Category: үндэсний-бөx

Үндэсний бөхийн 16 дахь аварга, Хөдөлмөрийн баатар, МҮБХ-ны дэд тэргүүн О.Балжиннямтай хөөрөлдсөнөө уншигчдадаа хүргэе. Аваргатай Энэтхэгийн Бодгаяад уулзаж, Бодгаяа дахь монгол хийдэд ярилцсан юм.

-Бурханы оронд буян номын ажлаар явна уу, аварга аа?

-Бодгаяад гэр бүлийн хүнтэйгээ явна. Бараг гурван сар шахам байх төлөвлөгөөтэй. Бодгаяа чинь бурханы ариун дагшин газар. Бурхан багшийн гэгээрсэн энэ сайхан газарт эргэл мөргөл хийж явна даа.

– Таны тухай анхны тод дурсамж гэхээр Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай нар хэвийтэл барилдсан наадам…

-Тэр чинь 1994 оны Улсын наадам. Арвын даваанд барилдаж байсан нь тэр л дээ. Би давбал аварга болчих санаатай. Бат-Эрдэнэ болохоор Х.Баянмөнх аваргын амжилтыг эвдэх зорилготой. Хоёр цаг гаруй барилдаад арай жаахан “рам”-дуулаад унасан. Б.Бат- Эрдэнэ их бяртай байсан цаг.

-Бат-Эрдэнэ аваргын юу нь онцгой байв, танд?

-Бат-Эрдэнэ бид хоёул жүдо, самбо бөхөөр цуг хичээллэдэг байлаа. Самбогоор би хасах 100 кг-ын жинд, Бат-Эрдэнэ нэмэх 100 кг-ын жинд хүч үзнэ. Жүдогоор би хасах 95, Бат-Эрдэнэ нэмэх 95-д үзнэ. Үргэлж хамт бэлтгэл хийнэ. Гадаад дотоод явахдаа нэг өрөөнд орно, гэр бүлээрээ сайхан найзална. Цагийг эзэлсэн агуу аварга л даа, яалт ч үгүй. Тэр үед мань хүнийг тогтооно гэдэг асар бэрх шүү дээ. Тийм ч учраас төрийнхөө их наадамд 11 удаа түрүүлсэн их аварга гэж түмнээрээ хүндлүүлж яваа. Бат-Эрдэнэ залуудаа их олон мэх хийдэг байсан. Хонгодож хаяхдаа янзын. Анх түрүүлдэг жилээ Цэрэнтогтох аваргыг хонгодож хаясныг нь тод санадаг. Халз хутгана. Гол хоёр мэх нь хонгодох, халз хутгах байсан. Шуудагнаас бас сайн барилдана.

-Бат-Эрдэнэ аварга та хоёрыг ид үед бахдаж шагшдаг байсан залуус өдгөө монгол бөхийн дэвжээг эзэгнэж байна. Таны үеийн залуусын шүтээн, шагшаа нь Баянмөнх, Мөнхбат гэж хоёр том аварга байсан байж таарна…?

-Намайг хүүхэд ахуйд Баянаа аварга, Мөнхбат аварга хоёр ид барилддаг, алдар цуу нь цуурайтсан эрхэм хүмүүс байлаа.

Аавтайгаа хамт Цагаан сар, наадмын барилдааныг радиогоор чих тавин дурлаж сонсоно. Радиогоор сонсож бахархаж өссөн их аваргууд л даа. Баянаа аварга хоёр талдаа сэгсрээд хонгодчихдог, үнэхээр бяртай бөх байсан. Шуудагнаас их сайхан барилдана. Халз хутгаа хийнэ. Олон гоё мэхтэй. Монгол бөхийн судалгаа хийж 700 гаруй мэх бийг судлаад гаргаад ирсэн хүн. Агуу хөдөлмөрч хүн дээ.

-Би тэр жил л их сайн барилдаж билээ гэж сэтгэл дүүрэн бодож суух наадам гэвэл хэдэн оныхыг нэрлэх вэ?

-Үндэсний бөхийн хувьд 70 жилийн ой байна даа. Тэр үеийн барилдаануудаа эргээд бодохоор дурсамжтай сайхан санагддаг.

-Бөхчүүд мэх гаргаж барилдахаа болилоо гэсэн шүүмжлэл дуулдах юм. Шалтгаан нь юундаа байна вэ?

-Монгол бөх олон сайхан мэхтэйг судлаад гаргачихсан гэж би түрүү нь танд хэлсэн дээ. Гэтэл сүүлийн үед дүрмээсээ болоод, тойруулж барьдаг барьцтай болсноос хойш бөхчүүд жингээ нэмж эхэлсэн юм.

-Албаар жингээ нэмж эхэлсэн байх нь?

-Тэгэхгүй бол тэр барьцан дээрээ тогтох хэцүү. Тэгээд монгол бөхчүүдийн мэх багассан. Мэх хийдэггүй гэж шүүмжлээд байсан нь тийм учиртай. 2021 оноос энэ дүрмийг болиулсан. Түүнээс хойш бөхчүүд маань олон сайхан мэх хийдэг болж байна.

