Category: нийгэм

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комисс (ХЭҮК)-ын гишүүн Б.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Монгол Улсад хүнлэг бус, хэрцгий хандах, эрүүдэн шүүлтийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Манай улсад эрүүдэн шүүлтийн нөхцөл байдал төдийлөн сайн биш байна. Өөрөөр хэлбэл, эрүүдэн шүүлт гарсаар байна. Үүнийг хууль, хяналтын байгууллагууд шалгаж, шүүхээр шийдэж байна. Жилд дунджаар эрүү шүүлттэй холбоотой 100 орчим гомдол мэдээлэл бүртгэгдэж, шалгагддаг. Үүнээс хоёр гомдол нь шүүхээр шийдвэрлэгдсэн тохиолдол бий. ХЭҮК эрүүдэн шүүлттэй холбоотой асуудлыг байнга анхаарлын төвдөө байлгаж, шүүхээр ямар хэргүүд шийдвэрлэгддэгийг тусгайлан судалж, тогтолцооны хувьд дүн шинжилгээ хийсэн. 2016-2023 оны хооронд шүүхээр энэ төрлийн 14 гэмт хэрэг шийдвэрлэгдсэн байна. Эдгээр хэргүүдийг гурван шатны шүүхээр хэлэлцсэний үндсэн дээр хэрэг маргаан нь эцэслэгдсэн. Хэрэгт холбогдсон хүмүүс хууль зүйн өндөр мэдлэгтэй төрийн алба хаагч нар байдаг учраас эрүү шүүлтийн хэрэг, маргаан удаан шалгагддаг. Нөгөөтэйгүүр хохирогчид нь дандаа эмзэг, ямар нэгэн байдлаар гэмт хэрэгт холбогдсон, сэрдэгдсэн, эсвэл огт гэмт хэрэг үйлдээгүй хүн байх тохиолдол ч бий.

-Та эрүүдэн шүүлттэй холбоотой хоёр тохиолдол шүүхээр шийдвэрлэгдсэн гэж ярилаа. Эрүүдэн шүүлтийг илрүүлэхэд ямар хүчин зүйлүүд саад болж байна вэ?

-Зарим гомдол, мэдээлэл үндэслэлгүй, тийм үйл явдал огт болоогүй учраас хэрэгсдэггүй. Дийлэнх нь эрүүдэн шүүлт мөн гэж нотлогддоггүй учраас л хэрэгсэхгүй болдог. Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийг мөрдөн шалгах тогтолцоо яаж ажиллах, нотлох баримтыг хэр цуглуулах, үүрэг хүлээсэн байгууллагуудын камерын хяналт, иргэд өөрсдийгөө хамгаалах, өмгөөлөгч авах боломж нөхцөлийг бүрдүүлснээр нотлоход нэмэр болно.

-Эрүү шүүлт ямар шинж байдлаар, хаана үйлдэгдэж байна вэ?

-Хүний эрх чөлөөнд халдах, зодох, хууль бусаар мөрдөн мөшгөх гэх мэт бие махбодод халдсан эрүү шүүлтийн хэлбэр байна. Тухайлбал, бидний хийсэн дүн шинжилгээнээс харахад эрүү шүүлтийн улмаас нэг хэрэг дээр хүнд гэмтэл, гурван хэрэг дээр хүндэвтэр гэмтэл, зургаан хэрэг дээр хөнгөн гэмтэл учирсан. Эрх чөлөөнд нь халдаж, зодсон боловч гэмтлийн зэрэг гараагүй долоон тохиолдол байна. Сүүлийн үеийн нэг хандлага бол бие махбодод халдахаас илүүтэйгээр сэтгэл санааг нь шаналган зовоох хэлбэрээр үйлдэгдэж байна. Энэ нь дарамтлах, хорих, мөрдөн мөшгөх, гэр бүлд нь дарамт учруулах, өөр хэргийг нь илчилнэ гэж сүрдүүлэх гэх мэт янз бүрийн хэлбэрээр илэрч байна.

-Өөрөөр хэлбэл, эрүүдэн шүүлт бие махбодын шинжтэй байдгаас гадна хүний сэтгэл зүйд нөлөө үзүүлж, албадах шинжтэй болсон гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Иймд энэ төрлийн эрүү шүүлтийг нотлох, мөрдөн шалгахад хүндрэл үүсч байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэгдэж байгаа газруудыг авч үзвэл цагдаагийн газар, хэлтсүүд, гудамж, талбай, олон нийтийн газар, гэмт хэрэгтний байгаа газар байх нь түгээмэл байна. Хорих анги, цагдан хорих төвд үйлдэгдсэн хоёр тохиолдол байгаа нь илүү ноцтой. Яагаад гэвэл нэгдүгээрт, харуул хамгаалалттай, иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах объект дотор үйлдэгдэж байна. Хоёрдугаарт, энэ газар луу хүссэн болгон нь нэвтрэн орж, эрүүдэн шүүх ажиллагаа явуулах боломжгүй. Энэ хэрэг дээр олон байгууллага нэгдсэн, прокурорын хяналт алдагдсан, нууц мөрдөн шалгах ажиллагаа болон гүйцэтгэх ажил явагдсан учраас цаашид цагдан хорих байруудад гүйцэтгэх ажил явуулах хүрээ хязгаарыг боловсронгуй болгох шаардлагатай. Ингэснээр хүний эрхийн зөрчил арилах, эрүүдэн шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой гэж үзэж байна.

-Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэрэгт ихэвчлэн ямар хүмүүс холбогдож байна вэ?

-Эрүүдэн шүүлт тулгасан хэргээр хариуцлага хүлээсэн албан тушаалтнуудын дунд цагдаагийн байгууллагын хамгийн олон хүн буюу 21 алба хаагч байна. Үүнээс гадна тагнуулын байгууллага, Авлигатай тэмцэх газар, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага, прокурор гэсэн байгууллагуудын алба хаагчид хариуцлага хүлээсэн.

-Хохирогчийн асуудал мэдээж яригдана. Хохирлыг хэрхэн барагдуулж байгаа талаар ярихгүй юу?

-Хохирогчид нэг талаараа гэмт хэрэгт холбогдсон, сэрдэгдсэн хүн байдаг учраас гэмт хэрэг үйлдсэн хүн гэдэг утгаар дэмжлэг үзүүлэх хандлага сул байдаг. Эрүү шүүлтийн хохирогчийн бие махбодын болон сэтгэл санааны шаналал зовуурийг тэр хүнээс өөр хэн ч мэдэхгүй, тэр хүн л бүх зовлон бэрхшээлийг давж туулсан даван туулагч байдаг. Нийт 14 гэмт хэрэгт 15 хүн хохирсон байна. Хохирогчдын 13 нь эрэгтэй, хоёр нь эмэгтэй хүн бол хоёр эмэгтэй хохирогчийн нэг нь хүүхэд. Хохирогч нарт хуульд заасны дагуу нөхөн олговор олгодог. Тэдэнд шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрх бий. Гэсэн хэдий ч эрүүдэн шүүгдэж хохирсныхоо дараа эрүүдэн шүүгдсэн гэдгээ батлах нотлох баримтуудыг олохын тулд дахиад хууль хяналтын байгууллагуудын олон шаталсан, хүнд системтэй нүүр тулах хэрэгтэй болдог. Үүний улмаас хохирогчид хохирлоо барагдуулж чадахгүй, сэтгэл санааны шаналал зовуурьт орж, сэтгэлээр унаж байгаа тохиолдлууд байна. Цаашдаа хохирогчийг хамгаалах, хохирогчид нөхөн төлбөр олгох хууль эрх зүйн орчныг шийдвэрлэх ёстой. Энэ хүмүүст нөхөн төлбөр олгох асуудлыг тэдгээрийн гэр бүлийн гишүүдтэй хамт шийдвэрлэх хэрэгцээ шаардлага үүссэнийг ХЭҮК-т ирсэн гомдол мэдээллээс харж болно.

