Category: мэдээ

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох

Дэлгүүр дотор DNN.mn

Дэлгүүрийн жимс жинлэх хэсэг дээр хүмүүс урт дараалалтай байлаа. Жинлэгч солигдсоноос үүдэж дарааллын хажуугаар зогсож байсан хүмүүст урдуур нь орох боломж нээгдэв. Тэрүүхэн хавьдаа жижиг бужигнаан үүсч хүмүүс “хөөе дарааллаараа жинлээчээ” гэх зэргээр гонгиноцгоолоо. Тэрийг ч тоож байгаа амьтан алга, угаасаа хэзээ тийм юм тоож ч байлаа даа, бид. Нэг нас тогтсон эрийн урдуур гадаад залуу хоёр жижиг уут жимс бариад орчихжээ. Нөгөө эр “миний урдуур орчихлоо, би жинлүүлэх байсан юм” гэж монгол хэлээр загнаж байна. Нөгөө гадаад залуу ч бас мөчөөгөө өгөхгүй яг бидэнтэйгээ таарсан хүн байв. “Хоёрхон юман дээр үхлээ юү” гэж байгаа бололтой хоёр хуруугаа гозолзуулан гадаад хэлээр хариу хэлж үзсээр байгаад жинлүүлж орхив. Жинлэгч залуухан хүү гадаад эрийн жимсийг боож хоёр гардан өгч “баяраллаа” хэмээн хэлээд мэхсхийн ёслов. Бухимдаад байсан эр энэ бүхнийг харан зогсож байхдаа түрүүний явдлаа мартчихсан бололтой жинлэгч залуу руу харан инээмсэглэж зэрэгцээ зогсож байсан хүнд хандан “манай залуус ч бас тэгж байгаад үйлчилгээний соёлтой болжээ” хэмээн бахархалтайгаар хэлэх аж. Найртайгаар жимсээ жинлүүлж дуусаад хэсэг байзнас хийв. Нөгөө “баярлалаа” г л хэлүүлэх гэсэн байх. Жинлэгч залуу түүн лүү хяламхийн харснаа “алив яваад өг” гэж түүнийг зандарч байна. Юун баярлах байх вэ бүүр хөөгдөж байна гээч. Хижээл эр цочин ухасхийснээ эргэн ноцож “Чи яахлаараа надад баярлалаа гэж хэлж болдоггүй юм. Тэгж ярих юм бол тэр гадаадаас чинь илүү төдийгөөс өдий хүртэл залуу нас, татвар,хөдөлмөр, хөлсөөрөө энэ улсыг чинь бий болголцсон юм” гэж уурлалаа. Дэлгүүрт олон хүний шуугиан битүү нүргэлэн дүнгэнэж хэн юу хэлж байгаа нь үл ялгагдан амьдрал амсхийх завгүй оволзон урссаар амой.

Ж.Сандагдорж

Categories
мэдээ утга-зоxиол цаг-үе

Б.Магсаржав: Дуурь бичнэ, хөгжмийн томоохон зохиолууд руу орно DNN.mn

Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Бадарчийн Магсаржавтай ярилцлаа.

-Хөгжмийн зохиолчид шүлэг, яруу найргийг ихэд мэдэрдэг хүмүүс юм шиг ээ. “Энэ дуу болох шүлэг байна, энэ аялгуутай мөр байна” гээд мэдрэгдэнэ биз?

-Хариулахад гоё байна аа. Зайлшгүй шүлэг мэдэрдэг байж байж тэр аялгуу бичигдэх ёстой. Хүчээр хийж болдоггүй. Зарим шүлэг аятай байдаг юм. Гэхдээ тэр их ховор. Аятай шүлэг гэдэг нь нэг, хоёр, гурав, дөрвөн мөр дотор ямар нэгэн хөгжмийн хэсгийг хөглөсөн хэсэг байдаг байхгүй юу. Тэр дөрвөн мөр дөрвүүлээ тийм байх албагүй. Жишээ нь, Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайн “Зүүдэн бороо” шүлгийн,

…Харж л суух минь хэзээ л юм бол доо…гэдэг мөрийн “хэзээ л” гэдэг чинь аятай байхгүй юу.

“Насны намар” дээр ярихад,

…Насны намар гадаа ирэхэд гэдэг мөрийн “гадаа” гэдэг үг чинь аятай.

…Гадаа ирэхэд…(Дуулав.сурв) Тэгэхээр шүлэг дотор нэг л судас байдаг юм. Тэрийг нь хөгжмийн зохиолч нь зөв барьж чадах юм бол ард түмний хайртай дуу болчихож байгаа юм. Аятай шүлэг гэж хэлээд байгаа чинь тэр.

-Дууны дээр үеийн, хуучны хэдэн номнуудыг эргүүлж үзлээ л дээ. Тантай хамтарч дуу бүтээсэн яруу найрагч, зохиолчдын нэрсийг харахад Л.Дагвадорж л гэнэ, Бавуугийн Лхагвасүрэн л гэнэ, Дөнгөтийн Цоодол, Цэвэг-мидийн Гайтав, Дамбийн Дашдондов. Үүнээс харахад, дууг бүтээхэд, дуу бүтэхэд яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч хоёрын нөхөрлөл явах ёстой юм байна?

-Зайлшгүй явах ёстой. Бие биетэйгээ дотоод сэтгэлээрээ ойлголцох ёстой. Сайн, муу юманд хамт явж хутгалдах ёстой. Би Лхагваа ахтайгаа (Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайг хэлэв.сурв) Дэнжийн мянгын гэр хороололд, хашаанд амьдардаг байхад нь ус, түлээнд нь хамт явж хөглөж явсан түүх зөндөө бий. Ц.Гайтав гуайгийнхаа архинд ч гүйж байх шиг. Тэгж байж бие биенээ мэдэж, тэгж байж бие биенээ хөглөж, асаж, дүрэлзэж ингэж байж л дуу бичигддэг л дээ. Шаравын Сүрэнжав гуай намайг тэнээд явж байхад гэртээ аваачаад ус цасанд оруулж, хоёр хоног амрааж байх жишээтэй. Тэгж байж “Тэсийн голын унага”-ыг бичиж байх жишээний. Ингэж дотно найзалж, нөхөрлөж байж бичсэн тэр аялгуунууд л дотно юм даа. Монголын ард түмэнд тийм дотно бүтээлүүд хүрэх юм даа. Уран бүтээлчид сайн муу бүх юмаа хуваалцаж байж л бүтээлээ хийх хэрэгтэй.

-Таны сүүлийн үед хийсэн дуунуудаас “Айсуй” гэж дууг онцолмоор байна. Бөхийн өргөөнд болсон тоглолт дээр Б.Сарантуяа гавьяат дуулахыг анх удаа сонссон л доо.

-Бөхийн өргөөнд болсон “Айсуй” тоглолт юм.

-Өөр өгөгдөлтэй дуу байна лээ дээ?

