Category: шинжлэх-ухаан-технологи

Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд Ч.Номин Бүгд Найрамдах Чех Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ян Вытопилыг хүлээн авч уулзлаа.

Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Засгийн газар шинээр эмхлэгдэн байгуулагдаж, Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам болж өөрчлөгдсөн болохыг дурдаж, 2025 онд Чех Улсад Монгол Улсаас хийхээр төлөвлөгдөж буй айлчлалын үеэр спорт, аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах санамж бичиг байгуулах саналтай буйгаа илэрхийлэв.

Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын Филармонийн Морин хуурын найрал Чех Улсын нийслэл Прага хотод ирэх оны гуравдугаар сард тоглохтой холбогдуулан бэлтгэл ажлыг хангах, хоёр улсын Ерөнхийлөгч нарын ивээл дор “Чингис хаан” сэдэвт олон улсын үзэсгэлэнг Чехийн Үндэсний музейд зохион байгуулахаар Чингис хаан Үндэсний музей, Чехийн Үндэсний музей 2024 оны зургаадугаар сард гэрээ байгуулсан бөгөөд тус гэрээний дагуу үзэсгэлэн дэглэх бэлтгэл ажлын талаар ярилцав.

Мөн хоёр улс спортын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хүрээнд дасгалжуулагч, тамирчид болон мэргэжилтнүүдийг харилцан урьж, хамтарсан бэлтгэл хийх зэрэг бусад холбогдох үйл ажиллагаа зохион байгуулах, туршлага солилцох хүсэлтэй буйгаа Элчин сайд Ян Вытопилд илэрхийллээ гэж Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яамнаас мэдээллээ. 

ШУА-ийн ерөнхийлөгч, академич С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа. Тэрбээр 1983-1989 онд ШУА-ийн Математикийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1998-2015 онд ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн судалгааны төвд орлогч дарга, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, захирлаар тус тус ажилласан. 2015 оноос Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн захирлаар томилогдон ажиллаж байгаад хэдхэн хоногийн өмнө ШУА-ийн Их чуулганы хуралдаанаар ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон юм.

---

-Юуны өмнө бидний урилгыг хүлээн авсан танд баярлалаа. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдсонд баяр хүргэе?

-Их баярлалаа. Энэ завшааныг ашиглан ШУА-ийн Их чуулганаас итгэл хүлээлгэн сонгосон эрхэм хүндэт академичдадаа талархал илэрхийлье. Энэ итгэлийг дагаад том хариуцлага ирж байгааг ухамсарлаж байна. Бүхий л нөөц бололцоо, мэдлэг чадвараа дайчлан ажиллах болно.

-ШУА-ийн Их чуулган амжилттай болж өндөрлөсөн. Өрсөлдөөн хэр байсан бэ?

-Шинжлэх Ухааны Академийн ерөнхийлөгчийн сонгууль өөрийн гэсэн журмаар зохицуулагддаг. Энэ журмын дагуу академийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдох хүн өөрөө нэр дэвших эрхгүй байдаг. Аль нэг эрдэм шинжилгээний байгууллага тэр хүнийг нэр дэвшүүлэх боломжтой гэж үзвэл хамт олны хурлаа хийж, нууц санал хураалтаар олонхын санал авсан хүнийг нэр дэвшүүлдэг. Бусад байгууллагуудын сонгуулиас ялгарах гол зүйл нь энэ. Манай Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн эрдмийн хамт олон намайг нэр дэвшүүлсэн. Бусад эрдэм шинжилгээний байгууллага их сургуулиас өөр гурван академичийг нэр дэвшүүлсэн байсан. Ер нь төрийн өмчийн томоохон их сургуулиудад сонгууль зарласан, Их чуулган болох гэж байгаа тухай, ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх санал байгаа тухай албан бичиг явуулдаг уламжлалтай. Сая болж өнгөрсөн Их чуулганаар ШУА-ийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хоёр шатны санал хураалт болж, миний бие нийт академийн гишүүдийн 61.1 хувийн саналаар сонгогдлоо.

-Их чуулганаараа өмнөх ерөнхийлөгч нь мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтээ хэлэлцүүлсэн гэсэн. Биелэлт нь хэр байсан бэ?