-Цагдан хорих байгууллага дахь эрүү шүүлтийг илрүүлэхэд камер маш чухал. Камержуулалтын талаар танай комиссоос хийсэн ажиглалт, судалгаа байдаг уу?

-Манай байгууллага хорих ангиудад үзлэг шалгалтыг тогтмол хийдэг. Тэнд камерын хяналт харьцангуй сайн байна. Хорих ангиуд огт камергүй, харанхуй өрөө тасалгаатай, хүнийг эрүүдэн шүүхэд зориулсан булан тохой байдаг гэсэн явган ярианууд ХЭҮК-ын хяналт шалгалтын үр дүнгээр болон ял эдэлж байгаа иргэдтэй хийсэн ярилцлагаар худлаа болох нь тогтоогдсон. Хоригдол байгаа өрөө бүхэн 100 хувь камержсан. Нийтийн эзэмшлийн бие засах газраас бусад өдөр тутмын ажил хөдөлмөр эрхэлдэг хэсгүүд бүрэн камертай болсон. Өөрөөр хэлбэл, хүнийг эрүүдэн шүүж, хүнтэй хүнлэг бус харьцаж болзошгүй бүх газрыг зохих хэмжээгээр камертай болгосон. Гэсэн хэдий ч булан тохой, ил задгай газрыг бүрэн камержуулж хараахан амжаагүй байна. Тиймээс камерын хяналтыг илүү өргөжүүлэх, камерын чанарын шаардлагыг хангах, бичлэг хадгалах хугацааг урт болгох тал дээр анхаарч, төсөв санхүүг нь шийдэх шаардлагатай. Мөн хорих ангийн алба хаагч нарт энгэрийн камер нэвтрүүлсэн. Хоригдож байгаа иргэдтэй харьцахад энгэрийн камер байнга ажиллаж байх бөгөөд дараа нь асуудал гарахад энгэрийн камерын тусламжтайгаар юу болсныг мэдэх боломжтой болсон. Камерын бичлэг хоригдогсдын эрхийг хамгаалахад, мөн алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хангахад чухал нөлөөтэй байдаг. Тиймээс ХЭҮК-ын зүгээс хорих байруудад “Камерын системийг бүрэн нэвтрүүл” гэсэн шаардлага тавьж, үүнийг үе шаттайгаар шийдэж байгаа. Бүх хорих ангийн камерыг Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын төв дээр хянаж байдаг учраас тус байгууллагын удирдлагууд дурын хорих ангийнхаа нөхцөл байдлыг хянах боломжтой.

-Эрүүдэн шүүлт тулгаж, хүнлэг бус харьцсан хүнд ямар хариуцлага хүлээлгэх хуулийн зохицуулалттай байдаг вэ?

-Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлд зааснаар эрүүдэн шүүлт тулгах гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд таван жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэх, 5.400.000-27.000.000 төгрөгөөр торгох, зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ. Хүндэвтэр болон хөнгөн гэмтэл учруулсан бол зохих хэмжээнд хүндрүүлж хорих, хүнд гэмтэл учруулсан бол 12 жил хүртэлх хугацаагаар хорих, эрүүдэн шүүлтийн улмаас хүний амь нас хохирсон бол бүх насаар нь хорих ялаар шийтгэхээр хуульд заасан.

-Эрүүдэн шүүлт нийгэмд байсаар байгаагийн цаад учир шалтгаан, уг үндэс юу вэ?

-Үүнд хэд хэдэн шалтгаан, нөхцөл байна. Нэгдүгээрт, мөрдөн шалгах ажиллагааны тогтсон практик, хандлага бага багаар өөрчлөгдөж байна. Гэхдээ хадгалагдаад л байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс мэдүүлэг, ярилцлагад суурилсан гэмт хэргийг өөрөөр нь нотлуулах гэсэн хандлагаар маш олон жил явж ирсэн. Энэ хандлага 1992 онд батлагдсан Монгол Улсын Үндсэн хууль, сүүлд батлагдсан хэд хэдэн Эрүүгийн хууль хянан шийдвэрлэх тухай хуультай холбоотойгоор үзэл баримтлал, хууль эрх зүйн орчны хувьд өөрчлөгдсөн. Гэтэл энэ хуулийг хэрэгжүүлэх явцад алба хаагчдын мэдлэг, хандлагатай холбоотой асуудал үүсч байна. Нөгөө талаас алба хаагчдын ажлын ачаалал их байна.

-“Төсөв санхүү, ажиллах орчин нөхцөл муу байна гээд хүний эрхийг зөрчиж болохгүй” гэсэн шаардлага тавьдаг юм байна. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Тийм. УИХ, Засгийн газар, яамнаас бодлогын түвшинд мөрдөн шалгах ажиллагааны орчин нөхцөлийг сайжруулах, хэргийг аль болох богино хугацаанд шалгаж, шийддэг болох, иргэдийн эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад эрхээ яаж хамгаалах талаар мэдлэг, ойлголтыг нэмэгдүүлэх гэх мэт олон хүчин зүйл нийлснээр хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад үүсдэг хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх боломжтой.

-Дэлхийн бүх улс оронд эрүү шүүлт тодорхой хэмжээгээр байдаг. Монгол Улс энэ чиглэлээр ямар түвшинд байгаа бол?

-Хүний эрхийн мэдлэг, хандлага, мөрдөн шалгах ажиллагааны арга барил, тухайн улс орны хөгжлөөс хамаараад эрүүдэн шүүлтэд хандах хандлага улс орон бүхэнд өөр байдаг. Хүнд хэлбэрийн улс орнууд ч байна. Бидний хүний эрхийн зөрчил гэж харахааргүй үйлдлийг ч эрүүдэн шүүлт гэж үздэг улс орон ч байна. Монгол Улсад бүртгэгдсэн эрүүдэн шүүлтийн тоон үзүүлэлт харьцангуй гайгүй. Тийм ч доройтсон зүйл байхгүй. Гэхдээ НҮБ-ын Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хороо, дэд хороодоос эрүүдэн шүүх үйл ажиллагаа явагдах эрсдэл танай улсад байна гэсэн зөвлөмжийг удаа дараа өгсөн. Удахгүй Женев дэхь Эрүү шүүлтийн хороон дээр манай улсын талаар авч хэлэлцэнэ. Энэ хэлэлцүүлгийн дараа Монгол Улсын Засгийн газарт зөвлөмж ирэх байх гэж бодож байна. Сонирхуулахад, арваннэгдүгээр сарын 20-нд УИХ-ын нэр бүхий гишүүдийн санаачилгаар “Монгол Улс дахь эрүүдэн шүүлт, хүнлэг бус харьцаанаас ангид байх эрхийн хэрэгжилт” гэсэн парламентын нээлттэй хяналтын сонсгол болно. Энэ сонсгол дээр эрүүдэн шүүлт ямар түвшинд байгааг ярилцаад өнгөрөхгүй. Хохирогчийг хамгаалах, хууль сахиулах, хүчний байгууллагуудынхаа ажиллах орчин нөхцөлийг сайжруулах, алба хаагчдын дунд сургалт явуулж, хүний эрхийн зөрчлийг таньж, мэдүүлэх чиглэлээр шийдвэрүүд гарна гэж бодож байна. Мөн эрүүдэн шүүлтийн хохирогчтой холбоотой хэд хэдэн тохиолдлыг УИХ бүрэн эрхийнхээ хүрээнд авч үзэж, тодорхой шийдвэр гаргаж, хохирогчдын зөрчигдсөн эрхийг сэргээх чиглэлээр арга хэмжээ аваасай гэж хүсч байна.

-Эрүү шүүлтийг таслан зогсооход хувь нэмрээ оруулж чадах хүмүүс болон төрийн болон төрийн бус байгууллагуудад хандаж юу хэлэх вэ?

