Category: шинжлэх-ухаан-технологи

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

Т.Ням-Очир: Японы Тоёота дэлхийг байлдан дагуулсныг Чингис хааны маркетинг ашигласан гэж ярьдаг DNN.mn

Өнөөдөр Монгол бахархлын өдөр. Японы монголч эрдэмтэн Кобаяши Такаширогийн бичсэн “Чингис хаан” ном уншигчдын гарт хүрэхэд бэлэн болжээ. Номын редактор, Төвөд судлаач Т.Ням–Очиртой япон эрдэмтэн Чингис хааныг хэрхэн харж “нээсэн” талаар ярилцлаа.

-Чингис хааны талаарх ном бүтээл дотоодод болон олон улсад олон бий. Тэр дундаа Кобаяши Такаширогийн энэ бүтээл ямар онцлогтой юм бэ?

-Кобаяши Такаширо 1940 онд Монголын нууц товчоог япон хэлээр орчуулсан хүн. Тэрбээр 1960 онд япон хүний нүдээр Чингис хааны тухай ном гаргасан. Чингис хаан ном тухайн үедээ их алдаршсан. Кобаяши Такаширо Дэлхийн II дайн дараа Ойрхи Дорнодод дипломатаар ажиллаж байх үедээ перс, араб хэл сураад тэдгээр хэл дээрх Чингис хааны тухай сурвалжуудыг судалсан байгаа юм. Ингээд Чингис хаан номыг бичсэн. Тус үтээлдээ Чингис хаан гэдэг хувь хүнийхээ талаас ямар сонирхолтой хүн байсан юм бэ гэдгийг гаргасан. Өнөөдөр энэ ном бичсэн цагаас хойш 63 жил өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд мэдээж олон зүйл өөрчлөгдсөн. Гэхдээ сонирхолтой зүйлийг бидэнд үлдээсэн. Жишээ нь, Тэмүүжин гэдэг үг бол төмөрчин, төмрийн дархан гэсэн утгатай үг юм байна гэж Кобаяши Такаширо анх санал дэвшүүлж гаргаж байсан тавьдаг.

Бид Монголын нууц товчоо гээд том байлдан дагуулалт, олон үйл явдлыг хамаарсан судалгаа хийдэг байхад энэ хүн зөвхөн Чингис хаан гэдэг хувь хүнийг төрснөөс нь авахуулаад нас барах хүртэл бүх амьдралыг задлан шинжилсэн. Ингэхдээ хятад, орос, араб, перс, монгол хэл дээрх сурвалжуудыг ашигласан нь маш өргөн цар хүрээтэй бүтээл болж чадсан байдаг. Харин манайд сүүлийн 33 жил зөвхөн Монголын нууц товчоог судлаад Чингис хаан хувь хүнийхээ хувьд хэн байсныг шинжлэх ухааны хялбарчилсан загвараар бичиж үзээгүй юм билээ.

-Энэ бүтээлийг эхлээд монгол бичгээр хөрвүүлсэн гэв үү?

-Өмнөдмонголын эрдэмтэн Даланбаяр анх монгол хэл рүү хөрвүүлж, надад Монголд монгол бичгээр хэвлүүлэх хүсэлт тавьсан юм. Түүнийг нь ёсоор болгосон. Гэхдээ энэ бүтээлийг ингээд орхих ёсгүй, кириллээр монголчуудад дэлгэрүүлье гэж бодсон.

Миний мэргэжил бол монгол хэл, уран зохиолын багш. 2008-2023 он хүртэл 15 жилийн хугацаанд Монгол болон Өмнөдмонголд Чингис хаан тахилга байдаг газарт судалгаа хийсэн хүн. Монгол бахархлын өдрийг нийтээрээ тэмдэглэж эхэлснээс хойш жил бүр энэ өдрийг угтаж Чингис хааны талаарх бүтээл түмэнд хүргэхийг хүсдэг. Анх “Чингис хааны шүтээн хөрөг” ном, Чингис хааны Эзэн сангийн тайлбар, “Чингис хааны тайлга тахилгын соёлын чадавх” зэрэг ном гаргасан. Түүнээс гадна би сүүлийн гурван жил Хэнтий аймгийн Батноров сумын Тэнгэрийн андгай цогцолбор дээр эвент мастер бэлдсэн. Ингээд харахад бид ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдэд Чингис хааны талаарх уншчих шинжлэх ухааны хялбаршуулсан ном бичдэггүй юм байна. Эсвэл сургуулийн өмнөх насныханд зориулсан комикс, эсвэл шууд Монголын нууц товчоо уншуулдаг. Энэ дунд 3-9 дүгээр ангийнхан гэсэн хоосон оройн зай үлддэг. Энэ орон зайг нөхөхөд Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” ном тохирно гэж харж байгаа. Энэ бүтээлээ цөөхөн хувиар хэвлэж, Гандантэгчэнлин хийдийн ойролцоох номын дэлгүүрүүдэд худалдаалана.

-Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” ном Японы бизнес эрхлэгч, маркетингийнханд бизнесийн гарын авлага болсон гэдэг. Үүнийг тодруулж ярьж өгөхгүй юу?

-Япон хүн гэж хэн билээ. Ямар нарийн нягт нямбай хүмүүс билээ. Энэ хүмүүс 1960 онд дэлхийн тэргүүлэгч гүрэн болохоор ид ажиллаж, бүтээж байх үед Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” ном тэр үеийн маркетер буюу маркетингийн менежрүүдийн гарын авлага болсон байдаг. Японы бизнесменүүд хоорондоо ярьдаг байж. “Чингис хааны маркетинг гэж ном байна. Жишээ нь, Японы “Тоёота” дэлхийн бүх улсад яг Чингис хаантай адилхан байлдан дагуулсан маркетинг” гэж үздэг. Тоёота үйлдвэрлэл дэлхийн хэрэглээ болж чадсаныг өөр хоорондоо “Чингис хааны маркетинг” гэж хэлдэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, 1960-аад онд Японд бизнес хийж эхэлсэн хүмүүсийн хамгийн их унших дуртай ном нь энэ бүтээл байсан байна. Мэдээж цагийн эрхээр өнөөдөр мартагдсан. Гэхдээ Японы 80-аас дээш насны бизнесменүүдэд энэ ном бол дэлхийг эзэлсэн бизнес босгож гаргахад сэтгэлийн урам зориг өгсөн гэж хэлдэг юм байна.

–Чухам ямар үйл явдал, Чингис хааны ямар зан, үйлдлийг япончууд онцолсон байдаг юм бэ?

-Чингис хааны амьдралын түүх бол маш олон хот улсыг дайлаар мордож, эзэлсэн, маш олон хүнийг хөнөөсөн. Их хатуу түүх. Чингис хаан усыг хамгаална. Газар тариалан эрхэлж байгаа бүх газрыг адууны бэлчээр болгоно гэсэн зорилго тавьсан байдаг. Япончууд бид ямар ч газарт сонгодог технологи зарж, ямар ч шашинтай ямар ч улс төртэй улс байлаа гэсэн хүний хэрэгцээг хангаж чадна гэдэг туйлын зорилго тавьсан. Тэр туйлын зорилгын эрч хүчийг Чингис хааны намтар буюу Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” номоос авсан гэж үздэг.

Чингис хааны эрхшээлд бүх шашны төлөөлөл, улс үндэстэн орсон. Тэр ганцхан зорилго тавьсан нь энэ бүх үндэстэнд таалагддаг байх ёстой агуулга. Түүнтэй адил Японы компаниуд яг л ийм маркетинг барьдаг байсан. Түүгээрээ “Чингис хаан” номыг бизнесийн цагаан толгой гэж хэлдэг.

-Кобаяши Такаширо олон хэл дээрээс сурвалжаа авсан гэлээ. Магадгүй бидний мэдэхгүй түүх энэ номд дурдагддаг уу?

-Байлгүй яах вэ. Чингис хаан хятад хүнийг хүндэлдэг байсан. “Би хятад хүнийг маш их хүндэлж байна. Ямар ч хувийн өш хонзон байхгүй” гэж хэлсэн байдаг. Гэтэл өнөөдөр Чингис хаан зарлигаар үлдээчихсэн юм биш бид нийтээрээ хятадуудыг үзэн яддаг үзэл байна. Ер нь бид Чингис хааны тухай, юу гэж хэлсэн ямар байр суурьтай байсныг олон хэлний сурвалжаар судалж амжаагүй. Харин перс, турк, араб хэлтэй түүхчид бий болж эхэлж байна. Чингис хаан нөхөрлөл гэдэг зүйлийн үнэ цэнийг байнга төлсөн шүү гэдгийг энэ ном дээр сайн гаргасан. Тиймдээ ч Японы компаниудад байдаг, нэг компанидаа үнэнч байх, насан туршдаа ажилладаг зарчим сүүлийн 100 гаруй жилийн хугацаанд л бий болсон соёл. Энэ соёлыг бий болгоход Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” бүтээл их нөлөө үзүүлсэн гэж яригддаг.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Categories
мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Их өгөгдлийн (big data) сан үүсгэж, хэрэглээнд нэвтрүүлнэ DNN.mn

Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хууль, Статистикийн тухай хууль, Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай хууль, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн заалтыг үндэслэн Их өгөгдлийн сан үүсгэж, хэрэглээнд нэвтрүүлэхийг Үндэсний статистикийн хорооны дарга Б.Батдаваад зөвлөж, дэмжлэг үзүүлж ажиллахыг Цахим хөгжил, харилцаа холбооны сайд Н.Учралд даалгалаа.
Сан үүсгэхэд мэдээллийн эзнийг тодорхойлох боломжгүй болгон, төрийн мэдээлэл солилцооны систем (ХУР)-ээр дамжуулах нөхцөлийг бүрдүүлэхийг И-Монгол академи УТҮГ-ын захирал Б.Мягмарнаранд үүрэг болголоо.
Үндэсний статистикийн хороо нь улсын хэмжээний дата мэдээллээс статистик мэдээлэл боловсруулдаг. Статистикийн мэдээлэлд үндэслэн нийгэм эдийн засгийн хэмжээнд бодлогын шийдвэр гаргах үндэслэл болдог.
Харин манай улсын хувьд Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуульд “…хүнийг тодорхойлох боломжгүй болгож түүх, эрдэм шинжилгээ, урлаг, утга зохиолын бүтээл туурвих, статистикийн мэдээлэл бэлтгэх…” гэж заасан байдаг. Энэ хуулийн хүрээнд төрийн байгууллагуудад бүрдүүлж буй төрөлжсөн бүртгэлийн 152 төрлийн мэдээллийн сангаас биг дата үүсгэж төрөөс гаргаж буй шийдвэр хэр оновчтой байгааг тодорхойлох боломж бүрдүүлнэ” гэж ЦХХХ-ны сайд Н.Учрал хэллээ.

Товч мэдээ
·      Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийг хангах зөвлөлийн бүрэлдэхүүн, Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийг хангах орон тооны бус зөвлөлийн ажиллах журмыг шинэчлэн баталлаа.
·      Төрийн үйлчилгээний төлбөр тооцооны нэгдсэн систем хөгжүүлж нэвтрүүлэх ажлыг зохион байгуулж ажиллахыг Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яаманд даалгалаа. Мөн Монголбанкны TSP (Token service provider) системд холбогдох, төрийн үйлчилгээний төлбөр тооцоонд DEBITгүйлгээг нэвтрүүлэх, төрийн үйлчилгээний төлбөр тулгалт, төлбөрийн буцаалтыг цахимаар хийх, банкны карт уншигч төхөөрөмжөөр төрийн үйлчилгээний төлбөрийг хүлээж авах нөхцөлийг бүрдүүлэхийг Сангийн яаманд даалгалаа.

Categories
мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Сарны насыг тогтоожээ DNN.mn

“Аполлон- 17” хөлгөөр дэлхийд авчирсан Сарны тоосонцрын дээжийг шинжилснээр манай гаргийн дагуул нь өмнө тооцоолж байснаас 40 сая жилийн өмнө буюу дор хаяж 4.46 тэрбум жилийн өмнө үүссэн болохыг тогтоосон тухай  судалгааны өгүүлэл “Geochemical Perspectives Letters” сэтгүүлд нийтлэгджээ.  “Эдгээр нь аварга том биет дэлхийтэй мөргөлдсөний дараахан үүссэн хатуу бодисын хамгийн эртний дээжүүдийн нэг юм. Одоо бид эдгээр дээжийн насыг мэдэж байгаа тул Сарны насыг тогтоох лавлагаа болгон ашигласан” гэж Чикагогийн их сургуулийн профессор Филипп Хек ярьжээ.  Хек болон түүний багийнхан 1972 онд авчирсан уг дээжийг судлах явцдаа цирконы талстуудыг илрүүлсэн аж. Энэ нь халуун хайлмагаас /лаав/ илэрдэг эрдэс бодис бөгөөд дотор нь байгаа уран, торигийн атомынх нь агууламжаар, мөн задралд орж буй бусад бодисуудаар чулуулгийн насыг тодорхойлдог юм байна.  Судалгааны явцад Сарны зарим дээж 4.46 тэрбум жилийн настай болохыг тодорхойлжээ. Энэ нь манай гаргийн дагуул гараг судлаачдийн тооцоолж  байснаас дор хаяж 40 сая жилийн өмнө үүссэн гэсэн үг юм. Түүнчлэн Нарны аймаг үүссэний дараа Дэлхий ба Сар хэрхэн үүссэн талаарх ойлголтыг шинэ өнцгөөс харах боломжийг олгож байна гэж уг судалгааны өгүүлэлд дурджээ.  Учир нь манай дэлхий Ангараг гаргаас томгүй Тейа гэдэг гарагтай мөргөлдсөний улмаас сар үүссэн гэсэн эрдэмтдийн гаргасан онол байдаг юм.

