Category: нүүр-хуудасны-онцлох

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяр “Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайерын айлчлал хоёр орны хамтын ажиллагааны түүхэнд шинэ хуудас нээнэ” хэмээснийг V нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Аврагч Д.Барсүрэнгийн нагац эгч, сэтгүүлч Д.Пэлжид “Дүү маань
аврагч болно гэсэн мөрөөдлөөрөө амьдарсан эрэлхэг хүү байлааэрсэдсэн” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт”Монголчуудаа морин уралдаанаа өөрчилж, хүссэн үедээ уралддаг болъё” хэмээн өгүүллээ

“Транспэрэнси Интернэшнл Монгол” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Э.Мөнхжаргал “Манай улсын авлигын индекст чухал нөлөөтэй мэдээллийг Дэлхийн банк сүүлийн гурван жил гаргаж өгөөгүй” гэлээ.

Хуульч О.Батхүү “Галд эд хөрөнгө нь хохирсон оршин суугчид хохирлын үнэлгээгээ яаралтай хийлгэх хэрэгтэй” хэмээв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Зэвсэгт хүчний Агаарын цэргийн штабын дарга, хошууч генерал Б.Эрдэнэбаттай ярилцлаа. Генерал Б.Эрдэнэбат НҮБ-ын энхийг сахиулах хүчний командлагчаар томилогдсон анхны монгол генерал болоод буй. Тэрбээр Бүгд найрамдах Кипр улс дахь НҮБ-ын энхийг сахиулах хүчний командлагчаар томилогдон, багийнхаа хамт маргааш эх орноосоо мордож байгаа билээ.

---

-НҮБ-ын энхийг сахиулах хүчний командлагчаар томилогдсон анхны монгол генерал болсон танд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Монголын өдөр тутмын, хамгийн олон уншигчтай Өдрийн сонины хамт олон та бүхэн намайг урьж ярилцлага хийж байгаад баярлалаа.

-Монгол цэргүүд энхийг сахиулах ажиллагаанд нэр төртэй оролцож ирсэн түүх үргэлжилсээр хүчний командлагч болтлоо өсч дэвжинэ гэдэг Монгол Улсын хувьд нэр төрийн хэрэг юм?

-Генерал Б.Эрдэнэбат ажиллагаанд оролцсон өөрийнхөө туршлагаар явж байна гэхээс илүү Монгол Улсын төр засгийн оролцоо үүнд маш өндөр байсан. Та мэдэж байгаа байх, 2022 онд Монгол Улс НҮБ-ын зэвсэгт хүчний энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож эхэлсний 20 жилийн ой болсон. Энэ хүрээнд Монгол Улсын ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч У.Хүрэлсүх энхийг сахиулагч эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтыг Монгол Улсад зохион байгуулсан. Энэ үеэр НҮБ-ын Энхийг дэмжих ажиллагааны газрын дарга айлчилж байлаа. Дараа нь НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антониу Гутерреш Ерөнхийлөгчийн урилгаар манай улсад айлчилсан. Энэ нь Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, олон улсын энхийг сахиулах ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог үндэстэн гэдгийг хангалттай илэрхийлж чадсан хүчин чармайлт. Түүнээс гадна өнгөрсөн 20 жил 20 мянга гаруй цэргийн албан хаагч энхийг сахиулах ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэ олон хүчин зүйлийн үр дүнд анх удаа хүчний командлагчаар монгол генерал сонгогдсонд баяртай байна.

-Хүчний командлагчаар сонгогдох зам ямар байв. Ямар шалгуур шаардлага тавьдаг юм бэ?

-Урт удаан хугацаанд үргэлжилдэг, нарийн шалгуур шаардлагатай шалгаруулалт юм билээ. Эхлээд НҮБ цэрэг илгээгч орнууд руу урилга явуулдаг.

“Энэ ажиллагаанд танайх хүчний командлагч явуулах уу” гэнэ. Урилга хүлээж авсан улс орон тухайн шаардлагад нийцсэн хүнээ санал болгож материалыг нь илгээдэг. Миний материал өнгөрсөн оны есдүгээр сард НҮБ руу илгээгдсэн. Надтай хамт 12 орны генералын нэрс очсон байсан.

Эхний шалгаруулалтаар таван улсын генерал үлдээд цахим ярилцлагад оролцсон. Удирдах манлайлах, мэргэжлийн ур чадвар, шийдвэр гаргах чадвар, аливаа ажлыг төлөвлөх, зохион байгуулах зэрэг асуудлаар цахимаар ярилцсан. 11 дүгээр сарын сарын 1-нд өгсөн ярилцлагын хариу 23-нд гарч, тэнцсэн тухай мэдээ сонссон. Ингээд монгол генерал тэнцлээ гэдэг мэдээ материалыг НҮБ-ын холбогдох алба, газруудад танилцуулж санал авдаг юм байна. НҮБ-ын Аюулгүй зөвлөлийн таван гишүүн орноос ч санал хэлдэг. Энэ санал хураалт 12 дугаар сарын дунд хүртэл үргэлжилсэн.

Хамгийн сүүлийн баталгаажуулах шийдвэрийг НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга гаргаж, НҮБ-ын цахим хуудаст “Монгол генерал Кипр дэх ажиллагаанд хүчний командлагчаар томилогдлоо” гэдэг мэдээллийг өнгөрсөн сарын 2-нд тавигдсан.

-Энх тайван улс үндэстний хувьд энхийг сахиулах тухай тийм ч наалдацтай сонсогддоггүй. Нэг ёсондоо нарийн сайн мэдээлэлгүй гэсэн үг. Харин та бол маш олон ажиллагаанд оролцсон түүхтэй хүн. Энэ талаар товч ойлголт эхлээд өгөөч?

-Дэлхийн II дайны үеэр маш олон хүн амь үрэгдсэн. Үүнээс улбаалж “Хүн төрөлхтөнд дайн хэрэггүй. Энхийг эрхэмлэх ёстой” гэдэг зорилгоор НҮБ байгуулагдсан. Ингээд 1948 оноос хойш дэлхий даяар 70 гаруй энхийг сахиулах ажиллагааг явуулсан байдаг. Өнөөдрийн байдлаар дэлхий нийтээр НҮБ-ын 12 ажиллагаа явагдаж байна. Ихэнх нь Африк тивд байна. Монгол Улсын хамгийн анхны хоёр ажиглагч Бүгд найрамдах Конго улс руу 2002 онд явж байсан түүхтэй. Монгол Улсын анхны энхийг сахиулах цэргийн баг 2005 онд Сьерра-Леон улсад 250 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр зорьж байсан. Үүний дараа Төв Африкийн бүгд найрамдах Чад улсад хоёр ээлж үүрэг гүйцэтгэсэн. Дараа нь Суданы Дарфурт эмнэлгийн II шатны баг явсан. Хамгийн олон цэргийн хүчин буюу мото буудлагын батальон бол 850 хүнтэй баг Бүгд найрамдах Өмнөд Судан улсад 2012 онд үүрэг гүйцэтгэж эхэлснээр одоогоор 13 дахь ээлж үүрэг гүйцэтгэж байна. Энхийг сахиулах ажиллагаа бол цэргийн ажиглагч, штабын офицер, цэргийн баг гэсэн гурван ангилалд үүрэг гүйцэтгэдэг.

-Энэ удаагийн томилолт таны ес дэх ажиллагаа гэв үү?

-Миний хувьд анх 2004 онд Иракийн эрх чөлөө ажиллагааны II ээлжид үүрэг гүйцэтгэж байлаа. АНУ Ирак руу терроризмын эсрэг ажиллагаа явуулж байсан. Та бүхэн санадаг бол, манай ээлж халдлагад өртөж, Г.Аззаяа, Ш.Самбуу-Ёндон нарын залуучууд тухайн халдлагыг зогсоож байсан түүхтэй. Дараа нь 2005 онд Сьерра-Леоны I ээлжид явсан. Мөн НАТО-гийн тэргүүлсэн Косово дахь ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэж байлаа. Өмнөд Судан тусгаар улс болоогүй, нэг Судан байх үед цэргийн ажиглагчаар үүрэг гүйцэтгэж явсан. 2013 онд Бүгд найрамдах Өмнөд Судан улсад III ээлжийн батальоны захирагчаар, дараа нь мөн тус улсад секторын штабын даргаар ажилласан. Хамгийн сүүлд 2021 онд Өмнөд Судан дахь энхийг сахиулах ажиллагааны секторын командлагчийн үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэ удаагийн ажиллагаа бол миний ес дэх ажиллагаа. Энэ 20 жилийн хугацаанд олон сайхан мөрдэс нэгт офицер, ахлагч нартай НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааны түүхийг бичилцээд явж байна.

-Мөргөлдөөнтэй, үймээн самуунтай бүс нутаг руу энхийг сахиулна гэдэг хүнд алба. Нэг ёсондоо эрүүл мэнд, амь нас баталгаагүй томилолт. Олон удаагийн ажиллагаанд оролцоод ирэхээр сэтгэл зүйн хувьд бэлтгэлтэй, хэвийн зүйл болчихдог уу. Эсвэл сандарч байна уу?

-Миний анхны ажиллагаа Иракийн II ээлж гэсэн дээ. Бид I ээлжээсээ үүрэг хүлээж авахад баазад нэг л тайван амгалан юм шиг байсан. Хоёр долоо хоногийн дараа халдлага болсон. Өглөө үүрээр биднийг унтаж байхад эхний дэлбэрэлт болсон. Хувцсаа өмсөөд гүйсэн. Хоёр дахь дэлбэрэлт болсон. Түүнээс хойш дугуй хагарах, хаалга хүчтэй савах гэх мэт тохиолдолд цочих рефлекс тогтчихсон. Дэлбэрэлтийн чимээ гарахад байнга дэвхийсэн байдалтай болчихдог юм байна. Энэ байдал манай багийнхнаас арилаагүй гэж боддог. Надад одоо ч бий.

Өмнөд Суданд 850 хүнтэй батальон удирдаж байхад иргэний дайн эхэлсэн. 2013 оны 12 дугаар сар байх. Тухайн үед хамгийн хүнд үүрэг энгийн иргэдийг хамгаалах явдал байсан. Анх баазад хамгаалалт зохион байгуулж байхад эхний өдөр 1000 хүн, дараагийн өдөр 2000 гэж нэмэгдсээр биднийг буцахад 47 мянган хүн баазын дэргэд байрласан байсан. Одоо бол тэр тоо 100 мянга гарсан. Тэр олон мянган иргэний аюулгүй байдлыг хамгаалахаас гадна өөрийн 850 хүнийг ажиллагааны газар орноос эсэн мэнд авчрах гэдэг багийн захирагчийн хувьд маш том толгойны өвчин. Айлын хүүхдийг эрүүл саруул авчрах ёстой. Багийн захирагчаар явсан хүн бүрийн л үүрэг. Ажиллагааны газар орноос хөдлөөд хамгийн сүүлийн цэрэгтэй онгоц Буянт-Ухаад газардахад бүрэн амьсгаа авдаг. “За залуусаа эсэн мэнд авчирлаа даа” гэж уужирдаг юм. Ер нь аливаа ажиллагааны үндэс бол сахилга бат байдаг. Дээр нь сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй цэрэг ямар ч үед үүрэг гүйцэтгэнэ.

-Сүүлийн томилолт секторын командлагч байсан гэлээ. Олон орны цэрэг удирдана. Хүндрэл бэрхшээл байв уу?

-Тухайн үед миний удирдлагад 15 орны 4000 цэрэг үүрэг гүйцэтгэсэн. Цэргийн томхон багууд гэвэл Хятад, Энэтхэг гээд том батальонууд байлаа. Тэр олон үндэстний цэргийг удирдлагаар хангана гэдэг төвөгтэй л дөө. Мэдээж НҮБ-ын тогтсон дүрэм журам байна. Цэргийн ажиллагаа гэдэг хамтын, харилцан ажиллагаа байдаг. Бие биеэ ойлгож сайхан баг болж хамтрах ёстой. Сектор командлагчаар үүрэг гүйцэтгэхэд надад нэлээд том туршлага болсон.