-Яагаад тийм юм бэ гэвэл байна шүү дээ. 2020 оноос хойш миний сэтгэл зүй өөрчлөгдсөн. Би тэс өөр хүн болчихгүй юу. Миний амьдрал ч тийм болчихлоо. Тэрийгээ дагаж уран бүтээл минь ч өөрчлөгдсөн. Энэ дууны шүлгийг Ганаа минь (Гэргий, яруу найрагч Ж.Ганчимэгийг хэлэв.сурв) маш гоё бичсэн. Ардын сэдэвтэй, этник зохиол байхгүй юу. Би өөрөө өөрчлөгдсөн юм чинь Сарааг жаахан “эвдмээр” санагдаад. Энэ дуу их дээшээ гардаг. Сараа дээшээ гаргаж чадна. Сараа бяртай дуучин учраас гаргаж байгаа юм. Энэ дууг хэрийн аавын охин шүүрээд дуулдаг ч дуу биш. Нэлээд мэргэжил орно. Нэлээд үндэсний үзэл орно. Нэг болохоор буриад дуу ч юм шиг, нэг болохоор халимаг дуу ч юм шиг. Тийм сонин, Монголын бүхий л угсаатнуудын аялгуунууд орж гараад байгаа юм. Үүнийг чинь “Хамаг Монгол” гэж яриад байгаа юм.

-Танд зөнгөөрөө дууны ая орж ирнэ гэж байдаг уу. Дууны хөгжим нь эхэлж бүтээгдээд араас нь шүлгээ нэхсэн тохиолдол танд байна уу?

-Байдаггүй юм. Миний нэг онцлог байдаг юм. Надад мянга орчим дуу бий гэж бодъё л доо. Бүгдийнх нь шүлгийг цээжилчихдэг. Давуу тал юм уу, гажуу чанар юм уу. Би ойлгодоггүй юм, үүнийг. Бүгдийг нь цээжээр уншчихдаг. Хүн шүлэг өгвөл цээжилчихдэг. Тэгээд орхичихдог юм. Тэгж байтал өнөө цээжилсэн дөрвөн мөрт тархин дотор явж байгаад авьяастай холилдоод, шүлэг нь намайг хөглөөд тэгээд дуу гаргаж ирдэг. Тэгж хийсэн дуунууд амьтай. Тэгж л бичдэг. Түүнээс биш маргааш ирээд аваарай гээд төгөлдөр хуур дээр тавиад бичдэггүй. Хийсвэр болчих гээд байдаг.

-Та мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчоор бэлтгэгдсэн, бүр зориудаар бэлтгэсэн хүн шүү дээ. Танаас мэргэжлийн томоохон бүтээл гарахыг магадгүй зарим хүмүүс хүлээж байгаа байх?

-Мэргэшсэн гэхээрээ дуу тал руугаа чиглэчихсэн. Дуунаас дуурь хүрэх зам гэж байдаг. Би бичнэ. Жаран насны босго даваад бичнэ гэсэн багш нартаа хэлсэн ам байдаг. Одоо 60 насны босгоо давж байна. Хүндэтгэлийн тоглолтын дараа зарлана. Дуурь бичнэ, хөгжмийн томоохон зохиолууд руу орно. Тийм нөхцөл надад бүрдэж байгаа байхгүй юу. Ард түмэн ч шахаж шаардаж байна. Тэгэхээр нөгөө жаран дээрээ бичих гээд байна шүү дээ (инээв.)

Энэ жарандаа дуугаараа танигдчихлаа. Дуугаа бичнэ. Гэвч хэлбэр нь өөрчлөгдөж, том юмаа бичиж, нөгөө гайхалтай юмыг хийх ёстой. Яагаад вэ гэвэл 1950 хэдэн онд Хятад, Монгол найрамдчихсан байх үед Дорно дахины хөгжмийн их сургуульд Билэгийн Дамдинсүрэн очиж сурч төгсөж ирээд алдартай симфониудаа бичсэн. Хорин хэдэн жилийн дараа тэр сургуульд би очоод төгсөж ирсэн. Тэр сургуулийг төгсөхдөө “Алдартай “Учиртай гурав”-ыг бичсэн хүний хийгээгүй юмыг хийе ээ” гээд тангараг өргөөд ирж байсан юм. Тэгж хийж эхлэх нас нь хэзээ вэ гэхээр, 60 наснаас эхлэх байхгүй юу.

-Таны амьдралын тодорхой хэсгийг алдагдсан, буруудсан, бүр хатуу хэлбэл буруу зам руу орсон ч гэж ярьдаг хүмүүс бий. Гэвч үүнтэй санал нийлэхгүй байна. Авьяастай хүн, тэр тусмаа төрмөл авьяастай хүн тэрбугай замыг туулж л байдаг. Шулуун, дардан замыг амьдарсан гэхгүй л байх?

-Сонирхолтой байхгүй юу. Тийм зам руу орж байж, өөр өнцгөөс өнгийж харна шүү дээ. Тэгсэн мөртлөө би хэзээ ч хөгжмөө хаяагүй. Хаягддаггүй юм. Ямар ч айлд хоносон аялгуу нь төрж л байдаг. Дуу зохиож өгөөд айлыг элэг бүтэн болгож өгч л байлаа. Буян хийгээд л яваад байсан. Тэр амьдралыг би өөрөө сонирхсон юм. Зөрж тийм амьдрал руу орсон. Бүр гэр орноо зарж үзсэн. Яадаг юм, зарчихаад хоосон болж үзье. Тэр нь сонирхолтой байхгүй юу. Хүн сольж үзье гээд сольж үзсэн. Өөр характертай хүнтэй амьдарч үзье, алдъя, хаягдъя, хаяж үзье гээд бүгдийг нь үзсэн. Тэр надад сонирхолтой байсан. Намайг хөглөсөн байхгүй юу. Зөв ажигласан байна. Дараа нь хожим нь ярих юмтай шүү дээ (инээв). Тэгсэн, тэгж байсан, үзчихсээн. Үзэх юмсан гэж хожим харамсаж байснаас үзчихсэн сууж байх нь хамгийн жаргалтай.

-Яруу найрагч Ж.Ганчимэг таныг ямар ч болзолгүйгээр хайрласан, өгөөд л, өгөөд л байсан?

-Тийм. “Би баян хүнтэй суучихлаа” гэхээр нь гайхсан ш дээ. Намайг их цочоосон. Надад ямар юм байхав. Хамгийн ядуугийн ядуу болчихсон байсан. Тэгээд бодлоо, би яагаад баян гэж, нээрэн бүтээлч хүн баян байх ёстой. Үнэхээр баян ч юм уу гэж бодсон. Тэгж бодсон нь ч оносон байна билээ. Тэгээд л намайг хайрлачихсан байхгүй юу. Тэр нь надад улам илүү их юм хийх хүсэл төрүүлсэн. Ганаа гохыг нь зөв дарсан. Баяжихын төлөө биш би хийх ёстой юмаа хийх л ёстой юм байна, тэгэхээр би баян юм байна гэж тэр өдрөөс хойш их омогшсон. Баян гэдгээ ч мэдэрсэн.