-Эрүүдэн шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсооход төрийн бүх байгууллага үүрэг хүлээсэн байдаг. Энэ байгууллагууд хуулийн хэрэгжилтээ маш сайн хангах ёстой, хүний эрхийн мэдлэг, хандлагаа дээшлүүлэх, гарсан зөрчил дутагдлыг анхааралтай хэлэлцэж, дахин энэ төрлийн зөрчил гаргахгүй байхад анхаарч ажиллах ёстой. Үүний хажуугаар ажил явуулахад хүндрэлтэй, хүний эрхийг зөрчих нөхцөл байдал үүсч байгааг Засгийн газар, Хууль зүйн яам, УИХ-д бодитоор танилцуулах хэрэгтэй. Ингэснээр энэ асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд тал талаас нь ярилцдаг, бодлогын хувьд бодитой шийдвэр гаргадаг болж, урьдчилан сэргийлнэ гэж хэлэх байна.

Ө.АНХЗАЯА

 

Европын Холбооноос Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ина Марчюлёните өчигдөр (2024.10.30) “Өдрийн сонин”-ы редакцид зочиллоо. Энэ үеэр түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

---

-Европын холбоог төлөөлж буй хүний хувьд хамгийн түрүүнд ажлаа юунаас эхлүүлэхээр төлөвлөв?

-Европын холбооны Элчин сайд нар солигддог боловч бодлого, хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагаа маань тогтвортой үргэлжилж байна. Монгол дахь бидний үйл ажиллагааны хоёр гол чиглэл бий. Нэгд, ногоон тогтвортой хөгжил, хоёрт сайн засаглал ардчилал. Сайн засаглал, ардчиллыг дэмжих нь бидний хувьд маш чухал үйл ажиллагаануудын маань нэг. Энэ хүрээнд би энд байх хугацаандаа аль болох хэвлэлийн эрх чөлөөг сайжруулах тал дээр хамтран ажиллах, сэтгүүлчидтэй уулзах, санал солилцох, олон улсын хэмжээнд буураад байгаа хэвлэлийн эрх чөлөөний индексийг өсгөх тал дээр хамтран ажиллах сонирхолтой байна. Ардчилсан нийгэмд хэвлэлийн эрх чөлөө маш чухал. Мэдээжийн хэрэг бидний бас нэг гол чиглэл Монгол Улсыг ногоон буюу сэргээгдэх эрчим хүчний шилжилтийн чиглэлээр дэмжиж байна. Эрчим хүчний бие даасан байдал нь тусгаар улсын бас нэг том үзүүлэлт юм. Үүнээс гадна Улаанбаатар хотын хувьд агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг нэлээн олон талын ач холбогдолтой гэж бодож байна. Төсөв, төрийн санхүүгийн удирдлагыг сайжруулах чиглэлээр бид хамтран ажиллаж байна. Европын Холбооны Төсвийн дэмжлэгээр дамжуулж үр дүнд суурилсан төсөвлөлт, хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр нэлээн эрчимтэй ажиллаж байна.

-Ойн салбарт хамтын ажиллагаа нэлээн өргөжин тэлж байгаа нь сайшаалтай юм…

-Тийм ээ. Европын Холбоо Монгол Улс хоорондын Ойн түншлэл маань үр дүнтэй өргөжин тэлж байна.

Энэхүү түншлэл маань Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөртэй нэг зорилготой, үйл ажиллагаа нь эхлээд, хамтын ажиллагаа үргэлжилж байна. Мэдээжийн хэрэг бид төсөл, хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэхдээ Европын банкуудтай хамтран ажиллаж байна. Сүүлийн үед Европын хөрөнгө оруулалтын банкны үйл ажиллагаа нэлээн идэвхжиж, хамтарч ажиллаж байна. Ойн төслийн маань хоёр дахь шат “STREAM+” төсөл маань эхлээд байна. Энэ дээр зөвхөн ойгоос гадна бид мах, ноолуурын нэмүү өртгийн сүлжээг сайжруулах, байгаль орчинд ээлтэй мөн тогтвортой байдлаар хөгжүүлэр чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулна. Тун удахгүй Хөвсгөлд төслийнхөө нээлтийг хийх гэж байна. Үүнээс гадна Хэнтий, Сэлэнгэ аймгуудад хэрэгжих юм.

-Европын Холбоо дэлхий даяар залуучууд эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах тал дээр нэлээн анхаарал хандуулан ажилладаг. Монгол залуус руу чиглэсэн үйл ажиллагаануудын төлөвлөгөөнөөс дурдахгүй юу?

-Залуучууд, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах асуудал бүхий л төсөл, хөтөлбөр, үйл ажиллагаанд шингээд, хэрэгжүүлээд явдаг, анхаарч ажилладаг. Эдгээр нь бидний хамгийн том зорилтот бүлгүүдийн нэг юм. Залуучуудтай түлхүү ажиллахыг хүсч байна. Боловсролын боломжуудыг залуучуудад сурталчлах, тэтгэлэгт хөтөлбөрүүдийг танилцуулах, хүртээмжийг нэмэх, тэтгэлэг авагчдын тоог дээшлүүлэх хүсэл байна. Монгол Улсын хувьд хүн амынх нь дийлэнх хувийг залуучууд эзэлдэг. Маш залуу хүн амтай улс билээ. Бидний хэрэгжүүлдэг “Sounding board” буюу залуучуудын дуу хоолойг хүргэх хөтөлбөр байдаг. Үүгээр дамжуулж залуучуудын дуу хоолойг бодлогын түвшинд хүргэх ажиллагааг идэвхжүүлж ажиллах сонирхолтой байна. Түүнээс гадна боловсролоор дамжуулаад, жендерийн тэгш байдлыг хангах төслүүдийг эхлүүлэхээр ярьж байна. Энэ мэтчилэн олон салбарт 30 гаруй төсөл, хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Гэхдээ бид Засгийн Газар хоорондын байгууллага гэдэг утгаараа Засгийн Газрын дэвшүүлэн т авьсан тэргүүлэх чиглэлүүдийг дэмжихэд хамтын ажиллагаагаа түлхүү явуулж байна.

-Монгол Улс болон Европын холбоо хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 35 жилийн ой тохиож байна. Энэ ойн хүрээнд хийхээр төлөвлөсөн ямар ажил, төсөл хөтөлбөрүүд байна вэ гэдэг дараагийн асуулт минь байсан. Та бараг хариулчихлаа. Нэмж юу хэлэх вэ?

-Дунд хугацааны төлөвлөгөө буюу, 2027 он хүртэлх тэргүүлэх чиглэл, төсөл, хөтөлбөрүүдийнхээ талаар ерөнхийдөө ярьсан. Гэхдээ 35 жилийн ойн хүрээнд юу юу хийсэн бэ гэдэг талаар товчхон дурдъя гэж бодож байна. Бид тавдугаар сарыг аль болох Европын сар болгохоор хичээнгүйлэн ажиллаж байна. Тавдугаар сарын 9-нийг “Европын өдөр” гэж тэмдэглэдэг. Бээжин, Сөүлээс Монголыг хавсран суудаг 20 гишүүн орны маань Элчин сайдууд өнгөрсөн тавдугаар сард хүрэлцэн ирсэн. Энэ хүрээнд бид Сүхбаатарын талбайд Европын өдөрлөгөө зохион байгуулсан. “Европын кино өдрүүд”-ийг анх удаа хийлээ. Оюутнуудын дунд эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгууллаа. Үүнээс гадна арван жилийн болон их сургуулиуд дээр очиж, боловсролын боломжуудыг танилцуулах, Европын Холбоог танилцуулах зэрэг ажлууд хийсэн. Энэ үеэр мөн Европын худалдааны өдөрлөгийг зохион байгуулсан.