-НҮБ-ын тогтсон дүрэм журамд та ч удирдагдана, цэргүүд ч тэр. Гэхдээ тэр дунд хүн ёсны харилцаа үүснэ, тийм үү. Та ямар арга барил барьж байв?

-Сектор командлагчаар ажиллах үед хүчний командлагч Энэтхэгийн генерал байлаа. Энэ хоёр албан тушаалтан маш ойрхон ажилладаг. Аливаа тулгамдсан асуудлыг шууд харилцаад шийднэ. Би ч мөн адил өөрийнхөө удирдлагад байгаа бусад орны удирдлага дарга нартай харилцана. Мэдээж НҮБ-ын дүрэм журам тодорхой. Гэхдээ таны асуусанчлан хүн ёсны харилцаа үүсэлгүй яах вэ. Цэргийн багууд нэгнийгээ хоолонд урина. Жишээ нь, Хятадын батальон дээр очно. Яг л нөгөө хятад заншлаараа ширээгээ засаад л угтана. Сайхан цагаар дайлна. Тэр үед л хүн хоорондын харилцаа, нөхөрлөл үүсч байдаг. Энэтхэгийн батальон дээр очлоо гэхэд карригаа хийгээд л угтана. Непал гэхэд үндсэн хоол ирэхээс өмнө амны зугаа гээд бөөн юм ирнэ. Удалгүй үндсэн хоол гээд нүсэр хоол ирэх жишээтэй. Тэр улсынх нь ёс заншил, уламжлалыг хүндэтгэж харилцах ёстой. Ингэж л нөхөрлөл, харилцаа үүсдэг. НҮБ-ын нэг чухал үнэт зүйл бий. Тэр бол олон үндэстнийг хүндлэх явдал.

-Манайх бас монгол хоолоороо дайлна биз?

-Манай 850-тай батальон дээр гадны хэн ч ирсэн монгол хуушуур, буузаараа дайлна. Гаднын цэргүүд Монголын цэргийн баг дээр ирж хоол идэх дуртай. Баазад медаль парад болоход орон орны цэргүүд бие биеэ урина. Хүлээн авалт болно. Тэр үеэр цэргийн захирагчид сууж байгаад “юм”-аа ярина даа.

-Хүнд хэцүү дурсамжтай томилолт ч бий байх?

-Монгол Улсын зэвсэгт хүчин Ирак, Афганистан, Сьерра-Леон гээд нэлээд олон оронд үүрэг гүйцэтгэсэн. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд амар байгаагүй. Эрүүл мэндийн шалтгаанаар хэд хэдэн цэргийн албан хаагч амь насаа алдсан. Багийн захирагч хүртэл амьсгал хурааж байсан тохиолдол бий. Сүүлд сектор командлагчаар ажиллаж байх үед манай секторын цэрэг шууд зүрх нь хаагдаад нас барсан тохиолдол гарсан. Мэдээж ийм тохиолдолд НҮБ маш хүндэтгэлтэй ханддаг. Мөн тэр ажиллагааны үеэр монгол эмэгтэй ажиглагч манай байршлаас урагшаа холын эргүүлд явах болсон юм. Тухайн үед өөр ажлын шаардлага гарч цэргийн баг руу татаад оронд нь Бангладешийн офицерыг эргүүлд явуулсан юм. Гэтэл тухайн цэргийг эргүүлд гарах үеэр буудуулж амь үрэгдсэн. Дараа нь сонсоход хоёр хүүхэдтэй, ажиллагаанд ирээд удаагүй байсан цэрэг байдаг. Харамсалтай санагдсан. Ер нь монгол цэргүүдийн хувьд НҮБ-ын ажиллагаанд явахдаа ар гэрийн баталгаа гаргаж, эрсдэлээ өөрөө хариуцна гэж л явж байгаа шүү дээ. Цэргийн алба тийм л байдаг. Амар ажил биш.

-Монгол цэргүүдийн алдар суу, гавьяат үйлс үе үе хилийн чанадаас дуулддаг. Таны томилолтын үеэр ч бишгүй олон гарч байв уу?

-Өмнөд Суданд манай батальон үүрэг гүйцэтгэж байх үед 2014 оны дөрөвдүгээр сарын нэг өдөр хүчний командлагч Ганын генерал над руу утас цохисон. Манай баазаас хойш 20 км-т байдаг Оросын нефтийн үйлдвэрийн 10 орчим ажилчин халдлагад өртлөө. Тэднийг татан гаргаж ирж чадах уу гэж байна. “Та үүрэг өгвөл цэргүүдээ явуулахад бэлэн” гэлээ. Ингээд манай цэргүүд явсан. Тухайн үед Засгийн газрын эсрэг хүчин нефтийн үйлдвэрийн орчим хориглолтод суучихсан байсан. Цэргүүд маань тэр хүнд нөхцөл байдал дундуур халдлагад өртсөн энгийн ажилчдыг гаргаж ирж байлаа. Тэр мэдээг сонссон хүчний командлагч, НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын тусгай төлөөлөгчид маш их баярлаж байсан. Уганда Улсад байдаг ОХУ-ын Элчин сайдын яамнаас манай багийнханд талархал илэрхийлж байсан удаатай.

Энхбаатар хурандаагийн ээлж байдаг юм. Долдугаар ээлж байх. Бааз дотор орой харанхуйд зэвсэгтэй нөхөд энгийн хүмүүс рүү халдсан. Манай монгол цэргүүд тэр нөхдийг аюулгүй болгож байсан удаатай. Тэр бол НҮБ-аас асар том өндөр үнэлгээ авсан ажиллагаа. Ер нь монгол цэргүүд өгсөн үүрэг даалгаврыг биелүүлэх бүрэн чадвартай. Хүндрэл юу байдаг вэ гэлээ. Хэлний л асуудал байдаг даа. Гэхдээ бусад улсын цэргүүдэд ч бий.

-Монгол Улс бол амгалан, энх тайван орон. Бид дайны тухай мэдэхгүй. Харин та, таны цэргүүд энх тайван, дайн хоёрын ялгааг нүдээрээ харсан, биеэрээ мэдэрсэн хүмүүс. Энх тайван, амар амгалан байхын учир шалтгааныг та юу гэж хардаг вэ?

-Монголоос энхийг сахиулах ажиллагаанд явсан бүх цэрэг эх орны үнэ цэнэ, тусгаар тогтнол, Монгол Улсын бүрэн бүтэн байдлын тухай мэдрэмжийг тухайн улсад онгоцны буудал дээр буухад л авдаг. Хэдий өнөөдөр бид утаатай ч гэсэн Буянт-Ухаа дээр буухад сэрүүн сайхан агаар амьсгалах агуу сайхан.

Ажиллагаа явагдаж байгаа газар нүд халтирам зүйл их байдаг. Жишээ нь, Өмнөд Суданы захын нэг тосгонд очвол тэнд дүүрэн овоохой л байна. Гэр орон, тог цахилгаан гэж байхгүй. Хоол ундаа гадаа чулуун дээр гал асаагаад хийж иднэ. Хүүхдүүд хувцасгүй нүцгэн гүйлдэнэ. Том хүмүүс ч тэр. Хувцас байхгүй. Түүнтэй бид харьцуулшгүй. Эх орны үнэ цэнэ, тусгаар тогтнол гэдгийг энхийг сахиулах ажиллагаанд явсан хүн бүр сэтгэл зүрхнээсээ мэдрээд ирдэг дээ.

-Одоо таны зорих Бүгд найрамдах Кипр улсын нөхцөл байдал ямар байгаа вэ. Тэнд та бүхэн ямар ажиллагаа гүйцэтгэх вэ?

-Аливаа ажиллагаа бол НҮБ-ын мандатаар заагдсан үүрэгтэй. Өмнөд Суданд гэхэд энгийн иргэдийг хамгаалах, хүмүүнлэгийн байгууллагад дэмжлэг үзүүлэх, хүний эрх зөрчигдсөн тохиолдолд мэдээлэл цуглуулах үүрэгтэй бол Бүгд найрамдах Кипр улсад бид өмнө хийж байгаагүй онцгой ажиллагааг гүйцэтгэнэ.

Киприйн арал дээр хойд хэсэг нь Туркийн Кипр, өмнөд нь Грекийн Кипр гэж явдаг. Энэ хоёрын голоор тусгаарлах бүс буюу Buffer zone татчихсан. Заагдсан мандатаар энэ хоёр газрын хооронд зөрчилдөөн үүсгэхгүй байх, хэвийн байдалд нь оруулах үүрэгтэй. Цэргийн зөрчилдөөн байхгүй ч гэсэн улс төрийнх нь хувьд зөрчилдөөнтэй бүс нутаг. Үүнийг л мэдэрч ажиллах үүрэгтэй. Бидний хувьд тусгаарлах зааг дээр үүрэг гүйцэтгэж байсан туршлага байхгүй. Тиймээс бас нэг туршлага, сургамж болох ажиллагаа гэж харж байна.

Тэнд Англи, Словак, Аргентины цэргүүд, НҮБ-ын цагдаа, 25 орны ажиглагч гээд 850 гаруй хүн бий. 180 км үргэлжилсэн зааг дээр гурван сектор болж аюулгүй байдлыг хангаж ажиллах юм.

-Хүчний командлагч баг бүрэлдэхүүнтэйгээ очих эрхтэй гэв үү?

-НҮБ-ын шаардлагын дагуу цэргийн зөвлөх хэмээн нэг дэд хурандаа, туслах гэж нэг хошуучийн хамт явна. Залуучууд маань өмнө нь олон ажиллагаанд явсан туршлагатай. Нэг нь АНУ-ын команд штабын коллеж, нөгөө нь АНУ-д магистр хийгээд ирсэн залуус бий. Жолооч цуг явна. Дөрвүүлээ Монголоос баг болоод очно доо.

-Та цэргийн албанд хэзээнээс зүтгэв?

-Би 1992 онд хуучин Найрамдал төв буюу Сансарын 48 дугаар сургуулийг төгссөн. 1992-1996 онд Цэргийн их сургуулийн ерөнхий цэргийн ангийг төгсөж, Зүүнбаянд хоёр жил алба хаасан. Офицерын амьдралын гараа Зүүнбаянгаас эхэлсэн гэх үү дээ. Дараа нь Зэвсэгт хүчний 032, 150, 026 330, 350 дугаар ангиудад штабын дарга хүртэл албан тушаал хашиж байлаа. Үргэлжлээд Зэвсэгт хүчний жанжин штабт Энхийг дэмжих ажиллагааны хэлтсийн даргаар хоёр удаа ажилласан. 2020 оноос Зэвсэгт хүчний агаарын цэргийн штабын даргаар саяхныг хүртэл ажиллаад томилолтоор явах болсон тул албаа хүлээлгэж өгөөд байна.

Монгол Улсын тусгаар тогтнол аюулгүй байдлыг улс төр дипломатын аргаар хангана гэдэг том гадаад бодлого бий. Үүнийг хэрэгжүүлдэг нэг хэсэг нь энхийг сахиулах ажиллагаа. Монгол Улс 1961 онд НҮБ-ын гишүүн болсон. Гишүүн орныхоо хувьд дэлхий нийтийн хамтын нийгэмлэгийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж улс орнуудад энхийг сахиулаад явж байгаа нь Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулж байгаа үйл явдал гэж хардаг. Үе үеийн энхийг сахиулах ажиллагаанд өөрсдийнхөө зам мөрийг гаргасан энхийг сахиулагчдадаа талархаж явдаг аа.

-Таны багийн энхийг сахиулах ажиллагаанд амжилт хүсье.

