Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Б.Цэнддоо “Дутуугийн завшаан” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы пүрэв гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор Б.Эрдэнэдалай “Нэг нэр дэвшигчээс 500-600 сая төгрөг гардаг байсан нь энэ жил улам нэмэгдэнэ” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн өдрийн тэмдэглэл нийтлэгдлээ.

Намуудын жагсаалтад орох ханш дөрвөн тэрбум төгрөг гэв үү.

Амьжиргааны эх үүсвэрийг нэмэгдүүлснээр малчид зудын нөлөөлөлд бага өртөнө. Энэ тухай I болон VII нүүрээс уншаарай.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Б. Цэнддоо “Дутуугийн завшаан” хэмээн өгүүллээ. 

“Go MonGOlia” арга хэмжээг зорилтот орнуудад зохион байгуулна.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд асан, МАН-ын Нарийн бичгийн дарга О.Батнайрамдал “Боловсролын зээлийн сангаар УИХ нийтийн сонсгол хийх ёстой” гэлээ.

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы пүрэв гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375, 99130850 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ш.Алтангадас: Бусдын дуу, бичлэгийг зөвшөөрөлгүй түгээхэд 1-6 сар зорчих эрх хязгаарлах хүртэл ял шийтгэлтэй DNN.mn

“Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн ажилчдын ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан бичлэг олон нийтийн сүлжээнд түгсэн.

Уг асуудалтай холбоотойгоор бусдын дүү, дүрс, бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр түгээх нь эрүүгийн болон зөрчлийн хэрэгт тооцогддог болохыг хуульчид анхааруулж байна. Энэ талаар “Онч нүүдэл” хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Ш.Алтангадастай ярилцлаа.

– “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн ажилчдын бичлэгийг саяхан олон нийтийн сүлжээнд цацсан. Ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан үйлдлийг энд ярихгүй. Харин зөвшөөрөлгүйгээр бусдын дуу, дүрс, бичлэгийг ингэж олон нийтийн сүлжээнд түгээсээр байж болох юм уу?

– Үндсэн хууль болон Хүний эрхийн талаарх олон улсын фактуудад хүний эрхийн талаар тусгасан байдаг. Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13-т хүн халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй гэж тусгасан. Халдашгүй чөлөөтэй байх нь зөвхөн шударга шүүхээр шүүлгээд зогсохгүй маш өргөн ойлголт байдаг. Таны хэлснээр хувь хүний дуу, дүрс, аливаа үзэл бодол, бэлгийн чиг хандлага, харилцаа. нийгмийн байдал зэрэг нь хүний жам ёсны эрх гэж үздэг.

Аливаа улсын иргэншсэн улс болох шалгуур нь Үндсэн хуульдаа хүний эрхийг ямар түвшинд хамгаалж дээдэлж байгаагаар хардаг.

Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй учраас өөрийн эрхээ хамгаалуулах эрхтэй. Энд итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, дуу дүрс, бичлэг бүхий орон гэр, ажлын байран дахь зүйлүүд нь иргэний болон захидал харилцааны нууцад ордог. Энэ нь Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулиар ч давхар хамгаалагдаж явдаг. Мөн үүнийг Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн хуулиар хамгаалж байдаг. Эрүүгийн хуулиар нийгэмд аюултай үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцож байгаа. Зөрчлийн хуулиар бол эрүүгийн гэмт хэргээс түвшний хувьд доогуур аливаа үйлдлийг зөрчилд авч үздэг. Хэний ямар эрхэд хэрхэн, ямар хохирол учруулж байгаагаас шалтгаалж эрүүгийн гэмт хэрэг үү, зөрчил үү гэдгийг шийддэг. Нэг ёсондоо хувь хүний зөвшөөрөлгүй дуу, дүрс, бичлэг түгээх нь хориотой зүйл.

– Энэ төрлийн хэрэг гэмт хэрэгт тооцогдох уу, зөрчилд тооцогдох уу?

– Агуулгаар нь харахад нийгэмд хүн болгон камертай утастай болсон. Өөрийнхөө үзэл бодлоос өөр түвшинд байгаа, магадгүй өөрийгөө хянах боломжгүй болчихсон хувь хүмүүсийн үг, үйлдлийг дүрсжүүлж аваад олон нийтийн сүлжээнд түгээж, буллидэг болсон. Нэг хэсэг иргэдийн дунд ийм асуудал гардаг байсан бол одоо төрийн байгууллага дотор хэвийн үйл ажиллагааг хянах, гэмт хэрэг зөрчлөөс хамгаалах чиг үүрэгтэй төрийн тусгай хамгаалалтын байгууллагын эрх бүхий этгээдүүдийн зүгээс бусдын мэдээллийг олон нийтэд цацдаг үзэгдэл бий болж байна.

Мэдээж сая олон нийтэд ил болсон Тавантолгой төмөр зам ХХК-ийн ажилчдын ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан үйлдэл тусдаа асуудал. Эрүүгийн хуулиар шалгагдаад явна. Гэтэл хүний хуулиар хамгаалагдсан эрхийг зөрчиж, олон нийтийн сүлжээнд зөвшөөрөлгүй дуу, дүрс, бичлэг түгээх нь хуулиар хориотой.

Эрүүгийн хуулийн 13.8-д зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг, дуу, дүрс бичлэг хийж дамжуулах, тараах тухай тодорхой тусгасан байдаг. 13.8.1-д оршин суугчийн зөвшөөрөлгүйгээр орон байранд, эсхүл гадна талаас орон байрны доторх орчны болон орох, гарах хэсгийг хамруулан гэрэл зураг авч, эсхүл дууны, дүрсний, дуу-дүрсний бичлэг хийж олон нийтэд тараасан, эсхүл бусдад дамжуулсан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс хоёр мянга долоон зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэлх хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас зургаан cap хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ гэж заасан. Орон байр гэдэгт ажлын байр ч ордог.

– Дуу, дүрс бичлэгийг түгээж бай гаа эх сурвалжийг тодорхойгүй болгох, бүдгэрүүлэх зорилготой байдгийг олон нийт мэднэ. Магадгүй захиалж байгаа этгээд өөрийнхөө хаягаар шууд түгээхгүй. Тэгэхээр анх энэ хууль бус үйлдлийг хийсэн эх сурвалжийг олох боломжтой юу?

– Боломжтой байлгүй яах вэ. Жишээ нь, Таван толгой төмөр зам ХХК-ийн кейс дээр гэхэд дуу, дүрс бичлэгийг хянадаг эрхтэй ямар субъектүүд байдаг нь тодорхой. Тухайн өдөр хэн ажиллаж байв гэдгээс хөөгөөд үзэхэд олдох бүрэн боломжтой.

Тиймээс хамгийн түрүүнд цагдаагийн байгууллагад гомдол гаргах эрхтэй. Мэдээж хууль зөрчсөн асуудлыг тусдаа шалгаад явна. Нийгэмд иймэрхүү кейсүүд олон бий. Томоохон аж ахуйн нэгжүүдийн хүний нөөцийн мэргэжилтэн, ХАБ зэрэг тодорхой чиг үүрэг хэрэгжүүлдэг субъектийн дүрс бичлэг, зургийг олон нийтийн сүлжээнд тавьж байгаад буруутгадаг явдал нэлээд олон байдаг. Энэ бол хүний дүрс бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр ашиглаж байгаа үйлдэл мөн. Үүнийг Эрүүгийн хуулийн 13.8-д зааснаар шалгахаас гадна Эрүүгийн 13.14 буюу худал мэдээлэл тараах гэдгээр давхар зүйлчлэгдээд ч явдаг.

Манай хуулийн фирм дээр энэ төрлийн тусламж үйлчилгээ авахаар ханддаг иргэд байдаг. Зөвхөн Зөрчлийн хууль, Эрүүгийн хуулиас гадна хүний нэр төр, алдар хүнд, нийгмийн байдлыг Иргэний хуулиар ч хамгаалсан. Эрх нь зөрчигдсөн гэж үзэж байгаа иргэн “Миний дуу дүрс бичлэгийг ашиглаад олон нийтэд худал мэдээлэл тараасан” гэж Иргэний шүүхэд хандаж хариуцагч этгээдээр нэр төрөө сэргээлгэх боломжтой. Няцаах үүрэг нь худал мэдээлэл тараасан этгээдэд байдаг учраас энэ чиглэлээр нэхэмжлэл гаргаад явах нь илүү үр дүнтэй.

– Бусдын дуу, дүрс, бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр түгээх нь Зөрчлийн болон Эрүүгийн хуульд ямар ял шийтгэлтэй байдаг вэ?

– Нэгд Зөрчлийн хуулийн 6.22-т зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг, дүрс бичлэг түгээсэн бол иргэнийг 200 нэгжтэй тэнцэх мөнгөн дүнгээр, байгууллагыг 2,000 нэгжтэй тэнцэх мөнгөөр торгоно гэж заасан.

Эрүүгийн хуулийн 13.8-д дээр хэлснээр иргэнийг 450-700 нэгжээр торгох, эсвэл 240-720 цаг нийтэд тустай ажил хийлгэх, 1-6 cap зорчих эрхийг хязгаарлах зэргээр шийтгэлтэй. Лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнэ дээр яг ийм зүйлчлэлээр хэрэг үүсгэгдэж байсныг санаж байна.

– Нэр төр, алдар хүнд, худал мэдээлэл тараахтай холбоотойгоор иргэд сэтгэл санааны хохирол нэлээд амсдаг. Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчлэлээр энэ хохирлыг тооцдог болсон. Энэхүү төрлийн хэрэгт сэтгэл санааны хохирлыг тооцох уу?

– Тухайн иргэн миний гэрэл зураг, дуу дүрсийг зөвшөөрөлгүй олон нийтэд тараасан гэдэг гомдлоо цагдаагийн байгууллагад эхлээд гаргана. Эрүүгийн хэрэг үүссэний дараа мөрдөгч, прокурорт хандаж шүүх шинжилгээний байгууллагаар сэтгэл санааны хохирлыг тооцуулж болно.

Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, олон нийтэд түгээгээд байгаа дуу, дүрс бичлэг зэргийг шүгэл үлээж байна гэж зарим иргэд үздэг. Энэ бол ташаа ойлголт. Шүгэл үлээнэ гэдэг болохгүй байгаа зүйлийг хуульд заасан арга хэрэгслээр илэрхийлж байгаа үйлдлийг хэлнэ. Түүнээс өөр гэмт хэргийг эрүүгийн хэрэг үйлдэх замаар шүгэл үлээнэ гэж ойлгохгүй.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

“Монголын төрд насаараа зүтгэсэн надад хадгаламж, зуслангийн байр алга” гэж Балхаажав гуай хэлж билээ DNN.mn

Ц.Балхаажав гуай, В.Алзахгүй доктор бид гурав. 2019 он

1984-1990 оны хооронд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан монгол төрийн зүтгэлтэн Цэрэнпилийн Балхаажав гуай маань монгол тооллоор 97 нас хүрээд, улирагч оны сүүлээр бурхны хутгийг олсон билээ. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, философийн шинжлэх ухааны доктор, профессор тэрээр монгол төрийн зүтгэлтэн гэж ийм л байдаг болов уу гэх бодлыг бататгасан нэгэн байлаа. Ерэн оны эхэн үеэс улс төрийн албанаас хөндийрч ном эрдэм, шинжлэх ухааны гол салбар хүн судлал, философийн судалгаанд эрдэм оюунаа зориулсан байдаг. 2019 оны хавар түүхийн ухааны эрдэмтэн доктор Вандангийн Алзахгүйн өрөөнд бид гурав, бүтэн өдрийн туршид хөөрөлдөж төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, буурал эрдэмтэн түүнээс бишгүй олон зүйлийг сонирхон асууж байлаа.

Балхаажав гуай бол Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын хүн. 1928 онд төрсөн гэдэг. Өвөг эцэг нь Бат-Очир тайжийн хүү Түвдэнсүрэн гэж язгууртан, тамгын бичээчээр он удаан жил ажилласан нэгэн байсан учир түүнд хуучин бичгийн зүг чигийг анх заажээ. 1937 онд түр сургуулийн босго алхаж, тэр өвлөө одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутаг дахь Цагаан оломын бага сургуульд очиж суралцсан байна. “Миний өөрөөр нь овоглодог нагац ах Цэрэнпил цээж тоонд сайн болгосон. Зургаа, долоо настайгаас минь цээжээр тоо бодуулж сургасан, би гэдэг хүн нэг саяын дотор толгой өвдөхгүй хариуг нь шууд хэлдэг байв. Нутагтаа амралтаар очиход багийн дарга зүгээр суулгахгүй, малын тоонд авч явна. Бүр багаасаа л би бичээч хийж, тоо бодож суманд ч, багт ч зарагдаж явсан. Мөн улаа нэхнэ, өртөө хийнэ гээд барагдахгүй их юм үзэж туулж дээ. Цагаан оломд гурван жил суралцаж төгсөөд Завханы дунд сургуульд ирсэн. Дөчөөд оны үе. Говь-Алтай аймаг Завханаас дөнгөж салж тусдаа аймаг болж байсан цаг гээд бодохгүй юу. Улиастайд ирэхэд шар Рэнцэн гэж өндөр багш хүлээж авч хичээл заасан. Их сургуульд сүүлд багшилж байгаад нас барсан алдартай Дашцэдэн багш арван наймхан настай залуу Завханы дунд сургуульд анх кирилл бичиг зааж байсан. Миний кирилл бичиг Дашцэдэн багшийн бичгийн хэлбэр юм. Хавар нь багш болж сумандаа очсон ч хоёр жилийн хугацаанд хөдөө мал малласан. Учир нь яг тэр үед ээжийн бие муудаж, дөчин гурван онд таалал болсон. Ээж минь Түвдэнсүрэнгийн Намнансүрэн гэж хүн байв. Дөчин таван онд би бичиг үсгийн багш болсон. Албан ажилд анх томилогдсон нь тэр. Бичиг үсгийн багш нэг жил хийгээд улаан булангийн эрхлэгч, дараа нь сумын бага сургуулийн захирал болсон. Ингээд дөчин найман онд Улаанбаатар хотноо Намын дээд сургуульд ирсэн” гэж бага залуу насныхаа тухай хуучилсан.

