Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Бөхийн Баастын 100 жилийн ойд
Миний бие Цаст Алтай нутгийн эрхэм зохиолч Бөхийн Бааст ахтайгаа анх 1968 оны намар “уулзсан” юм. Тэгэхэд би Баян-Өлгий аймгийн 10 жилийн Хоёрдугаар дунд сургуулийн зургадугаар ангийн сурагч байлаа. Намрын тэр нэг өдөр манай сургуулийн удирдлага, багш нар, мөн үдээс өмнө хичээллэдэг таваас аравдугаар ангийн сурагчид Баруун монгол түмний дундаас төрж гарсан, орон даяар нэр алдар нь хэдийнэ түгсэн нутгийн зохиолчтой уулзаж байсан нь тэр юм билээ. Өнөө эргэн санахад зохиолч маань намхан нуруутай, тунгалаг шаравтар царайтай, нүдний шилтэй, цэмцгэр хувцасласан, яриа хөөрөө чөлөөтэй, юм үзэж, нүд тайлсан эрхэм гэдэг нь тэр үед уулзалтад орсон хэний ч нүдэнд тод харагдаж, ой тойнд мөнхөд хадгалагдан үлдсэн буй за. Тэгэхэд Вьетнам улсад томилолтоор явснаа, голчлон Америкийн түрэмгийлэгчдийн өдөөсөн аймшигт дайны гай гамшгийн тухайд сурагч бидний нүдийг бүлтийлгэж, чихийг дэлдийтэл ярьсан санагдана.
Тэр уулзалтаас хойш би зохиолч ахын уран бүтээлийг улам бүр шунан сонирхох болж, “Хяруу унасан цагаар”, “Алтайн цэцэг”, “Алтайн салхи”, “Алтайн хоёр өнгө” зэрэг номуудыг нь аймгийн нийтийн номын сангаас картаар авч уншиж, олон сайхан өгүүллэг, нийтлэл, найрууллынх нь амтанд орсон юм аа. Удалгүй “Одтой тэнгэрийн дор” шүлэг, найраглалын номыг нь ч олж уншлаа. Ч.Чимидийн редакторлосон уг түүвэрт “Миний эх орны өглөө”, “Алтай”, “Дэгдээхэй шиг дэрвэж явсан бага нас минь”, “Нутгийн цагаар хорин гурван цагт би”, “Намрын шөнө голын эрэг дээр”,“Тариа унтдаг юм”, “Москва”, “Орос зан”, “Орос нутгийн хавар”, “Сибирь”, “Оросын ой”, “Балтын тэнгис долгилоно”, “Цаг ирнэ ээ” зэрэг уянгын шүлэг, дуу, “Хүслийг эрсэн үлгэр”, “Үнэн ба гэрлийн тухай дуун”, “Тэмээний тухай лекц” зэрэг бичлэгийн хувьд энгийн, өвөрмөц хэлбэртэй найраглалууд, мөн мөнөөх Вьетнамд уран бүтээлийн томилолтоор явахдаа үзсэн харснаа бичсэн бүлэг шүлэг нь хэвлэгдсэн байлаа.“Ханойд америкийн 11 онгоц сөнөөсөн 1967 оны тавдугаар сарын 19-ний ялалтанд зориулав” гэсэн ишлэлтэй “Ханой” нэртэй нэг шүлэгтээ:
“Лүн лүн!
Дахиад л лүн, лүн!
Юу вэ та минь!
Газар хөдлөх шиг
Галт уул дэлбэрэх шиг!..
…Хүнд тулалдааны чимээгээр
Хөл доорх газар доргиж
Зүүгээр шивүүлсэн юм шиг
Зүрх минь өвдөж байна!
Хар хөлс шанаа руу
Халуун, горхи шиг урсаж
Хар хөлс, нулимс хоёр
Харах нүдий минь хорсгож байна!..” гэж бичсэн нь дээрх уулзалтын үеэр сурагч бидний нүдийг бүлтийлгэж, чихийг дэлдийлгэсэн Вьетнам дахь аймшигт дайн тулалдааны тухай байсан юм.