-Өмнөх ерөнхийлөгч Д.Рэгдэл академич маань сүүлийн найман жил ШУА-ийн ерөнхийлөгчөөр ажилласан. Өнгөрсөн зургадугаа сард болсон УИХ-ын ээлжит сонгуулиар Монгол Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдоод УИХ-ын анхны чуулганыг удирдсан нь манай салбарынхны бас нэгэн бахархал байлаа. Юуны өмнө УИХ-ын эрхэм гишүүн Д.Рэгдэл академичдаа Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн удирдлага, академичид, нийт эрдэмтэн судлаачдынхаа өмнөөс чин сэтгэлийн баяр хүргэж, цаашдын ажилд нь өндөр амжилтыг хүсье. Их чуулганы үеэр өнгөрсөн дөрвөн жилийн мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтээ танилцуулсан.

Үүнд, ШУА-ийн менежментийн чадавхыг бэхжүүлэх, шинжлэх ухаан технологийн тэргүүлэх чиглэлийг шинэчлэн тодорхойлж, судалгаа боловсруулалтын ажлын үр дүнг нийгэмд түгээн дэлгэрүүлэх, хүний нөөцийг хөгжүүлж, гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааны цар хүрээг өргөжүүлэх зэрэг долоон багц асуудлын хүрээнд 41 томоохон зорилтыг дэвшүүлэн ажилласан. Их чуулганаар хэлэлцээд Д.Рэгдэл академичийг мөрийн хөтөлбөрөө амжилттай сайн биелүүлсэн гэж дүгнэсэн. Хамгийн түрүүнд материаллаг бааз, санхүүжилт нэмэгдсэнийг онцгойлон дурдах нь зүйтэй. Өнгөрсөн найман жилд ШУА-ийн тэргүүлэгчдийн газар 60 жилийн түүхэндээ өөрийн гэсэн байртай боллоо. Хоёрдугаарт, шинжлэх ухааны ажилтны анхдугаар болон хоёрдугаар их хурлыг зохион байгууллаа. Төрийн гурван өндөрлөгийн хувьд “шинжлэх ухааны салбарт хандах хандлагаа өөрчилнө” гэсэн байр суурьтай байсан. Түүнийгээ ч хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ бол шинжлэх ухааны салбарт ажиллагсдын урам зоригийг бадраасан явдлууд боллоо. Хандлага өөрчлөгдөхөөр ажилд тодорхой ахиц гардаг нь сүүлийн жилүүдэд харагдаж байна. Үүнийг батлах нэг зүйл нь Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн цогцолборыг барьж байгаа явдал юм. Мөн сүүлийн жилүүдэд хэрэгжүүлсэн бодлого, үйл ажиллагааны үр дүнд Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өнгөрсөн тавдугаар сард УИХ-аар батлуулсан зэрэг томоохон ажлуудыг нь онцолж байна.

-Таны хувьд салбарынхаа цаашдын хөгжил, дэвшлийн төлөө ямар ажлыг хийхээр мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан бэ?

-Миний хувьд Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн үе үеийн ерөнхийлөгчдөөс уламжлагдан ирсэн ёс жаягийг хүндэтгэж, академичдынхаа зөвлөмжийг дагаж, ирээдүйн хөгжил рүү тэмүүлэх залуу судлаачдаа манлайлан дагуулж “Сайхан үйлсийг үргэлжлүүлэн бадраая, Саатан хоцорсныг нь сэргээн хөгжүүлье” гэсэн уриатайгаар “Шинжлэх ухааны сэргэн хөгжилт” мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулан Их чуулгандаа танилцуулсан.

Миний мөрийн хөтөлбөрийн гол зорилго нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шинжлэх Ухааны Академийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хууль, Инновацийн тухай хууль, Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны “Хурдтай хөгжлийн төлөөх зориг” үйл ажиллагааны хөтөлбөр болон бусад бодлогын эрх зүйн баримтуудын хэрэгжилтийг хангахад Шинжлэх Ухааны Академийн үйл ажиллагааг чиглүүлнэ. Мөн Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийн салбарын хүний нөөц, дэд бүтэц, судалгаа хөгжүүлэлтийн чиглэлийн ажлыг цаашид үргэлжлүүлэн хөгжүүлэхээр тусгасан байгаа. ШУА маань Засгийн газрын шийдвэрээр Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны харьяалалд байсан буйраа сэлгэсэн. Ирэх жилүүдэд Эдийн засаг, хөгжлийн яамны бүрэлдэхүүнд үйл ажиллагаагаа явуулна. Үүнтэй холбогдуулан шинжлэх ухаан, технологийн салбарын үйл ажиллагааг Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн хурдасгуур, хүч болгон ашиглана. Үүнд чиглэсэн бодлогыг нарийвчлан боловсруулах, хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах чиглэлээр УИХ, Засгийн газар, Эдийн засаг, хөгжлийн яам (ЭЗХЯ) болон бусад байгууллагуудтай хамтран ажиллана гэж төлөвлөсөн байна.