-Та хоёр 2020 оноос хойш хэчнээн тоглолт хийчихэв?

-Гурав дахь тоглолтоо хийх гэж байна. Хоёр дахь номоо гаргалаа. Богино мөртлөө хүнд жилүүд өнгөрчихлөө.

-Хийх ажлууд тань овоорчихсон байсан юм биш үү?

-Тийм байж дээ. Оньсыг нь мулталсан он жилүүд. Урд нь буглаж байсан юмнуудыг зад тавьсан жилүүд. Тэгэхээр хугацаа богиноддоггүй юм байна.

-Хэн миний төлөө үлдэх вэ, хэн миний дэргэд үлдэх вэ гэдэг сорилт, шалгуурын жилүүдийг түүнээс өмнө туулжээ. Тэгээд хэн таны дэргэд үлдсэн байв?

-Хүмүүсийг таних, мэдэх жилүүд байсан.

-Эргээд харсан чинь хэн таны дэргэд үлдсэн байж вэ?

-Хань л байсан. Ганаа л байсан. Бусад нь бүгд худлаа байсан. Боддог шүү дээ. Дуу яагаад амьдардаггүй вэ. Хуурамч бичдэг байхгүй юу. Яагаад вэ гэвэл аятай шүлгийг нь анзаараагүй байхгүй юу. Тэрэнтэй адилхан. Би Ганаагийнхаа судсыг зөв барьжээ. Ганаа ч миний судсыг зөв барьжээ. Тэгэхээр амьдрал цэцэглэж байна шүү дээ. Цаашид үргэлжлэх өндөр магадлалтай. Залуустаа хэлэхэд, гох гэх юмыг зөв л дараарай. Буруу дараад байх юм. Хийсвэр дараад байвал хохироод байдаг. Зөв л гохдож байх хэрэгтэй. Дууг хүчилж хийдэггүй юм. Сэтгэлийн урсгалаар орж ирдэг аялгуу. Төлөвлөгөө тавьдаггүй юм ш дээ. Өнөөдөр төдөн дууны нормтой гэж болохгүй (инээв). Төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлнэ гээд зүтгэх юм бол таван хийсвэр дуу гарчихаж байгаа юм, ард түмнийг мэхлээд. Тэрийгээ л больчих хэрэгтэй. Гарвал гараг, гарахгүй бол битгий албад.

-Та дуу зохиохгүй удаж байсан үе байдаг уу?

-Хорь хоног тэгж үзсэн. Харанхуй ертөнцөд байгаа юм шиг санагдсан. Өөрийгөө хүчээр тэгж үзсэн юм. Болдоггүй юм билээ. Хэцүү л дээ.

-Таныг нутгаа их санаж байна гэхийг сонслоо?

-Энэ жилийн намар нэг их налайж, өвлийн сар гарсан ч намраараа л байна. Намайг тайвшруулж байгаа, баярлуулж байгаа ч юм шиг. Манай нутагт намар гайхалтай. Хүн бүрд нутаг нь тэгж санагддаг байх. Дан ялангуяа намарт сэтгэл их гэгэлздэг. “Насны намар”-аа намар бичсэн ш дээ. Аравдугаар сарын сүүл, 11 дүгээр сарын эхээр. Сэтгэл гэгэлзсэн үедээ би ХИТ дуунуудаа бичсэн байдаг юм. Тэр үед минь сэтгэлийн утсыг хөндсөн яруу найрагчдадаа баярлаж явдаг юм. Яагаад ч юм тэр үед нь шүлгүүдээ өгч байж. Намар цаг налайсан, тайвшруулсан улирал. Маш их юмыг эргэцүүлэн боддог. Навчис унаж байна, шарлаад л өнгө нь хувирч байна. Би навч цэцэглэхээс унан унатал нь юу хийж вэ гэж боддог ухаарлын сар юм уу даа. Ажлаа дүгнэдэг сар юм уу гэж бодсон. Ийм үед тоглолтоо хийж байна. Эргэцүүлэл маягийн тоглолт юм уу даа. Төрийн хэмжээний концерт ямар хэмжээний сахилга бат, дэг жаяг, хариуцлагатай байдаг билээ, тэр дагуу л хийнэ. Хүн болгон чармайж байна. Өвлийн сар гарсан ч намрыг дурссан өвөл болж байна даа (инээв). Дуусдаггүй намар. Хүн болгон баяртай байна. Сайхан улирал, сайхан налайж байна даа.

Хүн 60 хүрэхээрээ нутгаа их санадаг юм байна. Огцом санаж байна. Залуу насаа бодож байна. Тоглож байсан чулуу, уул усаа эргэцүүлэн боддог юм байна. Аав ээж ч нүдэнд харагддаг юм байна. Тийм учраас Увс аймгийнхаа 100 жилд том бэлэгтэй очих гээд уран бүтээл рүүгээ л төвлөрч байна. Уран бүтээлээ л барьж очно доо.

-Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн болж, цолны мялаалга тоглолтоо хийгээд ард түмэнтэйгээ дуугаар дахин учрахад ямар байсан бэ?

-Бороо орж байгаа юм шиг л байсан. Цаг үе нь ч тэгж таарсан. Ковидын дараахан, хүмүүс тоглолт, дуу хуураасаа холдсон, эмзэг үе ч байсан. Хүмүүсийн хүлээлт ч нөлөөлсөн байх. Үзэгчдийн алга ташилт бороо орж, шаагьж байгаа юм шиг л байсан. Тэрнээс хойш дахиад олон удаа бороо оруулахсан гэсэн хүсэл бадарч эхэлсэн дээ. Одоо хийх тоглолт нэлээд хүч авсан тоглолт. Бярдаж байна гэх үү дээ. Бяртай маягийн тоглолт хийхээр бэлтгэж байна.

-Тоглолтын бүрэлдэ-хүүн нь ч нүсэр бололтой юм?

-400 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй байхаар байна. Зарим нэгийг нь багцалж байгаа. Найр ч юм шиг.

Арваннэгдүгээр сарын 29-ний баасан гаригт хүмүүс ажлаа цэгцлээд бүтэн нэг долоо хоногийн ажил дуусдаг өдөр. Тоглолтоо үзчихээд маргааш, нөгөөдөр сайхан амраад аялаад тааваараа байг ээ гэж бодсон. Сонирхол татсан, хуучныг бодогдуулсан, бахархууштай, үзүүштэй тоглолт болно гэдэгт сэтгэл зүрхээ зориулан ажиллаж байна даа. Танхим үзэгчдээр дүүрэх нь ойлгомжтой. Дүүрэх, дундуурыг ярихгүй. Их л халуухан концерт болно оо гэж урьж байна, ард түмнээ. Хайртай шүү, Маагаа нь. Шинэ Маагаа шижигнүүлж өгнө өө.

