхаа үзэл санаа, агуулга, мөн чанар, зарчмыг маш сайн ойлгосон байх ёстой. ХЭҮК-ын нэг чиг үүрэг хүний эрхийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх явдал. Тиймээс өнгөрсөн жил тодорхой сэдэв, чиглэлүүдээр сургалтуудыг хууль сахиулах болон шүүхийн байгууллага, төрийн захиргааны байгууллага, иргэний нийгэм, олон нийтэд нэлээд өргөн хүрээтэй явуулж ирлээ. Тодруулбал, ЦЕГ, хэмжээндШШГЕГ хамтран 70 орчим хүний эрхийн сургагч багш бэлтгэсэн. Эдгээр сурагч багш нар салбартаа хүний эрхийн боловсролыг түгээх үүрэг хүлээж бидэнтэй хамтран ажиллаж байгаа. Эдгээр багш нарт хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, хууль сахиулах үйл ажиллагаанд хүний эрхийг дээдлэх, хэвлэл мэдээлэл олон нийттэй харилцах явцдаа хүний эрх, хүүхдийг эрхийг хангаж хамгаалах, эрүү шүүлт хүнлэг бус харьцаанаас ангид байх, хоригдолтой харьцах наад захын жишиг дүрэм гэх зэрэг өргөн хүрээний сургалтуудыг явуулсан. Үүнээс гадна жагсаал цуглааны үед цагдаагийн байгууллагаас хэрхэн ажиллах агуулгаар бүх аймгийн цагдаагийн газар, хэлтсийн албан хаагчдад сургалт явууллаа.

-ХЭҮК-ын орон нутгийн ажилтнууд байдаг байх аа. Тэдгээр хүмүүс орон нутагт хүний эрхийг хамгаалах, боловсрол олгоход үүрэг гүйцэтгэж байна уу?

-ХЭҮК-ын гишүүд болон орон нутгийн ажилтнууд орон нутагтаа болон томилолтоор явах бүрд очсон газрынхаа хууль хяналтын байгууллагын холбогдох албан тушаалтнуудтай энэ чиглэлийн сургалтуудыг тасралтгүй явуулж байна. Өнгөрсөн жил гэхэд цагдаа, шүүхийн шийдвэр, зэвсэгт хүчний салбарын 1000 орчим албан хаагч нар сургалтад хамрагдсан. Халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхийн чиглэлээр Улсын дээд шүүхийн сургалт судалгааны хүрээлэнтэй хамтран шүүгч нарт зориулсан цахим контент ч бэлтгэж түгээсэн. .

Энэ жил Хуульчдын холбоотой хамтран шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч болон бусад хуульч нарт хүний халдашгүй чөлөөтэй байх, шударгаар шүүлгэх эрх, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад олон улсын гэрээ конвенцийг хэрэглэх практик зэрэг чиглэлээр сургалтууд явуулахаар төлөвлөөд байна.

-Иргэдийн өөрсдийнх нь хүний эрхийн мэдлэг, хандлага яг бодит байдал дээр тааруухан байдгийг бид мэднэ. Цагдаа дуудахад, аливаа нэг хэрэг зөрчилд холбогдоход, эсвэл хохирогч боллоо гэхэд ямар эрхтэй гэдгээ нарийн мэддэггүй. Энэ байдал нь иргэдийн эрх зүйн байдлаа дордуудахад хүргэдэг нэг хүчин зүйл болдог гэж хуульч, өмгөөлөгчид хэлдэг. Энэ талаар та бүхэн анхаарч байна уу?

-ХЭҮК-ын хүний эрхийн боловсрол олгохдоо ямар нэгэн инстүүцээр дамжуулж явагддаг. Тухайлбал, өнгөрсөн жил Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөө, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын ойлголт үзэл санааг сургагч багш нараар дамжуулан ЕБС-уудад болон их дээд сургуулиудын сурагч, оюутнуудад хүргэсэн байна. .