-ШУА нь Эдийн засаг, хөгжлийн яам (ЭЗХЯ) -ны харьяанд очсон юм чинь Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрүүд дэх эрдэмтдийн оролцоо нэмэгдэнэ гэж ойлгох уу?

-Тийм шүү. Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийн салбарын чадавх, нөөц бололцоог улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжилд бүрэн ашиглаж, салбарын бүтээн байгуулалтыг түргэтгэх чиглэлээр ажиллана. Мөн салбар дундын хамтын ажиллагааг дэмжин хөгжүүлэх санал боловсруулж, Засгийн газарт хүргүүлэн бодит ажил болгохын төлөө төрийн болон төрийн бус бүхий л байгууллагатай хамтран ажиллана гэж төлөвлөж байна. Тодруулбал, их дээд сургуулиуд, яамдын шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн салбар зөвлөл, аймаг, нийслэлийн шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн дэд зөвлөлүүд, төрийн ба төрийн бус, хувийн хэвшлийн байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачидтай хамтран үр бүтээлтэй ажиллах механизмыг бий болгоно. Энэхүү механизм нь салбарын төрөлжсөн академи болон бага чуулгануудын бүтэц дээр суурилсан, нарийн мэргэжлийн судлаачдаас бүрдсэн байна. Мөн яам, нийслэл, орон нутгийн үйл ажиллагаа дахь шинжлэх ухаан технологи, инновацийн эрэлт хэрэглээ, сонирхолд нь нийцүүлэн монгол хүний амьдралын чанар, улс эх орныхоо нийгэм эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох, Монгол Улсын олон улсад өрсөлдөх чадварыг сайжруулах үйл ажиллагаанд эрдэмтэн судлаачдын идэвхтэй оролцоог нэмэгдүүлнэ гэж зорьж байна.

-Тусгай стратеги төлөвлөгөө боловсруулж, хэрэгжүүлнэ гэсэн үг үү?

-Юуны түрүүнд Их чуулган, салбар академи, бага чуулганы бүтэц, хүрээлэн төвүүдийн оролцоотойгоор төлөвлөгөө боловсруулж байна. Үүнд, 2030 он хүртэлх ойрын ирээдүйн “Эргэн сэргэлтийн бодлого”, 2040 он хүртэлх дунд хугацааны “Хөгжлийн баталгаажуулалтын бодлого”, 2050 он хүртэлх урт хугацааны “Тогтвортой хөгжлийн суурь” хөгжлийн баримт бичгүүдийг Монгол Улсын “Алсын хараа-2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого” “Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал” зэрэг урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлоготой уялдуулан боловсруулж, Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Их чуулганаар хэлэлцүүлэн батлуулна гэж бодож байгаа.

-Та бүхэн ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд ямар томоохон төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-“Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал” хөгжлийн дунд хугацааны бодлогыг хэрэгжүүлэхэд ШУА-ийн эрдэмтэн судлаачдын идэвхтэй оролцоог хангаж ажиллана. Мөн “Эгийн голын усан цахилгаан станц”-ын төслийн Байгаль нуур болон хүрээлэн орчинд үзүүлэх нөлөөллийн судалгааны ажлыг гүйцэтгэх талаар Засгийн газраас чиглэл авч ажиллана. Энэ судалгааны ажлыг ОХУ-ын эрдэмтэн судлаачидтай хамтран гүйцэтгэж, хоёр орны судлаачдын байр суурийг нэгтгэн хамтын зөвлөмжийг Засгийн газарт хүргүүлэхээр төлөвлөж байна.Дэлхийн шинжлэх ухааны сан хөмрөгт хувь нэмрээ оруулж буй Монголын эрдэмтэн судлаачдын уламжлалт академик судалгааг дэмжих, олон улсын эрдэмтдийн сонирхлыг татсан шинэлэг суурь судалгааг өргөжүүлэх, гадаадын тэргүүлэх эрдэмтэдтэй хамтарсан судалгааны төслийг хэрэгжүүлэх чиглэлээр санаачилгатай ажиллана гэж бодож байна. Мөн ШУА-ийн хүний нөөцийг нэмэгдүүлэх, чадавхжуулах чиглэлээр нэгдсэн төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлнэ.