 

Г.АМАРСАНАА

Categories
мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

Саран дээр зам талбай байгуулах технологийг боловсруулжээ DNN.mn

Манай дэлхийн дагуул сар бол агааргүй, усгүй, температурын хэлбэлзэл нь 250 хэм хүрдэг амьдрахад таагүй ертөнц.

Гэхдээ хамгийн хэцүү асуудал нь нарийн тоос юм. Сарны гадаргыг бүрхсэн ийм сул тоос сансрын нисгэгчдийн өмсгөлийг элэгдэлд оруулж, машин техникийг гацааж, багаж хэрэгслийг эвддэг байна.

Саран дээр суурин байгуулах хүн төрөлхтний төлөвлөгөөнд хамгийн ноцтой саад бэрхшээл учруулагч нь энэ юм.

Тэгвэл хэсэг эрдэмтэд сарны тоосыг барилга байгууламжийн хатуу материал болгон хувиргах шийдлийг олсноо өчигдөр зарлажээ.

“Саран дээр гудамж талбай байгуулна гэхээр олон хүн гайхах байх. Гэхдээ энэ нь бүр эхнээсээ томоохон бэрхшээл байсаар ирсэн юм. Энэ бол маш сул хөнгөн материал бөгөөд агаар мандалгүй, таталцлын хүч сул орчинд хаа сайгүй тархдаг” гэж Берлин хот дахь Холбооны Материалын Судалгаа, Туршилтын Хүрээлэнгийн профессор Йенс Гюнстер ярьж байна.

Apollo 12 багийг газардах үед боссон сарны тоос Surveyor 3 сансрын хөлгийн ажиллагааг доголдуулж байсан гэдэг.

Тиймээс саран дээр байнгын сууринтай болох NASA-гийн төлөвлөгөөнд энэ нь том сорилт болж байгаа.

Барилгын материалыг сар руу тээвэрлэхэд хэтэрхий өндөр өртөгтэй.

Тиймээс саран дээрх бэлэн материалыг ашиглах шийдэл хэрэгтэй юм.

Профессор Гюнстерийн баг сарны тоосыг орлуулах зорилгоор Европын Сансрын Агентлагт бүтээсэн EAC-1A хэмээх нарийн ширхэгтэй материалыг туршилтдаа ашигласан байна.

Тэд 50 мм-ийн диаметртэй лазер гэрлийн туяагаар тоосыг 1,600 хэм хүртэл халааж, хайлуулжээ. Энэ хайлшаа хэвд оруулан царцаах замаар хоорондоо залгагддаг 25 см өргөнтэй гурвалжин хэлбэрийн хавтангуудыг гаргаж авсан байна.

Үүнийг залган угсрах замаар сарны гадарга дээр хатуу зам, талбай байгуулж болохоор болжээ.

Гэхдээ энэ нь тийм амар ажил биш юм байна. Хавтан нэг бүрийг бүтээхэд нэг цаг орчим хугацаа шаардагдах гэнэ. Өөрөөр хэлбэл 10:10 метрийн харьцаатай талбайг байгуулахад шаардлагатай хавтангуудыг үйлдвэрлэхэд 100 өдөр зарцуулахаар байна.

Гэхдээ 2.37 метр квадрат хэмжээтэй линзийг дэлхийгээс саранд хүргэвэл үйлдвэрлэлийг хурдасгах боломжтой гэж судлаачид тооцоолжээ. Үүгээр нарны гэрлийн тусгалыг нягтруулж, лазерын гэрлийн оронд ашиглах юм байна.