Намын дээд сургуулийг төгсөөд тухайн цагтаа дэлхийн шинжлэх ухааны гол төв болж байсан Москвагийн их сургуулийн философийн ангид тэртээ 1959 онд таван оюутан явсны нэг нь гэдэг. “Философийн шинжлэх ухаан гэдэг чинь ерөөсөө л ертөнцийг үзэх түгээмэл үзэл. Аливаа юмны голыг нь олж үзэх үзэлд сургахыг хэлж байгаа юм. Тоо, физик, хими гээд байгалийн шинжлэх ухаанаар хэрхэн суурь хийж үзэгдэл юмсыг тайлбарлах вэ гэдгийг сургана. Мэдээж байгалийн ухаануудыг заана. Би хими, биологийн чиглэлийг голлож авсан. Байгалийн шинжлэх ухаан философитой нийлэхээрээ юу болох уу гэдэг суурь ойлголтын гаргалгааг хэлж өгдөг” гэж буурал профессор хэлж байсан. Тэрээр одоогоос бараг нэгэн жарны өмнө буюу 1967 онд тухайн үеийн дэд эрдэмтний зэргийг философиор хамгаалаад түүнээсээ гучин жилийн дараа буюу 1997 онд “Хорьдугаар зуун ба хүн судлал” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэргээ хамгаалсан түүхтэй.

Намын төв хороонд ажилласан тухайгаа ийн өгүүлсэн юм. “Төв хороонд үзэл суртал эрхэлсэн Дэжидийн Чимэддорж дарга нэг өдөр дуудаад “Лхамсүрэн гуай хойшоо эрдмийн зэрэг хамгаалахаар явна. Чи үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч” болно гэж далан хоёр онд хэлсэн. Ингэж тушаал буулгаад Улс төрийн товчоонд орж батлуулсан. Тэгээд долоон жил үзэл суртлын хэлтсийн дарга хийлээ. Түүний дараа нь С.Жалан-Аажав дарга дуудаад “Чи үзэл суртлын хэлстийн даргыг ажлыг Адъяад өгнө. Чи өөрөө намын байгууллагын хэлтсийн эрхлэгч болно” гэдэг юм. Намын байгууллагын хэлтэст очоод гурван жил болж байтал Гомбожав дарга дуудлаа. “Чи намын байгууллагын хэлтсээс гадаад харилцааны хэлтэст очно” гэв. Ингэж би Төв хороонд гурван хэлтэс дамжсан. Гадаад харилцааны хэлтэст гурван жил болсон. Гадаад яамыг, мөн гадна дотны харилцаа, элчин сайд гээд Монгол Улсын гадаад харилцаатай холбоотой бүх асуудлыг хариуцна. Чадал чансаа хүрэхгүй зүйл байсан. Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргын хариуцлагатай албанд зүтгэхийг надад Батмөнх дарга хэлсэн. Наян дөрвөн оноос ерэн оны гуравдугаар сар хүртэлх хугацаанд төрийн өндөр албанд зүтгэсэн. Ерэн оны гуравдугаар сарын онцгой их хурлаар огцорч хөөгдөөд дээлээ үүрээд, номоо тэврээд гэртээ харьсан ийм л түүхтэй” гээд инээд алдаж билээ.

“Цэдэнбал даргатай ойр байсан хүний нэг та яах аргагүй мөн. Ер нь Бал дарга таныг өөр дээрээ авсан гэх яриа байдаг” хэмээн тулгасан асуулт тавихад, Бал даргын цэрэг нь юм чинь би ойр байлгүй яахав. Дуудсан цагт нь яваад орно, ажлаа танилцуулна. Гадаад харилцааны хэлтэс Бал даргын шууд харьяалалд байсан. Намын байгууллагын хэлтэс, үзэл суртлын хэлтэс өөр дарга нараар дамжина. Гадаад харилцааны хэлтэст очсоноос хойш байнга юмаа танилцуулна. Намайг Улс төрийн товчооны хуралд ороход Бал дарга “Би чамайг өөр дээрээ авлаа” гэж хэлээд шууд батлуулж байсан. Бал дарга тэгж намайг өөр дээрээ авсан нь үнэн юм. Гомбожав дарга “Чи надаар заалгалтгүй гадаад харилцааны юмандаа өөрөө суралц” гэж хэлж байсан. Гадаад харилцааны хэлтэст байхад нэг албан бичигт жижиг алдаа гаргаж Бал даргаас бүтэн цаг лекц сонсож байсан удаа бий. Ер нь Бал даргатай өдөр тутам гэх нь юу юм, гэхдээ их л ойр байсан. Заримдаа манай өрөөгөөр ороод ирнэ.

Бал даргыг ороод ирэхэд би чинь босоод харайна биз дээ. Тэгэхэд “Суу суу, ажлаа хий. Би зүгээр л юм сонирхож явна” гэдэг сэн. Их товчхон үүрэг өгдөг байсан. Үг яриа нэг их хэлээд тайлбарлаж удаад байхгүй. Хүнийг урдаар буруутгах, наануу цаануу болохгүй. “Энэ чинь ийм ийм учиртай, тэр улсуудыг чи сайн мэдэх үү, судалсан уу” гэнэ. Тэгээд өөрөө заримыг нь хэлж өгнө дөө. 1988 онд хойно байхад нь очиж уулзсан. Даргын авгай Филатоватай утсаар яриад “Москвад ирснийх дарга та хоёртой уулзаж болох уу” гэхэд “Болно” гэж зөвшөөрсөн. Дөчин хэдэн минут уулзсан. Комиссар нь Чулуун байсан. Авгайтай эхлээд Улаанбаатарын амьдралын тухай жаахан ярилцсан. Авгай Улаанбаатарын амьдралыг юу гэж харж байна, та нар энэ хүнийг юу гэж боддог уу гэж Бал даргын тухай асууж байсан. Ингээд цаанаас дарга орж ирсэн. Намайг хараад шууд таньсан. “Чи хаачиж яваа юм” гэж асууж билээ. Даргад тэр үед нэг дутагдалтай нь мартаж санах асуудал байсан. “Тэр хаана байгаа вэ” гэж зарим нэг хүний тухай дахин дахин асууна. Дарга бол хүмүүсийг овог нэртэй нь шууд хэлдэг, тийм онцгой ойтой хүн байсан юм. “Монголын байдал ямар байна” гэхээс өөр зүйл нэг их асуугаагүй. Тэгтэл авгай “Одоо болно, чи ядарчихлаа” гээд даргыг цаад өрөө рүү нь оруулсан. Тэр бол бид хоёрын хамгийн сүүлчийн уулзалт байсан гэв.

Яриан завсраа бас нэг сонин юм хэлсэн нь Бал дарга Хрущёв хоёрын хоорондын харилцааны асуудал. “Сталины хөшөөг буулгаж хая, Чойбалсанг буруутга” гэж Хрущёв Цэдэнбалд тушаах маягаар хэлдэг байсныг тэрээр шуудхан хэлсэн. “Чойбалсангаа

бид хэзээ ч муулахгүй, тэр хүний Монгол Улсын тусгаар тогтнолд баримталж байсан ардач байр суурь их зөв байсан. Сталин бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хамгаалах байтугай олж авахад гол байр суурь баримталж байсан. Тиймээс Сталиныг монголчууд бид үзэн ядах боломжгүй, хөшөөг нь буулгахгүй” гэж Бал дарга Хрущёвын өөдөөс эрсхэн хэлж, тусгаар улсын эзэн гэдгээ харуулж чадаж байсныг дурдаад Хрушёвын олон удаагийн үүрэг даалгаврыг хүлээж аваагүйг нь хэлсэн. Энэ бол хожим эргээд бодоход Балхаажав гуай цаг түүхийн гэрч болсон хүний бас нэг хэлэх ёстой үг байж дээ гэж эрхгүй бодогддог юм.

Өвгөнөөс Жамсрангийн Самбуу гуай, Батмөнх дарга, Түмэнбаярын Рагчаа гээд монгол төрийг удирдаж байсан хүмүүсийн тухай нэг бүрчлэн асуухад эхлээд Самбуу гуайн тухай дурсаж билээ. “Самбуу гуай намайг танина, би бол сайн танина. “Амьдралын сургаал” ч бил үү хуучин бичгийн номоо кирилл болгож надаар хуулуулсан юм. “Энэ номыг чи кириллд оруулаатах. Чамд хугацаа тогтоохгүй ээ” гэж хэлээд өглөө. 50, 60-аад хуудас ном байсан. Самбуу гуай тэр үед АИХ-ын дарга байсан. Би өнөөхийг нь гурав хоногийн дотор бичээд өгчихлөө. “Чи сайн хийсэн биз” гэж асууж байсан. Яг л байгаагаар нь хийхийг бодсон гэдгээ хэллээ. Түүнээс хойш нэг жил тойрсны дараа АИХ-ын нарийн бичгийн дарга Готов гуай “Чамайг Самбуу дарга дуудаж байна” гэдэг юм. Дахиад л бас нэг ном өгөх нь дээ, яаж хийж өгнө дээ гэж бодоод орсон чинь 400 төгрөг өглөө. Дандаа тавьтын дэвсгэрт. “Чи миний номыг сайн хийсэн байна лээ” гэв. Дарга аа, би зүгээр л бичээд өгсөн шүү дээ гэтэл “чи ав ав” гэдэг юм. Тэгээд би одоо хүртэл нэг 50 төгрөгийг нь хадгалдаг юм. Нэг номын завсар хийчихсэн, хаана байгааг нь олохгүй байгаа. Том ногоон далбагар тавьтын дэвсгэрт. Хуучны мөнгө их том байсан. Далаад оноос мөнгө жижиг болсон. Ном сөхөх бүрийдээ Самбуу гуайн өнөө миний хадгалсан тавьтын дэвсгэрт байж байх вий гэж горьдож хардаг юм” гээд бас л инээвхийлж байсан сан.

Батмөнх даргын тухайд тэр хоёр найз нөхөд хүмүүс. Намын дээд сургуульд хамт багшилж байсан гэдэг. Дараа нь Төв хороонд нэг хэлтэст, нэг дор ажиллаж байсан.

Батмөнх гуайг Их сургуулийн захирал байхад нь Төв хороонд авчрах саналыг Балхаажав найз нь гаргасан байдаг. Батмөнх гуай 1974 онд Төв хороонд ирж шинжлэх ухаан боловсролын хэлтсийн эрхлэгч болж удаа ч Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга болж дараахан нь Ерөнхий сайд болоод Балхаажав гуайн хошигнож хэлснээр түүнд гүйцэгдэхээ байсан гэдэг. “Төрийн ажилд нь би хутгалдаж оролцдоггүй, үндсэндээ хол хөндий байсан. Намайг дуудаж уулзаад ажил төрөл яриад энээ тэрээ болоод байхгүй. Гэхдээ найзууд юм хойно хааяа уулзаж ярилцалгүй яахав. Харин Батмөнх дарга намайг Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга болгоё гэдэг саналыг тавьсан юм билээ. Би ч энэ хүнд тусалж, дэмжиж ойр байх нь зөв гэж бодсон. Бид хоёр хөдөө гадаа хамт явж л байсан. Хааяа тамхиа татаж, дэмий ярих гээд манай өрөөгөөр ороод ирнэ. Нэг үеийн багш нар хойно нэгнээсээ цэрвээд байлгүй дэмий юм ярина. Тэгээд би “За одоо намайг тамхиар утаж болсон бол та явна уу” гэхээр инээд алдаад гараад явдаг сан. Мэдлэгтэй, чадалтай даруухан, их ажилсаг хүн. Ажлыг бол хийж чаддаг хүн байсан” гэж хэлсэн.

Балхаажав гуай 100 шахам наслахдаа номын ширээний араас сэтгэл салгаагүй, жинхэнэ номын, мөнхүү төрийн хар хүн байсан. Тэрээр өөрийнх нь өгүүлснээр 30 гаруй боть, дөч гаруй товхимол, эрдэм шинжилгээний өгүүллэг гэвэл 140-өөд, бусад сонин хэвлэлд бичсэн барьсан юм гэвэл тоо гаргах, багцаалахын аргагүй тэр чигээрээ Монгол төр, шинжлэх ухааны “Сурах бичиг” байлаа. “Би чинь хувийн дэг гэж айхтар юманд захирагдаж явдаг хүн. Нэгдүгээрт эрт босох.Өглөөний 4, 5 гээд сэрчихдэг. Сэрсэн хэрнээ хий дэмий хэвтээд байдаггүй. Юухан хээхэн хийгээд, бичиг цаастайгаа зууралдана. Дараагийн зүйл бол юмыг заавал бодох. Бод гэдэг даалгавар бол миний ээжийн даалгавар, гэр бүлийн даалгавар, мөн төрийн ажлын даалгавар байсан. Хонинд явсан ч хаагуур хариулах уу, яах уу ийх үү гэж боддог байсан. Урьдаар сайн бодож байж шийдээ гаргадаг. Шийд гарсны дараа бол буруу зөв нь хамаагүй, түүгээрээ л явна. Гурав дахь нь буруу юмнаас зайдуу байж цээрлэж, жигшсэн бол түүнээ зайлшгүй хадгал гэсэн зарчим. Архи, тамхи, элдэв бусын хараал хэрүүл, хүнтэй муудалцах гээд тэр бүгдийг би дэмий гэж үздэг. Мөн их идэж болохгүй. Энэ нь цадтал идээд залхуурч болохгүй гэдэг ойлголт биш. Ерөөсөө ходоод гэдсээ мөнхөд өлмөн зэлмэн байлгах гэдэг утга. За тэгээд маш их явган явах хэрэгтэй гэж үзнэ. Чи бол хонь хариулж явган явж сурсан хүн, энэ хөдөлгөөнийг хэзээд ч алдаж болохгүй гэдэг шийдлийг хэвшил болгосон. Би өглөө оройдоо байшингаа явган тойрдог. Таягтай таяггүй хамаагүй явна” гэж амьдралынхаа философийг хэлсэн.