-Европын холбооноос Монгол Улсад өнгөрсөн 35 жилийн хугацаанд нийт хэчнээн төгрөгийн хандив тусламж олгоод байна вэ?

-35 жилийн хугацаан дахь хөрөнгө оруулалтын тооцоолол хийхэд хүндрэлтэй байсан. Европын Холбооны санхүүжилтийн маш олон төрлийн механизм байдаг, мөн ханшийн өөрчлөлт гэх мэтчилэн олон зүйлийг бодолцож тусгах хэрэгтэй.

Ойролцоогоор 1994 оноос хойш хэрэгжсэн төсөл 270 орчим сая евро гэсэн маш ерөнхий дүн гаргаж болох юм. Үүнээс сүүлийн 10 жилийн хугацаанд зөвхөн Монгол Улс, Европын Холбоо хоорондын хэлэлцээрийн хүрээнд санхүүжилтийн гэрээ байгуулаад, өнөөдрийг хүртэл олгосон буцалтгүй тусламжийн хэмжээ 92.5 сая евро байна.

Үүнд өнгөрсөн зуднаар манай олгосон 500 мянган еврогийн тусламж, бүсийн хэмжээнд хэмжээнд хэрэгжиж, санхүүжүүлж буй төсөл, мөн банкуудаар орж ирж байгаа төслүүдийн дүн энд ороогүй. Олгож буй тэтгэлэгт хөтөлбөрийнх мөн л ороогүй.

-Европын холбооноос Монгол Улс, ялангуяа залуучуудын боловсролд үнэтэй хувь нэмэр, хөрөнгө оруулалт хийж байгаад талархаж буйгаа илэрхийлье.

-Баярлалаа.

-Өнөөдөр бидэнд эрчим хүчний асуудал тулгамдаж байна. Үүнтэй холбоотойгоор Европын холбооноос Монгол Улсад сэргээгдэх эрчим хүчний дэд бүтцийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ямар нэгэн төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх болов уу?

-Өмнө дурдсанчлан, Монгол Улсын Засгийн Газраас дэвшүүлсэн тэргүүлэх чиглэлийн хүрээ, санал санаачилгын хүрээнд ажиллаж байна. Бидний хувьд аль болох дэмжих хүсэл сонирхолтой байна. Монгол Улсын хувьд сэргээгдэх эрчим хүчний маш өндөр нөөцтэйг бид сайн мэднэ. Гэхдээ “холимог” шийдвэрүүд гаргаж байгаа нь ажиглагдаж байна. Бид ямар ч байсан Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банктай хамтраад төслүүд эхлүүлээд явж байна. Чойр-Сайншанд цахилгаан дамжуулах шугамын төслийн гэрээ зурагдсан. Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банктай хамтраад бид дулааны станцуудыг сайжруулах төслийг хэрэгжүүлж байна. Би саяхан Эрчим хүчний сайдтай уулзаад, энэ талаар мэдээлэл авсан. Сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэхэд бүхий л талаар дэмжин ажиллахад бэлэн байгаагаа мөн дуулгасан.

-Таныг сэтгүүлч мэргэжилтэй гэж сонссон. Адил мэргэжилтэй хүний хувьд сонирхоход, Монголд хэвлэлийн эрх чөлөө ямар шатанд байна гэж дүгнэж байна вэ?

-Миний ойлгож байгаагаар, дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр Монгол Улс 2021 онд 68 дугаар байрт байсан бол 2024 онд 108 болж ухарсан үзүүлэлттэй байна. Шинэ УИХ-д зургаан сэтгүүлч гишүүн сонгогдсон гэсэн. Тэд нөхцөл байдлыг илүү сайжруулахад гол үүрэг гүйцэтгэж ажиллах байх хэмээн найдаж байна. Хэн ч төгс биш. Европын холбоо 27 гишүүн оронтой. Гишүүн орнууд маань өөр өөрийн гэсэн ажиллах хууль эрх зүйн орчинтой байдаг. Энэ чиглэл дээр бас л олон зүйлийг давж туулж гарч ирсэн бидний болон олон улсын туршлагыг судалъя гэвэл бид хуваалцахад бэлэн.

Хэвлэлийн эрх чөлөөг хангах тухай хуулийн орчныг судлах, сайжруулах, санал гаргах ажлын хэсгийг Ч.Лодойсамбуу гишүүн ахлаад, ажлаа эхлүүлсэн гэсэн. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдтай уулзахад эрх зүйн орчинд байгаа тодорхойгүй, асуудлуудыг т одорхой хэмжээнд шийдвэрлэхэд хүчин чармайлт гаргахаа хэлсэн. Тэгэхээр эерэг үр дүн гарах байх аа.

-Та томилогдож ирээд хоёр сар болжээ. Энэ хугацаанд Монголын нутгаар аялж, монголчуудын ахуй амьдралтай танилцаж амжив уу?

-Ирээд удаагүй байгаа болохоор миний хувьд хол явж амжаагүй байна. Хамгийн холдоо Хустайн байгалийн цогцолбор газарт очиж үзсэн. Тэнд хүмүүстэй уулзахаас илүүтэй ан амьтад харсан (инээв. сурв), их сонирхолтой байсан. Тун удахгүй Хөвсгөл рүү ажлын томилолтоор явах гэж байна. Нөгөө талаар Улаанбаатар хотод хоёр сарын хугацаанд их олон зүйл үзэж харлаа. Соёл урлагийн амьдрал нь буцалж байдаг хот юм. Улаанбаатарт нэлээн хэдэн тоглолт, жүжиг үзлээ. Жазз клубт очсон. Маш олон үзэсгэлэнгийн нээлтэд очсон гээд хоёр сар маш завгүй өнгөрлөө. Би өөрөө Литва улсаас ирсэн. Литвад сагсан бөмбөг маш алдартай, олон нийтийн дуртай спорт. Монголчууд ч энэ спортод маш их хайртай, дуртай юм байна. Одоо Дээд лиг эхэлсэн, очиж үзэхээр төлөвлөж байна. Бас Улаанбаатар кино фестивалийн хүрээнд найман кино үзээд амжсан, үүнээс хоёр нь монгол кино байсан.

-Монгол Улсад ирээд, монгол хүмүүсийн талаарх төсөөлөл тань зөрсөн үү. Ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?

-Анх ирээд монголчуудыг их нээлттэй, бас сониуч, аливаа юмыг олж мэдэх хүсэл эрмэлзэлтэй хүмүүс байна гэж бодсон. Гудамжинд таараад, таньдаг ч юм уу зарим нь инээдэг, зарим нь шууд ирээд мэндэлдэг. Маш сайхан сэтгэгдэл төрүүлдэг. Хамтарч ажиллахад хүндрэлгүй, ерөөсөө бүрэг ичимхий хүмүүс биш, маш нээлттэй ард түмэн байна. Хоол ундны хувьд ч Монголд ирээд нэг их асуудал гараагүй. Бидний хувьд маш их төмс, мах иддэг. Монголд ирээд бас төстэй хоолоо олж идсэн. Тэр их сонирхолтой байсан.-Ямар хоол вэ? -Боорцог. Бидний иддэг боорцог арай илүү чихэрлэг байдаг. Фэйсбүүк хуудастаа зургийг нь тавьсан чинь Литвад байгаа манай хүмүүс маш их гайхсан (инээв.сурв). Энд байх хугацаандаа бүр илүү олон төстэй зүйл олж мэднэ гэдэгтээ итгэлтэй байна.

-Сагсан бөмбөгийн Дээд лиг үзнэ гэлээ. Та сагсан бөмбөг тоглодог уу, спортын зэрэгтэй юү?