Би ЗХУ-ын Украины Одесс хотын Ус цаг уурын дээд сургуулийн оюутан болсон 1973 оноос Монголын маань тухай болон манай зохиолчдын орос хэлээр гарсан ном цуглуулж, сонирхож уншдаг нэг зугаатай ажилтай боллоо. Тэр үед хуучин номын дэлгүүрээс Бааст зохиолчийн “Б.Басто. Хурлэ и другие рассказы” нэртэй 1963 онд Москвад “Гадаадын уран зохиол” хэвлэлийн газраас гаргасан арваад хэвлэлийн хуудас номыг нь олж авч, чухамхүү ширээнийхээ ном болгож, уг номын өгүүллэг туужийн орос хэлний мэдэхгүй үгсээр толь хийж, цээжилж яриа, уран зохиолын үгсийн гайгүй сантай болсон минь орчуулга оролдож эхлэхэд нэн их тус болсон билээ. Тэр үед бас Н.Банзрагчийн “Путь” “Зам”, Л.Түдэвийн “Открывая мир…” “Хорвоотой танилцсан түүх”, С.Удвалын “Первые тринадцать” “Анхны арван гурав”, С.Лочингийн “Цвет души” “Сэтгэлийн өнгө” зэрэг манай зохиолчдын орос хэлээр хэвлэгдсэн номууд мөн уншиж амжсан юмдаг. Дашрамд хэлэхэд Бааст ахын маань дээрх ном ЗХУ-д манай зохиолчдоос Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн номын түүвэр зохиолын дараа орос хэлээр хэвлэгдсэн гурав дахь томоохон түүвэр зохиол юм билээ. Түүнчлэн зохиолчийн бие даасан ном, зарим бүтээлүүд нь Хятад, Герман зэрэг улсад хэвлэгдсэн байдаг.
Зохиолч ахтай би биечлэн уулзсан нь 1976 оны зун юмдаг. Зуны амралтаар Улаанбаатарт ирэхдээ Д.Доной нагацаараа зуучлуулан МЗЭ-ийн хоёр давхар саарал байшингийн босгыг анх алхаж Бааст ахтай уулзлаа. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал авахад нь Одессаас баяр хүргэж, мэндчилгээ дэвшүүлсэн байсан тул оюутан намайг танимхайран хүлээн авч, шүлэг зохиол оролддогбайсныг минь талархан дэмжиж, машиндсан хэдэн шүлгийг минь үзэж, улмаар залуу зохиолчдын “Яргуй” түүвэрт хэвлүүлэхээр авч, хэн нэг яруу найрагчид шавь орох тухайд завлөж, СнЗ-ийн референт, яруу найрагч Д.Нямаа гуайтай уулзуулсан юм. Тэр цагаас хойш манай яруу найргийн нэгэн нэрт төлөөлөгч Д.Нямаа гуайтай яруу найргаар холбоотой явж ирсэн билээ. Д.Нямаа багш маань өөрийн “Шөнийн талд адуу янцгаана” яруу найргийн түүвэртээ:
“Яруу найргийн урт замд
Ямагт сайхан нөхөрлөж явдаг Хангайсайхандаа. Д.Нямаа. 2003.8.22” гэж бичиж дурсгасан бол миний 2018 онд хэвлэгдсэн Орос- Зөвлөлтийн болон бусад орны яруу найргийн орчуулгын “Яруу найргийн цоморлог” гэх 32 хэвлэлийн хуудас номыг биеэ чилээн байж уншиж, чин сэтгэлээсээ редакторлож өгсөн юм.
1978 онд Одессын Ус цаг уурын дээд сургуулиа төгсөж ирээд МЗЭ орж, Бааст ахтай дахин уулзаж, улмаар “Утга зохиол, урлаг” сонинд ажиллаж байсан утга зохиолын судлаач, шүүмжлэгч Ч.Билэгсайхан, яруу найрагч П.Пүрэвсүрэн, мөн утга зохиолын судлаач, шүүмжлэгч Д.Өлзийбаяр, хүүхдийн зохиолч Б.Доржсүрэн нартай танилцсан билээ. Бааст ах маань намайг аль нэг утга зохиолын нэгдэлд хамрагдахыг зөвлөж, УБДС-ийн дэргэдэх нэгдэлд орохыг дэмжсэн юм. Нэгдлийн ажлыг Д.Дашдорж багш удирдаж, оюутан Ж.Саруулбуян хариуцан ажиллуулж байлаа. Гэвч миний бие хотын төвөөс хол үндсэн ажилтай байсан тул утга зохиолын нэгдэлд төдийлөн тууштай явж чадаагүй билээ. Энэ байдалд Бааст ах маань нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж, уран зохиол тууштай бичиж буй эсэхийг уулзах болгонд асууж, зэмлэж байсан удаа нэг бус бий. “Уг нь орос бас казах унаган шахуу хэлтэй, нэлээд уншсан, ялангуяа Орос-Зөвлөлтийн уран зохиолтой чамгүй танилцсан, байгаль техник хосолсон мэргэжилтэй, гайгүй сайн боловсролтой хүн чи юм бичих л ёстой…” гээд Ж.