Улс орныг удирдаж, хүнийг захирч байгаа хүн өөрөө юм мэддэг байх ёстой. Өөрөө маш өндөр боловсролтой юм мэддэг байж хүнийг удирдана. Юм мэдэхгүй, хуучин мэдлэгт дулдуйдсан, аманд байгаа зүйлээрээ хүнийг удирдаж болохгүй. Өөрөө маш их ажилсаг байж бусдад үлгэр дуурайл үзүүлнэ. Төрийн хүний хэлсэн үг хийж байгаа ажил нь ноён нуруутай байх ёстой. Хүн чанарыг бүрэн хадгалж чадсан байх ёстой. Хэлсэн үг, хийсэн зүйлдээ эзэн байх ёстой. Тэр зүйл нь улс орны хөгжилд нэмэр болох тухай яригдахаас биш хувь хүний өөрийнх нь юм болж үнэлэгдэх ёсгүй гэдэг зарчмыг тэр хатуу барьдаг, чухамхүү ухамсарт амьдралынхаа мөрдлөг болгосон нь туулсан замналаас нь илхэн харагддаг байв. Намын төв хороог олон жил удирдаж, Монгол төрийн жолоог атгалцаж явсан түүнд хувийн шунал, хувийн амбиц гэж байгаагүй юм уу даа гэх бодол төрдөг. Манайхны үг ч байдаг даа. Хуучны хүмүүст шунал байгаагүй гэж.

Балхаажав гуай гэхэд л өөрийнх нь өчсөнөөр бичгийн нэг хар машинтай, улсынх байсан учир эргүүлээд тушаасан. Хувьдаа унах машингүй, зуслангийн байшингүй, хадгаламж гэж байхгүй, илүү орон сууц элдэв шалдав юм байхгүй, ерөөсөө л хийх ёстой ажлаа хийж, үүрэх ёстой ачаагаа үүрч, улс орныхоо төлөө зүтгээд албаа өгсөн ийм л хүн. Ямар сайндаа 07 га газраа хүртэл төрөөс олж авч чадаагүй. Ар гүнтэд нэг газар өгнө л гэж дуулдсан. Өнөөг хүртэл чимээгүй байна. Би ч хөөцөлдөж энээ тэрээ болохгүй юм, манай хүүхдүүд ч тийм зүйлд сонирхол муутай намайг дуурайсан хүмүүс юм гэж нэгэнтээ хэлж байхав. Цэрэнпилийн Балхаажав хэмээх ийм л ухаант буурлаас үгийг нь сонсож, ном бүтээлийг нь гардаж, мэндтэй устай явсандаа бага балчир би баярладаг. Улс орны алтан хувь заяаг атгалцаж явсан түүхэн хүмүүний гавьяаг бахархан дурсах нь хойч үе бидний үүрэг мөн гэж бодном.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Л.Энхболд: Орон нутгийн Таван толгойд дахин луйвар гарахыг үгүйсгэхээргүй болж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн асан Л.Энхболдтой ярилцлаа.

-Нүүрсний хулгайн талаар та анх шүгэл үлээж байсан хүн. Түүнээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнгөрөгч намрын чуулганаар УИХ-аас нүүрсний сонсголыг хийсэн. Санаанд тань хүрсэн үү?

-УИХ-ын гишүүн байхдаа 2018 онд Монголын газрын доорх баялагт, тэр дундаа нүүрсний олборлолт, экспорт дээр ноцтой хулгай гарч байгаа талаар анх гаргаж тавьж, ярьсан. Тухайн цаг үед Монголын гаалиар нүүрс ачсан зуу зуун машиныг хоосон гэж бүртгэж гаргана гэдэг хэний ч санаанд багтахгүй асуудал байсан. Энэ талаар дуугарч байгаа нь би ганцаархнаа байсан. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний хулгайд холбогдсон, хамаарал бүхий этгээдүүд миний яриаг хүчгүйдүүлэхийн тулд орон нутгийн Таван толгойн төсвөөс 650 сая төгрөг гаргаж Л.Энхболд худлаа ярьж байсан юм шиг мэдээлэл цацсан. Үүний үр дүнд миний яриаг нийгэмд төдийлөн хүргээгүй. Залгуулаад ковид гарсан. Миний бүрэн эрхийн хугацаа ч дуусгавар болсон. Дараа нь 2022 оноос Засгийн газар нүүрсний хулгайтай хүчтэй тэмцэж эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор залуусын томоохон жагсаал болж, нүүрсний хулгайг тойрсон их өртөг бүхий луйвартай дориун тэмцэж ирсэн.

Нүүрсний хулгайд холбогдсон этгээдүүдийг нийгэмд ил болгосон.

Хууль хяналтын байгууллагууд ил зарласан. Гэхдээ хууль хяналтын байгууллагад эрч нь суларсан болов уу гэж би хувьдаа ойлгосон. Ингээд Монголын Засгийн газраас УИХ-д хянан шалгах түр хороо байгуулж нүүрсний сонсгол явуулах шаардлагатай талаар асуудал тавьсан юм шиг байгаа юм. Тиймээс УИХ-аас хянан шалгах түр хороог байгуулж, сонсгол явуулсан. Ингэхдээ гурван түр хороо байгуулсан. Эхлээд УИХ-ын гишүүн Г.Ганболдоор ахлуулсан ажлын хэсэг гаргасан. Тэр түр хороо нэлээд ул суурьтай, судалгаа шинжилгээтэй, шинжээчид нь ч сайн ажилласан байсан болов уу. Тэр үед АТГ-аас мөрдөн шалгах процесс явж байгаа учраас сонсголыг хойшлуулах санал тавьсан гэж би ойлгосон. Ингээд түр хорооны хугацаа дуусгавар болж, татан буугдсан. Дараа нь ХЗДХ-ийн сайд асан Х.Нямбаатараар ахлуулсан түр хороо гарч сонсголын үйл ажиллагааг эрчимжүүлсэн. Гэтэл Х.Нямбаатар сайдыг Хотын даргаар томилох улс төрийн шийдвэр гарсан. Ингээд хянан шалгах түр хороог Б.Энхбаяр сайд ахалсан. Б.Энхбаяр сайд маш богино хугацаанд ажилласан.

2023 оны арванхоёрдугаар сард нүүрсний хулгайн сонсгол боллоо. Нүүрсний сонсгол хэдий сэтгэлд хүрээгүй ч олон нийтэд нүүрсний хулгай байсан. 5.2 сая тонн нүүрсийг хоосон гэж бүртгээд хилээр гаргасан гэдгийг нотолсон. Энэ бол том нотолгоо. Мөн 329 мянган тонн нүүрсийг олборлолтын талбайгаас хулгай хийсэн гэдгийг нотолсон. Компанийг нь ч ил хэлэх шиг болсон. Сонсголоор олон асуудлыг гаргаж тавьсан.

Сонсголын дагуу хууль хяналтынхан эрчимтэй ажиллах болов уу гэсэн ч төдийлөн сэтгэлд хүрсэнгүй. Ямартаа ч сонсгол боломжийн түвшинд явлаа. Мэдээж алдаа оноо байж л таарна. Нөгөө талаас сонсголтой холбоотой зарим нэг шинжээчид асуудалд орсон. Энэ нь тухайн шинжээчийн асуудал байх. Сонсголыг тодорхой үр дүнд хүрэхээр хэмжээнд хийлээ гэж бодож байгаа.

-Сэтгэлд хүрээгүй гэдэг нь хууль хяналтын байгууллага эрчимтэй ажиллахгүй байна гэж үү?

-Өргөн цар хүрээнд тодорхой гаргаж ирсэн асуудалд хууль хяналтынхан тодорхой шийдэлд хүрэхгүй байна уу гэж харж байгаа. Гэхдээ процесс явагдаж байж магадгүй. Би мөрдөн шалгах процесс, прокурорын мөрдөн шалгалтын явц ямархуу хэмжээнд явж байгааг нарийн сайн мэдэхгүй байна. Хэвлэл мэдээллээс энэ талаарх мэдээллийг авч байгаа. Цаг хугацааны хувьд харахад удаашралтай байна уу л гэж бодож байна.

-Нүүрсний хулгайн жинхэнэ эзэд нь хариуцлагаас мултарч байна гэх шүүмжлэл нийгэмд түгээмэл байна шүү дээ?

-Тийм. Улс төрийн сонгууль дөхөж байна. Нүүрсний хулгайд холбогдсон зарим этгээд нэр дэвших гээд явж байна. Тиймээс энэ асуудлыг хууль хяналтынхан анхааралдаа аваасай гэж бодож байгаа. Нэгэнт нийгэмд ил болсон, Монголын ард түмний баялгаас хулгай хийсэн нь үнэн. Хэн нэгэн нь хариуцлага хүлээхгүйгээр үлдвэл их харамсалтай хэрэг болно. Тэгвэл цаашид Монголд шударга ёс тогтохгүй. Авлигатай тэмцэх гэж зорьж байгаа Засгийн газрын ажил үр дүнд хүрэх үү, үгүй юү гэдэг асуудал үүснэ.

Нөгөө талаас 2018 онд нүүрсний хулгайг гаргаж тавьснаас хойш Засгийн газар үргэлжлүүлж тэмцсэний буянд, УИХ-аас сонсгол явуулсны үр дүнд Монголын Засгийн газраас орон нутгийн Таван толгой, Эрдэнэс Таван толгойд БЭТ томилсон. Үүнээс хойшихыг харахад Эрдэнэс Таван толгой Монголын ард түмэнд тодорхой хэмжээнд баялгийн өгөөжийг хүртээж эхэллээ. Их ч ашигтай ажиллаж эхэллээ. Хулгайгүй бол яаж ашигтай ажилладаг, ямар үр дүнд хүрдгийг харууллаа.

Орон нутгийн Таван толгойн сонсголоор та бүхэн тодорхой харсан байх. 49-ийн зарим нөхдүүд хуйвалдаж аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгч болж, эрх мэдэл буюу иргэдийн итгэлийг авч зөвхөн орон нутгийн Таван толгойг тойрч худалдан авах, хөрс хуулах, тээвэр хийх зэрэг бүх процессыг аймгийн 13 ИТХ-ын төлөөлөгчийн хүрээнд шийдэж ирснийг харсан. Би энэ процессыг зогсох болов уу гэж харж байсан. БЭТ томилогдсоноос хойш борлуулалтын орлого өссөн байна. Тухайлбал, 2021 онд борлуулалтын цэвэр ашиг 155 тэрбум төгрөг байсан. БЭТ томилогдсоноос хойш буюу 2022 онд 331 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна. Цэвэр ашиг нь хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг. Шинэ удирдлага томилж хугацаа нь дуусаад явсан. Тэр цаг хугацаанаас хойш 375 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна. Үүгээр маш их хулгай том луйврыг зогсоож иргэд, хувьцаа эзэмшигчдэд очих ногдол ашиг эрс нэмэгдсэн. Тиймээс ямартаа ч хулгай багасаж, газрын доорх баялаг Монголын ард түмэнд очиж эхэлж байна гэж харж байна.

-Заримдаа асуудал шийдэгдсэн юм шиг, хэргийн эздэд хариуцлага тооцсон юм шиг харагдах тохиолдол байдаг. Эрдэнэс Таван толгойгоос Монголын ард түмэн өгөөжөө хүртэж эхэлсэн. Таны яриагаар ч гарлаа. Тэгвэл орон нутгийн Таван толгойд гарсан асуудал одоо яг бүрэн зогссон уу?

-Одоогийн удирдлагууд хэрхэн ажиллаж байгаа зэрэг мэдээлэл авсан. түр хорооны дарга намрын чуулганы хаалтаас өмнө сонсголын тайланг тавьсан. Үүнтэй холбоотой тодорхой арга хэмжээ авахыг өөрийн дүгнэлтэд дурдаж, УИХ-аас тогтоол гаргасан. Энэ тогтоолд орон нутгийн Таван толгойтой холбоотой хоёр асуудал байдаг. Нэгдүгээрт, ТУЗ нь Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуулийг зөрчсөн. Төрийн захиргааны албан хаагч байх ёстой албыг улстөрчдөөр дүүргэсэн. Үүний үр дүнд улстөрчдийн хамаарал бүхий компаниуд орон нутгийн Таван толгойг луйвардаж байсан байна гэсэн дүгнэлт гарсан. УИХ-ын тогтоолд энэ бол хууль зөрчсөн байгаа учраас яаралтай засаж, төрийн төлөөллийг оруулах ёстой гэсэн чиглэлийг Засгийн газарт өгсөн. Өнөөдрийн ажиллаж байгаа ТУЗ нь хүчин төгөлдөр бус гэсэн үг. Гэтэл сайн ажиллаж байгаа удирдлагуудыг чөлөөлөхөөр одоогийн байгаа өнөөх хамаарал бүхий компаниудад ТУЗ-ийнхөн ажиллаж эхэлсэн байна.

Яагаад ажиллаж байна гэхээр, УУХҮ-ийн сайд Ж.Ганбаатар саяхан нэг шийдвэр гаргасан байна лээ. Урьд нь нүүрсийг Уул уурхайн биржээр борлуулах гэж байсан. Тэгвэл Эрдэнэс Таван толгой болон орон нутгийн Таван толгойн 50-иас доошгүй хувийг биржээр борлуулах чиглэл өгсөн байна. Ингэхээр ямар сонирхол бий болж байна вэ гэхээр өмнө нь шууд борлуулснаас болж гэрээний хувь хүртдэг, өөрсдийн хамаарал бүхий компаниараа худалдаж авч борлуулдаг процесс дахин орж ирж байна. Дахин ийм процесс орж ирэхээр Засгийн газрын БЭТ-ийн томилсон удирдлагыг солих үйлдэл явуулж байна. Тиймээс орон нутгийн Таван толгойд буцаад 49-ийнхөнтэйгөө нийлсэн луйвар дахин явахыг үгүйсгэхээргүй болж байна.