Б.ЭНХЗАЯА

Нар битүүгээр айлын эзэд боссон бололтой. Хот газарт сүүлийн хэдэн жил амьдарч, суудлын голдуу ажил хийсэн би өчигдөр жаахан хөдөлсөндөө нэлээд буларчээ. Гэлээ гээд лаглайтал хэвтээд байлтай биш. Мал дагаж, тэднийхээ буян заяанд сүсэлж явдаг улс энэ мэт ажлыг жилийн 365 хоног хийнэ. Гэтэл үеийн нөхдөдөө хөдөө өссөнөө гайхуулж явснаа бодохоор санаа ч зовмоор шиг. Бушуухан босч, дээл хувцсаа өмсөөд гарвал зүүн урдаас илч муутайхан нар дөнгөж цухуйж байна. Ц.Мөнхдорж ах эхнэрийн хамт утаа майгаа сэргээж, хотоо эргэж явна. Нэг муу хурга бусдадаа дарагдаад шил нь татчихаж, түүнийг гаргаж байна. Хурдхан очиж хашааны гаднаас авч, май дагуулан тавилаа. Хэдийгээр шил нь татчихсан ч бүр нүд аньчихаагүй, хивж байна, хөөрхий.

-Ингээд хэсэг халуун утаанд хэвтвэл босоод ирэх байгаа?

-Гайгүй байлгүй дээ.

-Нүдэн дээр мал үхээд байх хэцүү шүү?

-Хэцүү байлгүй яах вэ. Гэхдээ мал гэдэг өсөхөө ирэхээр үхэхээсээ хурдан шүү дээ. Үнэхээр заан ахын хэлснээр мал гэдэг ганцхан жилд л мянга дөхчихдөг амьтан. Ахтай ийн ярилцсаар өчигдөр орой л хашаандаа халтирч унаад өеөдчихөөд байсан охин халзан даага дээр очлоо. Уг нь түүнийг ганцаар тусад нь хашаалж, өвс тэжээл тавьж өгсөн ч дахиад л талаараа хараад унасан байна. Уяагаар оосорлож байгаад хүзүү, сүүлнээс нь өргөн босголоо. Босоод ирэхээрээ хаа очиж цовоо юм. Шуурганд уруудсан адуунаасаа цөөн хэдийг бараг хил дээрээс олж ирэхэд л хамгийн бага нь энэ амьтан гэрийнхээ барааг харжээ. Дээрээс нь охин юм болохоор уринтай золгуулчихвал хурд залгах болов уу гэж санана. Хүүхэд байхад ордог байсан зүс бороо одоо үзэгдэхээ байжээ. Газар дэлхий дэвтээж, ган тайлахгүйгээр асгаад л өнгөрнө. Ноднин зун гэрийн гадаа бараг л усан хуй дайраад өнгөрчээ.

Малдаа явсан эхнэртээ санаа зовж байтал саахалтын газраас хонио туусаар хуурай ирсэн байна. Энэ мэт үзэгдэл, байгаль цаг уурын хатуу ширүүн ихэссэн нь зориудаар цаг агаарт нөлөөлж, үүл бууддаг болсонтой холбоотой ч байж мэднэ гэж боддогоо ах нуусангүй. Гэнэтийн аюул хэзээ ч дайрч мэдэхээр болсон цагт эрчимжсэн мал аж ахуйг зөв зүйл л гэж санана. Гэхдээ өдий болтол малын тоо толгойны араас хөөцөлдөлгүй маллаж өдий хүрсэн болохоор уламжлалт ахуйгаа ч буруутгадаггүй. Буруутгаад ч яах билээ, малгүй Монгол гэж юу байх вэ. Ямартаа ч өнөө, маргаашдаа энэ хэвээрээ л малынхаа буян заяанд сүсэлж явах биз ээ хэмээн ярина.

Биднийг ийн ярилцах хооронд Р.Сарантуяа эгч “гэрлийн хурд”-аар л ажиллаж байна. Хэдийнэ нойтон хомоол шуудай дүүрэн түүгээд гэр рүүгээ чирч явна. Түүнийг нь гэрт оруулж өгвөл эгч сурмаг гэгч нь хэдэн төмөр түмпэнд хувааж хийгээд галаа тойруулан тавилаа. Ингээд маргааш өглөө хатахаар нь нунтаглаад тэжээлтэй холиод муудсан бог малдаа өгнө. Энэ бүгдээ ярингаа надад халуун цай аягалж, ширээн доороос өчигдөр хайрсан хуушуур гаргав. Гэрийн эзэн ч ороод ирлээ. Хамт суун цайлж байх хооронд эгч гэрийн зүүн орны дээрээс оосорлон өлгөсөн гар утсаар залгаж байна. Ярихыг нь сонсвол машин авахаар явсан дүү нь бололтой. Нэг машин үзсэн, хэр таарсан үнээр нь авахаар боллоо гэв. Харин эгч зөрүүлээд дүүгээсээ ажлын өдөр эхэлж, сумын банк онгойтол мөнгө сурлаа. Ахын нөгөө өчигдөр орой учрыг нь олоогүй тоон гарын үсгийнхээ учрыг өөрөө олоод тэтгэврийнхээ зээлийг авна гэнэ. Шалтгаан нь ах хүү өчигдөр орой 100 боодол өвс авахдаа банкаас мөнгөө авч чадалгүй байсаар өвснийхөө “барьцаанд” байж байгаад оройхон ирсэн нь тэр байжээ. Өвс зарсан хүн замын хүн учраас аль болох эртхэн төлбөр мөнгөө аваад буцахаа бодсон байлгүй. Ц.Мөнхдорж ах ирмэж байна. Эхнэр нь дүүгээсээ гадна хоёр охин, эгч рүүгээ залгаж байж өвсний өлтөг болох 1.7 сая төгрөгийг бүрэн цуглуулж, дараа нь өвсний эзэн рүү охиноороо шилжүүлүүлэхээр боллоо. Сумын төв дээр тээвэрлээд аваад ирсэн өвснөөс авч чадахгүй үлдвэл нэг бол төр засгийн гар харах, үгүй бол өөрсдөө аймаг, хот явахаас өөр замгүй. Гэтэл тэр хүртэлх машин тэрэгний түлш, жолоочийн хөлс гээд бүр илүү зардал гарна. Тиймээс ойрхон ирсэн дээр нь тэтгэврээ зээлээд ч болов ахиу өвс авахыг хичээнэ. Энэ хоёр малчин учраас эрт тэтгэвэрт гарсан аж. Гэхдээ цаг агаар, амьдрал хоёр дандаа ийм байх биш дээ хэмээн гэрийн эзэгтэй ихэд өөдрөг. Та бол үнэхээр шаргуу, гараас тань ажил их хурдан гардаг хүн байна. Нөхөр тань Сумын заан тулдаа л олон жил “тэсч” байгаа байх. Түүнгүй над шиг амьтан хоёр хоногт л чирэгдэж үхэх юм байна гэвэл эгч таатайхан цай оочилж, ах хань руугаа харан инээмсэглэв.

Заан гэснээс Ц.Мөнхдорж ах хар багаасаа нэгдлийн адуу маллаж, сүүлд 1980-аад оны сүүлээр хоёр жилийн цэргийн алба хааж ирээд ханьтайгаа гэр бүл болжээ. Хоёр биенээ багаасаа л таньж мэддэг, айл саахалт нутагладаг байв. Ардчилал гарч, зах зээл эхлэхээс өмнө нэг хэсэг сумын төвийн айл болж, эхнэр нь дэлгүүрийн худалдагч хийж, эмнэлэгт хүртэл ажиллаж явжээ. Нэгдэл тарж, мал хувьчлагдсанаар хөдөө гарсан ч нэг хэсэгтээ дэлгүүрийн худалдагчаа хийсээр л байж. Хөдөө гэрээсээ өглөө эрт очиж онгойгоод цайны цагаараа буцан ирж гэрийнхээ ажлыг амжуулаад яг л цагтаа онгойно. Тэгж байгаад нэг мөсөн хөдөөний айл болж, Дорж ах Алтанширээ сумынхаа наадамд 1991 онд үзүүрлэсэн байна. Харин бүр хойно буюу 2003 онд түрүүлж, Сумын заан болсон гэхээр олон жил тогтмол барилдсан бол шаггүй нэгэн байсан нь ойлгомжтой. Энэ хоорондоо угаас моринд дуртай учраас хусуур зүүж, хурднаа сойж аймаг, сумын олон наадамд айраг, түрүү хүртсэнээр сумын Алдарт уяач болжээ. Гэтэл 2000-аад оны зуд нүүрлэж, хоёр том нь сургуульд сурах болсноор мөн л хэсэгтээ сумын төвд амьдрав. Сургуулийн нэг сурагчтай байхдаа айлд суулгаад, зав зайгаараа эргэж очоод байж болдог байсан бол хоёрын хоёр охин хүүхдийг айлд суулгах аргагүй. Тиймээс л хэдэн малаа ах дүүгийндээ тавиад суманд амьдарчээ. Үүнээс өмнө хоёр тусдаа амьдрах гэж бас үзсэн байна. Залуу ч байж, хоёр талд байхаар амьдрал нэг л болж өгөхгүй болохоор ийм шийдвэр гаргасан хэрэг. Одоо ч гэсэн залуусын дунд ийм амьдрал элбэг. Эхнэр нь хүүхдээ аваад сум, аймагт амьдарч, нөхөр нь хэдэн малтайгаа хөдөө үлдэнэ. Ингээд л сүүлдээ хоёр тийшээ болох нь их гэв. Харин Дорж ах, Сараа эгч хоёр тухайн үед зөв шийдвэр гаргасан учраас амьдралаа үрэн таран хийсэнгүй явсаар хань бараандаа өдийг хүрч яваа. Одоо бол охид нь тус, тусын амьдрал зохиож, товхийтэл амьдарч байгаа. Аав, ээж ч, охид нь ч хэн хэнийхээ санааг зовоохгүй сэн хэмээн бодно.

Ц.Мөнхдорж ахыг ид морь уяж, мордуулсан болгоноо шахам үзүүрт хардаг байсан үед унаач хүүхдэд тэр бүр санаа зовдоггүй байж. Харин одоо бол хүүхэд нь аав, ээж мэднэ гэх. Эцэг, эх дээр нь очихоор хүүхэд мэднэ гэдэг үгээр ам тагладаг болжээ. Тэгэхээр хүүхэдгүй хүн морь уяна гэдэг бас л хэцүү болсон цаг. Тэрбээр 2007 оноос эхэлж сумандаа анх уях адуугаа тэжээсэн байна. Улмаар тэжээж онд оруулж байсан бор даага “даахин доор хүлэг” гэдгийг харуулж, азарга болтлоо сумын наадмуудад 10-аад орчим айрагдаж, асрын өмнө цоллуулжээ. Нэг жил бор азаргаа Зүүн бүсийн наадамд аваачиж уралдуулжээ. Азарга нь айргийн хойхно дараатай яваад байдаг. Хүүхдэдээ ч ингэж хэлжээ. Эзэн нь харин тархинд яваа азарганы уяач, олон сайхан хурдтай нэг нутгийн н.Шаравдорж гэж настай хүний машинд явах. Машины цонхоор унаачдаа ганц нэгэн зүйл хэлмээр санагдавч түрүүлж яваа азарганы эзнийг хойшоо суугаад миний морийг дагаадхаач гэж хэлэх нь увайгүй хэрэг гэж бодно. Тэгж байтал нөгөө тархилаад байсан азарга барианы газар гурван километр ойртоод байхад зүүн хойшоо даялаад хадуурчээ. Замаас гарсан азаргыг нэлээд хөөж, худаг дээрээс барьж аваад очиход Ц.Мөнхдоржийн бор азарга аман хүзүүдчихээд байхад эзэн нь байдаггүй гэсээр наадамчин олон бараг л эрэл сурал болон хүлээж байжээ. Энэ бол бид гурав цайлах зуур ярьсан ганцхан түүх. Түүнээс биш энэ мэт наадмын сонин сайхан, уясан морь нь айраг, түрүүнд хурдлахын жаргал алийг хэлж барах билээ. Алдарт уяач, Сумын заан ахын амттай яриаг тасалдуулж, сумаас Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш тэднийх рүү гарсан мэдээ ирэв. Ирсэн гийчин буцах дөхсөн нь энэ. Хамт гарч үлдсэн хэддээ тэжээл өгч, зарим нэгийг нь услав. Ах хүү нэг адууны тэжээлд тусгайлан тос нэмж байна. Учрыг асуувал тамир тэнхээ оруулдаг нэмэлт тэжээл гэнэ. Түүнийгээ их дэлтэй цагаан үрээний хошуунд өлгөлөө. Өнөөх нь ч сурмаг юм. Ирэх жил уях бололтой. Тэгэхээр хөр цас ухаж, хэдэн малаа өргөж байгаа хатуу цагийн дурсамжийг арчиж энэ жилийн дэлхий дэлэгнэсэн наадмаар цагаан үрээ эзэндээ айраг амсуулах биз ээ.