-Мэхний их дэлгүүр гэж хэлэхээр бөхчүүд гэвэл та хэн хэнийг онцлох вэ?

-Дүвчин заанаас эхлээд олон сайхан мэх хийдэг бөх маш олон байсан шүү. Энэ цаг үед гэвэл Булганы Амарсайхан начин байна. Жижиг биетэй мөртлөө олон сайхан мэх хийн барилдаж яваа.

-Бөх гэдэг монголчуудын хувьд өв соёл тээгч гэдгээрээ эрхэм. Тэр утгаараа жудаггүй, ёс зүйгүй байх эрхгүй хүмүүс шиг санагддаг. Гэтэл сүүлийн үед байдал эсрэгээрээ эргээд байх шиг…?

-Монголчуудын ахуй амьдрал тэр чигтээ бөхөд шингэсэн. Том цолтой, ах захтай хүмүүсээ хүндлэхээс эхлээд соёлын олон улбаа бөхөөрөө дамжаад өнөө цагт ирчихсэн. Монголын ахуй, соёл үндэсний бөхдөө шингээд үлдчихсэн. Тэр утгаараа монгол бөхчүүдийн ард түмнийхээ, улс үндэстнийхээ өмнө хүлээсэн үүрэг нь асар өндөр. Тэр үүргээ биелүүлж чадахгүй яваа харагдах л юм.

-Монгол бөхийн жудаг хаачив гэмээр үйлдэл зөндөө байна. Засуулаа үл тоосон хандлага, уначихаад элдэв аяг гаргаж байгаа энэ тэрийг нь харахаар монгол өв, соёл яана даа гэсэн гутранги бодол төрдөг шүү?

-Үгүйсгэхгүй. Засуул, гарын даа энэ тэртэйгээ харилцаж байгаа нь, өөр зуураа харилцаж яваа нь нэг хэсэг муудаж ирсэн. Одоо харин дажгүй болоод ирлээ. Үүнийг засахын тулд Монголын Үндэсний бөхийн холбоо Ёс зүйн зөвлөл хүртэл ажиллуулж байна. Жудаггүй бөхчүүд гэсэн шүүмжлэлийг засахын төлөө л яваад байгаа хэрэг.

-Бөхчүүд улс төрд ордог үзэгдэл манай улсад гойд тод ажиглагдах юм. Танд улстөрд орох санал ирж байв уу?

-Ирж байгаагүй ээ (инээв). Би бөхийн тэр дундаа жүдогийн спортдоо дуртай учраас 1992 он хүртэл барилдаад дэлхийн аваргын анхны мөнгөн медалийг авчирч байлаа, улсдаа. Дараа нь дасгалжуулагч болсон. 1997 онд хүртэл дасгалжуулагчаар ажиллахдаа олимпын ганц медалийг эх орондоо авчрахад хувь нэмрээ оруулсандаа баяртай явдаг. Миний шавь Нармандах тэр медалийг эх орондоо авчирсан юм. Тэгээд Алдар спорт хорооны даргаар ажиллаад, ахиад шигшээ багтаа дасгалжуулагчаар ирж 2020 он хүртэл ажиллалаа даа.

-Одоо Үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүний ажилдаа л төвлөрч байна уу?

-Яг төвлөрч байгаа ганц ажил маань.

-Та түрүү нь багадаа радиогоор бөх сонсдог байсан гэсэн дээ. Багаасаа л бөх болъё гэж хүсдэг байв уу?

-Өө тэгэлгүй яах вэ. Багын л мөрөөдөл, хүсэл. Ер нь манай монголчууд чинь хүүгээ бөх болгоно л гэж ярьдаг улс. Би айлын ганц хүү. Аав маань аймгийн начин цолтой. Надаас ч өндөр, сайхан бие хаатай хүн байлаа. Бөх сонирхоно гэж жигтэйхэн. Бөхөд дуртай аав минь радиогоор бөхийн барилдаан их сонсоно. Оноолтуудыг нь хуучин монгол бичгээр хөтөлнө гэж янзтай. Тэрийг нь их харна. Аавынхаа шүтдэг, шагшдаг сайхан аваргуудын барилдааныг аавтайгаа хамт сууж байгаад радиогоор сонсох ай мөн сайхан дурсамж. Тэр гоё агшин намайг бөх болгосон доо. Сумандаа наймдугаар анги төгсөөд аймгийнхаа арван жилийн сургуульд сурахаар очсон юм. Есдүгээр ангидаа аймгийн начин, аравдугаар ангидаа аймгийн заан болж байлаа. Жүдогоор залуучуудын барилдаанд түрүүлээд 1979 онд улсын шигшээ багийн гишүүн болсноор тамирчны амьдрал маань эхэлсэн дээ.

-Багш гэж хүндэлж явдаг эрхмүүд гэвэл…?

-Үндэсний бөхөөр бол Баянаа аварга, Мөнгөн арслан байна. Бөхийн спортод анх авчирсан хүн гэвэл Чанрав багш. Самбо бөхийн дэлхийн анхны аваргыг авчирсан эрхэм гэдгээр нь түмэн андахгүй. Бөхийн тайлбарыг радиогоор хачин сайхан хийнэ. Улсын начин Эрхэмбаяр бид хоёрыг хөдөөнөөс “олж ирсэн” хүн шүү дээ.