Лхагваа, Д.Урианхай, Л.Дашням нарын манай утга зохиолын онцгой авьяастнуудын нэрийг дурдаж, тэдний замаар явах ёстой хүн гэж хэлж байсныг молхи миний бие шүүрс алдан сонсож байсан минь бас нэг бус удаа билээ. 1979 оны сүүлч шиг санагдана, нэгэнтээ манай ажлын газар руу утасдаж “Баян-Өлгий аймаг байгуулагдсаны 40 жилийн ойд зориулсан томоохон антологи удахгүй хэвлэгдэнэ. Би энэ сайхан номыг хэвлэлд бэлтгэж байна. Бичсэн юм байдаг бол хэдэн шүлэг яаралтай өгч болно. Нутаг нугын талаар юм байвал их сайн…” гэсэн баяртай сайхан мэдээ дуулгав.Би ч тэр даруйд хэдэн юм машиндуулаад аваачиж өглөө. Тэгээд, “Шүлгүүдээ зас, бас нэмж, хасаж өг…” гэх хариу өгөх биз гэж нэг хэсэгтээ чих тавин хүлээсээр л байлаа. Гэтэл тэгсэнгүй, харин 1981 оны дундуур “Аймгийн ном гарсан. Морилон ирж нэг ном авбал ав…” гэж утасддаг юм байна. Би ч тэр даруйд давхиад очлоо. Миний өгсөн хэдэн шүлэг яг машиндсан дэс дугаараараа, цэг таслалын засваргүй “Цаст Алтайн уянга” нэртэй нутгийн онцлогтой зураг чимэглэл бүхий хатуу супер хавтастай сайхан номонд хэвлэгджээ. Анх удаа том антологид орсон хэдэн бор шүлгээ уншаад эхлээд баярласан ч сүүлдээ айх шиг болж билээ.
Учир нь сүүлд хийсэн засвар нэмэлтээ оруулаагүй хэвлүүлжээ. Энэ байдлыг ажиж байсан зохиолч ах маань “Яав?..” гэж байна. Би «Та миний нэг ч шүлэгт ер гар хүрээгүй, байгаа чигээр нь… Уг би таныг…» гэтэл, Бааст ах «Би юу гэж хүний бүтээлд гар хүрч байх ёстой билээ? Хүний “хүүхдэд” гар хүрэх эрх надад байхгүй ээ. Эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашдаг юмаа, хө…» гэж их л ёжтой хэлж, намайг бүр гайхшируулж орхив. Тэгснээ “Би нэг л хүний шүлэгт сүрхий гар хүрсэн юм. Ц.Гайтав хүү Санхүүд сурч байхдаа, нэг урт шинелийн гол юм, манай зохиолчдын хороо руу байсхийгээд л шүлэг тэрлэсэн баахан гар бичмэлээ бариад шогшиж ирнэ. Түүнийг тухайн үед тоож байгаа ч амьтан алга. Харин би нэг удаа өрөвдөөд, нэлээд хэдэн юмыг нь авч үлдэж уншив. Тэгээд “Галын наадмын тухай” нэг юмыг нь засаж, бараг өөрийнхөөрөө шүлэглэж, анх хэвлэж өгсөн юмдаг. Тэр л Гайтавт их тус болсон байх. Учир нь би түүнийг гайгүй юм бичих хүн болно байх гэж зөн совингоороо мэдэрсэн юм.
Миний итгэл, найдварыг тэр хөсөрдүүлээгүй ээ. Базарваань, Гайтав тэгээд ХХ зууны манай яруу найргийн иргэний уянгын хамгийн лут амьтан болоо биз дээ. Их эрт төрийн шагнал авч, улмаар соёлын гавьяат болсон доо…” гээд над руу нүдний шилнийхээ дээгүүр сүрхий харснаа “Одоо энэ цагийн та нарын тухайд би хэлж мэдэхгүй юм. Цаг хугацаа харуулна биз…” гэж түс тас хэлж намайг бүр алмайруулж билээ. Тийм ээ, тэгж зохиолч ах минь надад зохиол бүтээл туурвих ажлын амаргүйг, нэн өндөр хариуцлагатайг ухааруулах шиг болсон юм (Дашрамд дурдахад 1976 оны “Яргуй” түүвэрт орсон хэдэн бор шүлэг бас редакторын гар оролгүй хэвлэгдсэн түүхтэй).Энэ явдлаас хойш би сонин сэтгүүлд ганц хоёр шүлэг өгөхдөө нэлээд бодож байж өгдөг болсон юм. Ялангуяа орчуулгын шүлгүүдийг эхээс нь гажуудуулахгүй, хэлбэр хэмжээг нь яг таг хадгалах ёстой гэж өөртөө өндөр шаардлага тавьдаг болсон билээ.