Д.ГАНСАРУУЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Г.Мөнхсүх: Иргэдийн эрүүл мэндийн мэдээллийг төрийн мэдээллийн системээр солилцож байгаа бол энэ л жинхэнэ аюул DNN.mn

Өндөр төлбөртэй “Интермед” эмнэлгээр үйлчлүүлдэг 280 мянган иргэний хувийн мэдээлэл эрсдэлд орсон асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байна. Ер нь манай орны мэдээллийн аюулгүй байдлын хамгаалалт ямархуу байдаг талаар мэргэжлийн хүний байр суурийг хүргэж байна. Мэдээлэл, технологийн менежментийн зөвлөх, Зам тээврийн салбарын инноваци, мэдээлэл технологийн холбооны тэргүүн Г.Мөнхсүхтэй ярилцлаа.

-“Интермед” эмнэлэг өвчтөнүүдийнхээ мэдээллийн дата баазыг гадныханд алдчихлаа. Мэргэжлийн хүний хувьд энэ халдлагыг хэрхэн харж байна вэ?

-“Интермед” эмнэлэг үйлчлүүлэгчдийнхээ мэ-дээллийг ямар байдлаар хадгалдаг байсан талаар нарийн мэдээлэл алга байна. Цахим сүлжээнд “Kasper­sky” вирусийн хамгаалалт ашигладаг байсан. Ер нь ОХУ, Казахстан зэрэг улсад “Kaspersky” хэрэглэдэг зарим байгууллага иймэрхүү халдлагад өртсөн гэх мэдээлэл яваад байгаа. Мэдээллийн аюулгүй байдлыг олон улсад хэд хэдэн түвшинд эрэмбэлж үздэг. Нэгдүгээрт, хувь хүний мэдээллийн аюулгүй байдал байна. Бид өдөр тутамд өөрийн гар утас, компьютер дээр янз бүрийн мэдээллээ нийлүүлж, хадгалж, солилцож байдаг. Энд хувь хүний өөрийн мэдлэг, хариуцлагын тухай асуудал яригддаг. Жишээлбэл, хүмүүс ихэвчлэн “фэйсбүүкээ хакердуулчихлаа” гэж ярьдаг даа. Хэрвээ фэйсбүүк компани хакердуулаад хэрэглэгчийнхээ мэдээллийг алдчихдаг бол зах зээлээс шууд л арчигдана. Бидний мэдэх Microsoft, Google, Face­book зэрэг компаниуд зах зээлд яагаад хүчтэй байна вэ гэвэл мэдээж үндсэн хөгжүүлэлтээс гадна мэдээллийн аюулгүй байдал, нууцлалын бодлого гэх мэтээрээ ялгарч байгаа юм. Тэгэхээр санаатай санамсаргүй нууц үгээ алдсанаа хакердууллаа гэж хэлж болохгүй. Хоёрдугаарт, нийтийн мэдээллийн аюулгүй байдлын асуудал байна. Энд ISO 27001:2023 гэж мэдээллийн аюулгүй байдлын олон улсын стандартыг дагаж мөрдөх тухай ойлголт багтана.

Зарим улс орнууд өөрсдийн стандарттай байдаг. Харин манай улс ISO 27001-г бүртгэж мөрдөж эхэлсэн нь сайн хэрэг. Энэ стандартаар нийтийн мэдээллийг цуглуулж, солилцож, сервис үзүүлж байгаа байгууллагууд үйлдлийн системээс эхлээд, хамгаалалтын систем, серверийн орчинд ямар шаардлагыг хангах вэ гэдгийг нарийвчилж зааж өгсөн байдаг. Байгууллагууд мэдээллийн аюулгүй байдлаа олон улсын стандартад хүргэхийн төлөө ажиллах хэрэгтэй гэдгийг “Интермед” эмнэлэгтэй холбоотой үйл явдал харуулж байгаа юм.

-Хакерчид тус эмнэлгээс 50 мянган ам.доллар нэхсэн юм билээ. Энэ мөнгийг өгөөгүй болохоор “Интермед”-ийн үйлчлүүлэгчдийн мэдээлэл хар захад байршиж эхэлсэн. Энэ нь ямар аюултай вэ?

-Нэгдүгээрт, тэр мөнгийг төлсөн тохиолдолд аюул арилна гэсэн ямар ч баталгаа байхгүй. Төлчихсөн бол асуудал шийдэгдэх байсан мэтээр харах нь бас өрөөсгөл. Хоёрдугаарт, нийтийн мэдээлэл ингэж бөөнөөр алдагдах нь ямар аюултай вэ гэвэл, цахим гэмт хэргийн зонхилох хэлбэр нь залилан, түүний дараа хүчирхийллийн шинжтэй гэмт хэргүүд ордог. 2023 онд цахим гэмт хэргийн улмаас 12.5 тэрбум ам.долларын хохирол учирсан. Зөвхөн АНУ-д гэхэд 880 мянган хүн цахим гэмт хэргийн хохирогч болсон гэх статистик бий. Цахим гэмт хэрэг жил бүр 10 хувиар өсч байгаа. Аж үйлдвэржилтийн V хувьсгал, дижитал шилжилт гэж яриад байгаа томоохон хөгжил, үсрэлттэй зэрэгцээд томорч байгаа сүүдэр, хар бараантай тал нь энэ. Хакеруудаас худалдаж авсан олон мянган хүний хувийн мэдээллийг төрөл бүрээр ангилж зохиомол хаяг, банкны карт үүсгэж цаашаа өөр бусад хүмүүсийг залилахад ашиглах нь түгээмэл. “pig butchering” нэртэй залилан олон улсад нэлээд шуугиан дэгдээсэн. Энэ нь тодорхой хүмүүсийг онилж, сошиал хаягаар, эсвэл утсаар танилцаж, урт хугацаанд дотносох замаар итгэлийг нь олж аваад их хэмжээний мөнгийг нь залилаад ор мөргүй алга болдог. Хятадад анх үүсч, зүүн өмнөд ази, ойрхи Дорнодыг нэлээд шуугиулсан. Хэргийн кейсүүд нь үнэхээр мэргэжлийн. онилсон хүнтэйгээ хэрхэн сэжиг авахуулахгүй санамсаргүй танилцах, яаж харилцаа үүсгэх тал дээр нь мэргэжлийн сэтгэл зүйч ажиллаж, сэжигтэй санагдаад видео дуудлага хийвэл ярих хүн нь хүртэл бэлэн байж байдаг. Яг л бодит хүн мэт өдөр тутам пост оруулж, сошиал хаягаа хөтөлдөг гэж байгаа юм. Компаничлагдсан өндөр зохион байгуулалттай, олон талд зэрэг ажиллагаа явуулдаг. огт яардаггүй, маш мэргэжлийн няхуур ажилладаг гэж байгаа юм. Тийм учраас л “гахай задлах” гэж нэрлэсэн. Бага багаар таргалуулж, томруулсаар байгаад нэг л өдөр задална гэсэн үг. Хэргийн бай нь хаана ямар хөрөнгөтэй, амьдралын хэв маяг, сонирхол гэх мэт хувийн мэдээллүүдээ алдсан байдаг. Хэрэгтэн ч хэн нэгний хувийн мэдээллийг ашиглаж зохиомол хүн үүсгэсэн байдаг. Тэгэхээр ингэж хувийн мэдээллээ алдана гэдэг нэг бол бай болж хохирох, эсвэл зохиомол дүр болоод бусдыг хохирооход ашиглагдах магадлалтай гэсэн үг. Дараагийн ноцтой асуудал нь өсвөр насны хүүхдүүдийг ашигласан төрөл бүрийн хүчирхийллийн гэмт хэргүүд байна. Танилцаж дотносон элдэв зураг бичлэг, хувийн мэдээллийг нь гартаа оруулж дарамтлах, хүчирхийлэх гэмт хэрэг дэлхий нийтийн санааг маш их зовоож байна. Монгол Улсад хүртэл энэ асуудал маш эмзэг, хамгаалалт зохицуулалт шаардаж байгаа.