-Анх яаж яваад Чанрав багштайгаа таарсанаа сонирхуулаач?

-1978 онд би арван жилийн сургуульд байсан юм. Залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд ирэхэд минь “Бөх болох хүүхэд байна” гээд сонгосон юм билээ. Би тэр жил Залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд ирэхдээ жүдогоор 86 кг-ын жинд түрүүлсэн юм. Уг тэмцээнээс сарын дараа “Нөхөрлөл тэмцээн” гэж Улаанбаатарт болох байсан. Тэрний бэлтгэлд намайг гаргасан л даа. Өнөө тэмцээнд нь бас түрүүлчихсэн. Тэр жил самбо бөхийн Улсын аваргаас мөнгөн медаль аваад улсын шигшээ багт орж байлаа.

-Та түрүү нь үндэсний бөхөд Баянаа аваргыг багш гэж боддог гэлээ. Өнгөц харсан хүнд жаахан ааш аягтай болов уу гэмээр анзаарагддаг. Хатуу багш байв уу?

-Өө, тийм хатуу хахир хүн биш. Ямар ч хүнтэй сайхан яриа хөөрөөтэй. Агуу лектор хүн шүү дээ, базарваань. Социализмын үед л залууст лекц уншдаг хүн байсан. Багшийн дээдийн түүхийн анги төгссөн хүн шүү дээ. Тэр утгаараа маш өргөн мэдлэгтэй. Олон удаа бэлтгэлд хамт гарч байлаа. Барилдааны арга техникээ их сайхан заана. Өөрөө ч ид барилдаж байсан үе.

-Анх нүдэнд нь өртөөд шавь нь болчихсон уу, өөр учрал тохиол байв уу?

-Нутгийн хүн гээд анх өөриймсөж явсан л даа. Гэхдээ тухайн үед харцанд нь тороогүй (инээв). Баянаа аварга тэр үед чөлөөтөөр барилддаг байсан юм. Тухайн үед Чанрав багшийнхаа хараанд өртөөд жүдо, самбо руу орчихсон. Тэгээд яах вэ, үндэсний бөхөөрөө бэлтгэлд гарахдаа Баянаа аваргын гал дээр гарна. Тэгж л ойртсон түүхтэй.

-Сүүлийн үед улс үндэстнээрээ шүүмжлэмтгэй болж. Бөхчүүд маань ч талцаж, эвдрэлцээд, нэг л их шүүмжилж, маргаж, мэтгэсэн улс болчихсон ч юм шиг. Үнэхээр ийм байна уу, эсвэл хэт өнгөц дүгнэлт хийчихэв үү би?

-Тэгтлээ талцаад байгаа юм бөхчүүд дунд үгүй л дээ. Сошиалын шуугиан дагаж л олноороо ханараад байгаа анзаарагдах юм. Булхайтай барилдаан гэж шүүмжилдэг. Үнэн хэрэгтээ сүүлийн үед техник хөгжөөд бөхийн барилдааныг олон талаас нь харуулдаг болчихсон. Булхайтай барилдаан гэсэн ойлголт байхгүй болсон шүү дээ.

-Үндэсний бөхийн холбоо ёс зүйн хувьд хараат биш хүмүүсийг гаднаас ажиллуулж байгаа гэж та түрүү нь ярьсан. Нямсамбуу гавж, япон судлаач Төмөрбаатар гээд нийгэмд үлгэр дуурайл болсон эрхмүүдийн нэр сонсогдож байгаад олзуурхаж л сууна?

-Өргөн мэдлэгтэй, хараат бус хүмүүсийг сонгосонд, өнөө ч сонгож ажиллуулж яваад би ч хувьдаа олзуурхаж суугаа. Бөхчүүдийг тавьчихвал нутгийнхнаа наана уу, цаана уу гэх магадлалтай. Ийм эрсдэл гаргахгүйн тулд Ёс зүйн зөвлөлдөө хараат бус хүмүүсийг тавьсан.

-Бөхийн ёс зүй гээд ярихаар найраа гэсэн том асуудал босоод ирдэг. Таны үед начны найраа хэр байв?

-Миний үед найраа гэж байгаагүй. Нэг, хоёр удаа Улсын наадамд дөрөв давсан нэгэндээ тавын даваанд унаж өгөөд начин болгодог тохиолдол байсан. Тэр чинь жудгийн асуудал. Хоёр удаа дөрөв давна гэдэг чинь өөр хэрэг шүү дээ. Сүүлийн үед хавтгайрсан сураг дуулддаг. Өөр нарийн ширийнийг мэдэхгүй юм.

-Үндэсний бөхийн холбооноос энэ зүгт анхаарах боломж бий юу?

-Хоёр хүний яриа хөөрөөг зохицуулах арга байхгүй л дээ (инээв).

-Үндэсний бөх дээр допинг байх ёсгүй гэх хүмүүс байх л юм. Жил бүр допингоос болж үндэсний бөхийн нэр хүндэд халтай мэдээлэл хөвөрдөг боллоо.