Биржээр борлуулахгүй гэхээр шууд гэрээгээр борлуулна гэсэн үг. Тиймээс Засгийн газар яаралтай арга хэмжээ авч ТУЗ-ийг чөлөөлөхийг орон нутгийн шийдвэр гаргагч нарт хүргүүлэх ёстой. Уг нь тогтоол батлагдсан өдрөөс хүчин төгөлдөр байдаг. Гэтэл УИХ-ын тогтоолыг өнөөдрийг хүртэл биелүүлэхгүй байна. Засгийн газрын харьяа Төрийн өмчийн хороо ажлаа хийхгүй байна. Мөн аймгийн ИТХ тогтоолыг хэрэгжүүлэх ёстой. Орон нутгийн өмчийг одоохондоо төлөөлж байгаа этгээд нь аймгийн ИТХ. Тиймээс ТУЗ-ийг шинэчлэх ёстой. Үүнийг хийхгүй байгаа нь нүүрсний сонсгол дээр яригдсан хамаарал бүхий этгээдүүдийн нөхдүүд. Тэд өнөөдөр Өмнөговийг удирдаж байгаа.

Нөгөө талаас нүүрсний хулгайд нэр нь дурдагдсан хүмүүс “ажилд ороод” эхэлсэн. Та бүхэн нүүрсний хулгайтай холбоотой этгээдийн хамаарал бүхий хүн сонсголын шинжээчээр ажиллаж байна гэж сонссон байх. Тийм нөхдүүд одоо ТУЗ-ийн нарийн бичгийн даргаар тэнд ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, орон нутгийн Таван толгойд шат шатны сонгуулиас өмнө сонгуулийн мөнгөө босгодог нөхдүүд эргээд ороод ирж.

Тиймээс Засгийн газар, Төрийн өмчийн хороо, аймгийн ИТХ яаралтай засаж залруулж, хуулийн дагуу явуулах ёстой. Бүх юм ил тод явахаар ашиг нь иргэдэд яаж хүрч байгааг би дээр хэллээ шүү дээ. Цэвэр ашгийн 90 хувийг ногдол ашиг хэлбэрээр хуваарилдаг нөхдүүд бол тэд. Тэгэхээр борлуулалтыг замхруулах, хамаарал бүхий этгээдүүд орон нутгийн Таван толгой руу хуруу хумсаа дүрвэл Өмнөговь аймгийн иргэдийн өмчид дахин хулгай нүүрлэнэ.

Маш ичгэвэртэй зүйл сонсголоор харагдсан шүү дээ. Хэдийгээр сонсгол хийж олон нийтэд хүргэсэн ч дараагийн хэрэгжүүлэх шатандаа удаашралтай байна. Хууль хяналтынхан хурдтай ажиллах ёстой. Түүнийг дагаад УИХ-ын тогтоол гарсан учраас тогтоолыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Хууль бусаар ажиллаж байгаа ТУЗ-ийг яаралтай чөлөөлөх ёстой. Нөгөө талаас одоо ажиллаж байгаа удирдлагуудыг солих процесс нь хууль бус явагдаж байгаа учраас үүнд анхаарлаа хандуулж ажиллах ёстой.

-АТГ-аас өчигдөр Н.Наранбаатар гишүүнийг бусдад хууль бус давуу байдал бий болгосон, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн гэж мэдээллээ. Та үнэн бурууг дэнслэхгүй ч нүүрсний хулгайн талаар шүгэл үлээсэн хүний хувьд мэдээлэлтэй байгаа байх. Анх нэр зарлагдсан таван гишүүнээс нэг нь л прокурорын хаалга татаж байгаа нь улс төрийн янз бүрийн зүйл энд байна уу гэх эргэлзээ үүсч байна?

-Н.Наранбаатар гишүүнийг нүүрсний хулгайд холбоотой гэж байгаад би итгэхгүй байгаа. Тийм хүн биш. Тухайн үед удирдах албан тушаал хашиж байсан уу гэвэл хашиж байсан. Удирдах албан тушаал хашиж байсан хүн алдаагүй ажиллана гэж юу байх вэ. Ганц нэг жижиг сажиг алдаа гарсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тэр нь хуулийн хариуцлага хүлээлгэх алдаа биш байх гэж бодож байна. Тиймээс би одоо ч итгэдэггүй. Тиймээс улс төрийн золиос битгий болгочихоосой гэж бодож байна. Би олон жил хамт ажиллаж байсан хүний хувьд нүүрсний хулгайтай холбогдох хэмжээний хүн биш гэж хардаг.

-УИХ-ын 2024 оны сонгууль хаяанд ирлээ. Та нэр дэвших үү?

-Миний хувьд дэвшинэ гэсэн бодолтой байгаа. Улс төрийн нам хэрхэн шийдэхийг би мэдэхгүй байна. Мэдээж нүүрстэй холбоотой нөхдүүд намайг улс төрд эргэж орж ирэхээс их болгоомжилж, нэлээд хориг тавьж байгаа байх. Тэр нь мэдрэгдэж байгаа. Гэхдээ энэ талаар жаахан хүүхэд шиг гоншигномооргүй байна. Үүнийг давж гарна. Би хувьдаа МАН надад итгэл хүлээлгэж дэвшүүлчих болов уу гэж бодож байна. Надаас хамгийн их болгоомжилж байгаа хүмүүс нь нүүрсний хулгайчид. Тиймээс янз бүрийн байдлаар ажиллаж, нэр дэвшүүлэхгүй байх талаас нь хөөцөлдөж буй тухай сонсогдож байгаа. Үүнийг өнөөдөр би яримааргүй байна. Баримт нотолгоотой ярих нь зүйтэй. Цаг хугацаа харуулна гэж л бодож байна даа.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Жижиг намуудын жагсаалт “босго” давбал хамгийн түрүүнд УИХ-д орох улстөрчид DNN.mn

Улсын дээд шүүхэд 37 нам бүртгэлтэй байна. Бүгдээрээ 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох эрхтэй. Одоогийн УИХ-д суудалтай гурван нам байна. Тэднээс гадна УИХ-д суудалгүй буюу жижиг 10 гаруй нам идэвхтэй буюу тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ талаас нь харвал ирэх зуны УИХ-ын сонгуулиар нэлээд нам суудал авах боломжтой харагдаж байна. Учир нь энэ сонгуулиас эхлээд УИХ-ын 126 гишүүний 78 нь мажоратор буюу тойргоос, 48 пропорциональ буюу жагсаалтаас гарч ирнэ. Жижиг намуудын хувьд пропорциональ буюу жагсаалтад илүү найдаж байгаа нь анзаарагдаж эхэллээ. Найдлага бол бий. УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 4.2.2-т “Намын тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын дөрөв буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх” гэсэн босго тавигдсан. Улмаар 74.2.3-т “Хоёр нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын тав буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх”, 74.2.4-т “Гурав буюу түүнээс дээш нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын долоо буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх” гэж заасан.

Тэр утгаараа жижиг намуудын жагсаалтыг тэргүүлж, нэгдүгээрт бичигдэж чадсан улстөрчид нам нь босго давбал хамгийн түрүүнд УИХ-д орохоор байна. Тэдгээр намыг Улсын дээд шүүхэд бүртэгдсэн дарааллаар нь харвал Ногоон нам, МҮАН-ын Үндэсний эвслээс ХНХ-ын сайд асан Н.Номтойбаяр, ИЗНН-аас УИХ-ын гишүүн асан Б.Батбаатар, Эх орон намаас УИХ-ын гишүүн асан, “Эрэл”-ийн Б.Эрдэнэбат, БНН-аас УИХ-ын гишүүн асан, “Буян”-гийн Б:Жаргалсайхан, Ард түмний намаас УИХ-ын гишүүн асан Л.Гүндалай, Монголын хүний төлөө намаас Х.Бат-Ялалт, Үнэн ба зөв намаас А.Отгонбаатар, ШИНЭ намаас УИХ-ын гишүүн асан Ж.Батзандан, Иргэдийн оролцооны нэгдлийн намаас УИХ-ын гишүүн асан Ц.Оюунгэрэл, Сайн ардчилсан иргэдийн нэгдсэн намаас НИТХ-ын төлөөлөгч Б.Жагар нарт намаасаа хамгийн эхэнд УИХ-ын гишүүн болох боломж харагдаж байна. Эдний дийлэнх нь УИХ-ын гишүүн, сайдаар ажиллаж байжээ. Тухайлбал Б.Жаргалсайхан 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн, 2006-2007 онд УИХ-ын гишүүнээр ажилласан. Л.Гүндалай 2000 оноос хойш УИХ-д гурав дараалж сонгогдсон. 2006-2007 онд Эрүүл мэндийн сайдаар ажилласан. Б.Батбаатар 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн байсан. Н.Номтойбаяр 2012, 2016 онуудад УИХ-д сонгогдсон. 2012 онд ХНХ-ын дэд сайд, 2016-2017 онд ХНХ-ын сайдын албан тушаалыг хашсан. Б.Эрдэнэбат 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож ажилласан. Ц.Оюунгэрэл 2012-2016 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож, 2012-2014 онд ССАЖ-ын сайдаар томилогдож ажиллажээ. Ж.Батзандан 2012, 2016 онуудад УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. Ийм намтартай. Тэдний тухайд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 29.3-т заасан “Нэр дэвшигч хуульд заасан нийтлэг шаардлагаас гадна дараахь шаардлагыг хангасан байна” гэсний дагуу “Банк, бусад хуулийн этгээд, иргэнд шүүх болон арбитрын шийдвэрээр тогтоогдсон төлбөл зохих зээл, барьцаа болон батлан даалтын өр төлбөргүй байх”, “Татварын хугацаа хэтэрсэн өр төлбөргүй байх, аль нэг компанийн 51, түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшдэг бол тухайн компани нь албан татварын хугацаа хэтэрсэн өргүй байх”, “Сүүлийн зургаа хүртэл жилийн хугацаанд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлд гишүүнээр ажиллаж байгаагүй” гэх шаардлага, мөн “Нэг намын гишүүнийг өөр намаас, эвслийн тухайд түүнд нэгдэн орсон намуудаас өөр намын гишүүнийг нэр дэвшүүлэхийг хориглоно”, “Нэр дэвшигч нь нэгээс илүү тойрогт нэр дэвшихийг хориглоно”, “Тойрогт болон жагсаалтад зэрэг нэр дэвшихийг хориглоно”, “Гэмт хэрэг үйлдэж шүүхийн хүчин төгөлдөр шийтгэх тогтоолоор ял эдэлж байгаа хүн нэр дэвшихийг хориглоно”, “Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон бол нэр дэвшихийг хориглоно” гэснийг зөрчөөгүй тохиолдолд жагсаалтыг өнгөлөх боломжтой юм байна.

Б.ТУЛГАТ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Монголын эрх баригчдын гаргадаг хоёр нүүр тав алхалгүй тар нь танигддаг болжээ DNN.mn

Эх орны хөгжил дэвшилд хэрэг болчихоор, гялайж гялтайх төсөл хөтөлбөрүүдийг манайхан уг нь зайлуул их л санаачилдаг юм. Харамсалтай нь ямар нэг байдлаар аль нэг нь зогсоодог. Мэдээж гадны явуулга байхыг үгүйсгэхгүй ч тэдний үгээр хөдөлдөг манай эрх баригчдын балаг юм. Ингэж хардах үндэс бүрэн бий. Сүүлийн үед улам ч нэмэгдсэн. Эгийн голын усан цахилгаан станц, Тавдугаар цахилгаан станцыг барьж байгуулах тухай яриад хэдэн жил болов. Дээрээс нь Франц улстай хамтран хэрэгжүүлэхээр болсон 1.6 тэрбум ам.долларын төсөвт өртөгтэй ураны асуудал өнөөдөр хэрхэх нь мэдэгдэхгүй ацан шалаанд орчихоод байна. Эдгээр төслүүдийг хэнээс ч айлгүй, хараат бусаар шийдчихсэн бол бид өдийд эрчим хүчний гачигдлаас бүрэн ангижраад өдгөө үйлдвэржсэн орон болчих байлаа. Мөн аль жилийн өмнө өргөн барьсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын асуудал ч өнөөдөр мухардмал болж, парламентынх нь дарга гарч ирээд урьд хожид байгаагүй зүйл ярьж байна. Ингэж хөмөрсөн тогоон дотроо эргэлдэж, өөр хоорондоо уралдсаар байтал хорвоо ертөнц биднийг үүд хаалгаа хэр хэмжээнд нээх нь вэ гэдгийг чих тавин харж сууна. Даанч гэрэл цухуйх төдий онгойлгосон болчихоод хөрөнгө оруулагч нарт газраа эзэмшүүлэх ч үгүй, ашиглуулах ч үгүй гээд суухаар тэдний итгэл алсарч байна. Нэг үгээр бид дэлхий нийтийн өмнө худалч, хоёр нүүртэй гэсэн нэг нэр, хоёр хочтой болчихлоо. Тэр нь ч тав алхахгүй илэрч, баригдаж байна. Учир нь бид дэлхийн бараг бүхий л томчуудыг урин залж ирээд “Гуравдагч хөрш” гэсэн сайхан нэр зүүж өгөөд, газрын ховор элемент, уран, зэс гээд тэдний сонирхдог бүхий л төслүүд дээрээ хамтарч ажиллахаа нотлон баталдаг.