Бааст ахын манай бусад зохиолчдоос онцгой нэг ялгарах чанар гэвэл үзэг нэгт нөхдөө хүндэлж, хэний ч зохиол бүтээлийг цаг алдалгүй маш шуурхай уншдаг байсан нь гайхалтай гэж би баттай хэлнэ. Нэг очиход Ж.Пүрэв гуайн “Зүрхний хилэн”, дахин нэг уулзахад“Манан будан” зэрэг нүсэр том романыг ширээн дээрээ дэлгэчихсэн, энд тэнд нь зурж, хуучин монгол бичгээр тэмдэглэж уншиж байхтай таарсан юм. Бас нэгэнтээ “С.Эрдэнэ роман бичдэг боллоо. Уг нь тууж, өгүүллэгээр бид хоёр л дагнадаг байсан юм. Нөхөр маань одоо роман руу уравлаа…” гээд намайг сүрхий харснаа«Амдралын тойрог» романаа амжилттай бичиж шүү…” гэж инээж байсныг нь мэдэх юм.
Сүүлд Е.Евтушенкогийн “Ягодные места” (Жимст газар) романыг орос хэлээр уншиж суухтай нь таарч, энэ романы талаар нэлээд ярилцсан билээ. “Е.Евтушенко ийм роман бичжээ. Уран сайхан, баримт, зөгнөл, янз янзын зүйл хольж, их маягласан байнаа. Уншихад нэлээд ярвигтай юм. Та нар уншиж үзэхгүй юу, орос хэл ус сайтай улс…” гэж хэлсний дараа нь би уг романыг эрэл сурал болж байж олж авч уншиж билээ. Нээрээ л тогтож уншихгүй бол зохиолын гол үйл явдал, бусад нарийн ширийнийг нь барин тавин ойлгоход хялбаргүй бүтээл байлаа.
Бүр сүүлд молхи миний “Сэтгэлийн цэнхэр огторгуй” гэх номыг минь бас л энд тэнд нь зурж, зах буланд нь хуучин монгол бичгээр тэмдэглэл хийж, эрээчин уншиж, санал бодлоо харамгүй хэлж байсан тухайд өгүүлвэл урт түүх болох буй заа. Зохиолч ах маань орос хэлээр шинэ гарсан номууд ч, хаанаас олдог юм, аль хэдийн худалдаад авчихсан, уншчихсан, тэр тухайд хуучлах нэн дуртай байлаа. Нэгэнтээ Л.Толстойн тухай дурсамжийн том ном уншиж, оросын суут зохиолч орос цагаан толгойн үсгүүд зохиож байсан тухайд хүртэл хуучилж, Америкийн Индианы Серая Сова гэх нууц нэртэй зохиолчийн байгаль, амьтны тухай сонирхолтой ном уншиж буйгаа үзүүлж, дараа нь намайг заавал унш гэж өгч байж билээ. Мөн нэг удаа ХХ зууны Оросын нэртэй яруу найрагч эмэгтэй Белла Ахмадуланагийн “Аня болон бусад хөвгүүд охидод зориулсан дуу” нэртэй шүлэг, үргэлжлсэн үг салаавчилсан, хэлбэр хийцийн хувьд нэн ярвигтай 5-6 хуудас шүлгийг өгч, надад долоон хоногийн дотор орчуулж өг гэж тулгав аа. Би ч гэртээ очингуут яруу найрагчий том ботийг дэлгэж, шүлгийг уншиж гарлаа. Нэлээд олон удаа уншиж, шүлгийн санааг сайтар ойлгож аваад яаж орчуулахаа бодоод хэд хонолоо. Гэтэл ах маань мартаагүй, яг хугацаандаа нэхэж байнаа. Би ч, ерөнхийдөө буулгачихсан, танд хоёр гурав хоногоос аваачиж өгнө л гэлээ.Тэгээд, яаралтай сууж мөнөөх шүлгийг нэг өдөр орчуулж, компьютерт шивж, хэвлэж аваачихад, ах маань бараг мэндийн зөрүүгүй хэдэн хуудас орчуулгыг маань яаран үзсэнээ, чи ч гайгүй зөөлөн чихтэй, бас юм хийдэг хүн болж байна шүү… гээд, намайг аанай л гэрт нь бэлээхэн байдаг кофе, чихэр печениэр дайлж гарч билээ.