-Допинг аюултай шүү дээ. Хүний генд нөлөөлнө. Шударга өрсөлдөөн гэж үгүй болно. Тийм учраас Монголын Үндэсний бөхийн холбоо допинг дээр хатуу байр суурьтай байна. Допинг илэрсэн л бол ялтай. Хүн оролцох ямар ч боломжгүй зүйл. Тусгай кодтой. Хэрэглэчихээд хэрэглээгүй гэж мянга мэтгээд дэмий л дээ.

-Өвчин намдаах эм уучихсан чинь л ингэлээ гэх мэт элдэв тайлбар хөвөрдөг. Үнэхээр тийм шалтгаанууд байж болох уу?

-Ямар зүйл хэрэглэж болох, болохгүй талаар нарийн заасан байгаа. Хэрэглэчихээд хэрэглээгүй гэж тайлбарлах л юм. Өвчин намдаах эм хэрэглэсэн чинь илэрчихлээ гэсэн зүйл байхгүй. Хааяа нэг гэнэ сэр илэрч болно. Гэхдээ маш ховор. Тийм байлаа ч өнөөхийг нь ууж болохгүй гэсэн заалт байж л байгаа. Хожим элдэв зүйл илэрлээ гэхэд бүх юм баримттай, төддүгээр сарын төдөнд тийм эмч ийм эм бичиж өгсөн гээд бүх баримт нь дурайж байх учиртай. Эмчийн буруу тохиолдолд тухайн эмч хариуцлагаа хүлээх хэрэгтэй. Яг тэрийгээ гаргаад ир гэхээр гаргаж ирэх баримт байдаггүй.

-Хоолонд маань юм хийгээд хорлочихлоо, шээсийг минь сольчихлоо гэсэн агуулгатай мэдээлэл сонсож л байсан. Тийм зүйл байх боломжтой юу?

-Ямар ч боломжгүй. Хэзээ яаж хэрэглэснийг нь тодорхой хугацаатай гаргаад ирдэг зүйл л дээ. Ард түмэн тэр нарийн ширийнийг нь мэдэхгүй учраас шуугиулсан өнгөн мэдээллийг дагаж ханарах гээд байдаг тал бий.

Ярилцсан

Ц.БААСАНСҮРЭН

Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат, үндэсний бөхийн “Нэгдэл” клубийн тамирчин, Монгол Улсын начин Өлзийсайханы Батзултай ярилцлаа.

-Таны тухайд их багаасаа спортын замыг сонгосон юм билээ. Үүнд юу нөлөөлөв?

-Би Эрдэнэт хотод өссөн. Жаахан хүү байхдаа л бөх болно гэж боддог байлаа. Ингээд 2008 онд чөлөөт бөхийн секцэд явж анх спорттой танилцаж байв. Манайх олимпын аваргатай болсон жил шүү дээ. Энэ түүхэн үйл явдал намайг спортын заал руу хөтөлсөн болов уу. Чөлөөт бөхийн бэлтгэлд явсан эхний жилүүдэд ч үеийнхэнтэйгээ тоглож гүйлдээд л өнгөрсөн. Ингэж явахдаа хөдөлгөөний эв, дүй сууж өнөөдрийн Батзулын суурь тавигдаж байсан юм билээ.

-Спорт гэх энэ том талбарт байр сууриа олох гэж хэдэн жилийг зарцуулав. Хэр их хөдөлмөрлөв дөө?

-Төсөөлж байснаас ч хэцүү байсан шүү. Бэртэл гэмтлээс авахуулаад олон арван саадыг туулж энд ирсэн. Бөхийн чөлөөт барилдаанаар хичээллээд л шууд амжилт гаргаагүй. 5-6 жилийн хөдөлмөрлөсний үр дүнд Залуучуудын улсын аварга шалгаруулах тэмцээний 96 кг-ын жинд өрсөлдөж мөнгөн медаль зүүж байлаа. Хэдийгээр шигшээ барилдаанд ялагдсан ч тухайн тэмцээнээс их урам зориг авсан. Үүнээс өмнө бол бэлтгэлдээ сайтар базаагаад тэмцээнд ордог ч хараахан медалийн тавцанд зогсож чадахгүй л ялагдаад байв. Хамт бэлтгэл хийдэг нөхөд маань бэлтгэлдээ ирэх нь цөөрөөд, ерөнхийдөө чөлөөт бөхөөс хөндийрч байсан л даа. Өдөржин бэлтгэл хийгээд л цүнхтэй хувцсаа дааж ядаад гэртээ харина. Харих замд үеийн залуус маань шоудаад явж байх нь бий. Тэднийг хараад “Би илүү хөдөлмөрлөж байна. Үр дүн нь гарна аа” гэж өөртөө хэлж хурцлаад цааш алхдаг байлаа. Амжилт гаргахгүй байлаа ч би спортоос холдож чадахгүй юм билээ. Үнэнхүү барилдах дур сонирхолтой болохоор тэр. Ерөнхийдөө хорт зуршлаас хол байж өөрийгөө бүтээсэн гэж хэлж болно.