Дарга нар маань ч ээлж дараагаар гадны оронд очиж улиг болсон энэ үгээ тоть шиг давтсаар ирдэг. Даанч өдий болтол бид нэгийг нь ч бодит ажил болгож хэрэгжүүлсэнгүй. Одоо дэлхий бараг биднээс цөхөрч байх шиг байна. Хэрэгжиж байгаа ганц нэгэн төслөө бараг л нуух шахам сөөм, сөөмөөр урагшлуулж байгаа нь маргашгүй үнэн. Мэдээж хойд хөршөөсөө л тас нууж байгаа хэрэг байлгүй дээ. Ер нь манай эрх баригчдын “Сайн дүү” байх гэсэн хичээл зүтгэл бараг л цусанд нь шингэчихсэн байдаг бололтой. Гэхдээ энэ ойлголт нэгэн цагт халаасаар нь дамжиж ирсэн нь ойлгомжтой. Нам нь сонгуулийн санхүүжилтээ авдаг байх. Мөн өөрсдөө ч хувь хүн танил талаараа санхүүжилт авдаг биз. Одоо ч тийм байхыг үгүйсгэхгүй. Мөн элдэв булай муухайг нь мэддэг, баримтжуулсан байдаг байлгүй. Түүндээ л барьцаалагдчихаад байдаг байлгүй дээ хөөрхий гэсэн олны үг ортой ч юм бил үү. Тийм болохоор л ард түмнийхээ өмнө бас гадаад улс гүрний өмнө гарч том ярьчихаад, хойд хөршийн бараа харагдангуут л сүү долоосон гөлөг шиг болдог биз. Одоо сүүлдээ зөвхөн ард түмэндээ худлаа ярьдаг байснаа шат ахиад дэлхийг хулхиддаг болчихоод байна.

Уг нь манай хэдийн үнэнч байдлыг болиулж, барьцаалагдсан байдлаас нь гаргах гэж бусад орны удирдагч, сайд, дарга нар худалч хүнд сардаа нэг ирж байгаа. Даанч манайхны цусанд нь шингэсэн өнөөх үнэнч зан хувиршгүй аж. Хойд хөршдөө үнэнч байх гэснээс саяхан манай нэг дарга өнгөрсөн зууны 60-аад онд армид авсан ачааны ямбий машиныг нь гарын хүчээр асааж байгаа бичлэг олон нийтэд цацагдсан даа. Бас тэрүүгээрээ бахархаад байгаа юм уу хаашаа юм гэж харахаар зүйл болж өнгөрөв. Уул нь ичмээр зүйл л дээ, ганц түлхүүр мушгиад юм уу товч дараад л асаачихдаг болоод удаж байгаа, дэлхийд бол.

Байгалийн өмнө хүчин мөхөсдөж буй хэдэн малчиндаа туслахаар явж байгаа нь сайн хэрэг ч ийм үед ашиглах сүүлийн үеийн хүчин чадалтай техник, тоног төхөөрөмж авах бүрэн боломж байсан. Даанч дарга нар маань үүнийг хүсээгүй. Үүгээрээ тэд “ах” нартаа үнэнчээ илтгэж, одоо хүртэл та нарынхаа өгсөн зэвсэг, тэргийг хадгалсаар байгаа шүү гэж хэлээд байх шиг. Тийм машинаар эх орноо хамгаалах юм гэнэ. Асаах гэж ноцолдсоор байгаад шатаад дуусах байлгүй дээ. Дээрээс нь далайсан газар нь далд орно шүү гэдгээ нотлоод ч байх шиг. Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөж, төрийн хүндэт харуулаа зогсоосноос ч ингэж хардаж болно. Одоо бүр байтлаа хэлмэгдэгсэд, 1930-аад оны их хядлагын тухай ярьж хэлсэн Их хурлын гишүүнд хойд хөршийн Элчин сайдын яамнаас нь албан бичиг ирдэг болсон гэх юм билээ. Тэр нь явж, явж наадах чинь манай орны нэр хүндтэй холбогдож байна гэсэн утгатай гэж байгаа. Даанч үүнийг нь олон нийтэд дэлгээд, бодит байдлыг нь хэлчих эр зориг тэр нөхөрт дутагдсан байна. Тиймдээ ч хаалга үүд рүүгээ хялам хийх зуураа хүнд шивнэсэн гэсэн яриа гарах вэ дээ. Ер нь Оросоос айх, тахин шүтэх, даган дуурайх үзэл хорт хавдар мэт улам нэмэгдсээр байгаа.

Манай одоогийн дарга нар оросуудад саймширч байгаагийн бас нэг илрэл нь шатахуун, түлшний асуудал. Нөгөөдүүл нь байсхийгээд л шатахуунаа өгөхгүй хэмээн дарамталж, өөрсдийн дур хүслээ хангаж байна. Ингээд байхад л манай дарга нар өөр газраас шатахуун, түлшээ авах оролдлого огт хийдэггүй. Бусдаас авахаар оролдлого хийхээр хойд хөрш цахилгааны хязгаарлалт хийх гээд байна. Хэрэв тэгвэл бид лаа, шүдэнзээ бэлдэхээс өөр аргагүй гэсэн ухуулгыг ч хийсэн. Нэмээд энэ асуудлыг шийдэхэд нэлээд нэмэр болох Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ч чухам юу болж байгаа нь бүдгэрч, алсарсаар байна. Улмаар өдгөө 20-иод жил ярьж байгаа дээрх төслүүд шиг болох ч магадлалтай. Энэ хугацаанд уг нь улс юм бол улс шиг байх цаг хугацаа өнгөрлөө. Улс гүрний хоорондын харилцаанд мянган сайн ах, сайн дүү гэж байдаггүйг өнгөрсөн цаг хугацаа бидэнд хангалттай харууллаа.

Түүнээс биш улс нийтээрээ “Цүнх баригч” маягтай явсаар бид юу ч хожсонгүй. Угаас “цүнх баригч” нар олигтой хожилд хүрч, өөдөлж дэвшсэн түүх ч байхгүйг манай намууд, түүнийг дагасан долдой нарын түүх бэлэн гэрчилнэ. Тиймээс бид одоо нэг талдаа бүрэн гарах хэрэгтэй байна. Нэг бол улс шиг улс болон хөгжөөд, дэлхийн бусад улс оронтой ижил тэнцүү харилцаж, өөрийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавиад, хөдөлгөж болох бүхий л төсөл хөтөлбөрүүдээ зоригтойхон хөдөлгөх хэрэгтэй. Аль юм болгонд хойд хөршөөсөө айж, эсвэл тэдэнд саймширч гаргасан бодлого бүрээ эргэн харж, ухраан засаж явах вэ, дарга нар аа. Үгүй бол “Сайн ах” нарынхаа дагаар орох гэсэн хоёр л сонголт байна. Саяхан даа, Орос, Украины дайн эхэлсэн өдрийг тохиолдуулан АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас дайныг эсэргүүцэгчдийн талд орооч ээ, байр сууриа тодорхой болгооч ээ гэсэн утгатай уриалга гаргасан нь ч бидний өнөөгийн байгаа байдлыг хэлээд байгаа хэрэг.

Ерөөс эх баригчид минь, эх орноо сайн сайхнаар удирдан чиглүүлнэ гэж бодож яваа бол удирдсан шиг удирдаад бусдын дарамт, халаас хоёрт ормооргүй байна. Үнэхээр чадахааргүй бол чадах хүмүүст нь хүлээлгэж өгөөд санаа амар хөлөө жийж суух хэрэгтэй шүү дээ. Энэ цаг үед Монгол Улс өөрийн биеэ даах эрмэлзэлтэй болж, түүндээ хүрэх эр зоригтой, ард түмэндээ ч тийм хүсэл тэмүүллийг суулгаж өгмөөр байх юм. Ард түмэн ч ингэж чадах зоригтой зоримог удирдагчдыг сонгож гаргаж ирэх хэрэгтэй байна. Бид 1989 оны ардчилсан хувьсгалыг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс гарахын тулд л хийсэн гэдгийг одоо бүгд мартчихаад байх шиг санагдах юм.

Т.Дарханхөвсгөл

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Баабар “Киевийн төлөөх тулаан” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Хуульч О.Батхүү “Уурхайчдын илүү цаг ажиллаад ахиу цалин авах боломжийг нь Монголын Үйлдвэрчний эвлэл хуулиар хаасан” гэснийг  II нүүрнээс уншаарай.

Өмгөөлөгч Ш.Алтангадас “Бусдын дуу, дүрс бичлэгийг зөвшөөрөлгүй түгээхэд 1-6 сар зорчих эрх хязгаарлах хүртэл ял шийтгэлтэй” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт Нэрт нийтлэлч Баабар “Киевийн төлөөх тулаан” хэмээн өгүүллээ

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ “Бид өмнө олгосон газрыг цуцлах үйл ажиллагааг л маш сайн хийж байна” гэв.

Өмгөөлөгч Б.Баяраа “Ч.Отгочулуу хүн гүтгэхгүй гэж шазуур зуусныхаа шанг хүртэж, хоригдож байна” хэмээв.

 Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375, 99130850 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ц.Доржготов: Хүний амьдрал бол нүгэлгүй орлогоор л гэдсээ тэжээх явдал юм DNN.mn

Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Цэндийн Доржготовтой уулзаж хөөрөлдлөө.

-Та сар шинэдээ сайхан шинэлэв үү. Хөдөлмөрийн баатар Тангадын Галсан багш танд “ Алсаас мэнд дамжуулах цаг ирэх юм” гэж айлтгасныг уламжилъя!

-Сар шинэ сайхан шинэллээ. Галсангийн бие сайн уу?

-Багшийн бие сайн.

-Ай мөн сайхан бие хаа сайтай хүн юм аа. Галсан чинь надаас найм ах хүн юм шүү дээ. Би 1940 оных юм байгаа юм. Тэгэхээр 1932 оны хүн шүү дээ.

-За та юу аязагнаж байна. Хаваржаа тавлаг уу. Зохиолчид ирж золгов уу?

-Би гэр зууртаа, цахим харсан шигээ сууна. Зохиолчид хааяа ирдэг юм аа. Би чинь их эртний хүн болчих гээд байна. Одоо тэгээд ганцаараа шахуу болох нь шив дээ, үеийнхнээсээ. Эвгүй юм. Үр хүүхэд ирэх юм. Биологийн хувирлаар хүн чинь их эвгүй болчих юм байна шүү дээ. Ийм үедээ урьдын ухаантай улс чинь хүнтэй нэг их уулзахгүй болчихдог байсан шүү дээ. Чихэвч зүүгээд зурагтаар орос, монгол хоёр хэлээр мэдээ харчихдаг юм. Энэ надад одоо илүү зан шахуу юм. Уг нь урьдын монгол зангаар бол энэ бүхнээс хол маани уншаад хэвтээд баймаар байх юм. Манай ээж, аав хоёр “Дүнчүүр маани уншина” гээд орой болгон суугаад байдаг байсан юм. Аав, ээжийнхээ хэмжээнд би гэгээрээгүй байна л даа. Тэд чинь хорвоог хуурамчийг нь ойлгоод, алив зүйлд оролцоод ч хэрэггүй гэж буян хурааж л байсан юм байна л даа. Өөрийгөө тамд битгий унаасай гэж маани уншихаас гадна “Эх болсон хамаг амьтны тусын тулд” гэж уншиж байсан юм шүү дээ. Тэр одоо үед их хоцрогджээ.

-Яаж хоцрогдсон байна?

-Хүн төрөлхтөн чинь үүссэн цагаасаа эхлээд үзэл бодол нь янз янзын чиглэлээр өөрчлөгдөөд явна шүү дээ. Эрхи эргүүлээд, дүнчүүр маанинд хүргэх гэж сууснаас би бол нөгөө л бодсон санасан санаагаа хуваалцах юмсан гэж боддог, ялангуяа залуус та нартай.

Интернэт гэж нэг сайхан юм гарч ирсэн нь их зол шүү. Нийтлэлч Баабар, Цэнддоо эд чинь нийтлэлчдийн клубтэй. Тэнд юм бич гэдэг юм. Тэр маань надад яахав дээ, амьд байгаагаа харуулах, амьд байгаагаа харуулах гэж ярих юм даа, зохиолч нар. Бас тэгж бодох хаашаа ч юм бэ. Биднийг харах гэж хүсэж байгаа хүн байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу. Бид харагдах гэж хүсэхээс илүү уншигчид харъя гэж хүсэж байгаа бол өөр хэрэг юм даа. 84 нас гэдэг ч аргагүй тэгж шахаанд оруулж байх шиг байна.

-Таныг нас өндөр болсон ч Монголын нийгмийн сэтгэл зүйг шинэтгэгчдийн нэг гэж үзэх хүн олон байдаг даа?

-Хээцэс. Гэхдээ намайг оюутан байхад тухайн үеийн урлаг, уран зурагт модернизм ид хэрүүл маргаан тарьж байсан. Би тэрийг үзээд дотроо бодсон юм. Гоё юм л даа, уг нь. Сэтгэлгээ нь их гоё. Хүн сэтгэж чадамгүй, хэрэгтэй ч юм шиг, хэрэггүй ч юм шиг, галзуу солиотой ч юм шиг тийм чиглэл шүү дээ, модернизм чинь. Тэр чинь аль эрт XIX зуунд Кандинскийгээс эхэлсэн юм. Франц энэ тэрд хөлөө олоод зуу гаруй жил болчихсон, эрэл хайгуул хийгээд хуучирчихсан зүйл шүү дээ. Тийм чиглэлийг би үзэж үзэж “Энэ бол Монголд хэрэггүй юм байна. Монголд ард түмнийг гэгээрүүлэх (уран зохиол ч биш) эсээ л хэрэгтэй юм байна” гэж ойлгосон хэрэг. Монголын ард түмэн гэдэг чинь тэр үед улаан оросуудад хууртчихсан байсан. Улаан Оросын ард түмнийг чи одоо хар.

-Их л том гүрний байдлаар дайн байлдаан хийж байх юм байна шүү дээ?