Ийм линзийг полимер материалаар бүтээх тул хуйлж, тээвэрлэхэд авсаархан байхаар тооцжээ.

Гэхдээ сарны тоос линзийн ажиллагааг ч тасалдуулах эрсдэлтэй гэж үзэж байна.

“Эрт орой хэзээ нэг цагт линзэн дээр хуримтлагдсан тоос ажиллагааг нь тасалдуулах байх” гэж хэлсэн Гюнстер линзийг сэгсэрч, тоосыг унагах механизмын талаар бодож байгаагаа ярьжээ.

Тэдний судалгааны тайлан “Scientific Reports” сэтгүүлд нийтлэгдсэн юм.

 

Эх сурвалж: The Guardian

Categories
мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

“Bennu” -гийн дээжний эхний үр дүн DNN.mn

Манай дэлхий бүрэлдэн бий болж байх үеийн буюу 4.5 тэрбум жилийн настай “Bennu” астероидоос авчирсан хөрсний дээжийг шинжилснээр “Эхний шинжилгээгээр чийгтэй шаварлаг эрдэс хэлбэрийн их хэмжээний ус байгааг илрүүллээ.

Энэ нь манай дэлхийд авчирсан бусад дээжүүдээс нүүрстөрөгчөөр хамгийн баялаг нь болж байна” гэж NASA-гийн захирал Билл Нэлсон мэдэгджээ. Манай гарагийн амьдралын үндэс суурь сансрын уудмаас гаралтай гэсэн онолыг энэ судалгаа улам бататгаж байна.

 

 

Г.АМАРСАНАА

Categories
мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

“Дэлхийн сансрын 7 хоног-2023” арга хэмжээ эхэллээ DNN.mn

“Дэлхийн сансрын 7 хоног – 2023” өнөөдөр эхэлж байна.

“World Space Week” буюу дэлхийн сансрын долоо хоног нь дэлхийн 90 гаруй улсад нэгэн зэрэг зохион байгуулагддаг шинжлэх ухаан, технологийн олон улсын томоохон наадам юм. Энэхүү долоо хоногтой холбогдуулан өнөөдрөөс эхлэн аравдугаар сарын 10-ны өдрийг дуустал өдөр бүр 10:00-20:00 цагийн хооронд 7 хоногийн турш Зайсан хилл цогцолборт болох аж.

Тус арга хэмжээ нь хүүхэд багачуудад шинжлэх ухаан, сансар огторгуй судлалаас бий болдог өндөр технологи, ашиг тусыг таниулах түүнд сонирхолтой болгох зорилготой.

Categories
мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

“Дэлхийн сансрын 7 хоног-2023” арга хэмжээ эхэллээ DNN.mn

“Дэлхийн сансрын 7 хоног – 2023” арга хэмжээ өнөөдөр эхэлж байна. Тус арга хэмжээ 10.10-ны өдрийг дуустал өдөр бүр 10:00-20:00 цагийн хооронд 7 хоногийн турш Зайсан хилл цогцолборт үргэлжлэх юм. World Space Week нь дэлхийн 90 гаруй улсад нэгэн зэрэг зохион байгуулагддаг шинжлэх ухаан, технологийн олон улсын томоохон наадам юм.

Эцэг эхчүүд хүүхдүүдтэйгээ цагыг зугаатай, бүтээлч өнгөрүүлэхэд хамгийн тохиромжтой арга хэмжээ бол “Дэлхийн сансрын 7 хоног”. Тус арга хэмжээ нь хүүхэд багачуудад шинжлэх ухаан, сансар огторгуй судлалаас бий болдог өндөр технологи, ашиг тусыг таниулах түүнд сонирхолтой болгох зорилготой.

Арга хэмжээний үеэр дэмжигч байгууллагууд өөрсдийн бүүт дээр сонирхолтой туршилтуудыг танилцуулж хүүхэд багачууддаа олон гайхалтай гэнэтийн бэлгийг барих болно. Эйнштейн карттай харилцагч Та бүхэн хүүхдүүдээ, дүү нараа дагуулаад хүрэлцэн ирэхийг урьж байна. Эйнштейн картаа үзүүлээд шинжлэх ухааны сонирхолтой туршилт үнэгүй хийх боломжтой.  Мөн Эйнштейн бүүт дээр ирсэн хүүхэд бүхэн бяцхан бэлэгтэй шүү!