-Насанд хүрэгчдийн ангилалд өрсөлдөж эхэлсэн нь хэдий үеэс вэ?

-Залуучуудын Улсын аваргаас медаль зүүснийхээ дараа насанд хүрэгчидтэй үзэж болох нь гэх итгэл төрж байлаа. Ингээд 2016 онд насанд хүрэгчдийн Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд өрсөлдөж анхны хүрэл медалиа зүүж байв. Чөлөөт бөхийн дэвжээнд гарснаас хойш бүтэн найман жилийн дараа УАШТ-ээс зөвхөн хүрэл медаль зүүж байв. Чөлөөт бөх бол хүнээс ийм л хэмжээний хичээл зүтгэл, тууштай байдал шаарддаг спорт.

-Тэр жил та үндэсний бөхийн сайчуудтай тулж медаль зүүсэн байх аа.

-Жаахан хүүхэд насанд хүрэгчдийн ангилал руу ороод ирсэн чинь хүмүүс гайхаад л хараад байж билээ. Миний жинд Улсын гарьд Б.Гончигдамба, Улсын заан Б.Бат-Өлзий гээд үндэсний бөхийн сайчууд хүч үзэж байв. Медалийн төлөө шийдвэрлэх барилдаанд энэ хоёр мундгийг хожиж насанд хүрэгчдийн ангиллаас анхны медалиа зүүж байсан түүхтэй. Ингээд л олон улсан өрсөлдөх боломжоо олж харсан даа. Төд удалгүй 2017 оноос үндэсний шигшээ багийн гишүүн болсон. Энэ үеэс хойш олон улсын тэмцээнээс 13 медаль хүртсэн байна. Тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний шигшээд гурван удаа шалгарч барилдсан байна. Харин Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медалийн төлөө гарч барилдаад шагналт байр эзэлсэн.

–Шигшээ багт орох үеэсээ та үндэсний бөхөөр давхар хичээллэж эхэлсэн бил үү?

-Тийм. Үндэсний бөх чөлөөт бөх хоорондоо шүтэлцээтэй гэж боддог юм. Их спортын хурд тэсрэлт үндэсний бөхөд чухал. Үндэсний бөхийн зогсолт, тэвчээр ч их спортод хэрэгтэй. Ийм үүднээс давхар үндэсний бөхөөрөө барилдаж эхэлсэн юм. Улсын харцага Н.Золбоо ахыгаа дагаж бэлтгэл хийнэ. Ингэж яваад л үндэсний бөхдөө илүү дур, сонирхолтой болчихсон. Анх Бүх цэргийн баяр наадамд шөвгөрч Цэргийн харцага болж байлаа. Тэр үед Улсын начин Б.Даваа-Очир, өсөх идэр начин Б.Эрдэнэхүү гээд бөхчүүдийг давж цол ахисан. Одоо эргээд харахад тэд маань бүгд улсын цолны болзол биелүүлсэн байна. Сайн бөхчүүдтэй сайхан барилдаж л цол авч гэж боддог юм.

-Таны тухайд Эрдэнэт хотынхоо баяр наадамд түрүүлж Аймгийн хурц арслан цолны болзол биелүүлсэн шүү дээ. Орхон аймагт ч олон газраас хүчтэн чуулж, том наадам болдог доо.

-Тийм шүү. Би Эрдэнэт хотын унаган хүүхэд. Эрдэнэт үйлдвэрийн харьяа “Энэрэл” асрамжийн газарт өссөн. 1996 онд хоёр настай байхдаа л эгчийнхээ хамт очиж 18 нас хүрээд өрх тусгаарласан. Өссөн нутгийнхаа наадамд түрүүлж зон олноо баясгана гэдэг үнэхээр сайхан. Үгээр илэрхийлэх аргагүй, тийм сайхан мэдрэмж төрдөг. Би чинь 2020 болон 2021 онуудад Орхон аймгийн баяр наадамд түрүүлж Аймгийн хурц арслан цол хүртсэн. Энэ хүртэл мөн ч их бэрхшээлийг давж ард гарсан. Тэр бүр хүнийг хатуужуулж, илүү хурцалж байдаг юм билээ.

-Орхон аймгаас төрсөн анхны улсын цолтой бөх нь та шүү дээ. Улсын цол хүртсэн наадмынхаа талаар эргээд нэг дурсвал?

-Наадмын дэвжээнд төрсөн нутгийнхаа нэрийг дуурсгах нь миний нэг зорилго байв. Бүр багын мөрөөдөл минь ч гэж хэлж болно. Энэ нь Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн тэгш ойгоор биеллээ олсон. Үндэсний бөхийн дэвжээн дэх миний амжилт Улсын харцага Н.Золбоотой салшгүй холбоотой. Ямар ч үед ахаасаа л зөвлөгөө аваад л барилддаг. Улсын цол авчихаад туг тойрч байхад ээж минь л бодогдоод байлаа. Хүүгээ хараад бахархаж байгаа болов уу гэж санагдаад байв. Ээжийгээ бага болов ч баярлууллаа гэж бодохоор сэтгэл дүүрээд мөн ч байсан байсан шүү.