Нөгөө талд аль ч байгууллагад харьяалагддаггүй иргэд олон байдаг. Хувиараа бизнес эрхэлдэг, эсвэл ажилгүй гэх зэрэг нийгмийн энэ хэсэгт хүний эрхийн мэдлэг боловсрол олгох нь маш чухал. ХЭҮК-ийн цахим хуудсаар олон нийтэд чиглэгдсэн контент мэдээлэл сурталчилгааны зөвлөмж, постеруудыг хүргэх замаар эдгээр хүмүүст хүрэхийг хичээж байна. Дээр нь хүний эрхийн боловсролыг түгээх нэг механизм бол ХЭҮК-т өргөдөл гомдол гаргадаг хүмүүс болон тэдгээртэй хамааралтай хүмүүс юм. Тэр үүднээс бид тэдгээр хүмүүсийн асуудлыг шийдвэрлэхээс гадна хүний эрхийн зөвлөгөөг давхар өгдөг.

-Зарим судалгаагаар манай иргэд хүний эрхийн мэдлэгтэй гэж үздэг юм билээ. Гэвч нарийвчилсан судалгаан дээр бүдэрдэг. Тэгэхээр ер нь ямар хүнийг хүний эрхийн мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй гэж үзэх юм бэ?

-Хүний эрхийн мэдрэмжтэй хүн гэдэг өргөн хүрээтэй ойлголт. Хамгийн наад захын шалгуур Үндсэн хуульд заасан Монгол Улсын иргэн хууль дээдлэх, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, бусдын нэр төр алдар хүндийг хүндэтгэх үүрэгтэй. Энэ үүргээ ягштал биелүүлдэг, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн тохиолдолд энэ талаар холбогдох байгууллага албан тушаалтанд гомдол гаргаж шийдвэрлүүлэх наад захын мэдлэг хандлага, чадвартай байхыг хэлнэ. Ингэж байж өөрийнхөө эрхийг хамгаалах, ямар нэгэн байдлаар хүний эрхийн зөрчилд өртөхгүй байх үндсэн шалгууруудыг бий болгож эхэлж байгаа юм. Өөрөө хууль дүрэм зөрчдөг, хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлдэггүй атлаа бусдаас яг тийм зүйлийг шаардах нь хүний эрхийн мэдрэмжгүй бөгөөд хүний эрхийн талаарх мэдлэг хандлага өрөөсгөл байна гэж дүгнэж болно. Ийм иргэд манай цөөнгүй байна. Ардчилсан улсын иргэд ийм үүрэг, эрхтэй гэдгээ сайн мэддэг байх хандлагыг суулгахад анхаарч ажиллах ёстой.

Цаашлаад заавал хуульчаас, мэргэжлийн байгууллагаас зөвлөгөө авах шаардлагатай хүний эрхийн асуудлууд бий. Тухайлбал, хүн ямар нэгэн хэрэгт шалгагдаж эхлэх үед, мөн эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад ямар эрхтэй, ямар үүрэгтэй байдаг. Мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байгаа төрийн байгууллагууд шалгагдаж байгаа хүний өмнө ямар үүрэг хүлээдэг, ямар харилцааг зөрчсөн тохиолдолд хүний эрхийн зөрчил болох вэ гэдэг нарийвчилсан агуулгуудыг мэргэжлийн хуульчаас зөвлөгөө авч байж эрхээ хамгаалдаг. Сүүлийн үед ХЭҮК-оос болон бусад өмгөөллийн байгууллагууд таныг ямар нэгэн хэрэгт холбогдуулан мөрдөх байгууллага дуудсан тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ гэдэг зөвлөмжийг олон нийтийн сүлжээгээр түгээж байна. Энэ мэтчилэн бүх нийтийн хүний эрхийн боловсролыг дээшлүүлэхэд жижиг хэрнээ бодит хувь нэмэр оруулж байгаа үйлдлүүд юм.

Б.ЭНХЗАЯА