Салбарын гадаад хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлээр гадаадтай хамтарсан судалгааны чиглэл, цар хүрээг нэмэгдүүлнэ. Үүнд, Хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, эрдэмтэн солилцох, судалгааны хамтарсан лаборатори, төвүүд, ажиглалтын цэг, полигон байгуулах, судалгааны шинэ техник технологийг судалгаандаа нэвтрүүлэх, судалгааны техникийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр гадаадын түнш байгууллагуудтай хамтран ажиллана. Нийгмийг соён гэгээрүүлэх, эрдэм дэлгэрүүлэх үйл ажиллагааг чанарын шинэ түвшинд гаргана зэрэг олон ажлуудыг төлөвлөөд явж байна. Мөн надтай хамт ШУА-ийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдсөн академич нарынхаа дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөөс зарим томоохон ажлуудыг нь хамтран хэрэгжүүлнэ гэж бодож байна даа.

-Өнгөрсөн хагас сайн өдөр Бүсчилсэн хөгжлийн үндэсний чуулган болж өндөрлөлөө. Ерөнхий сайд энэ чуулган дээр Бүсчилсэн хөгжлийн реформ болон ирж буй он жилүүдэд Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн өнгийг тодорхойлох 14 мега төслүүдийг танилцуулсан. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна?

-Өнөөдөр аливаа улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн ирээдүйг тодорхойлох гол хүчин зүйл нь тухайн улс орны шинжлэх ухаан технологийн потенциал, нөөц бололцоо гэдэгтэй бүгд санал нийлнэ. Манай Засгийн газраас улс эх орныхоо ирээдүйн хөгжлийн төлөө, ард олныхоо сайн сайхан амьдралын төлөө ихийг бодож төлөвлөсөн,олон ажлуудыг хэрэгжүүлж эхлэх гэж байна. Зарим өнцгөөс харахад эдгээр төслүүд нь ихийг бодож төсөөлсөн, хэрэгжүүлэн гүйцэтгэхэд нэн амаргүй мэт харагдавч өнөөдөр бид энэ төслүүдийг хэрэгжүүлж эхлэхгүй юм бол хэн хэзээ гэж хүлээх вэ. Мөрөөдөлтэй байх, түүнийг ажил хэрэг болгохын төлөө сэтгэлээ зориулан ажиллах нь бидний ирээдүйнхээ өмнө хүлээсэн үүрэг шүү дээ. Миний хувьд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын дэвшүүлсэн “Бүсчилсэн хөгжлийн реформ” болон 14 мега төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ШУА болон Монголын эрдэмтэн судлаачдаа манлайлан ажиллана. Өнгөрсөн сарын хугацаанд зарим мега төслүүдийг урагшлуулах чиглэлээр тодорхой ажлуудыг хийж гүйцэтгээд байна.

-Үндэсний хиймэл дагуулыг хөгжүүлэх тухай ямар төсөл, хөтөлбөрийг төлөвлөөд байна вэ?

-ШУА болон Их, дээд сургуулийн эрдэмтэн судлаачид аравдугаар сарын 24-ний өдөр сансрын технологийн чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын оролцоог хангасан “Үндэсний хиймэл дагуул ба түүний хэрэглээ” хэлэлцүүлгийг ШУТИС дээр зохион байгуулсан. Хэлэлцүүлэгт оролцогсод Монгол Улсад сансар судлал, сансрын техник технологийг хөгжүүлдэх цогц арга хэмжээг Монгол Улсын Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр эрчимтэйгээр хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэгтэй санал нэг байсан. Үндэсний хиймэл дагуулыг, түүний дотор холбооны болон зайнаас тандан судлах хиймэл дагуулыг хөгжүүлэх, турших, хөөргөн ашиглах ажиллагааг өндөр хөгжилтэй орнуудтай хамтран цаг алдалгүй хэрэгжүүлж эхлэх нь чухал гэдгийг онцолсон. Хэлэлцүүлгээс гарсан зөвлөмжөө “Үндэсний сансрын үндэсний зөвлөл”-д хүргүүлсэн юм. Монгол Улсын Засгийн газраас дэвшүүлж буй “Үндэсний хиймэл дагуул” төсөл нь ирээдүйг харсан шинжлэх ухаан, технологийг Монгол Улсад хөгжүүлэх томоохон алхам гэж харж байна.