-Би тоглодог байсан. Манай улсын бараг иргэн бүр амьдралынхаа аль нэг үед сагсан бөмбөг тоглодог, нэр хүндтэй спорт. Би өмнө нь Литвагаас Бээжинд суугаа Элчин сайдаар ажиллаж байхдаа Монголыг хавсран суудаг байсан. Тухайн үед Монгол Улсад ирэхдээ өмнөх Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай уулзаж, түүний хүсэлтийн дагуу Монголын сагсан бөмбөгийн холбоо, Литва улсын сагсан бөмбөгийн холбоог холбоод, нэг удаагийн хамтын ажиллагаа з охион байгуулсан. Монголын сагсан бөмбөгийн холбооныхон Литвад очиж, туршлага судлаад, хамтарч ажилласан түүхтэй.

-Энэ жил сонгуулийн жил байлаа. Саяхан Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгууль болж өндөрлөлөө. Та сэтгүүлчийн хувиар энэ үйл явцыг сонирхсон болов уу. Монгол Улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн талаар та ямар бодол тээж явна вэ?

-Хамгийн түрүүнд хамгийн сонирхолтой санагдсан зүйл нь Хамтарсан Засгийн газар байгуулсан явдал байлаа. Аль ч газар хамтарсан Засгийн газар байгуулахад зарим нэг зүйлийг золиослох шаардлага гардаг. Европын хувьд хамтарсан Засгийн г азар нэлээн байдаг болохоор тэгтлээ “эвэртэй туулай” харсан мэт болоогүй. Хамтарсан Засгийн газрын нэг сайн тал байдаг. Юу вэ гэвэл, бие биенийхээ үйл ажиллагааг хянадаг. Энэ Засгийн газар маш их идэвхтэй, эрчтэй Засгийн газар байна. 14 мега төсөл танилцуулж байна. Нэг иргэнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг нэлээн ихэсгэх төлөвлөгөөгөө т анилцууллаа. Энэ УИХ-д эмэгтэй гишүүдийн тоо нэлээн нэмэгдсэнд сайшаалтай хандаж байна.

-Таныг саяхан эмэгтэй гишүүдийн төлөөлөлтэй уулзсан гэж сонссон…

-Тийм ээ. Маш өндөр боловсролтой, маш ухаалаг, алсыг харсан, их зүйл хийж чадахаар чадварлаг эмэгтэйчүүд байна. Энэ эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргах түвшинд очсоноор маш олон зөв шийдвэр гаргах, үр өгөөжөө өгөх шийдвэрүүд гарна гэж би хувьдаа итгэлтэй байна. Сая болоод өнгөрсөн орон нутгийн сонгуулийн хувьд хэлэхэд, орон нутгийн төлөөллийн түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлбэл их хэрэгтэй болов уу. Эмэгтэй Засаг даргатай аймаг одоогоор байхгүй байна. Сонгуульд эмэгтэйчүүдийн оролцоо өндөр байсан ч сонгогчдын хувьд тэднийг сонгох нь бага байлаа. Эмэгтэйчүүдийн хувьд өөрсдөдөө итгэлтэй байх, өөрсдийгөө яг тэр түвшиндээ аваачиж чаддаг байх, дээрээс нь эмэгтэйчүүд хоорондоо итгэлтэй байх, бие биедээ дэмжлэг үзүүлдэг байх нь бас их чухал гэж бодож байна.

-Та хувь хүний хувьд ямар зан чанарыг эрхэмлэн дээдэлдэг вэ?

-Би Литва улсаас ирснээ хэлсэн. Ойролцоо хүн амтай. Би хувьдаа эрх чөлөөг маш их эрхэмлэдэг. Улс орны тусгаар тогтнол, эрх чөлөө хүний эрхийн мэдрэмжтэй байхыг өндөрт үнэлж, үнэ цэнэтэй гэж боддог. Мэдээжийн хэрэг эрх чөлөө чухал ч гэсэн хариуцлагатай эрх чөлөө маш чухал. Мөн Хэвлэлийн хариуцлагатай эрх чөлөө ардчилсан нийгэмд юу юунаас ч илүү чухал. Учир нь, сэтгүүлчдийн хувьд эрх чөлөөтэй байлаа гээд бичсэн зүйлдээ хариуцлагатай хандахгүй бол хүний нэр төр, амьдралд нөлөөлж чадахуйц байдаг. Хувь хүний хувьд амлалтаа биелүүлдэг байхаас гадна хүндлэл маш чухал гэж боддог. Хүмүүс ямар байдлаар хандаасай гэж хүснэ, буцаагаад тэр хэрээр хүмүүст ханддаг байх, өөрийгөө эрхэмлэдэг байх, хүний нэр төр, эрхэм чанаруудыг хүндэлдэг байх бол хамгийн чухал.

-Ажилдаа ямар зарчим баримталдаг вэ?

-Саяны дурдсан бүхий л чанаруудыг би ажилдаа аль болох эрхэмлэж, баримтлахыг хичээдэг. Бидний ажлын онцлог дипломат харилцаа. Бид өдөр тутам маш олон хүнтэй уулзаж харилцдаг. Ажлын онцлогоос шалтгаалаад өөр өөр соёл, зан ааштай хүмүүстэй зохицож ажиллаж амьдардаг. Бид хүмүүст заах гэж очдоггүй, туршлага, мэдээлэл солилцох, мэдээлэл авах, хоорондоо суралцах зорилготой байдаг. Түншлэл, хамтын ажиллагааг юунаас ч илүү чухалд авч үздэг.

Д.Эрдэнэтуяа

Цөмийн энергийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьж, нэн яаралтай горимоор хэлэлцэхээр тогтоод байгаа юм. Тиймээс энэ хуулийн гол агуулга, онцлог зохицуулалтуудын талаар Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга Д.Цолмонтой ярилцлаа.

---

-Цөмийн энергийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барьсан. Энэ хуулийн гол агуулга юу байгаа вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр гэж батлагдсан. Энэ хөтөлбөрт дөрвөн жилд хэрэгжүүлэх 14 мега төслийг тодорхойлсон байгаа. Эдгээр төсөлд Монгол-Францын хамтарсан ураны төсөл багтсан. Ер нь энэ төслийг хэрэгжүүлэх асуудлыг аль 1997 оноос ярьж байсан боловч эрх зүйн орчин нь тодорхойгүй байсаар ирсэн. Тийм болохоор шаардлагатай эрх зүйн орчныг бэлдэх хүрээнд уг хуулийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлчихээд байгаа юм. Гол агуулга бол цацраг идэвхт бодисыг хэрхэн ашиглах вэ л гэдэг асуудал. Одоо манай улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа гол хууль бол Ашигт малтмалын тухай хууль. Энэ хуульд цацраг идэвхт ашигт малтмалыг эрэх, хайх, ашиглахтай холбоотой харилцааг тухайлсан хуулиар нь зохицуулна гээд заачихсан.