Categories
мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

Эрдэмтэн Л.Хурцбаатар 1300 жилийн өмнөх эртний Түрэг руни бичээсүүдийг илрүүлэн тайлж уншжээ DNN.mn

Хүйс толгойн бичээсийг тайлж уншин монголчуудын бичиг үсгийн түүхийг 600 жилээр урагшлуулсан эрдэмтэн Солонгод Л.Хурцбаатартай ярилцлаа. Тэрбээр саяхан Өмнөд Монголын Ордосын нутгаас 1300 жилийн өмнөх эртний Түрэг руни бичгийн хоёр бичээсийг илрүүлэн тайлж уншсан байна. Энэ талаар нь сонирхлоо.

-Таныг Хүйс толгойн монгол брахми бичээсийг тайлж уншсан гэдгээр монголчууд таньдаг болсон. Саяхан Ордосын нутгаас эртний бичээс илрүүлжээ. Энэ талаараа та сонирхуулбал?

-Энэ сарын 8-нд Өмнөд Монголын Ордосын Отог хошууны Үзүүр балгасын Харангуйн хөндийгөөс одоогоос 1300 жилийн өмнө Түрэг руни бичгээр бичигдсэн хадны бичээсийг олж ирүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, Орхонд байгаа руни бичээстэй адил бичээс олдсон гэсэн үг. Өмнөд Монголын баруун хэсгээс хамгийн анх олдож байгаа руни бичиг юм. Дэлхийд руни бичгийн 600 гаруй бичээс бий. Энэ бичээсүүдийн дийлэнх нь Монгол, Казахстанд бий, Орост ч байдаг. Харин Хятадад тав байдаг. Өөрөөр хэлбэл, энэ удаад Ордосоос илрүүлсэн руни бичгийн хоёр бичээстэй нийлээд долоо болж байна гэсэн үг.

Харангуйн хөндий ууланд Отог хошууны Түүх, соёлыг хамгаалан судлах газрын дэд захирал Жарантай, хамтран ажиллагч Хас, Оюун нартай хамт тухайн бичээс буй газарт очиж сурвалжилж, руни бичиг мөн гэдгийг баталсан.

Энэ сарын 26-нд Монгол Улсын ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс зохион байгуулсан “Орхон бичгийн дурсгал-Нүүдэлчдийн хэл, иргэншлийн түүхэн сурвалж болох нь” эрдэм шинжилгээний хурал болсон. Энэ хурал дээр би уг судалгааны ажлаа илтгэлээр танилцуулсан. Академич Лу.Болд энэ чиглэлээр судалсан мэргэжилтэн, эрдэмтэн хүн. Ордосоос илрүүлсэн энэ руни бичгийн судалгааны ажлыг өндрөөр үнэлж байгаагаа илэрхийлсэн. Ялангуяа эртний Түрэг руни бичиг Өмнөд Монголоос олдож байгаа нь энэ чиглэлээр судлах ажилд ахиц, дэвшил болж байна гэж тэмдэглэсэн.

-Юуг тэмдэглэж үлдээсэн бичээсүүд болж таарав?

-Нэгдүгээр бичээст нь, гурван мөр үсэг, зургаан үг байна/Тonga qabga qudag Örük Jeli qagan. “Тунгаа хавха худаг үнснү”. Үүнийг монголоор орчуулбал “Ирвэс хаалгын эрэг”. Гэтэл Ч.Баттулга сүүлийн үгийг нь “босго” гэж орчуулсан. Казахстаны судлаач Б.Напил “Худаг” гэж орчуулсан. Доорх нь “Өрөг жилхан” гэсэн үг байна. Б.Напил энэ үгийг хүний нэр байна гэж уншсан. Ч.Баттулга “Буудал жила” гэж уншсан. Би бас хүний нэр гэж тайлаад “Буудал Жили хаган” гэж уншсан. Жили хаан бол 620-630 онд Тан улстай байлдаж байсан хааны нэр юм болов уу гэж таамаглаж байгаа. Энэ бичээс бол эртний руни бичиг гэдэг нь 100 хувь батлагдсан. Хоёрдугаар бичээсийг “Хоосон ахан/ qo­muz aqang” гэж уншсан. Энэ нь “өвөө аавд” гэсэн утгатай. Энэ бичээсийн талаар илтгэл тавихад Лу.Болд академичаас гадна 20 гаруй эрдэмтэн судлаачид ихэд сонирхсон. Тайлж уншихыг эрдэмтэд адилгүйгээр уншина. Учир нь бага бичээс учир өгүүлбэргүй. Өгүүлбэргүй учир уншихад хэцүү.