-Атомын  цахилгаан станцыг Монголд хөгжүүлэх талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Миний хувьд атомын цахилгаан станцыг Монголын ирээдүйд хэрэгтэй гэж үздэг. Орчин үед атомын цахилгаан станцын техник технологи өндөр хөгжсөн. Бусад улс орнууд мини атомын цахилгаан станцыг хөгжүүлж байна. Ураныг ашиглаад үлдэгдлийг нь булшлах гэж том асуудал байна. Тэгтэл орчин үеийн технологиор булшлах ч шаардлагагүй. Нэг үгээр хэлбэл, ураныг бүрэн гүйцэт ашигладаг тийм технологи гарч ирсэн байна. Технологи өндөр түвшинд хүрнэ гэдэг нь аюулгүй ажиллагаа дээд цэгтээ хүрч байгаа гэсэн үг. Монгол Улс ураны нөөц ихтэй учраас, том биш юм аа гэхэд мини атомын цахилгаан станцын төслийг хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Энэ чиглэлээр манай олон эрдэмтэн судлаачид ойрын үед хэлэлцүүлгийг хийх нь зүйтэй байна.

Г.Балгармаа

НАСА агентлаг сар, Ангараг гаригийн гадаргуу дээр амьдрах боломжтой бааз бий болгохоор төлөвлөж байгаа бөгөөд энэ нь дэлхийгээс барилгын материал эдгээр гарг руу аваачих шаардлагатай гэсэн үг юм. Энэ бол найдвартай сайн арга боловч их зардалтай бас төвөгтэй ажил билээ. Иймээс эрдэмтэд дэлхийн байгалийн хиймэл дагуул болох саран дээр байгаа нөөцийг барилгын материал болгон ашиглах санал тавьж байв. Гэсэн хэдий ч энэ нь бас зардал орох төвөгтэй ажил. Тэгвэл эрдэмтэд огт өөр хувилбарыг санал болгожээ.

Энэ нь НАСА-гийн эрдэмтэд сар, Ангараг гариг дээр мөөг ашиглан хүмүүс амьдрах байшин барихыг санал болгосон явдал юм. Энэ арга нь эдгээр гариг дээр орон сууц барих ажлыг илүү хялбар, хямд болгох гэнэ. Бидэнд хэрэгтэй зүйл бол мөөгийг хүссэн хэлбэрээр ургуулах бэлэн бэлдсэн хүрээ, мицели гэх мөөгний бие ба ус юм. Судлаачдын үзэж байгаагаар энэ сонголт нь мөөгний бие болох мицел буюу багц утас шиг гуурснуудаас бүтэх биеийг ашиглан хүмүүст зориулсан байшинг “ургуулах нь сансрын нисгэгчид болон хүрээлэн буй орчинд ямар ч сөрөг нөлөө, аюул учруулахгүй байх давуу талтай юм байна. Калифорнийн Цахиурын хөндий дэх Эймес судалгааны төвийн хэсэг судлаачид НАСА агентлагаас хоёр сая ам.доллар авч мөөгөн байшин ургуулах төслийг хоёр жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр болжээ. Мөөгний мицели нь нимгэн утас(hyphae)-наас бүрддэг мөөгний ургах бие юм. Энэ нь шим тэжээлийг шингээх үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд бас нөхөн үржихүйн үйл явцад оролцдог.

Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар зөв нөхцөлд мөөг нь нарийн төвөгтэй бүтэцтэй болж, нэлээд нягт материал үүсгэж чаддаг. Ялангуяа ус хангалттай бол тэд урьдчилан бүтээсэн хүрээний дагуу ургаж, байшингийн “хана” үүсгэж чаддаг ажээ. Энэхүү мөөгөөр “барилга барих” аргын нэг давуу тал нь дотор амьдрах хүн болон хүрээлэн буй орчинд ямар ч аюулгүй байдал юм. Мөн сансрын мөөгөн орон сууцыг гурван давхаргатай барих юм байна. Дээд хэсэгт нь цацраг туяанаас хамгаалах мөс, дунд хэсэгт нь ус шингээж, мөөг, сансрын нисэгчдийг хүчилтөрөгчөөр хангах фотосинтезийн процесс явуулах цианобактер байрлуулах ажээ. Хамгийн гадна тал нь хиймэл “хүрээ”-ний дагуу урган бий болох маш хатуу давхарга байх гэнэ.