Нэг үеийг бодоход эднийх рүү зам хагарчихсан учраас сумаас гарсан машин төд удалгүй ирлээ. Амар мэндээ мэдэлцэн, амны билгээ ярилцсаар гэрт оров. Засаг дарга сэтгэл сэргээсэн сайхан мэдээтэй иржээ. Ц.Мөнхдорж гэж энэ хүнийг “Сумын аварга малчин” цолд тодорхойлсон нь ёсоор болсон гэнэ. Гавьяа шагнал ихэдсэн үү гэхээс багадаагүй тухай амтай болгон л одоо ярьдаг. Гэвч эзнээ олоод цагтаа ирвэл сэтгэл сэргээж, урмаар тэтгэдэг зүйл. “Алдар нь над дээр ч ажил нь манай хүн дээр дээ” гэж алдарт хэлнэ лээ. Гэхдээ хамтын хөдөлмөрөө төр засагтаа үнэлүүлж байгаа нь энэ. Түүнээс биш нэг нь хийгээд нөгөө нь хөдөлдөггүй бол яах билээ. Аян замаа ерөөлгөөд гэрээс нь гарахад “Илгээлтийн эзэн”-ээ явчихаар хүн бүлгүй хэсэгтээ хэцүүднэ дээ гээд инээж байна. Үнэхээр “Нийслэл хүү” аятай очсон би хоёр хоног нэр хичээж, ажил анхиатай, малчин ах, эгчийнхээ ажилд чадлаараа л туслахыг хичээв. Гэвч хөдөөний амьдралаас хол хөндий болсон миний тус гэж юу базаах вэ. “Мал дээр гарвал таарна” гэж нэгнээ элэглэж, малчдын ажил хөдөлмөрийг энэ хэрээр үнэлдэг болсон болохоор хамгийн хүнд хэцүү, өдөр тутам, цаг наргүй хийдэг хэрнээ ямар ч нэргүй болсон хөдөлмөр малчдынх болох вий гэсэн бодол дотор эмзэглүүлнэ. Говийн нар илч гэрлээрээ ээж, гадаа хэдий дулаахан боловч ах, эгч хоёр маань дуусашгүй ч гэлээ халгаж үзээгүй ажилдаа ханцуй шамлан ороо доо.

“Говь нутаг өвөлдөө хүндэрвэл хавартаа сайхан байдаг юм гэнэ билээ” гэсэн амны бэлгээр нь болж тогтуун хавар, дэлгэр зун, налгар намар, өнтэй өвөл болоосой.

Т.Дарханхөвсгөл

Өнөөгийн нийгэмд иргэд олон хүчин зүйлээс шалтгаалж түгшүүртэй амьдрах болжээ. Түгших эмгэгийн тухай сэтгэл судлаач А.Мөнхжинтэй ярилцлаа.

---

-Түгших эмгэг гэж юу вэ?

Түгших айдас гэдэг бол энгийн үгээр сэтгэл тавгүйрхэх, аюулаас сэргийлэх мэдрэмж юм. Түгших айдас дангаараа гэхээс илүү бусад эмгэгтэй хавсарч илэрдэг. Дийлэнх сэтгэцийн эмгэгийн суурь шалтгаан бол сэтгэл түгшилтийн асуудалтай холбоотой. Сэтгэл түгшилтийн тухай ярихын тулд бид эхлээд түгшүүр гэдэг ойлголтыг ярих хэрэгтэй. Түгшүүр гэдэг ойлголт бол гаднын өдөөгчид үзүүлж байгаа хариу үйлдэл. Тухайн хариу үйлдлээсээ хүн айдас, сөрөг болон тухгүй мэдрэмж авч байгааг түгшүүр гэдэг. Өдөөгчид хариу үйлдэл үзүүлж байгаа нь тухайн хүн айдастай байгааг илэрхийлж байна гэсэн үг.

-Тэгвэл түгшүүр гэж юу вэ?

-Түгшүүр гэх ойлголт хоёр янз. Нэгдүгээрт бодит буюу химийн түгшүүр. Химийн түгшүүр бидний өдөр тутмын амьдралд тохиолддог. Тухайлбал, оюутнууд шалгалтаас, харин оффисын ажилтан чухал илтгэл, тайлангийн өмнө түгшүүрийн мэдрэмж авдаг гэх мэт. Яагаад гэвэл түгшиж байгаа шалтгаан нь тодорхой. Эрүүл амьдралд байх ёстой сэтгэл хөдлөл явагдаж байна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, невротик түгшүүр юм. Өдөөгч нь тодорхойгүй, хаанаас ямар шалтгаанаас түгшүүр үүсэж байгааг тодорхойлоход бэрх. Өдөөгч хүчин зүйл байгаа ч түүнийг анзаарахад хэцүү юм. Энэхүү шинж тэмдгийг ужгарсан түгшүүр гэж нэрлэдэг. Үүний шалтгаан нь урт хугацааны стресс. Стресс нь депрессийн хэмжээнд хүрэх, мэдрэлийн ядаргаа, зарим тохиолдолд бусад эмгэгтэй хавсарч үүсдэг.

-Түгших айдас хүний эрүүл мэндэд ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Жишээ нь, сэтгэцийн эмгэгийн салбарт дэмийрэл буюу эмгэг бодол санаа гэж байдаг. Паранойд буюу хардах бүлгийн дэмийрэл, өөрийгөө буруутгах, аугаа ихийн дэмийрэл гэх мэт эмгэгүүд үүсээд эхэлдэг. Хардах гэдэг нь хэн нэгэн өөрт нь аюул занал учруулах гээд байна гэх болгоомжлох айдсаас үүдэлтэй байдаг. Түгшүүр өөрөө болгоомжлох айдсаас бий болдог. Хүн юунаас түгшдэг вэ гэхээр хүн мэдэхгүй зүйлээсээ айж түгшдэг. Жишээлбэл, шалгалтандаа сайн бэлдсэн оюутанд түгшүүр үүсэхгүй. Шалгалтандаа бэлдээгүй оюутанд бол шууд түгшүүр үүсдэг учир нь мэдэхгүй зүйлийг нь багш асуух гэж байна шүү дээ. Түгшүүрийн тухай хамгийн тод жишээ нь “Ковид-19”.

Тухайн үед дэлхий нийтээрээ түгшүүрт автсан. Яагаад вэ гэхээр “Ковид-19” халдварт өвчин нь шинэ төрлийн халдварт өвчин байсан. Хүмүүс энэхүү өвчний тухай ямар ч мэдлэг мэдээлэлгүй байлаа. Халдвар авсан тохиолдолд эмчилгээ авч чадалгүй үхэх эрсдэлтэй, эмчлэх эм, вакцин байгаагүй болохоор хүмүүс түгшүүрт автсан. Хүмүүс аливаа үйл явдлын сөрөг талыг өнгөцхөн хүлээж авдаг. Үүний үр дүнд тухайн зүйлийн талаар бодит бодолгүй мэдээлэлгүй байдаг. Сэтгэл хөдлөлд тулгуурласан бодол санаа нь сэтгэл түгшилтийн үндэс.

-Өөр нийгмийн хүчин зүйлсээс үүсэх боломжтой юу?

-Хүүхэд насны трауманаас үүдэлтэй түгшил мөн байдаг. Таагүй дурсамжийг өөрөөсөө чөлөөлж, салж чадаагүй тохиолдолд тэр дурсамж нь хүний ухамсарт бус сэтгэц рүү нэвтэрдэг. Энэ нь хүний түгшүүрлэхэд хүргэдэг. Практик амьдрал дээрээ чанга дуу чимээнээс, амьтнаас айдаг хүмүүс байдаг. Тэдгээр хүмүүс хүүхэд насандаа чанга дуу чимээ, амьтан холбоотой таагүй дурсамжтай. Жишээлбэл, багадаа нохойнд хазуулж байсан бол нохойноос айх түгшүүртэй байна гэсэн үг. Гэмтлийн дараах сэтгэл гутралын үед сэтгэл түгшилт гэдэг зүйл үүснэ. Хүчтэй осол аваар, гэмтэл авсан шалтгааныг нь санагдуулам өдөөгч байгаа тохиолдолд сэтгэл түгшилт үүсдэг.

-Түгших айдсаас хэрхэн ангижрах вэ?

-Сэтгэл, мэдрэмжээ чөлөөтэй илэрхийлээд сурчихсан хүмүүс сэтгэлзүйчид хандах тохиолдол өндөр байдаг. Харин манай нийгмийн ихэнх хүмүүс мэдрэмжээ нуун дарагдуулах хандлагатай. Нийгэм соёлын онцлог юм. Учир нь монголчууд нүүдэлчин ард түмэн байсан болохоор нийгмийн харилцаанд харьцангуй бага ордог байсан. Монгол хүний хувь хүний онцлог нь мэдрэмжээ илэрхийлж сураагүй байдаг. “Эр хүн уйлж болохгүй, өөрөө унасан хүүхэд уйлдаггүй” гэх эдгээр үгс нь хүнийг зоригтой, тэвчээртэй байхад сургаж байгаа ч нөгөө талаасаа хүнийг мэдрэмжээ илэрхийлэхэд хааж боогдуулаад байдаг. Хүн мэдрэмжээ илэрхийлж, хүлээн зөвшөөрч чадахгүй бол тэр нь ужгарсаар түгшүүрийн төрлийн эмгэг үүсгэх шалтгаан болдог. Иргэд өөрийнхөө мэдрэмжийг чөлөөтэй илэрхийлж сурах хэрэгтэй.

-Хүүхдийг түгших айдастай болохоос эцэг эхчүүд хэрхэн сэргийлэх вэ?

-Хүүхдийн хүмүүжлийн асуудалд хүүхдийн нас зүйн онцлогийг анхаарах хэрэгтэй. Хүүхдийн зан төлөв өсвөр насанд хүрэх хүртлээ харьцангуй тогтвортой байдаг. Өсвөр насандаа хүүхдүүд өөрийгөө илэрхийлэх, батлах, мэдрэмжээ илэрхийлэх хэрэгцээ маш их байдаг. Харин эцэг эхчүүд хүүхдээ өөрсдийн шаардлагад нийцүүлэх гэж хүүхдийнхээ бодол санаа, мэдрэмжийг сонсолгүй хаалт тавьчихдаг. Хүүхэд мэдрэмжээ, тулгамдаж байгаа асуудлаа ярилцах гэж оролдох үед сонсдоггүй.

Энэхүү үйлдэл нь хүүхдээ үл хайхарч байна гэсэн үг. Хүүхэд эцэг эхдээ мэдрэмжээ чөлөөтэй илэрхийлээд идэвхтэй харилцаа үүсгэж байна гэдэг тэдний дундах ээнэгшил бат байна гэсэн үг. Харилцаа дутмаг байгаа тохиолдолд мэдрэмжээ нуудаг. Хүүхэд асуудалд орлоо гэхэд ээж ааваасаа нууна. Хамгийн ойр дотны хүмүүсээсээ нууж байна гэсэн үг. Насанд хүрсэн хойноо асуудалд орлоо гэхэд түүнийгээ нуудаг болно. Хорт хавдартай хэрнээ гэр бүлийнхэнээс нуудаг хүмүүс байдаг шүү дээ.