Бааст ах өөрөө аль залуу цагийн туршлагатай орчуулагч шүү дээ. Орос-Зөвлөлтийн зохиолчдын бүтээлээс болон Энэтхэг, Түвд, Хятад, Унгар, Япон, Итали зэрэг олон орны ардын аман зохиолоос орос хэлнээс орчуулж хэвлүүлсэн бол төрсөн нутаг Баян-Өлгий аймгийн казах зохиолчдын олон арван шүлэг, найраглал, өгүүллэгүүд монголчилж, олон зохиолчын бие даасан ном гаргаж, редакторлож, аймгийн зохиолчдын бүтээлээр “Таван Богдынханы дуу”, “Таван Богд”, “Цаст Алтайн Уянга” нэртэй томоохон эмхэтгэлүүд хэвлүүлсэн билээ. ХХ зууны монголын яруу найрагт шилдэг арвын нэг болох Б.Ахтааны “Бүргэд” туульсын найраглалыг яруу тансаг орчуулсан нь зохиолчийн орчуулагчийн авьяас чадварыг илтгэх нэг үзүүлэлт юм аа.
Бөхийн Бааст зохиолч манай шинэ үеийн уран зохиолын анхдагчидтай бараг нэг үеийнхэн болж явж ирсэн гэхэд хилсдэхгүй буй заа. Тэрээр Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен нарын тухай сонин хууч хөөрч, Д.Намдаг, Ц.Цэдэнжав, Э.Оюун, С.Удвал,Ч.Чимид нартай зэрэгцэн ажиллаж, заримтай нь хамтарч зохиол бичиж, тэдний зарим зохиолыг ариутган шүүж, хянан тохиолдуулж ирсэн байдаг. Тухайлбал, бүр өнгөрсөн зууны дөчөөд онд хорь гаруйхан насандаа зохиолч Ц.Цэдэнжавтай хамтарч “Мандухай цэцэн хатан”, “Цогийн идэр нас” зэрэг жүжиг бичиж, Бөмбөгөр ногоон театрт тоглуулж, тэдгээрийг нь маршил Х.Чойбалсан, нөхдийн хамт биеэр үзэж, урам зориг өгч байсан бол Д.Намдагийн алдарт “Цаг төрийн үймээн” романыг анх эх барьж авсан тухайдаа сонин түүх хүүрнэдэг байсан юм.
Монгол Улсын Ардын уран зохиолч маань ийм л “Хайр нь дотроо, хал нь гаднаа…” халамжтай сайхан ах маань байлаа.Хааяа онцгой үйл явдлаар ч юмуу, сүүлд Цагаан сарын баярын үеэр золгож очиход Бааст ах өөрийн шинэ гарсан ном юмуу, эсвэл миний сураглаж очсон гадаадын зохиолчдын номонд сэтгэлийн сайхан үг бичиж, дурсгал болгож өгнө. Ийм маягаар надад 30 орчим ном бэлэглэсэн байх юм. Энэ нь маш үнэтэй бэлэг, цомхон сайхан номын сан болой. Тэрээр «“Дөрван туужийн Бор” (1986) номдоо «Эрхэм дүү Хүрэн-Алагийн Хангайсайханд! Даруу чинь дэндэж, хөдөлгөөн чинь удааширч байна. Энэ их хөдөлгөөнтэй үед ингэж амьдарч болохгүй ээ! Тэмцэл, зүтгэл эцсийн эцэст бүхнийг шийднэ шүү!.. Б.Бааст. 22.03.1986.Улаанбаатар», “Писатли Монгольской Народной Республики(1921-1981). Библиографический справочник. Москва, 1982” номд:
“Нутаг усны минь хүү
Нэг насны хайрт дүү
Хангайсайхандаа
Халуун сэтгэлийн угаас дурсгав. Б.Бааст. 1993.IV.19» гэсэн бол “Чонын буян” (1997) номдоо:
Хайртай хар дүү-
Хангай сайхандаа дурсгав.
Ахыгаа санаж, дурсаж,
Алдсаныг нь давтахгүй яваарай!Б.Бааст. 7.XI.1997”, мөн шинээр хэвлэгдсэн“Дөрвөн туужийн Бор” (2004) номдоо:
“Аймаг нэгтэй
Амьдрах зорилго нэгтэй
Авъяаст найрагч,
Адтай орчуулагч,
Андын дээд,
Ариун журамт Х.Хангайсайхандаа дурсгав.Нөгөө муу ах хэмээгдэх Б.Бааст. 22.VIII.2005”,
“Уйтай сэрүүн намар”(2006 он) номдоо:
“Монголын яруу найраг, үргэлжилсэн үг, орчуулгын ажлын үйлст их ирмүүн- ширүүн ажилтай, амжилттай яваа дүү Х.Хангайсайханд дурсгав. Б.Бааст. 3.III.2007” гэж,“Чулуунцэцэг” (2012)” номдоо: “Нутаг нуга нэгтэй, амьсгалах агаар нэгтэй дүү- Хангайсайхандаа. Б.Бааст. Шинийн гурван” гэх зэргээр бичиж дурсгасан билээ, өмөг түшигт, буянтай буурал ах минь!..