-Тийм юм байна.

-Ямар ч эрдэмтэн хувийн үзэл бодлоороо уншиж болдог. Энэ бичээсийг тайлж унших нь ялангуяа Монгол Улсын хувьд эртний Түрэгийн руни үсгийг судлахад түлхэц, тусламж болно. Тухайн үед зөвхөн Орхоны хөндийгөөр руни үсгийн бичиг дурсгал олддог байсан бол хүрээ нь урагшаа тэлж Өмнөд Монгол, Ордосоос олдож байна.

-Та Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлж уншсанаар “Монголчууд нүүдэлчдийн дунд хамгийн эрт бичиг үсэгтэй байсан” гэдгийг баталсан. Харин энэ удаагийн эртний Түрэг руни бичгийг тайлсан нь бидэнд ямар ач холбогдолтой вэ?

-Нүүдэлчин үндэстэн тухайн үед буюу 1300 жилийн өмнө Орхоны хөндийгөөр тогтохгүй урагшаа түрэг руни бичгийг хэрэглэж байсан байна. Монголын эртний бичиг үсгийг эртний Түрэгийн руни бичиг үсэгтэй харьцуулан судална. Ингэх нь Монголын эртний бичиг үсгийн санд маш их хувь нэмэр болно.

Харьцуулан судлах нь маш чухал. Бямбын Ринчен “Монгол эрдэмтэн, монгол судлаач эртний түрэг руни бичгийг мэдэхгүй нь харамсалтай байна. Түрэг руни судлаач эртний монгол бичиг үсгийг мэдэхгүй нь нэн харамсалтай. Энэ хоёр талын эрдэмтэн энэ хоёр бичиг үсгийг хоёуланг нь мэдэж авбал нэн сайн” гэж хэлсэн байдаг. Лу.Болд академич яг энэ утгыг цохон тэмдэглэж, хятад үсгийг ч мэдэх хэрэгтэй гэж нэмж

 

Categories
мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Швейцарын мөсөн голууд хурдацтай хайлж нийт талбай нь 10 хувь хорогджээ DNN.mn

Зундаа хэт халж, өвөлдөө цас бага унаж байгаагаас Швейцарын мөсөн голууд хурдацтайгаар хайлж үгүй болж байна.

Улмаар сүүлийн хоёрхон жилийн дотор мөсөн голууд нийт эзэлхүүнийхээ 10 хувийг алджээ.

Швейцарын ШУА-ийн эрдэмтдийн бүлэг ийм сэтгэл түгшим судалгааны дүнг тайлагнасныг олон улсын хэвлэлүүд уламжилж байна.

Швейцар Европтоо хамгийн олон мөсөн голтой улсад тооцогддог. Энэ 2023 он гарсаар эндэхийн нийт мөстлөгийн 4 хувь нь хайлж үгүй болсон бол, 2022 онд 6 хувиар хорогдож, хэмжилт ажиглалт явуулж эхэлсэн түүхийн туршид хамгийн өндөр үзүүлэлт болж байсан удаатай байна.

Үүнээс урьд нь, мөсөн голуудын эзлэхүүн жилд 2 хувиар хорогдох тохиолдолд “онц ноцтой үзэгдэлд” тооцож тодорхойлж ирсэн байдаг юм байна.

Гэтэл 1960-1990 оныг хүртэлх 30 жилийн хугацаанд хайлсантай тэнцэхүйц хэмжээний мөс сүүлийн хоёрхон жилийн дотор хайлж үгүй болсон гэдэг тайлан судалгааны дүнг эрдэмтэд танилцуулж байна. Мөн маш олон жижиг мөсөн гол бүрэн хайлж үгүй болжээ.

Дэлхийн мөсөн гадаргуугийн ажиглалтын төв ГЛАМОС байгууллага Швейцар дахь 1400-аад мөсөн голын тоо чамгүй буурч болзошгүй байгаа анхааруулга сэрэмжлүүлгийг үндэс болгон энэ жил урьд хожид байгаагүй хурдацтайгаар мөстлөг хайлж үгүй болж байгаа үйл явцад ажиглалт тандалт явуулж байгаа юм байна.