Н.Нарванчин

 

Гадаадад очиж хар бороор олон жил амьдарч яваад ирсэн нэг нөхөр маань дээрх үгийг ярьсан юм. Тэрбээр хэлэхдээ солонгос хүмүүсийн амьдралын философи нь ийм юм билээ.

Ер нь суурин газар амьдардаг хүмүүсийн соёл бидний ярьж хэлдэг сургаалаас их өөр гэдгийн нэг жишээ нь энэ гэв. Анх сонсоход ихэд хувиа хичээсэн өөдгүй үг мэт санагдана.

Манайд чинь юу, юу гэж сургадаг билээ дээ. “Нөхрийн хэрэг бүтвэл өөрийн хэрэг бүтнэ”, “Зуун төгрөгтэй явснаас зуун нөхөртэй явсан нь дээр” гэх мэтчилэн. Энэ сургаалууд нэг бол амьдрал нь төгсөрчихсөн, юугаар ч дутахгүй болчихсон хүнд таармаар. Бас гэгээрээд бодьсадва болчихсон хүнд тохирмоор санагддаг. Үхэх үйлтэй өнөө маргаашаа яая гэж яваа, урд хормойгоо авч хойд хормойгоо нөхөж явдаг мань мэтэд давын өмнө зуун төгрөг нь хэрэгтэй болоод байдаг нь гачлантай.

Сургаал бол зуун нөхөр нь зөв гээд байдаг. Ингээд зөрчилдөөд эхлэхээр дотоод сэтгэлээ хуурахаас өөр арга үгүй болно. Дотоод сэтгэл буюу өөрийн “би”-гээ хуураад эхлэхээр хэнийг ч хуурахад бэлэн болчихдог золиг шиг байгаа юм.

Найз нөхдөөр хүрээлүүлсэн, тэднээсээ юугаа ч харамладаггүй хүнийг олонтаа харж явлаа. Ийм хүнд найз нөхдийнх нь ач буян нь эргэж тусалсан тухай ч олонтаа сонсож байв. Гэхдээ л дийлэнхдээ өөрөө л хоосон ядуу, байгаа юмгүй, амьдрал нь нэг тийм орон гаран л байдаг даа.

Хүнд санаа тавихдаа өөрийгөө битгий мартаарай л гэсэн үг юм болов уу, дээрх үг. Яадаг ч байсан өөрийн амьдралаа эхэлж бүтээх нь тухайн хүний үүрэг хариуцлага байдаг гэдгийг хэлсэн байх. Тэгэхээр тийм ч муу үг биш аж.

1. Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгштэй өвөлжилтийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Намайг Нямаагийн Бүрэнтэгш гэдэг. Алтанширээ сумандаа 1983 онд төрсөн. Хөдөө аж ахуйн их сургуулийг 2005 онд нягтлан бодогч мэргэжлээр төгсөж ирээд сумандаа гурван жил ажилласан. Тэгээд аймагтаа санхүүгийн хяналт шалгалтын байцаагч, улсын ахлах байцаагчаар нийтдээ 16 жил ажиллаад сумандаа ирсэн.

-Сумандаа ирж ажиллах санал тавьсан уу, эсвэл тийм хүсэл ер нь байсан уу?

-Ер нь нутагтаа ирж ажиллах хүсэл байсан. Дээрээс нь холбогдох хүмүүс ч санал тавьж таарсан. Тэгээд л өөрийн сурсан мэдсэн, чаддаг зүйлээ сум орон нутгийнхаа хөгжил дэвшилд зориулъя гэж зориглоод л ирсэн.

-Гэр бүлийн хүн тань аль нутгийн хүн бэ?

-Сайншанд сумын уугуул хүн бий. Бид одоо хоёр хүүхэдтэй.

-Дагуулаад сумандаа ирсэн үү?

-Үгүй ээ, эхнэр маань хоёр хүүхэдтэйгээ аймагт амьдарч байгаа. Одоохондоо тусдаа л байгаа.

-Өнөөгийн залуучуудын өмнө тулгамдаж байгаа асуудал байх, тийм үү?

-Үнэхээр тийм, хааяа эхнэр хүүхдүүд ирж, заримдаа би очоод л явж байна.

-Нутагтаа буцаж ирээд ажлаа юунаас эхлэхээр төлөвлөж байв?

-Манай сум 2023 оны тоогоор 1400 гаруй хүн амтай гэж гарсан. Намайг бага байхад 2000 гаруй хүн амтай, маш том сум байсан. Сүүлдээ улс орны нөхцөл байдал, хүмүүсийн хандлагаас болоод хүн амын шилжилт хөдөлгөөн их болсон. Тэгэхээр хөдөө орон нутагт боловсон хүчний дутагдал их. Залуучууд нь төгсөөд хот явдаг, тэндээ үлддэг. Ер нь суманд багш, эмч хоёр нь л сайн байвал болдог юм шиг байгаа юм. Ирснээсээ хойш иргэдийнхээ ая тухтай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх гэж их хичээлээ. Миний хувьд нутгийн хүмүүсээ нутагт нь ажилтай, орлоготой байлгахад л нутаг маань хөгжинө гэж боддог.

-Залуучуудын ая тухтай амьдрах нөхцлийг хангахын тулд тэгвэл юу хийж байна вэ?

-Манай сум 2021 онд монгол хэл, математикийн багшгүй хүртэл болсон. Энэ бол эмгэнэл шүү дээ. Манай малчид, орон нутгийнхан гэлтгүй хүмүүс чинь хаана чанартай боловсрол байна. Тэнд үр хүүхдээ сургахыг боддог. Тийм болохоор тавдугаар анги төгсгөөд л аймаг руу шилжүүлдэг. Ингэхдээ ээж нь хүүхдүүдээ аваад явдаг. Тэгээд боловсролын чанарт анхаарч, дөрвөн багшийг сумандаа гурван жил ажиллуулахаар авч ирсэн. Амьдрах байраар нь хангаж, жилд таван толгой мал өгөх, ажиллах хугацаандаа сурах бол төлбөрт нь дэмжлэг үзүүлье гэсэн амлалтууд өгсөн. Дээрээс нь залуучуудыг сумандаа тогтвортой ажиллуулах гээд санал тавихаар галладаг уу, усаа зөөдөг үү л гэж асуудаг. Тэгэхээр үүнийг нь шийдэхийн тулд 2023 онд аймгийн ЗДТГ-аас тодорхой санхүүг нь шийдээд төрийн албан хаагчдынхаа 24 байшинг дулаан, цэвэр бохирын шугамд холбосон. Мөн төрийн албан хаагчдын орон сууц дөрвийг нэмж барьсан.

-Төр засгаас “Хот-хөдөөгийн тэнцвэр”-ыг хангах бодлого хэрэгжүүлж, орон нутагт цалингийн нэмэгдэл олгохоор шийдвэрлэсэн. Энэ бүхэн боловсон хүчнээ авч үлдэхэд хэр нөлөө үзүүлж байна вэ?

-Засгийн газрын тогтоолоор 2023 оны долдугаар сарын 1-нээс эхлэн төрийн захиргааны албан хаагчдын цалинг 20 хувь нэмсэн. Харин үлдсэн 80 хувийг нь сум, орон нутаг өөрсдөө бүрдүүлэх боломжийг бүрдүүлж өгсөн. Тийм болохоор өнгөрсөн онд 80 хүртэлх хувийн нэмэгдлийг сумаас бүгдийг нь олгосон. Хамгийн гол нь би ажилчдадаа өөрсдөө орлогоо ол. Харин олсон орлогоосоо нэмэгдэл цалинг чинь хангалттай тавина гэж хэлдэг. Одоогоор манай ЗДТГ-ын жижүүрүүд гар дээрээ 1.6 сая төгрөг, төрийн захиргааны албан хаагчид 2.3 сая төгрөгийн цалин авч байна. Ингэхээр хүмүүс ирж ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй болж байгаа. Мөн энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс сумын төсөвт байгууллагууд буюу сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, соёлын төв гэсэн газрын ажилчдадаа сар бүр 100 мянган төгрөгийн дэмжлэг олгож эхлээд байна.

-Танай сум төсвийн орлогоо хэрхэн бүрдүүлдэг вэ?

-Монгол Улсын 21 аймгаас улсаас татаас авахгүйгээр харин ч мөнгө төвлөрүүлдэг долоон аймаг байдгийн нэг нь манай аймаг. Үүнтэй адил манай аймагт өөрөө өөрийнхөө санхүүжилтийг бүрдүүлдэг долоон сум байдгийн нэг нь өнгөрсөн 2022 оны долдугаар сарын 1-нээс манайх болсон. Би өөрөө нягтлан бодох, санхүүгийн чиглэлийн хүн. Тийм болохоор хаана мөнгө олох боломж бололцоо байна, түүнийг эрэлхийлж явдаг. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр манай сумын нутагт баригдаж байна. Мөн төмрийн, гангийн, нүүрс угаах, хорголжингийн гээд олон үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт хийгдэж байгаа. Үүн дээр Засгийн газрын бодлого шийдвэр ч маш сайн явж байна. Орон нутагт төсвийн эрх мэдлийг шилжүүлнэ гэсэн заалт Нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны нэгжийн тухай хуульд орсон. Үүнийг дагаад өмнө нь аймгийн дансанд ордог байсан Хувь хүний орлогын албан татвар/ХХОАТ/-ыг ноднин жилийн гуравдугаар сарын 1-нээс сумын орлогод оруулдаг болсон. Тийм болохоор дээрх үйлдвэрүүдэд ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалингаас суутгаж байгаа ХХОАТ-ыг манай суманд тайлагна гэж шахдаг. Хоёрдугаарт, манай суманд одоогийн байдлаар ашиглалтын 12, хайгуулын 17 тусгай зөвшөөрөлтэй компани байна. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудынхаа газрыг нь баталгаажуулж өгөөд газрын төлбөрөөс тодорхой хэмжээний орлогыг мөн төсөвтөө төвлөрүүлдэг.

-Уул уурхай, малчин хоёрын хооронд багагүй зөрчил гардаг. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдэж байна вэ?

-Манай суманд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй 12 компани байгаа боловч яг одоогийн байдлаар жоншны гурван уурхай л ажиллаж байгаа. Гэвч тэд маань ч гэсэн цар тахал гээд олигтой ажиллаагүй. Бусад нь огт ажил эхлээгүй. Тэгэхээр малчдын хувьд харьцангуй гайгүй. Ер нь төрөөс малчид уул уурхай хоёрыг зөв зүйтэй байдлаар нь холбож өгнө. Би өөрөө уул уурхайг дэмждэг. Нэг суманд нэг том уурхай байхад л хөгжөөд явна. Гэхдээ хяналт шалгалтын ажил олон жил хийсэн болохоор үйл ажиллагаагаа хариуцлагатай, байгальд ээлтэй явуул. Сум орон нутагтай хамтар, нөхөн сэргээлтээ хий, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг чанга мөрдөж ажилла гэсэн шаардлага тавьдаг.

-Алтанширээ сумын бэлчээрийн даац хэр болсон бэ. Энэ тал дээр ямар бодлого баримталж байгаа вэ?

-Намайг анх ажил авахад сумын хэмжээнд 126 мянган малтай байсан. Гэтэл жил тутам нэмэгдсээр 2022 онд 196 мянга болсон. Сая жилийн эцсийн тоогоор 145 мянган толгой малтай болж буурсан. Бэлчээрийн даацын хувьд 196 мянга болоход л 2-3 дахин нэмэгдсэн гэж гарсан. Ер нь сүүлийн үед толгойтой болгон л мянгат болж байна шүү дээ.

-Малаа хэр бодит тоолж чаддаг вэ. Учир нь малынхаа тоог баримжаалж тоолдог, малчид нь нэмж хэлээд банкаас өндөр зээл гаргуулдаг гэх яриа явдаг?