-Тус эмнэлэг өвчтөнүүдийнхээ дата баазыг сэргээхээр ажиллаж байна гэж байсан. Хэдий хугацаа зарцуулдаг юм бол?

-Баазын зохион байгуулалт, Back-Up шийдэлтэй эсэх гэх мэт зүйлээс шалтгаална л даа. Өнөөдрийг хүртэл энэ талын мэдээллийг үйлчлүүлэгчиддээ өгөөгүй л байна. Төрийн хяналт шалгалт ороод мэдээллээ аваад явж байгаа гэсэн. Тэгвэл мэдээллээ алдсан үйлчлүүлэгчид ч ижил түвшний мэдээлэл авах эрхтэй шүү дээ. Баазаа бүрмөсөн устгуулсан уу. Эсвэл хуулбарлуулсан уу. Үгүй бол түгжүүлсэн үү. Аль нь ч тодорхойгүй байна.

-Дахиад өөр эмнэлгүүд датагаа алдлаа гэж байна. Аюулгүй байдлын хамгаалалт тийм сул байдаг хэрэг үү?

-Нэг ийм дайралт болоод онгорхой алдааг нь олчихвол ижил төрлийн баазууд руу халдах тохиолдол нэмэгддэг. Ижилхэн алдаа байна уу гэдгийг л хайж байгаа хэрэг. Тухайн эмнэлэг яг ямар зохион байгуулалтаар бааз байгуулж, үйлдлийн систем, хамгаалалтын систем нь юу ашиглаж байсан бэ гэх мэт олон асуудал энд хөндөгдөнө. Тэгж байж дүгнэлт хийнэ л дээ. Манайд нийтлэг байдаг алдаа гэвэл, дата серверээ стандартын бус орчинд ажиллуулдаг. Лицензгүй программ ашигладаг, түвшин болгонд тохирсон хамгаалалтын систем ашигладагүй, товчхондоо мэдээллийн аюулгүй байдалдаа мөнгө зарцуулдаггүй асуудал хаа сайгүй л байна. Эмнэлгүүд ийм алдаа гаргасан бол тухайн байгууллагын хариуцлагын асуудал. Ийм задгай, онгорхой байгууллагатай иргэдийн эрүүл мэндийн мэдээллийг төрийн мэдээллийн системээр солилцож байгаа бол энэ л жинхэнэ аюул, хариуцлага ярих ёстой сэдэв мөн.

-Ингэхэд төрийн байгууллагуудын дата бааз найдвартай хамгаалагдаж чаддаг уу?

-Төрийн байгууллагуудын хувьд нэг үеэ бодвол аюулгүй байдлын тогтолцоо сайжирсан. Гол баазууд байрлаж байгаа “Үндэсний дата төв” гэж байгууллага бий. Тэнд мэргэжлийн инженер, аюулгүй байдлын ажилтнууд олон улсын стандарт, дүрмийн дагуу аюулгүй байдлыг хангаад, үүргээ биелүүлээд явдаг. Анхан шатны үйлдлийн систем, вирусийн болон сүлжээний халдлага гэх мэт түвшин бүрт олон улсад ашиглаж байгаа программ хангамжуудыг ашиглаад хамгийн сүүлд физик орчны хамгаалалтууд орж ирнэ. Тэр бүх аюулгүй байдлын протоколууд хийгдээд явж байгаа. Харин нийтийн мэдээллийг нийлүүлж байгаа, авч ашиглаж буй бусад систем, баазууд дээр аюулгүй байдал хэрхэн хангагдаж байна вэ гэдэг л өөрөө ноцтой том асуудал болчихоод байна.

-Өнгөрсөн долоо хоногт Цахим хөгжил, инноваци харилцаа холбооны сайд сэтгүүлчдэд өгсөн мэдээлэлдээ “Онц чухал мэ-дээлэл хадгалдаг төрийн байгууллагууд мэдээллийн аюулгүй байдлаа хариуцсан мэргэжилтэнтэй болно” гэсэн. Мэдээллийн ажилтан тухайн байгууллагын цахим датаг хамгаална гэсэн үг үү?

-Асуудал үүсэхээр бүтэц үүсгэдэг буруу хандлагаа болих хэрэгтэй. Мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангана гэдэг нэг мэргэжилтний хийдэг ажил биш. Бүх түвшний оролцоо шаардана, тодорхой өртөг шаардана, тодорхой стандартыг дагаж мөрдөхийг шаардана. олон улсын стан-дартууд тодорхой хугацааны дараа шилжилт хийдэг. Дээр хэлсэнчилэн ISO 27001-2023 гэдэг жишээ хамгийн сүүлийн шинэчлэлт хийгдсэн стандарт. Түүнээс өмнө ISO 27001-2020 гэж байсан. Шилжилт бүрт тохирсон мэдлэгүүдийг тогтмол олж авна. Хамгийн гол нь удирдлага, ажилтнуудын цахим ур чадварыг жигд сайжруулах шаардлагатай байна. Батлан хамгаалах, цэрэг тагнуулын байгууллагын мэдээллийн аюулгүй байдал бол тусдаа асуудал, илүү гүнзгий түвшний мэдлэг шаардсан харилцаа. Тэнд бол илүү өндөр түвшний бэлтгэгдсэн хүмүүс ажиллах нь зүй ёсны хэрэг.

-Ер нь манайхан лицензгүй албан ёсны бус хамгаалалтын программ хэрэглэдэг болохоор амархан гадны халдлагад өртөөд байна уу. Тэгэхээр дэлхийд хамгийн бест нь ямар хамгаалалт байна вэ?