Энэ багийнхны ярьснаар энэ оны хоёрдугаар сард хэмжигдсэн цасан бүрхүүлийн зузаан уг нь харьцангуй цас багатай жилүүд гэдэг тодорхойлолтод багтсан 1964, 1990 эсвэл 2007 оныхоос ерөнхийдөө өндөр байсан байна.

Гэвч дөнгөж 2 сарын дундаас хойш, цасны зузаан нь олон жилийн дунджийн дөнгөж 30 орчим хувь руу орж буурчээ.

2000 гаруй метрийн өндөрт байрлуулсан, доод тал нь 25 жил болж байгаа автомат хяналтын станцуудын талаас илүү хувьд нь энэ хугацааны туршид үзэгдээгүй доогуур үзүүлэлт тэмдэглэгдсэн байна.

Түүнээс хойш “Зургаадугаар сар ер бусын дулаан байснаас” цас ердийнхөөс 2-4 долоо хоногийн өмнө хайлсныг судалгааны багийнхан мөн мэдээлжээ.

Швейцарын цаг уурчид энэ оны наймдугаар сард, цельсийн тэг градусын түвшин буюу ус хөлддөг өндөрлөгийн хэмжээ урьд өмнө тэмдэглэгээнд байсан үзүүлэлтүүдийн хамгийн дээд түвшинд буюу бараг 5300 метрийн өндөрт очсон талаар мэдээлж байсан байна.

Энэ нь Швейцарын нутаг дахь Альпийн нурууны бүх оргил тэр аяараа тэгээс дээш буюу нэмэх градустай байсан гэсэн үг болж байна.

Categories
мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Хүннүгийн үеийн төмөр тогоог сэргээн засварлажээ DNN.mn

Шинжлэх ухааны академийн Археологийн хүрээлэн нь Унгар Улсын Унгар судлалын хүрээлэнтэй хамтран 2022 онд Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр Ар Гүнтийн Хүннүгийн оршуулгын цогцолбор дурсгалт газарт археологийн малтлага судалгааны ажлыг гүйцэтгэжээ.
Хоёр орны хамтарсан археологийн судалгааны хүрээнд Хүннү гүрний үед холбогдох долоон булшийг малтан шинжилсэн бөгөөд судалгааны үр дүнд илрүүлсэн олдвор, хэрэглэгдэхүүнийг сэргээн засварлах, нарийвчлан судлах ажлыг ид хийж, эхний үр дүнгүүд гарчээ.
Археологийн малтлага судалгааны явцад том хэмжээтэй төмрөөр хийсэн тогоо илэрч олдсон бөгөөд Хүннүгийн үеийн хүрэл тогоонуудтай хэлбэрийн хувьд төстэй боловч төмрөөр хийснээрээ онцлог юм. Төмөр тогоо нь илэрч олдохдоо зэвэрч муудсан, хадгалалтын байдал их эмзэг байсан тул Унгар улсын Унгар судлалын хүрээлэнд илгээж сэргээн засварлалтын ажлыг хийлгээд байна.
Нэг жилийн хугацаанд сэргээн засварлалтын ажил явагдаж 2023 оны 09 сарын 21 ны өдөр ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд буцаан хүлээлгэж өгөх үйл ажиллагаа ШУА-ийн хурлийн танхимд боллоо. Төмөр тогоог хүлээлгэж өгөх арга хэмжээнд ШУА-ийн ерөнхийлөгч, академич Д.Рэгдэл, Унгар улсаас Монгол улсад суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд хатагтай Борбала Анна Обущански, Монгол улсын Гадаад харилцааны яамны Гадаад харилцаа, соёлын харилцааны газрын дарга Б.Булган, ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн захирал Г.Эрэгзэн нар оролцсон бөгөөд хүндэт зочдод Археологийн хүрээлэнгийн судалгааны бүтээлийн дээжийг дурсгав.
Ар Гүнтийн Хүннүгийн оршуулгын цогцолбор дурсгалаас илэрсэн энэхүү төмөр тогоо нь одоогоор археологийн дурсгалаас илэрч олдсон хамгийн том хэмжээтэй төмөр сав суулгын нэг болох бөгөөд Хүннү гүрний төмөрлөг боловсруулалтын технологийн түвшин, үйлдвэрлэх хөгжил зэрэг Хүннүгийн соёлын талаар олон мэдээлэл өгөх чухал олдвор болно.