-Жил бүрийн 12 дугаар сарын 7-15-ны хооронд суманд мал тооллого явдаг. Дөрвөн баг гараад малчдаараа тойрдог. Гол онцлог нь манай сум малчны яг хотонд нь очоод дандаа нүдээр үзэж тоолдог. Малчид маань ч малын тооллогод хүндэтгэлтэй ханддаг. Хоёрдугаарт, 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Малын хөлийн албан татварын тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн болохоор малаа нэмж тоолуулбал өндөр татвар л төлнө.

-Монгол орныг хамарсан зуд энэ жил болж байна. Танай суманд хэр өвөл болж байна вэ?

-Ноднин жилийн 11 дүгээр сарын эхээр манай суманд анхны цас орсон. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл их, бага хэмжээгээр 20 гаруй удаа ороод байна. Мөн дөрвөн удаа, нэг удаадаа 2-3 хоногийн хугацаатай маш хүчтэй шуурга болсон. Үүнээс болоод манай сум зуд, тэр дундаа мөсөн зуд гэсэн ангилалд багтсан. Цас ороод дулаараад, дахиж хүйтэрч хөлдөөд байхаар ийм болдог юм байна. Цасан шуурганы дараа манай ЗДТГ-ын ажилчид үхсэн малыг нь гаргаж, хороо хотыг нь цэвэрлэхээр гурван айлд очсон. Тэгэхэд жоотуугаар цохиход яг л мөс нүдэж байгаа юм шиг хагарч байсан. Цас нь нийтдээ дөрвөн үе үүсгээд хөлдчихсөн. Ингээд хөлдүү газарт мал хэвтээд байхаар ямар сайн байх вэ дээ. Нөгөө л шилжилт хөдөлгөөнөөс болоод хүүхдүүд нь төв бараадсан болохоор яг ийм хэцүү цагт малчид маань хүн бүлгүй үнэхээр зутарсан. Хоёрдугаарт, сүүлийн хэдэн жил ган, зуд болоогүй сайхан байсан учраас малчдын маань хороо хот ихээхэн муу байсан юм билээ. Үүнээс харахад энэ чигээрээ дахиад хэдэн жил явах юм бол мал малладаг, малчин хүнгүй болж мэдэхээр байна.

-Зудын үед ямар арга хэмжээ авч ажиллав. Малчид, баг руугаа зам гаргасан уу?

-Цасан шуурга болоход эмнэлэг, ЗДТГ-ын гээд ердөө хоёр машинтай. Одоог хүртэл нийтдээ 84 иргэнийг эрэн хайх, аврах ажиллагаа хийгдсэн. Нүдгүй шуурч байхад л мал руугаа яваад төөрдөг. Энэ үед нь төрийн албан хаагчид л араас нь эрэн хайдаг. Ямар ч байсан нэг ч хүний амь нас эрсдээгүй. Харин тодорхой тооны мал шуурганд уруудсан. Тийм болохоор энэ хүнд цагт нь ноднин жил Орон нутгийн хөгжлийн сан/ОНХС/-ийн хөрөнгөөр авсан 4000 боодол өвс, 500 гаруй шуудай тэжээлийг малчдад үнэ төлбөргүй олголоо. Мөн энэ оны ОНХС-ийн мөнгөөр 2000 боодол өвс, 500 гаруй шуудай тэжээлийг энэ өдрүүдэд татаж авлаа. Дээрээс нь УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайхан, Т.Энхтүвшин, аймгийн Онцгой комисс, аймгийн Засаг дарга О.Батжаргал, Нутгийн зөвлөлөөс малчдад хүнс, өвс тэжээл, шатахууны тусламж үзүүлсэн. Дээрээс нь сумын Иргэдийн хурал ЗДТГ-аас санаачилан иргэдийнхээ дунд “Сайн үйлсийн аян” зохион байгуулсан. Энэ аянаар цугларсан мөнгөөр 160 өрхөд нийтдээ 1300 боодол өвс, 300 шуудай тэжээлийг үнэгүй өгсөн. Үүнээс гадна бид ирэх өвлөө бодох ёстой гэж үзэж байгаа. Тиймээс одоо ирэх өвс, тэжээлийг 50 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр худалдахаар ярилцаж байна. Сүүлд цас орноос хойш Сайншанд сумаас Алтанширээ хүртэлх 63, Тойг багт 53 километр газарт цас хусаж зам гаргасан. Одоо Хаяа багт хоёр чиглэлд 100 гаруй километр зам гаргахаар төлөвлөж байна.

-Цаг хүндэрсэн үед өвс, тэжээлийн үнэ нэмэгдсэн байна уу?

-Намар 7-8 дугаар сард гэрээ байгуулаад өвс авахад 10 мянган төгрөг байсан. Гэтэл одоо манай суманд зарагдаж байгаа өвс 20 мянга байгаа. Ноднин жил манай аймагт өвс 35 мянган төгрөг хүрснийг бодоход бас ч гайгүй байна. Тэжээл олдохоо больсон. Гэхдээ улсын болон аймгийн Онцгой комиссоос энэ тал дээр шат дараатай арга хэмжээнүүд авч л байна. Зам гаргахад хэрэгцээтэй түлшээр хангаж, техник хэрэгсэлээр тусалсан.

-Одоо та бүхэнд нэн тэргүүнд тулгамдаж байгаа асуудал юу байна вэ?

-Хойшдоо дахиад цас нэмж орвол техникийн тусламж нэн шаардлагатай болно. Дээрээс нь улсын болон аймгийн Онцгой комиссоос тусламжуудаа цаг тухайд нь өгөөд байвал хүн, малгүй эсэн мэнд хаврын урьтай золгох боломж бүрдэнэ. Гэхдээ мэдээж байнга үнэгүй байна гэж юу байхав. Тодорхой төлбөртэй байхад үлдсэнийг нь бид хэд зохицуулаад байж дөнгөнө шүү дээ.

-Хэдхэн хоноод хаврын сар гарах гэж байна. Говь нутгийн хавар ер нь хэр болдог вэ?

-Ер нь л нэлээд чанга болно, нүдгүй шуурдаг юм. Ноднин, уржнан өвөл нь сайхан болсон ч хавартаа их хүндэрсэн. Маш хүйтэн салхиар нүдгүй шуурахаар малын тамирыг бардаг юм билээ. Дээрээс нь сүүлийн жилүүдэд анхны бороо 7-8 дугаар сард л ордог болсон.

-Бороо цагтаа орохоо байсан нь үүл бууддаг болсонтой холбоотой гэх юм билээ?

-Тийм ч байж мэднэ. Ноднин жил 30 минутын дараа Алтанширээ суманд маш их хэмжээний бороо орно гээд цаг агаар зарлаад байдаг. Үүл гараад байсан хэрнээ ороогүй. Тэгсэн чинь Говьсүмбэр аймагт үүл буудчихсан байсан. Ийм зүйл бас байна. Одоо нэг үеэ бодоход цаг агаар үнэхээр үнэн зөв мэдээлдэг болсон. Харамсалтай нь манай малчид их хариуцлагагүй байна. Цаг агаарын мэдээгээр цасан шуургатай гэж зарлаад байхад л аймагт ажилтай гээд гараад явчихдаг. Тэгээд хоорондоо бүр болохгүй бол Онцгой комисс дуудна гээд ярьдаг гэж байгаа юм. Энэ жилийн цасан шуурганаар дуудлагад явж байхад гурван машинтай 10 хүн, гурван жаахан хүүхэдтэй явж байсан. Тэгэхээр нь машинуудыг үлдээгээд хүмүүсээ аваад яв гэж Онцгой комиссынхондоо хэлэхэд машинтайгаа л явахгүй бол явахгүй гээд гүрийгээд байсан. Мөн малдаа гарч яваад гэртээ буцаж ирсэнгүй гэсэн дуудлага ирсэн. Бид хэд шатахуун, түлш гарздаад цас ухсаар байгаад очиход 2-3 километрийн зайтай саахалт айлдаа архи уучихсан сууж байгаа юм. энэ мэтчилэн ухамсар дорой, хариуцлагагүй, аминдаа хайргүй хүмүүс бас төрийн ажилд их хүндрэл учруулдаг.

-Ийм хариуцлагагүй хүмүүсээр адаглаад шатахуун, түлшнийх нь зардлыг гаргуулдаг биз дээ?

-Би онцгойгийн дуудлагыг эрэмбэлье гэж байгаа юм. Дуудлагын дагуу яваад очихоор малаа алдаагүй ч гэсэн үнэхээр хүнд байдалтай байгаа хүмүүстээ бид цаг алдалгүй тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг. Гэтэл үнэхээр хариуцлагагүй хүмүүсээс шатахуун түлшний төлбөрийг гаргуул гэсэн чиглэлийг өгч байгаа.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Өчигдөр “Мөнгөн завьяа” худалдааны төвд СЗХ болон Стандарт, хэмжил зүйл газрын сорьцын хяналтын газраас тухайн төвд худалдан борлуулж буй эрдэнийн чулуу, үнэт эдлэлүүдэд сорьцын баталгааны тэмдэг дарагдсан эсэхийг хяналаа. Мөн мөнгөн аягыг стандартын дагуу үйлдвэрлэсэн эсэхийг нягтлах, иргэдэд хуурамч бараа, бүтээгдэхүүн авахаас сэргийлэх заавар зөвлөмж өгөв.

---

–Ямар төрлийн хяналт хийгдэж байна вэ?

-Бүх хэмжих хэрэгсэл заавал баталгаажуулалтад хамрагдсан байх ёстой. Иргэд, худалдаа эрхлэгчид дунд хамгийн түгээмэл асуудал бол жингийн асуудал байдаг. Үнэт эдлэлийн худалдаа эрхэлж байгаа иргэн, аж ахуйн нэгжүүд нарийвчлал өндөртэй жин ашиглах ёстой. Худалдаа эрхлэгчид стандартад нийцсэн жин ашиглаж байгаа эсэхэд хяналт шалгалт өнөөдөр хийгдэж байна. Өнөөдөр нийт “Мөнгөн завьяа” худалдааны төвд 80 гаруй худалдаа эрхлэгчид үйл ажиллагаа явуулж байна. Бид “Мөнгөн завьяа” худалдааны төвийн зохион байгуулагчид болон удирдлагуудтай уулзалт хийж байна. Бид хэд хэдэн асуудлын хүрээнд ярилцаж байна. Нэн тэргүүн худалдааны жин баталгаажсан байх ёстой. Жин баталгаажуулах ажил дээр Стандарт хэмжил зүйн газрын улсын шалгагч нар ажиллаж байна.

Худалдаа эрхэлж байгаа түрээслэгчид хууль эрх зүйн талаарх мэдлэг боловсрол дутмаг байгаа бол бидний зүгээс мэдлэг мэдээллийн сайжруулах чиглэлээр хамтарч ажиллаж болох тухай хэлэлцэж байна. Нийтлэг зөрчлийг арилгах зорилгоор албан шаардлага хүргүүлэх юм.

–Иргэд гараар бариад, нүдээр хараад хуурамч барааг таних боломжтой юу?

-Өргөн хэрэглээний үнэт эдлэлүүд жинхэнэ, хуурамч эсэхийг олж тогтоох уламжлалт аргууд байдаг. Тухайлбал мэдрэхүйн эрхтнээ ашиглаж, шүлсээрээ норгож, гараараа имэрч гэх мэт. Гэхдээ өнөө үед үнэт металлын чанарыг хүн нүдээр хараад мэдэхгүй, гараараа бариад мэдрэхгүй. Хуурамч, жинхэнэ бүтээгдэхүүнүүдийг ялгах боломжгүй учраас баталгаажсан бүтээгдэхүүн авах хэрэгтэй. Бүрмэл мөнгөн аяганд цул мөнгөн аяганы өртөг төлөх ёсгүй.

–Хуурамч бараа авсан иргэд хаана хандах ёстой вэ?