-Зургаагийн даваанд Н.Золбоотой таарч барилдсан шүү дээ. Ах, дүү хоёрын дунд ямар барилдаан болов?

-Бид хамт бэлтгэл хийдэг. Сүүлд нь харамсахааргүй сайхан барилдаад л өвдөг шороодсон. Одоогоор миний тухайд үндэсний бөхдөө төвлөрч бэлтгэл сургуулилалтаа базааж байна. Цаашид ч үндэсний бөхөөрөө дагнаж барилдана. Жингийн ялгаа гарч жаахан бярдуулчих гээд байх юм. Хүчний үзүүлэлтдээ анхаарч байгаа. Би энд хүрсэн амжилтдаа ханаагүй. Миний нас залуу байна. Формоо бариад цаашаа явахад цолоо ахиулж болох байх. Тууштай хөдөлмөрийн үр дүн заавал гардаг шүү дээ.

-Таны тухайд цаашид үндэсний бөхөөрөө дагнаж барилдаад явах нь гэж ойлголоо. Үндэсний бөхөөс допингийн шинжилгээ авна, авахгүй гэх асуудал маргаан дагуулаад байна л даа. Та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Допингийн хэрэглээг сул тавьж хэрхэвч болохгүй. Үүнд хатуу байр суурьтай байдаг. Допинг гэх энэ зүйлийг яагаад дэлхий нийтээрээ эсэргүүцэж байна вэ. Хор хөнөөл нь батлагдсан болохоор л тэр. Энэ талаар суртал ухуулгын ажлыг илүү хийх хэрэгтэй гэж хардаг. Энэ цагт барилдаж байгаа бөхчүүд нийтээрээ допинг хэрэглээд эхэлбэл 10, 20 жилийн дараа хэн барилдах вэ, бидний үр хүүхэд л энэ их өв соёлыг цаашид тээж, түгээн дэлгэрүүлж явах учиртай. Допинг хэрэглэсэн хүн бөх барилдах хэмжээний эрүүл чийрэг хүүхэд төрүүлэх боломжгүй. Хамгийн энгийн хор хөнөөл нь ийм. Амжилтын төлөө эрүүл мэндээ золиосолж допингийн төрлийн бодис хэрэглэх нь том эрсдэл дагуулдаг. Допингийн шинжилгээг сул тавина гэж ярьж болохгүй шүү.

–Допингийн шинжилгээг шударга авч чадаж байгаа эсэх нь хардлага дагуулдаг. Таны тухайд олон улсын тэмцээнд оролцох үедээ нэг биш удаа шинжилгээнд хамрагдсан байх. Манайхаас ямар ялгаатай байна вэ?

-Олон улсын тэмцээнд оролцох бүрдээ л допингийн шинжилгээнд хамрагддаг. Шинжилгээний хариу нь тэр дороо гардаг. Харин манайд бүтэн сарын дараа допингийн шинжилгээний хариу нь ил болох юм. Тухайн тамирчны шинжилгээний дээжийг хаана хадгалдаг юм, яаж зөөвөрлөдөг юм, энэ нь стандартын шаардлага хангадаг юм уу гээд олон асуудал бий. Допингийн эсрэг үндэсний байгууллага ил тод нээлттэй ажиллавал энэ их хардлага хаанаас гарч ирэх вэ. Эхлээд энэ асуудлаа цэгцлээд допингийн шинжилгээг аль болох олон удаагийн давтамжтай аваад явах нь зөв гэж боддог.

О.ДАШ

Өнгөрсөн ням гаригт Спорт ба допинг хэлэлцүүлэг Монгол бөхийн өргөөнд болов.

Хэлэлцүүлэгт МҮБХ-ны тэргүүн Ц.Магалжав, Улсын аварга О.Балжинням, Монголын боксын холбооны ерөнхийлөгч У.Баатар, Монголын чөлөөт бөхийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Мянганбаяр нар оролцов. Хэлэлцүүлгээр бөхчүүдээс явцын шинжилгээ авах уу, допингийн зөрчил гаргасан тамирчдын эрхийг хэрхэн хамгаалах талаар хэлэлцлээ. Түүнчлэн өнгөрсөн хугацаанд туулж ирсэн асуудлуудаа нэгтгэн хэлэлцэв.

МҮБХ-ны тэргүүн Ц.Магалжав бөхчүүдээс явцын шинжилгээ авах эсэх талаар “МҮБХ-ны зүгээс цаашид допингийн шинжилгээ авна гэсэн байр суурьтай байна. Үүний тулд нэг л асуудал бий. Монголын үндэсний допингийн эсрэг байгууллага (МОНАДА)-ын бүтэц зохион байгуулалт, засаглалыг өөрчлөх. Явцын үеийн шинжилгээ, бэлтгэлийн үеийн шинжилгээг авахад тусдаа комисс байх ёстой. МҮБХ-ны дэргэд ч тусдаа комисс байх шаардлагатай. Өмнө нь бид бөхийн дэвжээдээр явж нэрс цуглуулаад, олон санал авсан бөхийг допингийн явцын шинжилгээнд хамруулж байлаа.