Тэгэхээр энэ харилцаа маань Цөмийн энергийн тухай хуулиар явна гэсэн үг. Үүн дээр Ашигт малтмалын нөөц ашиглах төлбөр (АМНАТ)-тэй холбоотой зохицуулалт нь орхигдчихсон байсан. Цацраг идэвхт ашигт малтмал чинь тухайн ордынхоо нөөц хэмжээнээс хамаарахгүйгээр шууд стратегийн орд болдог. Харин манай улс 2019 онд хийсэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөрөө стратегийн ач холбогдолтой ордын дийлэнх үр өгөөж нь ард түмэнд ногддог байх гэсэн зарчмыг тунхаглачихсан. Тэгэхээр Монгол, Францын хамтарсан Зөөвч-Овоо ураны төслийн үр өгөөжийн дийлэнх нь Монгол Улсын ард түмэнд ногддог зарчим руугаа хэлэлцээ явах ёстой. Гэтэл одоо мөрдөж байгаа эрх зүйн орчноор бол энэ стратегийн ордын хайгуулыг улсын төсвийн хөрөнгөөр хийгээд нөөцийг нь тодорхойлчихсон юм бол тухайн ордынхоо 50-иас багагүй хувийг төр эзэмшинэ. Хувийн эзэмшлийн хөрөнгөөр хайгуулыг нь хийсэн бол 34-өөс доошгүй хувийг нь төр эзэмшинэ гэж байгаа юм. Тийм болохоор энэ төслийн Бадрах энержи гэж компанийн 66 хувийг Францын Орона компани, 34 хувийг нь манай улсын төрийн 100 хувийн өмчит Мон-Атом компани эзэмшиж байгаа юм. Ингээд 34 хувийг нь эзэмшээд явахаар нөгөө дийлэнх үр өгөөж нь бидэнд ирэх үү гэдэг асуулт гарч ирнэ. Оюу толгойн төсөлд манайх 34 хувийг эзэмшиж, хувьцааны санхүүжилт хийж байгаа. Ингээд явахаар өрөнд унадаг тод жишээ бидэнд байна. Монгол Улсын Засгийн газар энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай 34 хувьд ногдох хөрөнгийг санхүүжүүлж чадах юм уу гэдэг асуудал гарч ирж байгаа юм. Хэрвээ чадахгүй бол өөр ямар хувилбар байж болох вэ.

-Тэгвэл ямар гарц, гаргалгаа байгаа юм бэ?

-Манай Ашигт малтмалын тухай хуульд зааснаар ийм стратегийн ач холбогдолтой ордуудынхаа хувь эзэмшлийг АМНАТ-өөр оруулж болно гээд заачихсан. Гэхдээ хувь хэмжээний таац нь тав. Харин Цөмийн энергийн тухай хуульд энэ зохицуулалт байгаагүй. Тийм болохоор нэмэлт, өөрчлөлтдөө тусгаж өгч байгаа юм. Ингэхдээ бид зардалд нь хяналт тавихад хэцүү. Хөрөнгө оруулахад хэцүү учраас бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэлгээнээс тооцдог аргачлалыг аваад АМНАТ хэлбэрээр орлогоо бүрдүүлье гэж байгаа юм. Ингээд гурван АМНАТ-тэй холбоотой зохицуулалт орж ирж байгаа.

-Тэдгээрийг нь тайлбарлаж өгөөч?

-Бүх ашигт малтмал дээр суурь АМНАТ таван хувь байдаг. Харин ураны ислийн баяжмалын зах зээлийн үнэ ханш өсөөд байвал түүнээс шалтгаалаад бид нэмэгдүүлсэн АМНАТ тооцож байгаа. Үүнийг өсөн нэмэгдэх АМНАТ гээд байгаа юм. Одоо өнөөдөр (өчигдөр)-ийн байдлаар 80 ам.доллар байна. Үүний өсөн нэмэгдэх АМНАТ нь дөрвөн хувь болно. Энэ хувь цаашаа ес хүртэл нэмэгдэх боломжтой. Харин 34 хувиа АМНАТ-өөр оруулах юм бол үүнийг тусгай АМНАТ гээд таван хувь байхаар Ашигт малтмалын тухай хуульд заачихсан. Гэвч бид стратегийн бүтээгдэхүүн учраас уран дээр арай өөрөөр авч үзээд таацыг нь хэлбэлздэг, түүнийг нь УИХ шийддэг байхаар хуулийн төсөлд оруулчихсан байгаа. Ингээд тооцоод үзвэл нийтдээ 14 хувь болж байна. Гэвч ураны үнэ тогтмол өсөх чиг хандлагатай байгаа учраас 19 хувь болох боломжтой. Бүтээгдэхүүн борлуулалтын үнэлгээнээс шууд 19 хувийг нь бид авна гэсэн үг. Үүн дээр нэмээд татвар болон ногдол ашгаараа Үндсэн хуульд оруулсан дийлэнх хувийг авна. Мөн энэ хуулийн төслийг дагаж Компанийн тухай хуульд жижигхэн өөрчлөлт орж байгаа.

-Тэр нь юу вэ?

-Одоогийн байдлаар бид энэ төслийнхөө 34 хувийн энгийн хувьцаа эзэмшигч. Үүнийгээ давуу эрхийн хувьцаанд хөрвүүлье гэж байгаа юм. Ингэснээр ногдол ашиг нь тэргүүн ээлжинд авдаг. Тодорхой үйл ажиллагаанд нь хориг тавьдаг. Урьдчилсан тохиролцсон нөхцөлөөр ногдол ашгаа авна. Хувьцааны санхүүжилт хийхгүй байх зэрэг давуу талыг бий болгоно. Гэвч одоо байгаа Компанийн тухай хуульд энгийн хувьцааг давуу эрхэд хөрвүүлэхгүй гээд заачихсан. Тиймээс хуульд тухайлан зааснаас бусад тохиолдолд гэсэн тодотгол оруулж өгч байгаа юм. Харин тухайлан заасан нь гэхээр Цөмийн энергийн тухай хуульд төр эзэмшлийн хувиа АМНАТ-өөр орлуулж, тодорхой хувийг нь үлдээж байгаа бол тэр хувьцаагаа давуу эрхийн хувьцаагаар хөрвүүлж болно гэсэн заалт оруулчихсан.

-Тусгай АМНАТ-ийн хэмжээг тухай бүрд нь УИХ-аар хэлэлцээд шийднэ гэсэн үг үү?

-Тийм, тухайн ордын онцлог, ашигт малтмалын зах зээлийн үнийг нь харж байгаад Засгийн газар саналаа УИХ-д оруулна.

-Ураны асуудал олны анхаарлын төвд байж, араас хэл ам их дагуулдаг. Тэгэхээр хог хаягдлыг нь хэрхэх тухай заалт энэ нэмэлт, өөрчлөлт дээр оруулсан уу?

-Яг үнэн. Цөмийн энергийн тухай хуульд цацраг идэвхт ашигт малтмалыг ашиглахтай холбоотой нарийвчилсан заалт нь орхигдчихсон байсан. Тиймээс энэ нэмж орж ирж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, аюулгүй ажиллагааг хангахаас гадна байгаль орчинд ээлтэй, хамгаалах, аюулгүй байх байх чиг үүргийг тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид үүрүүлж байгаа. Мөн үүн дээр төрийн хяналтыг сайн тавьж эхэлнэ. Тухайлбал, энэ хуулийн 34.3-т тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь хүдрийн олборлолт, олборлолт, туршилтын бүхий л үйл ажиллагаанаас үүссэн цацараг идэвхтийн хаягдлын менежментийг бүрэн гүйцэтгэх үүрэгтэй гэж оруулсан. Ингэхдээ олон улсын болон үндэсний дүрэм, журамд заасан стандартын дагуу гүйцэтгэх учиртай. Мөн энэ асуудлыг Хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээрээ нарийвчлан тусгана.

-Хөрөнгө оруулагч тал хог хаягдлын менежментийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй ч яг хог хаягдлаа өөр улсад булшлах уу. Эсвэл манай улсад булшлах юм уу?

-Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гадаад улсын цацраг идэвхт хаягдал, ашигласан цөмийн түлшийг Монгол Улсын хилээр нэвтрүүлэх, дамжин өнгөрүүлэх, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт булшлахыг хориглоно гэсэн заалт орж ирсэн. Тэгэхээр энэ тал дээр айлтгүй. Харин өөрийн улсдаа олборлосон бол булшилж л таарна. Гэхдээ олон улсын дүрэм, журамд нийцүүлж, стандартыг нь хангаад л явна. Ингэхдээ тухай бүр Цөмийн энергийн комиссын хяналтаар орно. Тусгай зөвшөөрөл авна. Энэ асуудал дээр Цөмийн энергийн газар болон Ашигт малтмалын газар хяналтаа тавиад явна. Мөнгийг нь төлөөд гадны улсад булшилдаг бол сайн л байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Жавар тачигнасан өвлийн сунайсан дөрвөн сар биднийг хүлээж байна. Илүү сартай энэ өвөл цаг агаар тогтворгүй, олон жилийн дунджаас хүйтэн, төмөр зуд нүүрлэж болзошгүйг мэргэжилтнүүд анхааруулж байгаа. Тэгвэл нийслэлчүүд өвлийг өнтэй давж чадахааргүй нөхцөл байдал үүсчээ. Учир нь, Улаанбаатар хотын дулааны 31 хувийг хангадаг “ДЦС-3”-ын өнөөдрийн бодит дүр төрх ийм байна.