-Нэн тэргүүнд сорьцын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага буюу Стандарт хэмжил зүйн газарт хандах ёстой. 1800-2525 гэсэн утсаар санал гомдол тогтмол хүлээн авч байна. Хяналт шалгалт хийж байгаа гол зорилго бол хэрэглэгчийг хохирогч болохоос өмнө урьдчилан сэргийлэх зорилготой юм. Энэхүү үйл ажиллагаагаар бид иргэд худалдан авалт хийхдээ анхаарах ёстой зүйлсийг мэдээлж байна. Нэгдүгээрт, сорьцын баталгаатай бараа бүтээгдэхүүн ав. Хоёрдугаарт, эрдэнийн чулууны ангилалд багтаж байгаа бүтээгдэхүүн авахдаа “Эрдэнийн чулууны гэрчилгээ”-тэй бараа сонгож авах хэрэгтэй. Сорьцын баталгааны тэмдэг дарагдсан эсэхийг буюу сорьц тогтоох шинжилгээний бичгийг худалдан авагч шаардах эрхтэй.

–Дутуу сорьцтой бол яах вэ?

-Сорьц гэдэг зүйл маань үнэт металлын агуулга дээр яригддаг хэмжигдэхүүн юм. Үнэт металлаар хийсэн эдлэлийн чанар байдлыг илэрхийлж байгаа гол үзүүлэлт. 999 гэдэг бол тухайн үнэт металлын хальсийг 1000 нэгж гэж үзэх юм бол 999 нэгж нь алт байх ёстой. 999 сорьцтой гэж зарчиад 999-ээс доош сорьцтой байх юм бол худалдан авч байгаа хүндээ хохиролтой юм. Үүнээс сэргийлэх зорилгоор бид энэхүү хяналт, шалгалтыг хийж байна. Сорьц баталгаагүй байна гэдэг сорьцдоо хүрээгүй байна гэсэн үг. Үнэт эдлэл худалдан борлуулах үйл ажиллагаа нь тусгай зөвшөөрөл шаарддаг. Тиймээс иргэд худалдан авалт хийж байгаа бол үйлдвэрлэгчийн барааны тэмдэг, сорьцын баталгааны тэмдэгтэй бүтээгдэхүүн авах хэрэгтэй.

–Сорьцыг ямар байгууллага баталгаа жуулдаг вэ?

-Засгийн газрын тохируулагч агентлаг, стандарт хэмжил зүйн газрын харьяа Сорьцын хяналтын газар баталгаажуулдаг. Үнэт металлын сорьц тогтоох лаборатори болон эрдэнийн чулууны лаборатори баталгаажуулдаг.

-Хуурамч үнэт эдлэл зарсан тохиолдол 2023 онд хэд бүртгэгдсэн бэ?

-Иргэдийн санал гомдолын дагуу 69 иргэн, 34 аж ахуйн нэгжид хяналт шалгалт хийсэн. Зөрчил гаргасан иргэн, аж ахуйн нэгжид нийт 55 зөвлөмж, албан шаардлагыг зохих журмаар өгсөн. Иргэдээс ирсэн гомдлыг бид барагдуулах, нягтлах шалгах чиглэлээр ажиллаж байна. Хэрэглэгч худалдаж авсан бараа бүтээгдэхүүнийхээ тухай санал гомдол гаргаж байгаа бол авсан газар тодорхой байх ёстой. Буцах хаягтай, буух эзэнтэй газраас худалдан авалт хийсэн тохиолдолд бид иргэний санал, гомдлыг шийдвэрлэхээр ажиллах боломжтой. Харин гудамжнаас, гар дээрээс буюу үнэт эдлэл худалдаалах зөвшөөрөлгүй газраас хуурамч үнэт эдлэл авсан тохиолдолд бидний зүгээс шийдвэрлэх боломжгүй.

-Импортын бүтээгдэхүүн ямар стандарт мөрдөх вэ. Тухай импортолсон улсын сорьцын гэрчилгээ монголд хүчинтэй юу?

-Импортын үнэт эдлэлд Монгол Улсын сорьцын хяналтын дүрэм журам хэрэгжинэ. Заавал баталгаажуулах ёстой. Өнөөдрийн байдлаар бид “Мөнгөн завьяа” худалдааны төвд худалдаа хийж байгаа хүмүүүст импортын 380 орчим ээмэг, зүүлтээ сорьцын баталгаанд хамруулах шаардлага тавилаа. Тиймээс сорьцын баталгаанд хамрагдах хүртэл эдгээр барааг худалдан борлуулах эрхгүй болж байгаа юм.

-Нэг үнэт эдлэлд хэдэн баталгаажуулсан баримт шаардаж байна?

-Мөнгөн эдлэл дээр зургаан талтай тэмдэглэгээ дарагдсан байх ёстой. Жишээлбэл энэхүү мөнгөн аяга дээр сорьцын баталгааны тэмдэг дарагдсан байна. Энэхүү хоёр тэмдэглэгээний нэг нь үйлдвэрлэгчийн барааны тэмдэг. Үйлдвэрлэгчийн барааны тэмдэг гэдэг бол оюуны өмчийн газраас олгогддог тэмдэг. Хэн нэгэнтэй давхцах боломжгүй. Хэн үйлдвэрлэсэн гэдэг нь тодорхой болж байна гэсэн үг. Дараа нь Стандарт хэмжил зүйн газраас химийн шинжилгээ хийгээд сорьц нь 999 гэдгийг баталгаажуулж байгаа юм. Энэхүү хоёр тэмдэглэгээ дарагдсан бүтээгдэхүүнийг сорьцын баталгаатай гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл мөнгөн эдлэл биш эдлэл дээр бид баталгааны тэмдэг тэмдэглэгээ дарах боломжгүй юм. Мөнгөн эдлэл биш бол химийн шинжилгээ хийх боломжгүй байдаг. Сорьцын баталгааны тэмдэгийг зөвхөн зохих шаардлага хангагдсан бүтээгдэхүүн дээр дардаг.

-Мөнгөн аяга ямар стандарттай вэ?

-2015 онд мөнгөн аяганы стандарт батлагдсан. Тагшны хэмжээ, мөнгөн металл орох орцны хэмжээ аяганы хэмжээнээс хамаараад бүгд өөр. Бүрмэл мөнгөн аяганы дотрыг MNS 3477 стандартад заасан 999.0 сорьцтой мөнгөөр, суурийг М3 925, 875, 835, 800 сорьцтой мөнгөний хайлшаар үйлдвэрлэх ёстой.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Б.Уянгатай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд шинэ оны босгон дээр УУХҮ-ийн дэд сайдаар томилогдсон. Өмнө нь сайдын зөвлөх хийж байсан учраас хийж хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн олон ажил байгаа байх. Яг одоогоор ямар ажил дээр төвлөрч байна вэ?

-Эрдэс баялгийн салбартаа би 2020 оноос эхлэн удирдлагын түвшинд ажиллаж байна. Харин нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр дэд сайдаар томилогдсон. Дотроо ажиллаж байгаад томилогдсон болохоор юу хийх ёстой вэ гэдгээ сайн мэдэж байгаа.

Дэд сайд болсноосоо хойш Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслөө өргөн барьчих юмсан гээд төлөвлөн ажиллаж байна. Ер нь бол тус хуулийн төслийг манай яамнаас 2021 оноос хойш боловсруулж, хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлэг хийсэн байгаа. Энэ хууль батлагдаад сайн хэрэгжсэнээрээ манай уул уурхайн салбараас улсын эдийн засагт ордог үр өгөөж нь илүү нэмэгдэж, бидний одоо ярьж байгаа Баялгийн сангийн тухай хууль бүрэн утгаараа хэрэгжих нөхцөл бүрдэх учиртай юм. Хоёрдугаарт, эрдэс баялгийн салбар өнгөрсөн хугацаанд орон нутагт “хөлгүй” явж ирсэн. Тийм болохоор 2021 онд хөөцөлдөж байж Монгол Улсаа зургаан бүс болгон хуваан нэгж байгуулсан.

Энэхүү нэгжүүдээрээ дамжуулан иргэн, аж ахуйн нэгжүүдтэй дамжин харилцах нь илүү хурдан шуурхай, үр дүнтэй байна гэж үзсэн. Харин энэхүү нэгжид ажиллаж байгаа боловсон хүчнээ чадавхжуулах тал дээр анхаарч байна.

-Орон нутгийн нэгжүүдийг хаана, хаана байгуулсан бэ?

-Нэгжүүдээ байгуулахдаа бид тухайн нутаг дэвсгэрт хэчнээн тооны хайгуулын болон тусгай зөвшөөрөл байна. Яг олборлож байгаа орд нь хэд байна гэдгийг авч үзээд бүлэглэсэн. Баруун бүс буюу Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан, Баян-Өлгийг хамруулан нэгжийг нь Ховд аймагт байгуулсан. Харин төвийн бүсийн нэгж нь Өвөрхангайд, говийн бүсийнх Өмнөговьд, Зүүн бүсийнх Дорнод аймагт байрлаж байна. Үүн дээр Улаанбаатар хот нэмэгдэнэ. Төрийн үйл ажиллагааг хурдан, нээлттэй хүргэхийн тулд эдгээр нэгж чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

-Уул уурхай гэхээр л хоёр хуваагддаг. Нэг хэсэг нь дэмждэг бол зарим нь эсэргүүцдэг. Тэгэхээр энэ байгуулсан нэгжүүдээрээ дамжуулан салбарынхаа зөв, бодит мэдээллийг өгнө гэж ойлгож болох уу?

-Манай салбарыг дөрвөн зорилготой гэж үзвэл хоёр томынх нь ерөнхий агууллага таны асуусан асуулт юм. Манай яамнаас хайгуулын болон ашиглалтын гэсэн хоёр төрлийн тусгай зөвшөөрлийг олгодог. Ашигт малтмалын тухай хууль 1997 онд шинэчлэн найруулагдаад хэрэгжиж эхлэхдээ хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхэлсэн байдаг. Харин үүнээс хойш одоог хүртэл олгосон хайгуулын зөвшөөрлийн хэд нь ашиглалт руу шилжсэн бэ гээд харахаар 100-д нэг нь л орд болж гардаг. Ийм байтал манайхан тусгай зөвшөөрлийг хайгуул, ашиглалт гэдгийг нь ялгаж ойлголгүйгээр шууд л эсэргүүцдэг. Ганцхан хувийн боломжтой зүйл рүү хувийн хэвшил нь эрсдэлээ үүрээд орж ирэхэд нь шууд л эсэргүүцээд байж болохгүй. Хаана ямар орд газар байдаг вэ, ашиглах болох уу, үгүй юу гэдгээ төр нь мэдэж байх хэрэгтэй. Төр засаг өөрөө хайгуул хийх мөнгө байхгүй учраас л хувийн хэвшлийнхэнд тусгай зөвшөөрлийг нь олгож хийлгэж байгаа хэрэг. Үүнээс нэг нь орд болох юм бол цаашаа хөгжүүлэх эсэх дээр төрийн оролцоог яриад явах боломжтой. Гэтэл яг энэ дундын хайгуулын хэсгийг нь байхгүй болгочихоор дараа дараагийн ордын бэлтгэл орж ирэхгүй. Тийм болохоор иргэд, олон нийтдээ энэ талын мэдлэгийг зөв олгох юмсан гэж зорьж байгаа.

-Ер нь яагаад ингэж эсэргүүцээд байдаг юм бэ?

-Олон нийт зүгээр байж байгаад л эсэргүүцдэг гэж би бас боддоггүй. “Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суух вэ” гэдэг шиг өмнө нь хэн нэгэн хариуцлагагүй хандсан, нөхөн сэргээлтээ хийгээгүй байж таарна. Үүнтэй холбоотойгоор бүхэл бүтэн энэ том салбарын нэр хүнд нийтээрээ унаад байгаа нь хамгийн харамсалтай. Тэгэхээр энэ алдаагаа манай салбарынхан сүүлийн жилүүдэд нэлээд ухамсарлаж байгаа гэж хардаг. Ер нь иргэдийн эсэргүүцэл байх нь эрүүл зүйл. Дээрээс нь өмнө жилүүдэд мэдээлэл хангалтгүй байсантай ч холбоотой байх. Уул уурхайн салбар 2023 оны нийт экспортын 92 хувийг эзэлсэн. Шууд утгаараа улсын төсвийн бүрдүүлэлтийн 25 хувь, дам нөлөөгөөрөө үүнээс ч өндөр гарна.