-Хажуудахтайгаа дайтаад, дэлхийн адаг шаар болж байна шүү дээ, энэ сайхан орон. Ийм сайхан орны шавь нь болсон Монголын ард түмэн юу хийх ёстой вэ гэхэд надад бол гэгээрүүлэх хэрэгтэй юм л гэж бодогдсон. Тэгээд соён гэгээрүүлэх, хөдөлмөрч, их өндөр мэдлэгтэй, ухаалаг зөв хүн үүсэх, Монголын ийм ядаж нэг гурван сая хүнтэй болчихоосой гэсэн бодол намайг өөрийн эрхгүй хөтөлсөн дөө. Тэр замаар явсан. Миний бүтээлийн гол цөм үндсэндээ эсээ. Монголын ард түмнээс төрсөн Дарамын Батбаяр гэж сайхан зохиолч байлаа даа.

-Гайхамшигтай авьяастай зохиолч шүү…

-Д.Батбаяр байна. Д.Урианхай ч оролцсон байх. Намайг Зохиолчдын хороонд ажиллаж байхад эд чинь нэг бүлгэм шиг юм байгуулсан уу, яасан. Батбаяр, Урианхай нарын “БиШүБи” (Билгийг шүтэн бишрэгч) урсгал чинь ерээд оноос хүчээ авсан. Би Зөвлөлт, Польшийн зураач, оюутнуудаас жараад онд мэдчихсэн байсан болохоор ерээд онд “Эд маань түүгээрээ явж л байна биз” гээд ороогүй. Модернизм нь ч байж л байг, миний соён гэгээрүүлэх чиглэл ч байж байг, Монголын уран зохиол олон сайхан жимстэй, навчтай мод байх хэрэгтэй шүү дээ.Одоо бодоход Д.Батбаяр, Д.Урианхай нар маань шинэ зүйлийн эх үүсвэрийг ерээд онд тавьж, залуучуудыг өгдөөж байсан нь зөв байжээ, буруу байгаагүй. Ер нь урлагийн нэг урсгал нөгөө урсгалаа үгүйсгэж болохгүй. Зэрэгцэж орших учиртай. Тэрнээс биш шинэ урсгалаар явсан нь сайн зохиолч, реализмаар юм уу, шидэт реализмаар явсан зохиолч муу гэх хэрэггүй. Барьж авсан чиглэлдээ торойж гарч ирэх нь үү, урлаж чадаж байна уу, тэр “изм”-ээ жинхэнэ чулуу болгож чадаж байна уу гэдгээр нь л дүгнэх хэрэгтэй. Тэрнээс реализм муу, модернизм сайн гэх хандлага байж болохгүй гэж би хойч үедээ захих гээд байгаа юм. Ямар ч урсгал явж л байг, бүү саад хий. Шинэ чиглэлээр явсны сайн гэж бас ч байхгүй гэдгийг хэлэх гээд байгаа юм. Ийм учиртай. Миний нас өндөр болчихлоо. Би бол өөрийн чиглэлээрээ явсан. Одоо чадахаа байлаа.

-Чадахаа ч байгаагүй байх аа, та?

-Өнөөдөр нөгөө л гэгээрүүлэх чигээ л барьж сууна. Миний Монголын ард түмнээс илүү гэж юу байхав дээ, уг нь хүнд хэлмээргүй л дамшиг, гэхдээ дутуугаа гэгээрүүлэх, хүнээс илүү хүн болгох гэсэн бодол минь хэвэндээ байна аа. Энэ сошиал (нийгмийн сүлжээ) энэ тэрийг харж, тролуудын жиргээнүүдийг уншиж байхад, хулгайч нар баригдахгүй хууль завшиж байхад, энэ хуйвалдаан энэ тэрийг ажиглаж байхад миний чиг болгож явсан гэгээрүүлэх чиглэл арилахгүй дамшиг шиг байна аа. (гашуунаар инээв. Л.Б) Энэ муу муухай арилахгүй байсан цагт, луйвар хулгай хүчтэй байсан цагт миний энэ явж байгаа соён гэгээрүүлэх чиглэлд зохиолчид маш хүчтэй түрж орж ирэх хэрэгтэй. Энийг юу уядуулж, нийгмийн хөгжлийг ахиулахав гэвэл нөгөө гэгээрсэн ард түмэн л төгс утгаар нь чадна. Найдах юм гэвэл хууль бус, авилгач бусармаг зүйлтэй гурван сая таван зуун мянган хүн бүгдээрээ дуугарвал дуу нэг, дугтарвал хүч нэгтэйгээр тэмцвэл дийлнэ. Баталсан хуулиа бид сайн, муу гэж яриад байгаа юм. Нэгэнт л баталчихсан хуулиа бид муулж байхаар яс биелүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд тэмцэж л байг. Тэрэнд найдаад хэрэггүй. Би юунд найдах вэ гэвэл нэг юм байна.

-Та юунд найдаж байна, тэгээд?

-Олон жилийн дараа ч бай, гэгээрсэн ард түмэнтэй болбол нийгмийн бусармаг муухай бүхэн арилна. Миний бүтээл, хойч үедээ захих уран зохиолын чиглэл бол ард түмнийг гэгээрүүлэх. Энэ чиглэлийн урлаг сул байна. Энийг чангаруулах хэрэгтэй. Модернизмээр явж байгаа Галсансүх эдэнд баяр хүргэе. Би бол гэгээрүүлэх чиглэлийг л маш хүчтэй орчин цагийн байдлаар, өөрөөр хэлбэл бүр модерный байдлаар гаргаж ирэх хэрэгтэй гэдгийг л хэлье дээ. Би гэгээрүүлэх гэдэг чиглэлээ дидактик (заах аргын) маягаар богино богиноор давтаж олон түмэнд хүргэх бодолтой болсон. Өөрийнхөө зөв гэж байгаа юмыг масст давтаж хүргэх гэж байгаа бол сурганы арга хэрэглэмээр байна шүү дээ. Тэр утгаар бичлэгээ хумиад, сэдвийг нь цөөрүүлээд, урьд бичсэнээ ухуулгын (ухуулга гэж хэлье, бүдүүлгээр) аргаар хамгийн цөөхөн үгээр яаж хүнд хүргэх вэ гэдэг зарчим л барьж байгаа. “Ах нь зохиолч явсан” л гэхээс одоо бол би зохиолч биш ээ. Яахав, түрүүний бичсэн зүйлс маань уран зохиол юм аа, уран зохиол юм.

-Та өөрийгөө зохиолч биш гэсэн, гээгүй таны зохиол бол Монголын нийгмийг сэрээсэн, соён гэгээрүүлсэн, хүнд юм бодуулсан сайхан бүтээлүүд шүү дээ. Одоо уран бүтээл аль хэр хийж байна?

-Уран бүтээл одоо бичиж чадахгүй болжээ.

-Таны дүр төрх ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн гуайтай их адилхан болж байна аа?

-(Инээв. Л.Б) Ц.Дамдинсүрэн гуай юу?

Тийм байх аа, хамар, нүд энэ тэр ойролцоо байх. Дамдинсүрэн гуай надад их сайн байсан юм шүү. Ринчен гуай ч их сайн байсан. Миний бичиж, зурж байгаа юм сонин санагддаг байсан байх. Миний жижиг санаанууд тэр хоёрын сэтгэлд их туссан бололтой байгаа юм л даа. Яагаад гэвэл миний “Тоншуул”-д бичсэн юм чинь шүүмжилсэн л бүтээл байдаг. Нөгөө л гэгээрүүлэх чиглэлээрээ Цэдэнбалын дэглэмийн хүнд суртлын болох болохгүй юмыг арай нэг хэрэгт орохоос наагуур хөндөөд байсан байхгүй юу. Тэр утгаар тэр хоёр надад их сайн байсан байх. Ринчен гуай ирж уулзана. “Их нүүдэл” романыхаа зургийг хэлж зуруулаад.

-Өө, бүр номынх нь зураач байж…

-Би зургийг нь бүр хичээж зурсан. Би нэг л номон дээр их анхаарсан. Би чинь номын дизайны чиглэлийн Хэвлэлийн дээд сургууль төгссөн хүн шүү дээ. Тэгээд надад их сайн. Дамдинсүрэн гуай шүүмжилдэг талаас нь дэмждэг байсан байх.

-Ардын зураач Цэвэгийн Байды андтайгаа ойрд уулзав уу?

-Байды ирж золгосон. Инженер Л.Өлзийбат маань гавьяат болсон байна. Хоёулаа ирж золгосон. “Тоншуул”-ын хэд” гэж би цагаан сарын өмнө үржсэн хэдэн дүү нартаа зориулж мэнд хүргэх маягаар бичсэн юм. Эд маань бас л над шүүмжлэлт чиглэлээр явж байсан. С.Цогтбаяр маань гэргийтэйгээ ирлээ.

-Таны хүү зохиолч Д.Буян зохиолоо бичиж байна уу?

-Зохиолоор амьдрахгүй болсон цаг юм шүү дээ. Сонин гаргах, нийтлэл бичих гээд янз бүрийн л юм хийж явна. Гэргий нь сэтгүүлч шүү дээ, Баярмаа. Хоёулаа олон хүүхэдтэй, болоод яваа.

-Зурагтаар цаг үеийн мэдээ хардаг гэлээ. Монгол орон маань цас зудтай бэрх л байх шиг байна даа?

-Энэ аймаар юм болж байх шиг байна аа. Ер нь нэг зуд болдог мөчлөгүүд байх шиг байдаг юм. Хэдэн жил болж байгаад хэдэн малыг маань хамдаг. Тэгээд дахиад өсдөг. “Зудтай тэмцэж байна” л гэнэ. Би ардчиллын дараа жараад шахуу насандаа хөдөө Архангайнхаа Хашаатад очиж мал малласан шүү дээ. Зудыг би сайн мэднэ.“Хойшид нүүдлийн, бэлчээрийн мал ахуй яавал дээр вэ” гэж боддог л байсан. Өвс, хужир, тэжээл малчны хотонд очиж л байна. Юм болдоггүй юм аа. Яахав, энийг муулаад яахав, хэчнээн шатахуун шатааж очиж л байг. Дарга нар сүртэй амьтад очицгоодог л юм. Тэр нь тээр дараа л болдог юм. Чи бод л доо, хотонд хонь ямаа нийлсэн мянгаад мал байгаа шүү дээ. Хэдэн боодол өвсийг хэд хоног өгөх вэ? Дарга нарын нэр төрийн төдий л юм. Гэхдээ дэмий байснаас, яахав тавьж өгдөг юм. Түр зуурын цас шуурга болоод мал бэлчээрт гарч чадахгүй, тэнгэр онгойх хоёр гурван хоногт л өвс тавьж өгч болох л юм биз дээ? Тэгээд найдваргүй шүү дээ. Бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэхэд орчин үеийн ухаан хэрэгтэй байх аа. Малын тоо толгойг цөөрүүлье, чанарыг сайжруулъя гэх зөв л байх. Гэхдээ энэ ч хангалттай мэргэн шийдэл биш. Өөр уран арга олох байлгүй дээ. Залуучууд гадаадын улс орнуудад яваад байх юм, анзаарч ажиглаж л яваа. Гадаадын улс орнууд чинь мал аж ахуйтай шүү дээ. Байгаль нь ч өөр юм.

-Нүүдлийн биш эрчимжсэн мал аж ахуй хэрэгтэй л гэцгээх юм?

-Монголын нүүдлийн таван хошуу малд орхиж болохгүй нэг маш үнэтэй зүйл байгаа юм.

-Тэр нь юу байна?

-Монгол мал үнэгүй хоол иднэ. Гадаадын, тэр Европын байнга тэжээлгэж байгаа малын чинь тэжээлийн зардал, дулаан, цахилгаан, эмчилгээнд маш их зардал орно шүү дээ. Тэгэхээр малаас гарах ашиг шим үнэ нь өсөөд явчихна. Манайхан бол малаа уул тал руу хөөчихөөд, ирэхээр нь хотлуулаад, сул олз олоод байгаа юм. Энэ сайхан, гэхдээ энүүгээр үргэлжлүүлж аж төрж болохгүй нь л дээ. Манай энэ буриадуудыг их ажилсаг гээд магтдаг. Халх, буриадууд ялгаа байхгүй адилхан Монгол Улс. Нэг буриад “Халхууд ажилсаг” гэж хэлж байна лээ. “Яаж байна” гэсэн “Бид яахав, өвстэй хангай газар, модон дотор байгаа юм чинь хадлан арвин их байна. Энийг чадлаараа аваад овоолчихсон, цөөхөн хэдэн малтай л байгаа улс” гэж байна. Үнэн л дээ. Ой дотор олон мянган мал байж болдоггүй шүү дээ.

-Нээрээ л тийм юм даа?

-Мал хаана өсөхөв гэвэл танай Баянхонгорт л, манай Хашаатад өснө ш дээ. Хэнтийн Биндэр, энэ Онон мононд дэлгэртлээ өсөхгүй шүү дээ. Ахуйгаараа цаанаасаа байгаль тэднийг тийм болгож байна. Тэгэхээр буриадууд хадлангаа авчихдаг л болж. Буриадууд цас уналаа гээд зуданд малаа үхүүлнэ гэж айхгүй шүү дээ. Тэр аргыг говьд хэрэглэе гэхээр болдоггүй. Хадлан олигтой ургахгүй. Мал нь олон тоо толгой, үхэж л байдаг. Зуд зулагтай гэдэг. Үхээд дараа нь өсөөд явж ирсэн юм байна. Хэдэн галваар ч явсан юм, бүү мэд. Энэ уламжлалаа аваад явах л юм шиг байгаа юм. Би чамд олон юм яриад яахав, монголчууд одоо сэхнэ. Одоо бараг сэхчихжээ.

-За, яаж сэхэж вэ?