Түүнчлэн МҮБХ-нд ирсэн саналыг харгалзаж шинжилгээ авч байсан. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд нийт 148 бөхийг допингийн шинжилгээнд хамруулахад есөн бөх зөрчил гаргасан. Цаашид шинжилгээ авахаас өөр арга байхгүй” гэв.

Түүний онцолж байгаагаар МОНАДА болон МҮБХ-ны дэргэд комисс байгуулсны дараа допингийн явцын шинжилгээ авах гэнэ. Тухайн комисс эмч, хүний эрхийг хамгаалагч, хуульчийн бүрэлдэхүүнтэй байх бөгөөд тэдгээр бөхчүүдтэй ашиг сонирхлын зөрчилгүй байх гэнэ. Тухайн баг явцын шинжилгээг хэнээс авах, допингийн зөрчил гаргасан тамирчинд хариуцлага оногдуулах үүрэгтэй байх гэнэ. Хэн нэгний хатгаасаар допингийн шинжилгээ авдаг, өрсөлдөгчөө намнадаг зэрэг үзэгдэл цэгцэрнэ гэдгийг бөхчүүд онцолж байна. МОНАДА-ын бүтэц зохион байгуулалтыг өөрчилж комисс байгуулагдтал бага биш хугацаа орох нь. Ямартаа ч ойрын хоёр жилийн хугацаанд бөхчүүдээс явцын шинжилгээ авахгүй юм байна.

Энэ асуудлын хүрээнд хуульч Э.Бат-Энхээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

– Хэн дуртай тамирчнаасаа допингийн шинжилгээ авах эрх зүйн орчин бий юу. Энэ нь тамирчны эрхийн зөрчсөн асуудал уу. Зарим бөхчүүдийн зүгээс үүнийг хүний эрхийн зөрчил гэх байр суурийг илэрхийлж байна л даа?

– Манайх олон улсын допингийн эсрэг байгууллагад 2007 онд элссэн байдаг.

Ингэснээрээ ВАДА-ын стандартыг мөрдөх үүрэг хүлээсэн гэсэн үг. Допингийн шинжилгээ авахад нарийн стандарт бий. Энэ бүхнийг манайд мөрдөж ажиллахгүй байна. Зүгээр барилдахаар ирсэн бөхөөс шууд шинжилгээ авах нь тухайн тамирчны эрхийг зөрчиж байгаа үйлдэл мөн. 2007 онд нэгдсэн ВАДА-ын дүрмээ зөрчиж байгаа үйлдэл.

– Яагаад зөрчил боддог юм бэ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

– Допингийн шинжилгээ авч байгаа байгууллага дэргэдээ үр дүнгийн удирдлагын багтай байх ёстой. Тухайн багт нь тамирчдаас хараат бус гэж гарын үсэг зурсан хүмүүс байх талаар Допингийн эсрэг үндэсний дүрэмд тодорхой заасан байдаг. Энэ хүмүүс допингийн шинжилгээнд хамрагдах тамирчдыг тодорхойлдог. Үүнд үндэслэж допингийн шинжилгээ авдаг. Үүнээс биш зүгээс нэг тамирчнаас хэн нэгний хатгаасаар ч юм уу шинжилгээ авдаг, өнөөх нь өвчин намдаах эм уусан явж таараад асуудал дагуулдаг. Ингээд шууд шонд өлгөдөг асуудал байж таарахгүй. Энэ бол тамирчны эрхэд халдсан ноцтой үйлдэл.

– МҮБХ-ны зүгээс өнгөрсөн хугацаанд 148 бөхийг явцын шинжилгээнд хамруулсан талаар Ц.Магалжав тэргүүн хэлж байна. Үүний тодорхой хувь нь Баяр наадмын бус үеийн шинжилгээ. Энэ үйл ажиллагааг дотоод журмаараа явуулсан талаараа онцолж байна л даа?

– Би дахиад хэлье. Манайд ВАДА-д элссэн. Үүгээрээ дүрэм, стандартыг нь мөрдөх үүрэг хүлээсэн. Үндэсний бөхийн холбоо дотоод журам баталж бөхчүүдээс шинжилгээ авдаг субъект биш. ВАДА-ын дүрмийг зөрчиж, тамирчдын эрхэд халдсан үйлдэл. Хэрэв МҮБХ бөхчүүдээс явцын шинжилгээ авах бол үр дүнгийн удирдлагын багтай байх ёстой.

Хэн нэгний хатгаасаар ч юм уу хэдэн бөхөөс нэр цохож шинжилгээ аваад зөрчил гаргасан бөхийг тэргүүлэгчид нь өөрсдөө шийтгэж байгаа нь ноцтой ажиллагаа. Тэдэнд ийм эрх зүйн чадамж байхгүй. Шууд хэлэхэд энэ бол хэлмэгдүүлэлт.

– Э.Оюунболд, Б.Лхагвадорж. Ц.Мөнхбаяр нараас авхуулаад олон бөх ийм жишгээр эрхээ хасуулсан шүү дээ. Тэд хэлмэгдсэн гэсэн үг үү?

– Дүрмийн бус үйл ажиллагааны хохирогч болсон гэсэн үг.

– Тэд эрхээ яаж хамгаалах вэ?