-Уул уурхай бол олон салбартай хамааралтай байдаг гэж ойлгодог. Танай яамны зүгээс тэгэхээр салбар хоорондын уялдааг хангах тал дээр ямар бодлого барьж байна вэ. Ер нь уялдаа холбоо хэр вэ?

-Хайгуул хийгээд ямар нэгэн орд илрүүлээд үйлдвэр барихаар болоход ус, тог цахилгаан хэрэг болно. Олборлоод гаргахад дэд бүтэц их чухал гэх зэргээр үнэхээр олон салбартай уялддаг. Харин дэд сайд болсноос хойш салбарын маань ахмадууд их ирж уулзаж байна. Тэд маань ирэхээрээ олон зүйлийг хэлнэ, захина. Түүнээс нь өдөр бүр л суралцаж байгаа. Ахмадуудын маань хэлж байгаа зүйлс дотор давхардаж байгаа ганц зүйл нь салбар хоорондын уялдаа холбоо өмнөхөөсөө үнэхээр сайжирсан гэдэг зүйл. Үнэхээр ч сүүлийн жилүүдэд манай улсын салбарын уялдаа үнэхээр сайжирсан гэж боддог. Ноднин жил “Уул уурхайн долоо хоног-2023” болсон. Түүн дээр тавигдсан үндсэн төрийн илтгэлүүдээс харахад салбар хоорондын уялдаа үнэхээр сайжирсныг харж болохоор байсан. Өмнө нь салбарууд тус тусдаа төлөвлөгөөгөө гаргадаг. Түүнд нь уялддаг, хол зөрдөг зүйлс ч байсан юм билээ. Ер нь удахгүй ашиглалтад орох гэж байгаа ордуудыг манайх мэднэ. Эдгээр ордод хэрэгтэй эрчим хүч, зам тээвэр, нөхөн сэргээлт, аюулгүй ажиллагаа гээд үнэхээр олон салбар оролцдог цогц зүйл бол уул уурхай байдаг.

-Манай улс нэг хэсэг хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгоогүй. Харин сүүлийн үед олгож эхэлсэн. Яагаад өгөхөө больсон юм бэ?

-Анх 1997 оноос манай улс хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхлэхдээ хувь хүн, аж ахуйн нэгжид өгдөг байсан. Харин 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, хувь хүнд олгохоо больсон. Гэтэл 2010 онд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг хориглож, тэр нь 2014 он хүртэл үргэлжилсэн байдаг. Дараа нь төрөөс тогтоосон талбайд өргөдөл, сонгоноор хайгуулын зөвшөөрөл олгож байгаад 2017 оноос өргөдлөөр олгодог байсныг нь болиулчихсан. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл их олгогдож байж дараагийн мэдээлэл бидэнд цуглах ёстой гэдэг концевци дөрвөн жил алдагдсан нь үнэхээр харамсалтай. Манай салбар чинь улирлын чанартай, зөвхөн зун л ажлаа хийдэг. Үүгээр нь тооцвол манай салбарын мэдээллийг зөвхөн дөрөв бус түүнээс ч олон жилээр боомилсон. Харин бид 2022 оны 11 дүгээр сараас хойш уг зөвшөөрлийг цахимаар олгодог болгосон. Ингэхдээ Төрийн худалдан авах ажиллагааны газрын tender.gov.mn платформоор олгож байгаа. Учир нь өөрсдөө дахин ийм платформ хийж, төрийн мөнгийг үрж байхаар бэлэн байгаа зүйлээр нь дамжуулсан нь дээр гэж үзсэн юм.

-Манай эрдэс баялгийн томоохон ордын дийлэнх нь говьд байдаг. Чухам яагаад ийм байдаг юм бэ?

-Би өөрөө Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын уугуул хүн, өвөө дээрээ өссөн. Тийм болохоор болж л өгвөл нутаг руугаа явчихдаг. Тэгээд очоод ажиглаж байхад их сонирхолтой газар шүү дээ. Дээрээс нь говь, тэр дундаа Өмнөговийн нутаг чинь эрт цагтаа далай байсан, галт уул ихтэй, дороо магнийн үйл ажиллагаа явж байсан газар. Тэгэхээр тэнд зэсийн орд илрэх маш боломжтой, дээр нь хучигдаж тогтсон нүүрстэй байдаг гэж ойлгодог. Манай нутгаас сонирхолтой их олон орд илэрсэн. Цаашид ч манай нутгаас олон илэрнэ гэдэгт итгэлтэй байдаг.

-Та бүхний боловсруулж байгаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл өмнөх хуулиасаа юугаараа онцлог давуу болсон бэ. Гол зүйл, заалтууд нь юу вэ?

-Улсын хилээр манай уул уурхай, эрдэс баялгийн салбарын хил хязгаарлагддаггүй юм. Хөрөнгө оруулагчид тухайн улсад орж ирэхээсээ өмнө эргэн тойрных нь улсуудыг ч гэсэн судалдаг. Ингэхдээ орд нээгдэх боломжоос гадна тухай улсын хууль эрх зүйн орчныг хардаг. ОХУ-д энэ салбарыг зохицуулдаг хоёр, БНХАУ ганц хуультай. Гэхдээ маш тогтвортой, нэмэлт, өөрчлөлт бараг л ороогүй гэж хэлж болно. Харин Казахстан улсын хувьд 1990-ээд оны үед баталсан Газрын хэвлийн тухай хуультай байгаад сая 2017 онд Австралийн хуулийг эш татаж хууль баталаад маш их хөрөнгө оруулалтыг татаж эхэлсэн. Гэтэл манай улс 1988 онд баталсан Газрын хэвлийн тухай хуулиасаа 1994 онд хатуу ашигт малтмалаа салгаад Ашигт малтмалын тухай хуулийг баталсан. Мөн шингэн ашигт малтмалаа салгаж усны, түгээмэл байдаг ашигт малтмал, цацраг идэвхт шинж чанараар нь гээд Цөмийн энергийн тухай хуулийг мөн баталсан байдаг. Тэгэхээр өнгөрсөн хугацаанд бүхий л ашигт малтмалаа шинж чанараар нь тус тусад нь хууль хийж ирсэн. Мэдээж олон тусдаа хууль байгаа нь сайн, муу гэж би хэлэх хүн нь биш. Гэхдээ Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас манай салбарын хуулиудад давхардал, хийдэл байна уу гээд үзэхэд маш их давхардалтай, асуудалтай гэж гарсан. Дээрээс нь Ашигт малтмалын тухай хуулийг 2006 онд шинэчлэн найруулснаас хойш 300 гаруй удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг юм билээ. Ингэхээр чинь анх баталсан хуулийн үзэл баримтлал нь огт таарахаа байсан. Тийм болохоор энэ хуулийг яалт ч үгүй шинэчлэн найруулах цаг нь болсон. Уул уурхайн салбар түрүүнд хэлсэн хамаарал бүхий салбар ихтэй, олон тоглогчтой. Мэдээж бүх хүний санаа нийлсэн хууль болохгүй байх. Ямартаа ч бид өргөн барихад бэлэн болсон. Энэ хуулийн гол концевци нь хариуцлагатай уул уурхайг дэмжинэ л гэж байгаа юм.

-Тэгвэл хариуцлагыг хэрхэн, яаж нэмэгдүүлэх вэ?

-Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийг хайгуулаа хурдан хий. Харин ашиглах гэж байгаа бол хурдан хөрөнгө оруулалтаа татаад ашигла гэж байгаа юм. Харин үүний нэгдүгээр хөшүүрэг нь төлбөрийг нь нэмсэн. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн жилийн төлбөр нь өндөр биш байхаар ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахгүй хойшоо тавиад байх магадлалтай байдаг. Хоёрдугаарт, тусгай зөвшөөрлийг гурван жилээр олгоод цаашид гурван жилээр гурван удаа сунгаж болно. Энэ нь урт мэт санагдаж болох ч улирлын шинж чанартай ажилладаг гэдгээ бодолцох хэрэгтэй. Харин ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохдоо нөөцөө бүгдийг нь бод, ТЭЗҮ-ээ гаргаад ашигтай эсэхээ хар, хайгуулын үеэсээ эхлээд орд гарсан бол түүнийг ашиглаад дуусах хүртэл буюу төслөө хэрхэн хаахаа бод гэж байгаа.

-Манай улсад ойрын хугацаанд ашиглалтад орох ямар, ямар орд байгаа вэ?

-Шинээр ашиглалтад орох магадлалтай Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд байгаа орд бий. Энэ орд одоогоор төлөвлөгөөт хугацаандаа ажлууд нь хийгдээд явж байгаа. Мөн Өмнөговь аймгийн зэсийн ордууд байна. Эдгээр ордууд маань ашиглалтад орчихоосой гэж бодож байна. Яагаад гэхээр судалгаанаас харахад 2026 оноос хойш дэлхий даяар зэсийн эрэлтээ дийлэхээ болино. Тийм болохоор энэ үед шинэ ордуудаа ашиглалтад оруулж чадвал манай улсын эдийн засаг, ирээдүйд л хэрэгтэй.

-Төрөөс өөрийн хөрөнгөөр шинэ ордын хайгуул хийдэг үү?

-УУХҮ-ийн сайдын багцад суурь судалгааны ажлын мөнгө суудаг. Ер нь хайгуулын өмнөх үе шатны мэдээллийг төр нь бэлддэг. Энэ мэдээллийг үндэслэн хайгуулыг хувийн хэвшлийнхэн хийдэг. Учир нь хайгуул их эрсдэлтэй учраас төсвийн мөнгөөр хийх хэцүү.

-Засгийн газраас уран, газрын ховор элемент зэрэгт гаднын улсуудтай хамтарч ажиллахаар боллоо гэж мэдэгдэж байсан. Энэ ажлууд юу болж байгаа вэ. Ер нь ажил хэрэг болох боломжтой юу?

-Боломжтой гэж хардаг. Яагаад гэхээр манай хоёр хөршийн нутагт эдгээр төрлийн ордууд их бий. Жишээлбэл, ӨМӨЗО-ны нутагт төмрийн маш том орд бий. Түүнээс нь дэлхийн газрын ховор элементийн хэрэглээний бараг 50 орчим хувийг дайвраар хангадаг. Мөн ОХУ-ын Тувагийн нутагт ч том, том ордууд байгаа. Тэгэхээр манай улсад геологийн потенциал нь байна уу гэдгийг эдгээрээс нь харчихдаг. Хамгийн гол нь тэдгээрийг нээж олуулахын тулд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг нь олгоод эрсдэлийг нь үүрүүлэх хэрэгтэй. Дээрээс нь хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Харин хөрөнгө оруулагчид хууль эрх зүйн тогтвортой орчих, дэмжлэг бий эсэхийг хардаг.

-Засгийн газраас Баялгийн сангийн тухай хуулийг өргөн барина гэдгээ мэдэгдлээ. Энэ хуулийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Баялгийн сангийн хуультай байх нь бол зөв. Харин энэ хууль амжилттай хэрэгжих суурь нь манай салбар учраас манай салбарын хууль нь хариуцлагатай байдлаар голдирлоо олонх нь чухал байна.

-Сүүлийн хэдэн өдөр цахим орчинд шатахуун тасрах нь, зарим шатахуун түгээх станц бензин өгөхгүй байна гэсэн мэдээлэл явлаа. Тэгвэл салбарын дэд сайдын хувьд үүн дээр тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Ямар нэгэн эрсдэл огт байхгүй. Нөөц хангалттай орж ирсэн. Бид агуулахуудаа тогтмол хянадаг. ОХУ-аас тасралтгүй нийлүүлэх бүхий л хэлэлцээрийг Ерөнхий сайдын түвшинд хийсэн. Мөн манай сайд шууд тогтмол тус улсын салбарын сайдтай нь холбогдож байгаа. Тийм болохоор иргэд маань баталгаагүй мэдээлэлд автаж, шуурмааргүй байгаа юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