Харин 2000-аад он гарахад Бааст ах маань миний сонин сэтгүүлд хэвлүүлж буй шүлэг, нийтлэл, орчуулгыг нэлээд анзаарч, “Одоо би чиний тухайд нэг дуугарна аа…” гэж нэгэнтээ хэлснээ гүйцэлдүүлж “Хангайсайханы Ромьео Жульетта хоёр” гэсэн томоохон шүүмж-тэмдэглэл бичиж сонинд нийтлүүсэн нь надад мөн ч их урам өгснийг мартахын аргагүй ээ. Энэ шүүмж- тэмдэглэлдээ манай уран зохиолын богино өгүүлэгийн төгс чадвартан Ж.Лхагва, богино шүлгийн нэртэй инжаан Д.Нямаа, дуун хөрвүүлэгчийн их гавьяатан Ц.Хасбаатар нарын бүтээл туурвилын уламжлал чамд ямар нэг байдлаар ажиглагдаж буй гэлтэй гэж намайг магтсан нь бүр ч өндөр хариуцлага хүлээлгэсэн явдал болсон билээ.
Монголын их утга зохиолын нэгэн зууны амьд архив болсон зохиолч маань өөрөө 150 гаруй ном хэвлүүлж Монголын уран зохиолд үргэлжилсэн үгийн романаас бусад бүх төрлөөр зохиол бүтээлээ туурвисныг доктор С.Байгалсайхан, Д.Болормаа нарын судлаачид «Б.Бааст нь яруу найрагч, хүүрнэл зохиолч, жүжгийн зохиолч, нийтлэлч, орчуулагчийн хувиар өөрийн гэсэн өнгө аястай бүтээлээрээ баримтыг уран сайхнаар боловсруулж, уйгагүй хөдөлмөрлөхийн жишээг үзүүлж хоёр үеийн уран бүтээлчдийн бат холбоос гүүр болж залгамж үед туршлагаа өвлүүлж, XX-XXI зууны Монголын утга зохиолын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулж яваа оюун билэгтэн мөн» гэж үнэлсэн байна.
Тийм ээ, бүтэн нэгэн зуунд амьдарч, ажиллаж, бүтээж туурвихын гайхамшигт үлгэр жишээ үзүүлсэн эрхэм буурал ах маань төр засагтаа хөдөлмөрөө үнэлүүлж хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэний хүндтэй алдрыг зүй ёсоор хүртсэн ХХ зууны Монгол тулгатны зуун эрхмийн нэг яах аргагүй мөн билээ!
МҮЧЗХ-ны болон Н.Рубцовын нэрэмжит Бүх Оросын Утга зохиолын шагналт Х.ХАНГАЙСАЙХАН
Хүний сэтгэлийн хойморт хүндэт суудал эзлэн заларсан эрхэм хүмүүн орчлонг гэнэт орхилоо гэсэн гашуун мэдээ сонсоход өр зүрх өмөрч, ухааны чагтага мултрах шиг болдог юм байна. Ухаан санааны орон зайд олбог түшлэгтэйгээ заларсан Пүрэв баавай минь миний хувьд тийм л хүний нэг. Тэсгим өвлийн жавар тачигнасан тэр орой муу сураг сонсоод, дөнгөж өчигдөрхөн бид инээлдэж суугаагүй билүү гэж бодохоор үнэмшихэд бэрх санагдавч хуурамч хорвоогийн овлигогүй араншинтай эвлэрэхээс өөр яах ч билээ. Монголын их утга зохиолын эрдэнэсийн өв санг манлай бүтээлүүдээрээ арвижуулж ирсэн үргэлжилсэн үгийн зохиолын үнэт хүдэр олборлогч, өгүүлэхүүн уран дархан Санжийн Пүрэв эх орны аугаа их дайны түймэр дүрэлзсэн жилийн өвөл цаг дор Алтайн их уулсын салбар өндөрлөгт дуугаа хадаан төрсөн байдаг. Жирийн малчин ардын аргалын утаа бургилсан эсгий гэрт өсч торнин, хурга ишигтэй хөөцөлдөж, унага даагатай ноцолдон эрийн цээнд хүрсэн тэрбээр бичээч, нягтлан бодогч, слесарь, байлдагч, нүүрс малтагч, эвлэлийн ажилтан, яруу найрагч, сэтгүүлч, зохиолч гээд хийж үзээгүй ажилгүй, амьдралын урт замыг туулжээ. Нэрт зохиолч болтлоо өсөж өндийсөн Монголын утга зохиолын нэгэн ноён оргилд ийнхүү цасан нурлага болсноороо ажилчны алхны тогшилт, уурхайчны өрөмний нүргээн, байлдагчийн бакалийн чимээ, усны гудамж дахь хашгираан, усаа дагаж жаргах хонгор бүсгүйн инээмсэглэл, азын цэнхэр уулаа зүглэх малчны нүүдэл зогслоо гэсэн үг биш, харин ч уншигч түмний сэтгэл зүрхэнд улам бат хоногшин үлдлээ гэсэн үг юм.