-Түвшин болгонд өөр лиценз, программын тухай асуудал яригдана. Үйлдлийн систем бол “MacOS” “Windows”, бааз “Oracle” сүлжээний орчинд “Sisco” “Fortinet” гэх мэт нийтлэг хэрнээ сайн шийдлүүд байна. Хамгийн гол нь ямар ч систем авсан төлбөрөө цаг тухайд нь төлөх нь чухал. Манайд хугацаа нь дууссан “Cracked” систем ашиглах явдал түгээмэл байдаг. Мэдээллийн аюулгүй байдлын аудитын стандарт гэж бас бий. Монголд ийм үйлчилгээ үзүүлж байгаа 33 компани байдаг гэж сонссон. Байгууллагууд мэргэжлийн зөвлөх компаниар аюулгүй байдалдаа аудит хийлгээд шаардсан стандартыг нь нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Зайнаас байгууллагын систем интерфейс, аюулгүй байдал, сүлжээ, юмсын интернэтийн менемжент үйлчилгээ үзүүлдэг мэргэжлийн компаниуд ч бий. Эсвэл тэдэнд мэдээлэл технологийн ярвигтай асуудлуудаа даатгаад, үйлчилгээг нь аваад явах хувилбар ч байна.

-Дата бааз руу халдсан хакерчдыг олж илрүүлэх ажил ямархуу байдаг юм бэ. Тэдэнд тооцох хариуцлага юу байна. Дэлхийн жишгээс сонирхуулахгүй юу?

-Энэ төрлийн гэмт хэргийг илрүүлэхэд төвөгтэй. Бүх ул мөр, IP хаягаа нуудаг. Улс үндэстэн дамнаж байрлалаа сольдог зэрэг амаргүй байдаг. Цахим гэмт хэрэгт өртсөн гэж бүртгүүлсэн хүмүүсийн цаана бүртгүүлээгүй нь түүнээсээ их гэж үздэг. Учир нь хувийн мэдээллээ алдсан, эмзэг мэдээллээр барьцаалуулсан хүмүүс хууль шүүхийн байгууллагад хандахгүй байх нь түгээмэл. Хариуцлагын тухайд Монгол Улс Эрүүгийн хуульд тодорхой зүйл ангиудыг зүйлчилж оруулсан. Зарим улс орнууд цахим орчинд зориулсан тусгай хуулиудыг мөрдөж эхэлсэн. Жишээлбэл, Англи улсад “Online Safety Act” гэж хуулийг энэ оны нэгдүгээр сараас мөрдөж байна. Манайд ч ийм төрлийн хуулиудыг боловсронгуй болгох хэрэгцээ шаардлага бий. Учир нь дижитал нийгэм гэдэг нь бодит нийгэмтэй зэрэгцээ параллель нийгэм болсон учраас бодит нийгэмд хэрэглэж байгаа эрх зүйг системээр нь дижитал нийгэмд нутагшуулах ёстой гэх хандлага зарим судлаачдаас гарах болсон.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Categories
мэдээ цаг-үе

ЗУРХАЙ: Өнөөдөр туулай өдөр DNN.mn

2024.11.23 / Бямба гариг

ӨВЛИЙН ТЭРГҮҮН ХӨХӨГЧИН ГАХАЙ САРЫН
ДОЛООН УЛААН ЦАГААГЧИН ТУУЛАЙ ӨДӨР

Үс засуулвал: Эд эдлэл идээ ундаа олдоно
Наран ургах, шингэх: 08.10-17.07
Барилдлага: Түлэх

Шүтэн барилдлага: Нэр өнгө

Суудал: Хий

Аргын тооллын 11 сарын 23, Санчир гараг. Билгийн тооллын 23, Их морь одтой, цагаагчин туулай өдөр. Өдрийн наран мандах, жаргах цаг нь 8:10-17:07. Тухайн өдөр хонь жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба гахай, хулгана жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр гэмтнийг шийтгэх, гарагийг тахих, мал аж ахуйн үйл, удирдлагын суудалд суух, хийморийн дарцаг хатгахад сайн. Газар хагалах, ус булгийн эх малтах, улаа гаргах, хиншүү хярвас гаргах, уул овоо тахихад муу. Өдрийн сайн цаг нь хулгана, бар, туулай, морь, хонь, тахиа болой. Хол газар яваар одогсод урагш мөрөө гаргавал зохистой. Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулбал эд, эдлэл, идээ, ундаа олно.

 

Categories
мэдээ цаг-үе

ЦАГ АГААР: Улаанбаатарт өдөртөө 1 хэм хүйтэн байна DNN.mn

Хур тунадас: Нийт нутгаар багавтар үүлтэй, цас орохгүй.

Салхи: Баруун аймгуудын нутгаар баруун өмнөөс, бусад нутгаар баруун хойноос секундэд 5-10 метр. Нутгийн зүүн хэсгээр зарим үед секундэд 13-15 метр хүрч ширүүснэ.

Агаарын температур: Шөнөдөө Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчмоор -26…-31 градус, Дархадын хотгор, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар -21…-26 градус, Монгол-Алтай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Идэр, Тэс, Хараа, Ерөө, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн голын хөндийгөөр -16…-21 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр -3…-8 градус, бусад нутгаар -10…-15 градус хүйтэн, өдөртөө Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчмоор -11…-16 градус, Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Идэр, Тэс голын хөндийгөөр -3…-8 градус хүйтэн, говийн бүс нутгаар +4…+9 градус, бусад нутгаар -2…+3 градус дулаан байна.

УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Их төлөв цэлмэг. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр. Шөнөдөө Яармаг-Сонгины орчмоор -17…-19 градус, бусад хэсгээр -10…-12 градус хүйтэн, өдөртөө +1…+3 градус дулаан байна.

БАГАНУУР ОРЧМООР: Их төлөв цэлмэг. Салхи баруун хойноос секундэд 6-11 метр. Шөнөдөө -16…-18 градус хүйтэн, өдөртөө 0 градус орчим байна.

ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Их төлөв цэлмэг. Салхи баруун хойноос секундэд 4-9 метр. Шөнөдөө -16…-18 градус хүйтэн, өдөртөө 0 градус орчим байна.

 

 

 

 

Categories
арын-нүүр баннер их-уншсан нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл томилолт туслах-ангилал улс-төр эрэн-сурвалжлах ярилцлага

“Хууль тогтоомжийн тухай хууль: хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ ба харьцуулсан судалгаа” сэдэвт хэлэлцүүлэг боллоо DNN.mn

Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгээс өнөөдөр (2024.11.22) “Хууль тогтоомжийн тухай хууль: хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ ба харьцуулсан судалгаа” сэдэвт хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Улсын Их Хурлын даргын Хууль зүйн бодлогын зөвлөх, Ажлын дэд хэсгийн гишүүн Н.Отгончимэг хэлэлцүүлгийг нээж үг хэлсэн.

Тэрбээр Улсын Их Хурлын даргын 2024 оны 74 дүгээр захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсэгт Улсын Их Хурлын Тамгын газрын зөвлөхүүд, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын хуульчид, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны болон бусад яамдын хуулийн мэргэжилтнүүд, Монголын хуульчдын холбоо болон бусад мэргэжлийн байгууллагын хуульчид ажиллаж байгааг тодотгосон.

Ажлын дэд хэсгийн гишүүд эхний ээлжинд Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ шаардлага бий эсэхийг судлан, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай бол ямар агуулгаар өөрчлөлтийг хийх талаар судалгаа хийн, үзэл баримтлалыг боловсруулахаар ажиллаж байгааг мэдээлсэн юм.