1968 онд баригдсан энэ станц социализмаараа үлдсэн цор ганц үйлдвэр гэж хэлж болохоор. Дунд даралтын зуухны хэсэг рүү ороход үнэхээр өрөвдмөөр орчин угтлаа. Технологийн дэвшлийн эрин үед бүхэл бүтэн улс байж хагас зуун жилийн настай хуучирч, элэгдсэн станцтайгаа зууралдсаар байгааг харахад гол харламаар. Зэвэнд идэгдээд цоорч, нимгэрээд зогсохгүй захаасаа өмөрч унасан тоног төхөөрөмжүүд нүдэнд тод тусав. Орчин нөхцөлийн хувьд тоосонцор ихтэй болохоор тавхан минут зогсоход хоолой сэрвэгнэж, хамар шархирч байлаа. Манайх шиг ийм дулааны цахилгаан станцтай орон дэлхийд байхгүй гэдгийг “ДЦС-3” ТӨХК-ийн Үйлдвэрлэлийн дарга Л.Бөхбат хэлэв.

Тэрбээр “Орчин цагт бусад оронд станцын ажилтнууд нь цагаан халаттай, тоос шороогүй орчинд ажилладаг бол манайд эсрэгээрээ. Сэмэрсэн марль шиг хуучирсан эд ангиудаа өөрсдийнхөө хэмжээнд нөхөж, сэлбэж байна. Ер нь тухайн тоног төхөөрөмж ажиллах хугацаатай байдаг. Тэр хугацаа нь дууссан л бол муудаж, эвдрээгүй байсан ч сольдог байх ёстой. Харин манайх засъя гэхээр засвар авахгүй. Сэлбэг материалууд нь олдохоо ч байсан. Найдвартай ажиллагаагаа бодвол хугацаа нь дууссанаа солиод баймаар л байна” гэв. Процессын хувьд “ДЦС-3”-ын дунд даралтын цех бол өндөр даралт температуртай уур үйлдвэрлэдэг зуух юм байна. Том тээрэмд нүүрсээ буталж, гурил шиг болгосны дараа халуун агаартай асч байгаа гал руугаа хийдэг байна. Доторх турба хоолойнуудаар гүйж байгаа усыг өндөр даралт температуртай уур болгодог гэсэн үг. Эндээс гарсан уур нь турбин руу орно. Энгийнээр тайлбарлавал данхтай цай буцлахад цоргоор нь уур гардагтай яг адил. Тэр гарч байгаа уурын хүчээр турбиныг эргүүлж цахилгаан эрчим хүч гаргадаг байна. Энэ төхөөрөмж анх үйлдвэрлэгчээс 220 мянган цаг буюу 40 жил ажиллах тогтоосон хугацаатай. Гэвч эхнээсээ өмөрч унаад, ашиглалтаас гарчээ. Хэдийгээр бат бөх төмөр материалууд боловч үйлдвэрээс тогтоосон хугацаа нь дуусахаар цууралт өгдөг байна. Тэрийг нь гагнаж сэлбэж, монголчилж аргалсаар өдий хүрчээ. Хэрэв цууралт өгсөн турбин задарвал асар их аюултай гэнэ. Ус 100 градуст буцалдаг. Харин станцад үйлдвэрлэж байгаа уур 540 градус. Энэ нь мэргэжлийн үзүүлэлтээр 100 АТА даралт юм байна. Айл өрхийн нэг паар задрахад ямар аюул болдог билээ дээ. Энэ нь ердөө гурав, дөрөвхөн АТА байдаг аж. Тэгэхээр насжилт нь дууссан турбин задарвал үүсэх эрсдэл асар их байх нь аргагүй юм байна. Иймд өнөө жил цууралт өгөөд хэзээ ч задарч, дэлбэрэх аюултай байсан нэг машинаа ЭХЯ-ны улсын байцаагчийн дүгнэлтээр актлуулжээ.

Ингээд эрчим хүч үйлдвэрлэх нэг машинаа ашиглалтаас хасуулжээ. Дараа, дараагийн машинууд нь яг л ийм дүр зурагтай байгааг инженерүүд нь хэлж байв.

Өдгөө 56 жил тасралтгүй ажиллаж буй энэ станц дангаараа Улаанбаатар хотын дулаан хангамжийн 31 хувийг, төвийн эрчим хүчний системийн 14 хувийг, үйлдвэрийн технологийн уурын хэрэглээний 47 хувийг хангадаг аж. Гэвч үйлдвэрлэлийн насжилт хэдийнэ дуусчихсан, хэзээ мөдгүй зогсож мэдэхээр хүнд нөхцөлд ажиллаж байна. Энэ нь зөвхөн станцын асуудал биш. Эднийхээс эрчим хүч, дулаан авдаг хэрэглэгчид давхар хохироод зогсохгүй газар доорх инженерийн байгууламжууд тэр чигтээ сүйрэх эрсдэл нүүрлэсэн нь хамгийн том аюул юм. “ДЦС-3” дунд даралтын станцын арван үндсэн тоноглолоос долоогийнх нь ашиглалтын хугацаа дуусчээ. Өндөр даралтын станцын уурын турбинууд нь ашиглалтад оросноос хойш 4547 жил болоод хуучирч муудсан байна. Оросууд үйлдвэрлэгч улс болохоор тэндээс л сэлбэг хэрэгслээ авдаг байж. Одоо хойд хөрш дайнтай байгаа болохоор үйлдвэрлэл нь доголдож, засварын сэлбэг материалуудын олдоц бүр ч хомсодсон байна.

“ДЦС-3”-т 2014 оноос хойш өргөтгөл шинэчлэлийн ажил огт хийгдээгүй байна. Бас нэг асуудал нь шинээр үнсэн сан барих газаргүй болжээ. Станцын үндсэн тоноглол болох зуухнаас гардаг үнсийг нойтон аргаар буюу шингэрүүлсэн байдлаар үнсэн сав руу зөөж тээвэрлэдэг аж. Энэ нь техник ашиглалтын дүрэмд зааснаар хоёр жилийн өмнөөс энэ ажлыг эхлүүлсэн байх ёстой юм байна. Харамсалтай нь 2025 он гарах гэж байхад асуудал шийдэгдээгүй шалтгаан нь хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой гэнэ. Станцын одоо ашиглаж байгаа үнс хадгалах сангуудын ойролцоо шинээр олгох газар байхгүй. Иймд үндсэн сангаас 25 км-ийн зайд үнсийг шилжүүлэн дарах ажлын зураг төсвийг гүйцэтгүүлсэн байна.

Дараагийн үндсэн санг бэлтгэхэд 40.7 тэрбум төгрөг шаардлагатай болжээ. Тус станц алдагдал өнөөдрийн байдлаар 14.6 тэрбум төгрөгт хүрчээ. Шалтгаан нь дулааны эрчим хүчний өөрийнх нь үйлдвэрлэдэг өртөг нь 24 мянга 683 төгрөг хэрнээ хэрэглэгчдэд 7.215 төгрөгөөр борлуулж байгаатай холбоотой аж. Өнгөрсөн өвөл үе, үе эрчим хүч хязгаарладаг байсан бол энэ жил дулаан руугаа орохоос өөр замгүй болжээ.