-Сайхан болж байна. Одоо хуулиа л хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Хууль баталдаг 76 хүнээ 126 болголоо. Тэд нар чинь хуучны үгээр бол “Завилах нь жанжин шиг, залгих нь мангас шиг” улс шүү дээ. Ардын үг шүү, миний үг биш. “Хууль тогтооно” гэж худлаа амлаж Их хуралд суучихаад хууль хууль батлаад байна. Энэ зөв. Зөвхөн шинэ хууль зохиогоод байх биш, хуулиа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Ингэвэл засарна. Энэ төр засгийг би муу хэлээд байдаг чинь сайжруулахын л тулд юм шүү дээ. Насаараа шүүмжиллээ. Хоосон магтаалаа багасгаж, муу хэлж засъя гэдэг үзлийг “Тоншуул” сэтгүүлийнхэн баримталлаа л даа. Цөхөрсөн, зутарсан ард түмэн захидал бичвэл “Тоншуул” аврах юм шиг санадаг байсан. Бөөн захидалд дарагдана. Төв хорооноос томилогдсон дарга түшмэд л шийднэ. Том дарга шүүмжилж эхлээд хариугүй жоохон дарга, ядуу зүдүү малчин дээр буугаад сүүлдээ хурган хуц, бухан бяруу шүүмжлээд өнгөрдөг байсан. Одоо бол шүүмжлээд, жагсаж байгаа чинь зөв. Урьд чинь “Бид Зөвлөлтийн хүчинд капитализмыг алгасчихсан, дэлхийн хоёр дахь социалист орон, бүх ард түмэн бичиг үсэгтэй” гээд өлсөж үхэх гэж байгаа нэгдлийн гишүүн нэгдлийн даргаараа хонь цохуулж иддэг мөртлөө тэгж ярьдаг байлаа шүү дээ.

-Одоо ч ёстой дураараа дургидаг болсон доо?

-Тэгэхэд одоо “Өлсөж үхэх нь. Энэ ардчилал элгээр нь хэвтүүлчихлээ. Энэ хулгайч нарыг шоронд хийж, шонд өлгөөч” гэж хашгичаад зарим нь жагсаж байгаа биз дээ. Хамаагүй дээрдэж байгаа биз. Одоохондоо үр дүн нь хангалттай сайн биш.

Үр дүн сайн нийгэм Америкт ч байхгүй л байна. Гэхдээ засраад л байна. Ардчилал, чөлөөт зах зээл Монголыг зөв голдиролд нь оруулсан. Би тэр сайхан цагийг үзэж чадахгүйдээ харамсаж байна. Урт наслах гэж харамсаж байгаа юм биш. Яг сайхан болдгийн ирмэг дээр би ная гараад явчихлаа.

-Та ануухан байна аа. Хоцорсон, амьжихгүй нь гэж нүгэлтэй юм яриад яах вэ, ах минь?

-Энэ ч уг нь нүгэлтэй юм биш ээ. Төрөх, үхэх хоёр адил. Үхлээс айж болохгүй. Яагаад гэвэл хувирал. Гагцхүү, төрснөө би мэдэхгүйтэй адил үхэх бол хүүхэд төрж байгаатай адил хувирал.

-Та ер нь хойд нас байдаг гэж боддог уу?

-Би урьд “Хойд нас, Бурхан, сүнс байдаг юм болов уу, үгүй юм болов уу” гэж их боддог байсан. Одоо би энэ талаар огт боддоггүй. Харин нэг боддог юм бол “Энэ яваа насандаа нүгэлгүй орлогоор л гэдсээ тэжээх хэрэгтэй. Чадах юман дээр тус бол, чадахгүй юмандаа бүү гай бол”. Ердөө товчхондоо энэ. Энэ сүнс байх, байхгүйн тухайд хүн төрөлхтөн хэчнээн зуун жилийн дараа ч юм, олно л биз. Одоо энэ тухай бол над шиг настай хүн яриад ч хэрэггүй, тийм юм. Нэг юм бий, “Хойд нас байхгүй” гэхээр нүгэл үйлддэг байхгүй юу. Хүн алах, хулгай хийх нүгэлийг хорихын тулд шашин үүссэн.

-Нүгэлгүй орлогоор гэдсээ тэжээнэ гэдэг их аятайхан философи юм даа?

-Хуулиа л биелүүлдэг болчихвол. Авлигыг аль ч нам засахгүй, хүчирхэг масс л засна. Хүчтэй масс, миний хүсээд уриалаад байгаа ард түмэн, хөрс шороо Монголд бий болчихвол дураараа дургидаг дарга байхгүй болно шүү дээ. Тэр дороо л үхнэ.

 

Л.Батцэнгэл

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч П.Эрхэмбаяр: Хуулийг иргэдэд ойлгомжтой сурталчлан таниулдаггүйгээс шоронжсон систем рүү явж байна DNN.mn

Хуульч П.Эрхэмбаяртай ярилцлаа.

-Нийгэмд их сонин кейсүүд яригддаг боллоо. Айлын нохой өшиглөөд 14 хоног баривчлуулчихлаа гэх иргэн байна. Энгийн зүйлийг мэдэхгүйгээс үйлдээд эрх зүйн байдал нь дорддог. Торгуулдаг, эрхээ хасуулдаг, баривчлуулдаг явдал маш олон байдаг юм байна. Нэг талдаа нийгэм шоронжоод байна уу даа гэж хардаж болохоор. Иргэний эрхэнд халдах эрсдэлтэй хуулийг сурталчлан таниулах ажил дутмаг гэж харж болох уу?

-1992 оны Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд заасны дагуу хүний жам ёсны эрх болон бусад эрхийг тусгасан. Нэгбүрчлэн хэлье гэвэл урт дараалал үүснэ. Гол нь хүн өөрийнхөө эрхийг эдлэхдээ бусдын эрхийг зөрчихгүй байхаар л хязгаарлагдана гэсэн үг. Манайхан заримдаа “Би гэр дотроо шөнийн 03:00 цагт хөгжим чангаар тавиад орилох нь миний эрх” гээд, нөгөө хананы цаана байгаа хүний эрхийг зөрчиж байгаагаа ойлгодоггүй. Иргэд тодорхой нийгмийн харилцаанд орж байгаа бол хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг мэдэх, түүнийг биелүүлэх журамт үүрэгтэй.

Таны хэлснээр нөгөө талд хуулийг сурталчлан таниулах гэдэг зүйлийг хэн хийх вэ гэдэг нэг асуудал бий. Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 46 дугаар зүйлд хуулийг олон нийтэд сурталчлахтай холбоотой заалт бий. Хуулийг УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч гэсэн гурван субьект баталдаг. УИХ-ын санаачилсан хууль батлагдвал дээрх зүйлд зааснаар УИХ-ын хуулийг тухайн Байнгын хороо, УИХ-ын Тамгын газартай нийлж сурталчлан таниулдаг. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хууль батлагдвал Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар таниулдаг. Засгийн газартай холбоотой бол төрийн захиргааны байгууллага, бүх ИТХ, Засаг дарга хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг.

Эндээс харахаар манайд хуулийг таниулах нэгдсэн систем гэж байдаггүй. Түүнийг хариуцсан байгууллага алга. УИХ-ын баталсан хуулийг Хууль зүй дотоод хэргийн яам мэдэхгүй. “УИХ-ын гишүүн санаачилсан юм байна, бид тайлбарлаж мэдэхгүй байна” гээд суух юм уу. Нөгөө талаар хууль таниулна гэдэг гадагшаа чиглэсэн төсөв баталж таарна. УИХ дээр нэг төсөв, ЕТГ дээр өөр нэг төсөв, Засгийн газар дээр өөр төсөв байна. Төсвөө дагаад сурталчлах ажлууд өөр өөр болж таарах нь. Мөн ялгаагүй түүнд очих, хүрэлцэх нөхцөл байдал өөр өөр байдлаар бууна. Яахав, Цагдаагийн байгууллагаас гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, Цагдаагийн албаны тухай хуулийн дагуу хуулийг иргэдэд сурталчлан таниулах чиглэлээр төсөвлөөд хийдэг юм шиг байна.

-Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг та хөндлөө. Хуулийн төсөлд санал авна гээд сайт дээр байршуулаад орхичихдог. Эрх ашиг нь хөндөгдсөн, эсвэл мэргэжлийн хүмүүс биш л бол энгийн иргэн түүнийг орж хараад ойлгох боломжгүй. Уг нь нэг төрлийн хуулийн таниулга биз дээ?

-Хуулийн төслийг олон нийтийн сүлжээнд байршуулчихдаг. Түүнийг орж харна уу, орж хараагүйгээс болж эрх зүйн үр дагаварт унаж хариуцлага хүлээнэ үү, хамаагүй. Ингэж л хөнгөн хуумгай байдлаар ханддаг. Жишээ нь, БНСУ-д хуулийг комик байдлаар, маш ойлгомжтой байдлаар иргэддээ сурталчилдаг. Нэг байгууллага дангаараа хариуцаж, энэ ажлыг таниулдаг.

Манай улсад одоогийн байдлаар 880 хууль мөрдөгдөж байна. Үүний 330 орчим нь иргэдийн нийгмийн харилцааг зохицуулж байдаг. Уг нь хуулийн талаар ойлголт, тайлбарлан таниулах ажил, тодорхой тогтолцоо, системтэй, нэг байгууллага хийдэг, тэр нь тодорхой төсөвтэй болоод ирэхэд зөрчлийн байцаагч нар, цагдаагийн албан хаагчид, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг субьектүүдээс илүү иргэд өөрсдөө хэрэгжүүлээд эхлэх юм. Гудамжинд шүлсээ хаяж болохгүй, шөнийн 03:00 цагт чанга дуу чимээ гаргахад торгуулна гэдгийг иргэд мэддэг болно. Эргээд хууль сахиулах байгууллагад ч дэмтэй. Хоёрт, хуулийг таниулж чадахгүй байгаа хэрнээ нэг айлын үнэтэй нохой өшиглөсөн иргэнээ Зөрчлийн хуулиар шоронд явуулчихдаг. Эсвэл эхнэр, нөхөр рүүгээ сүрдүүлсэн мессэж бичээд 30 хоногийн баривчилгаанд явчихдаг. Хүүхдээ цэцэрлэгт оруулах гэж албан хаагчид мөнгө өгөөд авлигын асуудлаар баривчлуулдаг. Ийм шоронжсон систем рүү орж байна шүү дээ.

Хууль гэдэг зүйл шинжлэх ухааны үндэслэл, тооцоо судалгаатай батлагдах ёстой. Түүнээс биш хэн нэгэн хүний сайхан, муухай ааштай боссон хөлөн дээр сэтгэл хөдлөлөөр бичдэг үг өгүүлбэр биш. Сүүлийн үед нийгэмд гараад байгаа цочроосон гэмт хэргүүдийг ажиглахад манайх хорино, хамгийн өндөр ялыг өгнө гээд байх тусам тэр хүн эхний нэг хоёр жилдээ шоронд залхана, хүмүүжинэ, ойлгоно, ухаарна. Харин гурваас дээш жил болоод ирэхээр суралцаад эхэлдэг. Намайг хүн хүлээж авахгүй, би гараад амьдарч чадахгүй, тиймээс дахиж гэмт хэрэг хийхдээ суралцаад байдаг.

-Нийгэм шоронжиж байгаа нь маш ноцтой үзэгдэл. Хууль шинжлэх ухааны үндэслэлтэй батлагдахгүй байгаатай холбоотой байж болох уу?

-Хэдхэн жилийн өмнө малчдын чуулганыг Төрийн ордонд хийсэн. Маш олон малчид ирж оролцсон. Тэнд сэтгэл хөдлөлөөрөө босоод “Малын хулгайчийг заавал хорь” гэцгээсэн. Тэгээд нэг ишиг хулгайлсан ч малын хулгай учраас хоёр жилийн ял авахаар хуульчилчихсан.

Хууль эрх зүй, салбарын асуудал шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тооцоо судалгаатай явахгүй бол нэг ишиг хулгайлаад хоёр жил суугаад гараад ирэхэд нийгэм хүлээж авахгүй. “Манай Должин гуайн хүүхэд хоёр жил суучихсан гэнэ лээ. Шорон санаатай болсон гэнэ” гэдэг. Үүнийг дагаад хүний нэр төр алдар хүнд дагаж унаж байдаг. Зөрчлийн тухай хууль бий. 2024 оны нэгдүгээр сарын байдлаар улсын хэмжээнд гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд 3780 байна. Ганцхан сарын дотор гарсан гэмт хэрэг гээд бод доо.

Нэгэнт төрийн байгууллагаас сурталчан таниулах ажлыг хийж чадахгүй, тэр нь иргэдэд хүрэхгүй байгаа бол иргэд миний гаргаж байгаа үйлдэл хэн нэгний эрхийг зөрчиж байна уу гэдгээр хязгаарлаад нийгмийн харилцаанд ороход тодорхой эрсдэлүүдээс өөрийгөөс болон гэр бүлээ хамгаалах боломжтой.

-Нийгмийн асуудал ихтэй, түгжрээ, агаарын бохирдолтой, стресс бухимдал өндөр түвшинд байгаа энэ үед ийм ёс суртахуунлаг үйлдэл гаргах боломжтой юу. Та жишээ нь иргэдэд хууль зүйн тусламж үзүүлж байхад анхааруулах ямар асуудлууд гардаг вэ?

-Наад захын жишээ гэхэд иргэд зээл авах, орон сууц захиалгын гэрээ зэрэг иргэний эрх зүйтэй холбоотой гэрээг уншаад танилцаж гарын үсэг зурдаггүй. Энэ ч гэсэн иргэдийг эрх зүйн мэдлэг боловсрол, түүнийг сайжруулахтай холбоотой асуудал юм шүү дээ. Өөрийнх нь эрх ашгийг зөрчигдөхөөс сэргийлж байгаа зүйл.