Говийн намхан намхан толгодын дунд орших жирийн л нэг жижигхэн сум ойртох бүрийд зам хорж өгөхгүй зовоох нь хэцүү. Өнөөдөр ч тэр ёсоор сумын төвийн бараа харагдсаар их л удлаа. Хоёр мянга шахам бээрийн урт зам туулаад ирсэн ачааны цэнхэр тэрэг нь урагш явахаа байчихав уу, эсвэл сум цаашаа нүүгээд байгаа хэрэг үү, хамгийн өндөр нь болох сургуулийн хоёр давхар тоосгон барилга нь эхлээд харагддаг жижигхэн сум говийн цэнхэр зэрэглээнд алслаад байх шиг санагдана.Тэр тусмаа өнөөдөр нэг л сайхан учрал хүлээж байгаа юм шиг сонин совин төрж Баяр урьд урьдынхаас илүү гэр рүүгээ яарч байлаа. Ачааны цэнхэр тэрэг дасал болсон замаар давхисаар говь газар тэр бүр харагдаад байдаггүй өвлийн дүнзэн байшинтай, аргагүй л алсын тээвэрт ийш тийшээ байнга явдаг “олонтой ч, овсгоотой ч” жолоочийн гэр орон гэдгийг илтгэх мэт хүрэн зосоор будаж, дээгүүр нь нарийн модоор эмжсэн цэлгэр банзан хашааны үүдэнд ирж зогслоо. Хашаан дотор зогсох шинэвтэр улаан мотоциклийг хараад Баяр хэн ирсэн юм бол гэж гайхан, бас гэр рүүгээ яараад байсан учрал нь энэ байжээ гэсэн шүү юм бодсоор гэртээ орвол баруун хоймор нь сууж байсан үл таних залуу яаран босч, дээлийнхээ энгэр заамыг товчлон, ханцуй хормойгоо янзалснаа өврөөсөө цэнхэр хадаг гарган барьсаар золгох гэсэн бололтой гар сунган ирэв. Өөдөөсөө инээмсэглэн ирсэн залуутай золгож, үнсүүлэхээр бөхийхөд нь яаран сандран хацрыг нь үнэрлэхдээ Баяр хэн гэдгийг нь үнэхээр таньсангүй.Гэрийнхээ хоймрыг дүүргэн сууж, эхнэрийнхээ аягалсан цайг амсаад ширээн дээр тавин тавьтлаа өөртэй нь золгосон тэр залууг хэний үр удам, хэн болохыг таамаглах гэсэн ч Баярын санаанд юу ч орсонгүй. Баяр уг нь арын сайхан хангайд төрж өссөн хүн.Цэрэгт мордоод л нутгаасаа гарчээ. Говь хээр хосолсон энэ газарт шинэ уурхай нээгдэж, уурхай дагасан жижигхэн сум байгуулагдахад тэрээр жолоочоор ирээд бараг хориод жил болсон билээ. Гэвч алтан шар замын буянаар нутагтаа очих завшаан Баярт байсхийгээд л олдож, ах дүүсээрээ ороод гарчихдаг болохоор хамаатан садан хэн нэгнийх нь үр хүүхэд бол танихгүй байх учиргүй.
МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Оюунцэцэгийн Цэнд-Аюуштай хөөрөлдлөө.