Энэ өдрийн хэлэлцүүлгээр шүүгч, судлаач Т.Мөнх-Эрдэнээр ахлуулсан баг Хууль тогтоомжийн хууль ба бусад улс орнуудын нийтлэг чиг хандлага, сайн туршлагын талаарх харьцуулсан судалгаагаа танилцуулж, Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн зарим зүйл, хэсэг, заалтын хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээний талаар судлаач Т.Золбоо танилцуулга хийсэн.

Мөн Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Хуулийн газрын Хууль зүйн дүн шинжилгээний хэлтсийн ахлах зөвлөх Г.Агар-Эрдэнэ Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар мэдээлэл танилцуулж, хэлэлцүүлэгт оролцогчид асуулт асууж, мэдээлэл солилцлоо хэмээн Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээллээ.

Categories
энтертаймент-ертөнц

“Х ТҮЦ” продакшн “Show time-2024” тоглолтоо дахин тоглоно DNN.mn

Монголын хошин урлагийн ууган продакшнуудын нэг, 30 жилийн түүхт “Х-ТҮЦ” продакшн “Show time-2024” тоглолтоо дахин долоон удаа тайзнаа тоглохоор боллоо.

Тодруулбал, энэ оны гуравдугаар сард тайзнаа тавьсан энэхүү тоглолтоо арваннэгдүгээр сарын 26-наас арванхоёрдугаар сарын 1-нийг дуустал Монголын Үйлдвэрчний эвлэлийн соёлын төв ордонд 19:00 цагаас тоглох байна.

Categories
бөхийн-удам-судар нийгэм цаг-үе

Дарь-Эх, Ганц худгийн ам орчимд 150 метр урттай үерийн хамгаалалтын сувгийг бүрэн засварлаж дууслаа DNN.mn

Баянзүрх дүүргийн 21, 27 дугаар хороо, Дарь-Эх, Ганц худгийн ам орчимд өнгөрсөн зун эвдэрсэн 150 метр урттай үерийн хамгаалалтын сувгийн засвар, нөхөн сэргээлтийн ажил дууссан. Үерийн хамгаалалтын далангийн бетон цутгалтын ажлыг ирэх оны хавар эхлүүлнэ. Энэ талаар ГУББГ-ын Ерөнхий инженер С.Батсайханаас тодрууллаа.

Тэрбээр “Ганц худгийн ам орчимд нийт 80 мянган метр куб газар шорооны ажлыг арваннэгдүгээр сард багтаан хийж дуусгана. Үргэлжлүүлэн гурван шаталсан ус хуримтлуулах сан, 150 метр үерийн хамгаалалтын даланг хавтанжуулах, боомтын барилгыг сэргээн засварлах ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн. Энэ хүрээнд эхний ээлжид өнгөрсөн зуны борооноор эвдэрсэн 150 метр урттай үерийн хамгаалалтын сувгийг бүрэн сэргээн засварлаж дууссан. Мөн 11 тусгай зориулалтын машин механизм, 20 гаруй инженер, техникийн ажилчдын бүрэлдэхүүнтэйгээр ус хуримтлуулах сангийн байршлын талбайг гаргаж авах газар шорооны ажлыг арваннэгдүгээр сард багтаан хийхээр эрчимтэй ажиллаж байна. Инженерийн хийцлэлтэй барилгуудыг барих ажлыг ирэх оны хавар эхлүүлнэ” гэв.

Ташрамд, Улаанбаатар хотод орсон усархаг борооны улмаас 2023 оны зун Дарь-Эх, Ганц худгийн ам орчимд үер бууж, дөрвөн хүний амь эрсдэж, айл өрхүүдийн хашаа, байшин, автомашин үерт автаж их хэмжээний хохирол учруулж байсан. Мөн 2018, 2021, 2022 онд ч Дарь-Эхийн үерийн улмаас хохирол үүсэж, Ганц худгийн урссан замыг дахин барьсан ч тохиолдол байдаг. Тиймээс ГУББГ-аас тухайн хэсгийн үерийн байгууламжийг сэргээн засварлах, дээд хэсэгт шаталсан байдлаар гурван ус хуримтлуулах сан үүсгэхээр зураг төслийг боловсруулсан юм.

Categories
америкийн-монголчууд амьдралын-өнгө ардын-цолтон арслан булангууд видео-мэдээ жинлүүр загас зурхай ихэр матар мэдээ мэлхий нийтлэл нийтлэл нийтлэлийн-баннер нум нэг-ангийнхан онцлох-нийтлэлийн-баннер охин өд-бэх сав-шимийн-ертөнц спорт сурталчилгаа танайд-өнжье удам-судар үхэр хилэнц хонь хумх энгийн-нийтлэлийн-баннер эх-орон-сумаас-эхэлнэ

Монголын шигшээ баг ням гаригт БНХАУ-ын шигшээтэй тоглоно DNN.mn

Монгол Улсын сагсан бөмбөгийн шигшээ баг “FIBA Asia Cup 2025 Qualifiers” тэмцээний хэсгийн тоглолтоо өчигдөр арваннэгдүгээр сарын 21-нд Японы шигшээ багийн эсрэг хийж, 75:93 харьцаатай ялагдал хүлээсэн. Тэгвэл тэдний дараагийн тоглолт Улаанбаатар хотод “UG Arena”-д болно. Тэд энэ сарын 24-нд буюу ням гарагт БНХАУ-ын шигшээ багтай тоглох юм.

Categories
америкийн-монголчууд амьдралын-өнгө ардын-цолтон арслан арын-нүүр баннер булангууд видео-мэдээ жинлүүр загас зурхай их-уншсан ихэр матар мэдээ мэлхий нийтлэл нийтлэл нум нүүр-хуудасны-баннер-1 онцлох-нийтлэл охин өд-бэх сав-шимийн-ертөнц танайд-өнжье томилолт туслах-ангилал удам-судар улс-төр үхэр хилэнц хонь хумх эрэн-сурвалжлах эх-орон-сумаас-эхэлнэ ярилцлага

ХЗБХ: Монгол Улсын 2025 оны төсөв, холбогдох хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авахыг дэмжив DNN.mn

Улсын Их Хурлын Хууль зүйн байнгын хорооны өнөөдрийн (2024.11.22) хуралдаан 13 цаг 17 минутад гишүүдийн 59.1 хувийн ирцтэйгээр эхэлж, хоёр асуудал хэлэлцэв.

Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг эхлээд хэлэлцсэн бөгөөд энэ талаар Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Г.Занданшатар танилцууллаа.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 8 дахь хэсгийг үндэслэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь хориг тавьсан гэв.