– Үндэсний спортын арбитрт хандаад л сэргээх боломжтой. Арбитрын шийдвэр эцсийнх.

Энэ үеэр Олон улсын болон Азийн буудлагын холбооны Эмнэлэг, Допингийн эсрэг комиссын гишүүн Н.Цогтсайхан олны анхаарал татсан зүйлийг онцолсон. Тэрбээр “Өнгөрсөн зуны наадмаар М.Бадарч тэргүүтэй 16 бөхөөс допинг илэрсэн байж болзошгүй гэж сонссон. Үүнийг би үндэслэлтэй гэж бодож байна. Допингийн эсрэг байгууллагатай зөвхөн М.Бадарч тохиролцож чадаагүй учраас нэр нь зарлагдсан. Улсын арслан М.Бадарч арбитрт хүсэлт гаргасан байдаг. Ингэхдээ шинжилгээ өгсөн бүх бөхийн шинжилгээний хариуг арбитрын журмаар татуулах хүсэлт гаргасан гэж сонссон. Энэ асуудал шударга байдлаар шийдэгдвэл маш ноцтой асуудал” гэв.

Өнгөрсөн зуны баяр наадмын түрүү бөх М.Бадарч допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн. Улмаар Баяр наадам зохион байгуулах хорооны зүгээс түүний улсын арслан цолыг хурааж, барилдах эрхийг нь дөрвөн жилээр хасах шийдвэр гаргаж Ерөнхийлөгчийн тамгын газарт хүргүүлээд байгаа. Гэсэн ч М.Бадарчийн зүгээс Үндэсний спортын арбитрт хандсан байна. Үндэслэл нь өнгөрсөн жилийн наадмын шинжилгээний хариуг татан төвлөрүүлэх гэнэ. Өөрөөр хэлбэл дээрх шинжилгээний үйл явц шударга явагдсан эсэхийг нягтална гэсэн үг. Хэргийг Үндэсний спортын арбитраас шалгаж байгаа юм байна.

Энд онцлоход МОНАДА-ын тэргүүнээр ажиллаж байсан Ж.Хатанбаатарыг АТГ-аас шалгаж байгаа. Түүний ар гэр болон ажлын байранд шалгалт оруулахад бэлнээр 140 сая төгрөг олдсон байдаг. Түүнчлэн бөхчүүдийг допингийн шинжилгээний хариуг БНСУ дахь лабораториос хувийн и-мэйл хаягаараа хүлээж авдаг, үүнийгээ устгасан зэрэг нь эхний байдлаар тогтоогдсон. Яг одоо АТГ устгасан и-мэйлийг сэргээх, БНСУ дахь допингийн шинжилгээний лабораториос дахин авах ажлыг шат дараатай зохион байгуулж ажиллаж байгаа. Үүний ард Допингийн эсрэг комиссын гишүүн Н.Цогтсайханы онцолсон допингийн зөрчил гаргасан гэх 16 бөхийн асуудал тодорхой болох нь

Ж.Хатанбаатар нь допингийн шинжилгээнд хамрагдсан бөхчүүдийн шинжилгээний хариуг нуун дарагдуулдаг, үүнийхээ шанд авлигал авдаг байж болзошгүй хэрэгт шалгагдаж байгаа. Үүнд нь зарим нөлөө бүхий улстөрчид ч холбогдсон гэх мэдээлэл бий.

Нэр бүхий этгээдүүд допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн бөхчүүдээс мөнгө нэхэж хариуг далдалдаг, шээсийг сольдог асуудал өнгөрсөн хугацаанд явж ирсэн, үүнд нь тухайн бөхийн нутгийн зөвлөл, УИХ-ын гишүүд хутгалдаж ирснийг эх сурвалж онцолж байна. Зөвхөн өнгөрсөн наадмаар л гэхэд 16 бөх допингийн зөрчил гаргасан ч үүнийгээ аргалуулж, зөвхөн М.Бадарч л ойлголцож чадаагүйгээрээ “туг тахиулсан” асуудлыг мэдээллийн хамгийн ойр эх сурвалж Н.Цогтсайхан онцолж байна.

Тэрбээр “Допингийн шинжилгээний үед ямар нэгэн процессын алдаа гарахад тухайн шинжилгээ тэр чигээрээ хүчингүй болдог. Тухайн шинжилгээнд процессын алдаа гарсан эсэхийг арбитр тогтоодог. Спортын арбитрын шийдвэр эцсийнх” гэдгийг онцолж байна. М.Бадарчийн зүгээс Үндэсний спортын арбитрт хандаад байгаа. Энэ өдрүүдэд шалгалтын үйл явц үргэлжилж байгаа.

Допингийн шинжилгээний завхралтай холбоотойгоор Улсын арслан М.Бадарчийн цолыг хураахгүй өнгөрөх боломжтой тухай хуульчид хэлж байна. Бүр цаашлаад 2019 онд допингийн зөрчил гаргаж Улсын аварга цолоо хураалгасан Э.Оюунболд ч хуулийн байгууллагаар эрхээ хамгаалуулж буцаан авах боломжтой гэнэ.

Б.Сайнбаяр