-Эрүүгийн хэрэг дээр гэхэд гомдол гаргах эрхтэй, өмгөөлөгч авах эрхтэй байдаг. Гэтэл энэ эрхээ мэддэггүй иргэд ч олон байдаг шүү дээ. Үүнийг ашиглаад л иргэдийн эрх зүйн байдлыг дордуулж, улам шоронжуулж байдаг юм биш үү?

-Манай салбарт агуулга болон процесс яг тэнцүү явах шаардлагатай. Нэг талдаа иргэдийг буруутгаад байж болохгүй. Агуулга гээд хуулийг чангатгаад байж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгэн иргэний нэр төр, алдар хүндэд нь халдсан үйлдэл өөр хэн нэгэн гаргачихлаа. Түүнийг скрийншот хийгээд хэвлээд цаасан дээр өргөдөл гомдол бичээд энэ их түгжээн дунд цагдаагийн байгууллагад хүргэнэ. Нөгөөх нь шалгаж байна гээд нэг сар болоод буцааж өөрийг нь дуудаж мэдүүлэг аваад нөгөөхийг нь хайж байна гээд хоёр сар орчим болоход хүн залхана. Гэтэл энэ процессыг ЦЕГ-аас өөрийнх нь фэйсбүүктэй холбоод тэр даруй нь гурван минутын дотор хариуг нь өгөөд, хариуцагчаар уучлалт гуйлгаж болно. Ийм байдлаар цагдаа дээр байгаа ачааллыг багасгахтай холбоотой процессын ажлуудыг хийхгүй бол иргэд маш их чирэгдэж байдаг. Тиймээс хаячихдаг. Хаяж байна гэдэг уг нь тэр харилцаанд орсон хүн хариуцлага хүлээх ёстой байтал тэр хүнийг хохироосон хүн дараагийн хүний нэр төр алдар хүнд рүү халдаж байдаг.

Сүүлийн үед эхнэр нөхрийнхөө утсыг шалгадаг, хэнтэй чаталсан мессэжийг нь дэлгэдэг, эсвэл хэн нэгний зөвшөөрөлгүйгээр зураг хөргийг олон нийтийн сүлжээнд тавьдаг зөрчлүүд олон болсон. Эдгээр бүгд эрүүгийн хариуцлагатай. Ял авсан ч хүмүүс байна. Энэ талаар хууль тогтоогч нар, цагдаагийн байгууллага, хууль санаачлагч нарын хууль сурталчлан таниулах субьектүүд үүнтэй холбоотой ажлаа хийгээгүй байх жишээтэй.

Нэг ийм жишээнээс эхлээд цаашаа өчнөөн олон хэрэг, татвараа нуун дарагдуулах, урлагийнхан, бөхчүүдийн бай шагналтай холбоотой асуудлууд дараа нь өөрт нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нөхцөл болчихсон явсаар байдаг. Нохой өшиглөсөн иргэн өмгөөлөгч авч ороогүйгээс болоод 14 хоног баривчилгаанд орчихдог. Эсвэл нөхөртэйгөө муудаад, хүндрүүлсэн утгатай мессэж бичсэнээс болж 30 хоногийн баривчилгаанд яваад гэр бүл салж байна.

-Иргэний нийгмийн харилцааг зохицуулсан 330 хууль байдаг гэлээ. Хуулийг сурталчлахын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Иргэдэд маш ойлгомжтойгоор сурталчлан таниулах ёстой. Сошиал хөгжчихсөн энэ үед сайтан дээр линк холбож тавьчихаад энэ хуулийг хараарай гэж хаячихаж болохгүй.

Ч.Чимид багш Үндсэн хууль 1992 онд батлагдсанаас хойш тухайн үеийн УИХ-ын гишүүдээс эхлээд хэдэн ч парламент дамжуулж, “Хуулиа сурталчлан таниулах ажлаа хэзээ хийх гээд байгаа юм бэ” гэж олон удаа шаардаж байсан түүх байдаг. “Үндсэн хууль ийм юм, таны эрх энэ юм, төрийн захиргааны байгууллага энэ юм. Иргэд энэ нийгэмд яаж амьдрах ёстой, ямар өмч хөрөнгө эзэмшиж болох вэ, яаж үзэл бодлоо илэрхийлэх вэ” гээд суурь танилцуулга мэдээллийг эртнээс авсан бол хүссэн хүсээгүй Үндсэн хууль руу гар дүрэхэд хөндлөнгөөс хяналтаа тавьж чадах байлаа. Цаашлаад түүнийг дагалдан гарч байгаа хуулиуд батлагдлаа гэхэд “Энэ чинь Үндсэн хууль зөрчсөн хууль байна” гэж хуульчаар дамжуулж Цэц рүү гомдол гаргах зэргээр өргөн хяналтууд байх ёстой.

Угтаа Хууль зүй, дотоод хэргийн яам үүнийгээ багцалдаг, тодорхой төсөвтэй, олон нийт юун дээр төвлөрөөд юунд илүү анхаарч байна вэ гэдгийг хардаг, мэдэрдэг. Судалгаа шинжилгээ гаргаад тийшээ ямар байдлаар хуулиа сурталчлах вэ гээд ойлгомжтой ажиллах ёстой. Одоо бол хуульчид, өмгөөлөгчид л сайн дураараа хууль сурталчилж байна шүү дээ.

Б.ЗАЯА

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Газрыг ашиглуулахгүй, эзэмшүүлэхгүй гэхээр хувьчлах уу, түрээслэх үү, бүр зүгээр өгөх юм болов уу DNN.mn

Өнгөрсөн онд манай улсад 1.87 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хийгдсэний 1.43 тэрбум ам.доллар буюу 76.7 хувийг уул уурхай, олборлох салбар бүрдүүлжээ. Товчхон хэлбэл, нүүрсээ зарж төсвөө бүрдүүлдэг манай улсын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдэг амин чухал хэрэгцээ. Тийм ч учраас өнгөрсөн хагас жилийн хугацаанд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг олон нийтийн анхаарлын төвд явж ирлээ. Эдийн засагчид, уул уурхайн мэргэжилтнүүд, гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтын ач холбогдлыг мэддэг, гадарладаг, гадаадад ажиллаж амьдраад ирсэн иргэдээс эхлээд дотоодын бизнес эрхлэгчид хэн бүхэн энэ хуулийн үнэ цэнийг хэнээр ч хэлүүлэлтгүй хүлээн зөвшөөрч, батлагдахыг хүлээж байв. Гэвч ганц л саад бий болсон нь хууль батлагч эрх бүхий УИХ өөрөө болж таарлаа.

Одоо мөрдөгдөж байгаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 12.1.1-д “Газрыг 60 хүртэлх жилээр гэрээний үндсэн дээр эзэмшүүлэх, ашиглуулах, уг хугацааг гэрээний анхны нөхцөлөөр нэг удаа 40 хүртэлх жилээр сунгах” гэсэн заалт бий. Сүүлийн үед өрнөж байгаа үйл явдлаас харвал, ялангуяа УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын УИХ-ын намрын чуулганы сүүлийн хуралдаан дээр хэлснээс үзвэл мөн иргэдийн уг саналыг хүчингүй болгох тухай 100 мянган санал цуглуулсан зэргээс шалтгаалан энэ заалтыг хүчингүй болгож байх шиг байна. Тэрээр бас өнгөрсөн долоо хоногт хэвлэлийнхэнд мэдэгдэл хийж “Монгол 0.7 га газраа эзэмшиж чадахгүй байхад гадаадынханд 100 жилээр эзэмшүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлж болохгүй” гэсэн тайлбарыг хийлээ.

2019 онд нэмэлт, өөрчлөлт орсон Үндсэн хуулийн 6.2-т Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн гэж шинэчлэн хуульчилсан. Бодвол энэ нийтийн өмч гэдэг заалтаар гадаадын хөрөнгө оруулагчдад эзэмшүүлэх, ашиглуулах газрын зөвшөөрлийг ард нийтээс асууж байгаад өөрчлөх гэсэн юм болов уу гэж ойлгогдож байна. Ямартаа ч гадны хөрөнгө оруулагчдад 100 хүртэлх жилээр газрыг эзэмшүүлэх, ашиглуулах заалтыг аваад хаячихна гэлээ. Энэ тухай УИХ-ын дарга, түүний ажлын албанаас идэвхтэй сурталчлан таниулж байна.

Тэгвэл газрыг эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй бол өөр ямар арга хэлбэр байж болох вэ. Уул уурхай түшиглэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтад татварын хөнгөлөлт болон урт хугацаагаар газар ашиглах, эзэмших нөхцөл л ээлтэй байдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид энэ хоёрыг л харж, хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг. Гурван жил гаруй дуншсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг тэд ингэж л харж, хүлээж байв. Эцэст нь тэдэнд шанаа өгөөд буцаахаар шийдсэн бололтой. Газрыг эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй бол өөрөөр хэрхэн шийдэх тухай албаныхны зүгээс өнөөдрийн байдлаар ямар нэгэн арга зам, хувилбар танилцуулаагүй байна. Хэрэв ашиглуулахгүй, эзэмшүүлэхгүй юм бол газрыг хувьчлах юм уу, түрээслэхээр төлөвлөсөн хэрэг үү. Аль эсвэл зүгээр өгөх юм болов уу. Эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ерөөсөө газар олгохгүй гэсэн шийдвэр үү. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийн төслийг тойрсон сүүлийн үеийн үйл явдал иймэрхүү маягтай л бужигнаж байна.

1992 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын гол хөшүүрэг болж ирсэн газартай холбоотой зохицуулалтыг нэг л өдөр ингээд хасаад хаячихвал бид хэрхэх вэ. Газрын зохицуулалтгүй гадны хөрөнгө оруулалт орж ирдэг үү. Тэд орж ирэхгүй бол нүүрс, зэсийг хэн хайж, хэн олборлож экспортлох вэ. Дараагийн Оюу толгой шиг том ордыг хэн илрүүлэх вэ. Ашигт малтмал хайх, олборлох үйл явцыг төр дийлдэггүй юм. Хувийн хэвшлийн нуруун дээр явагддаг асар том шинжлэх ухаанч, асар их хөрөнгө шаардсан ажил байдаг.

Газар нутаг багатай, уул уурхайн ашигт малтмалгүй Сингапур шиг оронд гадаадын хөрөнгө оруулагчид хошуураад хөгжүүлсэн тухай пи-ар явж харагдана лээ. Тэнд газрыг гадаадуудад өгдөггүй гэцгээж байна. Бодвол үнэн л ярьж байдаг байлгүй. Тэгэхлээр газрыг нь өгөлгүй хөгжиж болдог гэнэ. Бидний өнөөдрийн давуу тал уул уурхайн баялаг л болж таарч байна. Газар эзэмшүүлэх, ашиглуулахыг хориглочихвол уул уурхайд Оюу толгойн араас гялтайж мэдэх ураны төслийн гэрээ яаж явах болчихов оо. Францын ерөнхийлөгчийг Монголд урьж авчраад ураны төслөөр хамтарна гээд дэлхийгээр нэг зарласан нь хэдхэн сарын өмнө. Гэтэл ураны төслийн гэрээ ид үргэлжилж байгаа энэ цаг үед гадаадын хөрөнгө оруулалтад тушаа болж мэдэх асуудал өрнөөд явчихаж байгаа юм биш үү. Уран ухах гэхээр газар нь нэг монгол далбааны мэдэлд байдаг, тэр нь дургүйгээ хүрвэл газартаа оруулахгүй гээд суучих биш үү.

Хөрөнгө оруулалтад дөнгө тавьдаг үзэгдэл манай улс төрд анхных биш юм. Харин нэг хүний гараар хоёр удаа орж, зогсож байгаа юм биш биз. Оюу толгойн гэрээ хийгдэж, гадныхан цүнхтэй мөнгөө бариад Монгол руу урт дараалал үүсгэж, эдийн засаг хоёр оронтой тоо руу үсэрч очоод байсан 2012 оныг хүн бүхэн санаж буй. Одоогийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Гадаад харилцааны сайд байсан бөгөөд тэрээр Стратегийн ач холбогдол бүхи салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах нэртэй хууль санаачилж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн түүх бий. Өнөөдөр 12 жилийн дараа тэрхүү үзэл санаагаа гүйцэлдүүлж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хавчиж жадалсан түүх бүтээж байна уу гэж хардах хүмүүс байна. Баялгаа үнэ цэнэд хүргэж, дэлхийн энтэй наймаалцаж сураагүй, эхлээгүй байсан 2012 оны үеийн монголчууд өнөөдөр өөр болсон. Хүн ард хөгжсөн, ухамсар суусан. Танктай цэргүүд орж ирээд Монголыг эзэлнэ гэдэг “философи”-ийг гадарлахтайгаа болчихсон. Г.Занданшатар дарга ч өөрөө ардчиллын өлгий нутаг АНУ-д боловсрол дээшлүүлсэн сураг дуулдддаг. Нэг ёсондоо, Монгол хөгжье гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа гуравдагч хөршийн бодлогыг дэмжих ёстой, хамтрах хэрэгтэй гэдгийг бид хаа хаанаа бүрэн ойлгочихсон ухамсарт хүмүүс гэж үзэж буй. Гэтэл улс орны хэмжээний амин чухал асуудал дээр хоёр дахь удаагаа хориг тавих сонирхол байна гэхэд арай хүн үнэмшмээргүй санагдах юм.

Хэрэв УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Гадаадын хөрөнгө оруулалт Монголд хэрэггүй” гэдэг үзэл баримтлалтай байдаг бол энэ нь Үндсэн хууль зөрчсөн, мөн гишүүний өргөсөн тангаргаасаа няцсан үзэгдэл болох биш үү. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад газрыг эзэмшүүлж, ашиглуулахгүйгээр өөр ямар хэлбэрээр Монголд ажиллаж болох хувилбарыг санал болгож байгаагаа тодорхой тайлбарламаар байна.

Б.ЭНХЗАЯА