“ДЦС-3”-ын Ерөнхий инженер Н.Чимэддорж “2023-2024 оны өвлийн ачаалалд үндсэн тоноглолууд маань 120 хоног тасралтгүй ажилласан. Ямар ч бэлтгэл тоноглолгүй. Энэ нь өнөөдөр эрсдлүүд үүсгээд байгаа. Зуух 60, турбин 45 хоног яваад урсгал засвар хийх ёстой. Бид засварыг хийхгүйгээр өвлийн ачаалалд оролцож байгаа. Өнөөдөр 220 тн уур үйлдвэрлэдэг уурын зуухыг нормчлолоороо 13.6 тэрбум төгрөгөөр засдаг. Гэтэл 5.9 тэрбум төгрөгт тааруулж засч байна. Олдож байгаа мөнгө нь энэ. Хэсэгчилсэн засвар хийгээд өвлийн ачаалалд оролцож байгаа нь найдвартай ажиллагаа алдагдах эрсдэлтэй. Энэ ажлыг эхлүүлэхийн тулд хөрөнгө мөнгө зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Иймд үнэ тарифаар шийдвэрлэх үү. Улсын хөрөнгө оруулалтаар шийдвэрлэх үү гэдэг хоёрхон гарц байгаа” гэлээ.

“ДЦС-3” ТӨХК-ийн Төлөвлөлт, эдийн засгийн хэлтсийн дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “Манай станц оны эхнээс 21.8 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллахаар байсан. Сая Засгийн газраас 12 тэрбумын татаас өгсөн. Ингэснээр манай компанийн алдагдал хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр 14.6 тэрбум төгрөг болоод байгаа юм. Татаасыг сая есдүгээр сарын сүүлээр өгсөн. Тэр болтол долоо, найм, есдүгээр сард банкнаас тав хоногийн хугацаанд хүүгүй нөхцөлтэйгөөр төлөхөөр дунджаар 200 сая төгрөг зээлж цалингаа тавьж байсан. 21.8 тэрбум төгрөгийн дутагдлын 15.3 тэрбум төгрөг нь цалин, НДШ-ийн алдагдал байсан. Тэгэхээр бид бусад бэлтгэн нийлүүлэгчид болон Багануурын нүүрсний уурхайд өгөх байсан мөнгийг ажилчдынхаа цалинд өгсөн. Бусад бэлтгэн нийлүүлэгчдэдээ олон тэрбумын өглөгтэй есдүгээр сарын сүүлчтэй золгосон. Ер нь бид маш өндөр өртгөөр цахилгаан, дулааны эрчим хүч үйлдвэрлээд бага үнээр борлуулж байна. Өнөөдөр цахилгаан, дулааны үнийг нэмснээр ашигтай ажиллаад тоног төхөөрмжөө шинэчлэх хэмжээнд байхгүй. Зөвхөн өнөөдрийн өртгийн хэмжээнд хүргэж өгөх юм. Цаашдаа 2025 оноос эхлээд үнэ тарифыг индексжүүлээд явна гэдгийг Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос мэдэгдээд байгаа” гэв.

“ДЦС-3”-ын зовлон бусад төрийн оролцоотой компаниуддаа ч бас том дарамт болдог байна. Эднийд эрчим хүчний нүүрс нийлүүлдэг Багануур болон Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхай давхар алдагдал хүлээгээд хүнд байгаа гэнэ. Энэ тухай “Багануур” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Д.Түвшинжаргал ярихдаа “Бид зөвхөн нэг станцад нүүрсээ өгдөггүй. Замын-Үүдээс авахуулаад Сэлэнгийн Алтанбулаг хүртэлх бүх дулааны цахилгаан станцууд, 11 сум, сууринд эрчим хүчний нүүрс нийлүүлж ажилладаг. Өнөөдрийн байдлаар бидний авахад бэлэн нүүрсний нөөц 480 мянган тн хүрсэн байх ёстой. Одоо 235 мянгатай байгаа. Энэ байдлаар явбал он шилжихэд 85 мянган тн нөөцтэй болно. Өнөөдөр Багануурын уурхай нь хоногт 230 вагон нүүрс ачиж байгаа. Ирэх арваннэгдүгээр сараас 240 вагонд хүрнэ. Бид нэг кг нүүрсийг 43 төгрөгөөр тооцож станцуудад нийлүүлж байна. Нүүрсний үнээс ашиг тооцъё гээгүй. Өртөгт нь хүргэмээр байна. Ингэснээр Багануурын уурхай ашигтай ажиллаад, ажилчид нь өндөр цалин авах гээд байгаа юм биш. Багануурын уурхай нэг тн нүүрсийг 55 мянга 700 төгрөгөөр олборлочихоод улсдаа 43 мянган төгрөгөөр зарж байгаа. Нүүрсээ нэг вагон ачихад 630 мянган төгрөг, хоногт 135 сая төгрөг, сардаа дөрвөн тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээж байна. Ийм салбар байж болох уу. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, эрчим хүчний найдвартай байдлыг хангах үүднээс энэ асуудлыг ярьж байгаа юм. Манай үнийг Эрчим хүчний зохицуулах хороо тогтоодог. Нөгөө талдаа Татварын ерөнхий газар бидэнд акт тавиад байна. Маш олон жил өртгөөсөө доогуур нүүрсээ борлуулаад байгаа учраас алдагдалтай ажиллаад байна. Иймд татвар төлөлт хоцрогдолтой яваад байгаа юм. Өнөө жил 14 тэрбум төгрөгийн акт тавиулсан. Энэ бол манай ажилчдын хагас жилийн цалин. Хоёр өвлийг давах мөнгө. Одоо манайд өргүй станц гэж байхгүй. 14 тэрбум төгрөгийн авлагатай байна” гэв. Тэгвэл “Шивээ-Овоо”-гийн хувьд ч ялгаагүй. Тэд “Сүүлийн жилүүдэд нүүрсний хэрэглээ захиалга 50 хувь хүртэл нэмэгдсэнээс уурхайн техникийн өнөөгийн хүчин чадал хүрэлцэхгүй байна. Үүний улмаас ДЦС-уудад нийлүүлэх нүүрс тасалдаж, үйл ажиллагаа нь доголдож болзошгүй” гэсэн хариултыг өгч байгаа юм. Нэгэнт эрчим хүчний систем бүхэлдээ алдагдалд хүрсэн энэ нөхцөлд ямар гарц шийдэл байгаа талаар Эрчим хүчний зохицуулах хорооны дарга Э.Түвшинчулуунаас тодруулахад “Өнөөдөр нэг киловатт цахилгаан үйлдвэрлэх өртөг үнэ 280 төгрөг. Дунджаар 216 төгрөгөөр зарж байна. Энэ зөрүүгээр салбар алдагдал хүлээгээд явж байгаа. 55 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байна.

Энэ дотроо зөвхөн эрчим хүчний салбар гэлтгүй нүүрсний уурхайнууд гээд бүгд дор дороо алдагдалтай ажиллаж байгаа. Эрчим хүчний үнэ тарифыг эхний ээлжинд өртөгт нь хүргэж, алдагдалгүй болгоё гэсэн зорилт тавьсан. Хэрэглээнээс нь хамаарсан шатлалтай тарифыг гаргая. Их хэрэглэдэг нь өндөр төлдөг ч юмуу ялгавартай тариф гаргадаг ч юмуу. Мөн айл өрхүүддээ гурван янзын тарифыг санал болгохоор ажиллаж байна. Тухайлбал, хэрэглэгч өөрийнхөө хэрэглээг удирдана. Шөнө хямд тарифтай үед нь цахилгаанаа хэрэглэдэг байх юм бол ашигтай байх боломжийг нээж өгч байгаа. Иймэрхүү шинэчлэлүүдийг хийхээр төлөвлөж байна” гэв.

М.Мөнхцэцэг