Улаанбаатараас Мөрөн хотыг чиглэсэн машин зам Эрдэнэт, Булган хотоор дайрч цааш баруун хойш Намнан, Хөвсгөлийн их уулсын зүгт алсарна. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сум хүртэл 20 гаруй их өртөө яваад дөрөө мултална. Замын турш уулсын сайхан хөндийд Төв, Орхон, Сэлэнгэ, Дарханы нэр алдрыг өргөдөг тариан талбай эрээлжлэж уринш хагалж, хөрс боловсруулж байгаа хүчит техник шороон манан босгож харагдана. Тариан түрүү урт бадриун агаад шувтран авч алгандаа үрчин цайруулж үзвэл нэг толгойноос 25-30 ширхэг үр тоологдож энэ жилийн ургац арвин байхыг дохиолно. Тариан талбай тэр аяараа сэвшээ хонгор салхин аясаар давалгаалан өрхөлж үелзэн сэтгэлийн гүнд нэгийг бодогдуулна. Зурваслан тариалсан тариан талбай ажнай хүлгийн шанхалж, сумалж зассан дэл мэтээ. Газартай харьцах, тариалан эрхлэх соёл сайжирч, миний газар, миний тариа будаа гэдэг ухаарлаар хандсан нь илт анзаарагдана. Булган хотоос цааш Чачиртын голын гүүрээр гарч өгссөөр Түлүүгийн даваан дээр буугаад алсын цэвэр тунгалаг агаарыг Сайхан, Баян-Агтын айрагны сэнгэнэсэн үнэртэй хамт залиглан уужирч, Булган нутгийн нэрс, хуушуур буузны амтанд түр саатан биеийн чилээ гаргана. Түлүү гэдэг нэр “түлээ” гэсэн үг болой. Эндээс “Өрөмийн цагаан нуур”-ын ар биеэр давхиж “Мэргэн” хөтлөөр өнгийгөөд алдарт “Бүрхээр тогоо” уулын хөндий уруудана. Ар хөвч бүхий хоёр их уулыг холбосон цагаан хамрыг “Мэргэн” хөтөл хэмээнэ. Энэ хөтлөөр зэрлэг ан амьтан хойд урд ар хөвч рүү дамжин гүйдэг учир анчид тэр хөтөл дээр суурилан отож чоно үнэгнээс эхлээд тураг амьтад намнадаг байжээ. Сайхан, Баян-Агтын зүгт зурайх олон салаа шороон замын хойгуур Бүрхээр, өмнө этгээдээр Тогоо уулын байгалийн үзэсгэлэнт цогцолбор зорчигчдын нүдийг соронзон мэт татна. Арга буюу очиж сонирхвол Тогоо уулын хүрмэн чулуун хүрээний төвд зургаан га орчим тэгш талбай байх агаад тэнд эртний Түрэг, Хиргисийн булш, чулуун хөшөө арсайж харагдана. Харин Бүрхээр уулын дээр гараад өнгийхөд тэртээ доор нүдэн нуур гялайж, энэ том хүрмэн чулуун уул миний доороос ориглон тогтсон /бий болсон/ юм шүү гэж хэлээд байх шиг санагдуулнам. Энэ уулын хормойд амралт жуулчны бааз байгуулагджээ. Эндээс ялимгүй уруудаад
Та бүхэн минь дэнж хотойтол сайхан наадаж байна уу. Энэ зуны наадам бороо хур тэгширч АСЕМ-тай, Олимптой дэлхийн Монголчууд орон бүртээ уухайлан нэгдсэн сайхан наадам болж байна. Монголын маань тамирчид дэлхийд алдараа цуурайтуулж, хүүхдүүд нь ой тогтоолтын дэлхийн аварга болон мандаж, залуус нь дэлхийн чанартай өндөр боловсролуудыг эзэмшиж эх орон элэг нэгтнүүдээ баясгасаар байгаа билээ. Энэ буухиа цаашдаа улам өргөжин тэлэх болтугай гэж ерөөгөөд та бүхэндээ үе үеийн агуу яруу найрагчдынхаа Монгол наадмын тухай шүлгүүдийг хүргэе. Босоо Монголын хөх хийморь үргэлж гал шиг өөдөө мандан бадарч явах болтугай!
Төрийн шагналт, ардын уран зохиолч
Бага байхдаа борооны дараа татсан
Хүүхнүүдийн дууг уяран чагнаж байтал
Эл ном бол Италийн Сэргэн мандалтын үеийн тууриудын түүвэр юм. Яруу найрагч, орчуулагч Ж.Нэргүйн сонголтоор түүхэнд зураг нь ч үлдээгүй зохиолчдын бүтээлүүд багтжээ. Нийт 10 зохиолчийн анталоги юм. Алдарт “Poмео, Жульетта” драмын жүжиг болохоосоо ч өмнө туурь байжээ. Харин үүнээс яруу найрагч, их зохиолч Жованни Боккаччо (1313-1375)-ийн “Декамерон” буюу “Арав хоногийн хугацаанд яригдсан үлгэрүүд”-ээс арав дахь өдрийн үлгэр буюу Х туурийг нь сонирхуулж байна.