Гадаад зах зээлийн төлөв байдал, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзлийг харгалзан, гадаад валютын улсын нөөц, төсвийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, өрийг бууруулах зэрэг суурь зарчмуудыг анхаарч мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого хэрэгжүүлж алдагдалгүй төсөв батлах нь зүйтэй гэжээ. Олон улсын геополитик, гео-стратегийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж, гадаад эдийн засгийн төлөв байдал урьдчилан таамаглах боломжгүйгээр хувьсан өөрчлөгдөж, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнэ ханш өндөр хэлбэлзэлтэй байгааг дурдсан. Энэхүү эгзэгтэй цаг үед мөчлөг сөрсөн эдийн засгийн бодлого хэрэгжүүлж, үр ашигтай, хэмнэлттэй, алдагдалгүй, хөгжилд хөтөлсөн төсөв төлөвлөж, батлах нь нийт иргэн, улсын ашиг сонирхолд бүрэн нийцнэ хэмээн тэрбээр танилцуулав. Энэ нь эдийн засгийн болзошгүй хүндрэл, бэрхшээлийг хохирол багатай даван туулах нөөц боломж, хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, үнэ, ханшийн өсөлтийг хязгаарлах, эдийн засгийн тогтвортой байдал, ард иргэд, аж ахуйн нэгж, татвар төлөгчдийн хэвийн үйл ажиллагааг хангах баталгаа болно гэж үзсэн гэлээ.

Эдийн засгийн тогтвортой байдал, өсөлтийг хангах нь хөгжлийн бодлого, тэргүүлэх зорилт, төсөл, хөтөлбөрүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж, улсын аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, ард иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах үндэс суурь болохыг ямагт санах учиртай хэмээгээд “Монгол Улсын Их Хурал 2025 оны улсын төсвийг хэлэлцэн батлахдаа Төсвийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6 4.1-д заасан “төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж, зарцуулах”, мөн хуулийн 6.5.1-д заасан “төсөв хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагааг нийтэд нээлттэй байлгаж, төсвийн төлөвлөгөө, гүйцэтгэл, тайлагналын талаар тогтоосон хугацаанд нийтэд ойлгомжтой, хүртээмжтэй байдлаар мэдээлэх”, мөн Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1.2-д заасан “төсвийн бодлого, стратегийн зорилт нь макро эдийн засгийн болон татварын тогтвортой орчныг бүрдүүлэх, инфляцийг хязгаарлахад чиглэсэн байх”, 5.1.6-д заасан “төсвийн хөрөнгийн хуваарилалт, байршуулалт, хэрэглээ нь эдийн засгийн үр ашигтай, нийгмийн ач холбогдолтой байх” гэсэн заалтуудыг бүрэн хангаагүй бөгөөд энэ байдал нь хууль дээдлэх Үндсэн хуулийн зарчимд нийцэхгүй байна” гэжээ. Үүний зэрэгцээ Улсын Их Хурлаар саяхан баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-т тусгагдсан “Төсвийн урсгал зардлын тэлэлтийг хязгаарлаж, төсвийн алдагдал, Засгийн газрын өрийн тусгай шаардлагыг хангана” гэсэн зорилтоо бодитой хэрэгжүүлж ажиллахыг Ерөнхийлөгч сануулжээ.

Мөн ард иргэд, баялаг бүтээгч, татвар төлөгчид болон мэргэжлийн байгууллагуудын зүгээс төсвийн сахилга батыг чангатгах, үр ашигтай, хэмнэлттэй байх зарчимд нийцүүлэн төсвийн зардлыг бууруулах, чиг үүргийн давхардлыг арилгах, улс төрийн нам, эвслүүд сонгуулийн амлалтаа биелүүлэх зэрэг санал, шүүмжийг илэрхийлж байгаа нь зүй ёсны шаардлага хэмээн үзсэн байна.

Түүнчлэн Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль тогтоомжууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн “… хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.” гэсэн заалтыг зөрчих нөхцөлийг бий болгосон байна. Улсын Их Хурал 2024 оны 11 дүгээр сарын 08-ны өдөр Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль баталсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай 41 дүгээр тогтоолыг баталсан. Энэхүү тогтоолоор Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль нь Төсвийн болон Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан зарчмуудыг бүрэн хангаагүй, төрийн мөнгөний бодлоготой нийцээгүй, төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж чадаагүй болохоо хүлээн зөвшөөрч, батлагдсан төсвийг тодотгож, дахин засаж сайжруулах шаардлагатай гэсэн агуулгыг илэрхийлсэн байна. Мөн Монгол Улсын Төсвийн тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.1 дэх хэсэгт “Засгийн газар дараах тохиолдолд тухайн жилийн төсвийн тодотголын төслийг боловсруулж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлнэ” гэж заасан.

Гэтэл Монгол Улсын 2025 оны Төсвийн тухай хууль хүчин төгөлдөр болж, дагаж мөрдөж эхлээгүй, Төсвийн тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.1-д заасан тохиолдол үүсээгүй байхад Улсын Их Хурал төсөвт тодотгол хийхээр тогтоол баталж, чиглэл болгож байгаа нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн “. . . хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” хэмээх заалтыг зөрчих нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэдгийг Г.Занданшатар танилцууллаа.

Танилцуулгатай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Дав.Цогтбаатар хоригт дурдсан “мөчлөг сөрсөн төсвийн бодлого” хэмээх агуулгын талаар тодруулж хариулт авсан бол Ц.Сандаг-Очир гишүүн Ерөнхийлөгч хориг тавьсан шалтгаан нь төсвийн алдагдлыг бууруулах уу, эсхүл алдагдалгүй байх уу гэдгийг лавлав. Ерөнхийлөгч Монгол Улсын 2025 оны төсвийг алдагдалгүй төсөв батлах нь зүйтэй хэмээн үзсэн болохыг Г.Занданшатар дарга тодотгоод, холбогдох тайлбарыг хэлсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, Б.Заяабал, Д.Ганбат нар Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авах нь зүйтэй гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн бол П.Сайнзориг гишүүн улсын төсвийг дагаад засаг, захиргааны нэгжүүд дагалдан төсвөө батлахаар хүлээж байгааг дурдав. Улсын төсөвтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хориг тавьж байгаа нь анхны тохиолдол биш гэдгийг тэрбээр дурдаад Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолын төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий ажлын хэсгийг хангалтгүй ажилласан хэмээн үзэж буйгаа илэрхийлсэн. Дараа нь хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийлсний дараа санал хураалт явуулахад хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хууль, хамт өргөн мэдүүлсэн болон холбогдуулан боловсруулж баталсан хууль тогтоомжид бүхэлд нь тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авахыг дэмжив. Иймд энэ талаарх санал, дүгнэлтээ чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танилцуулахаар боллоо.

Дараа нь Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцэв. Төслийн талаар Байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар танилцуулж, гишүүд холбогдуулан асуулт асууж, үг хэлэх шаардлагагүй хэмээн үзсэн юм. Иймд санал хураалт явуулахад гишүүдийн олонх дэмжин баталлаа. Ингэснээр Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний албан тушаалд нэр дэвшигчийн томилгооны сонсголын товыг өөрчилж, 2024 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр зохион байгуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлийн газраас мэдээлэв.