НАСА төслийн эхний шатыг 2020 онд хэрэгжүүлэхэд зориулж хөрөнгө хуваарилсан юм байна. Түүнээс хойш судлаачид мөөгөнцөрт суурилсан био нийлмэл материалуудын олон тооны хослолыг боловсруулж, анхны стандартуудыг гаргаж, эдгээр материалыг гаригийн дуураймал нөхцөл дээр туршиж, тэдгээрийн ашиг тусыг (цацрагийн хамгаалалтыг оролцуулан) үнэлж, саран дээр мөөгөнцөр байшин бий болгох нарийвчилсан загварыг боловсруулжээ.

Өөрөөр хэлбэл, мөөгөөр барилгын гол материал болох янз бүрийн хэмжээ, хэлбэртэй блокуудыг гарган авч чаджээ. НАСА “Энэ хөтөлбөрийн гурав дахь шатанд ажиллах судалгааны баг “Сансрын барилгын” материалын шинж чанарыг илүү тохиромжтой болгоно” гэж тайлбарлав. Ойрын ирээдүйд тэд мөн дэлхийн тойрог замд энэхүү технологийнхоо анхны туршилтыг хийх боломжтой болно гэж найдаж байна. Энэхүү санааг зохиогчид олж авсан үр дүн нь дэлхий дээр бас ашигтай байж болно гэж тэмдэглэжээ. Жишээлбэл, мицелийг ашиглан усыг шүүж цэвэр ус гарган авах, ашигт малтмал олборлоход гардаг бохир усыг цэвэршүүлэх системийг бий болгоход ашиглаж болох аж.

Эрдэмтэд өмнө нь ирээдүйд сарны суурь оршин суугчид хэр хэмжээний ус шаардагдахыг тооцоолж байсан билээ. Тэдний үзэж байгаагаар 100 хүний ая тухтай амьдралыг хангахад жилд 100 гаруй сая литр ус шаардлагатай юм байна. Мөн энд “амьд байшин” ургуулахад нарны гэрлээс гадна ус чухал хэрэгтэй. Судлаачид энэ нөөцийг дэлхийн байгалийн хиймэл дагуул болох сарны гадаргуу дээрх мөсний ордуудаас шууд гаргаж авахыг санал болгож байгаа ажээ. Дашрамд дурдахад, мөөг нь амьтан, ургамал гэж салахын өмнөх үеийн дэлхийн эртний амьд организм юм. Ургамал байгаагүй тэр үед хүчилтөрөгч бага, нарны цацраг туяанаас хамгаалах азоны давхарга гэж байгаагүй учир мөөгнүүд нь хорт цацраг туяанаас маш сайн хамгаалагдсан байдаг. Чухамхүү энэ чадвар нь сар болон Ангараг дээр хүмүүст хэрэг болох маш чухал шинж чанар юм.

 

Г.АМАРСАНАА

Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх одоогийн бодлогуудыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлсээр байвал энэ зууны эцэс гэхэд манай гараг дэлхий аж үйлдвэржилтийн өмнөх үеийнхээс Цельсийн 3 хэмээр дулаарна гэж НҮБ-ын пүрэв гарагт гаргасан шинэ тайланд дурджээ. Энэ нь дэлхийн улс орнуудын 10 орчим жилийн тохиролцсон зорилтоос хоёр дахин их юм. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлд өгсөн улс орнуудын амлалтуудыг шаардлагатай байгаа арга хэмжээнүүдтэй харьцуулан дүгнэдэг “Emissions Gap” жил тутмын тайланд бичсэнээр, засгийн газрууд дэлхийн дулааралд нөлөөлж буй хорт хийн ялгарлыг бууруулах чиглэлд илүү их арга хэмжээ авахгүй бол 2100 он гэхэд аж үйлдвэржилтийн өмнөх үеийнхээс 3.1 хэмээр дулаарах тооцоо гарчээ.

Дэлхийн улс орнуудын 2015 онд баталсан Парисын хэлэлцээрт уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэлтэй аюултай үр дагавраас урьдчилан сэргийлэхийн тулд дэлхийн дулаарлыг 1.5 хэмд тогтоон барихаар тусгасан юм.

Гэтэл дэлхийн хүлэмжийн хийн ялгарал 2022-2023 оны хооронд 1.3 хувиар нэмэгдэж, 57.1 гигатонн нүүрсхүчлийн хийн эквивалент болж шинэ дээд үзүүлэлтэд хүрсэн гэж тайланд дурджээ. Улс орнуудын ирээдүйд хэрэгжүүлэх амлалтыг харгалзан үзвэл, агаарын температур 2100 он гэхэд 2.6-2.8 хүртэлх хэмээр өснө гэж шинжээчид дүгнэсэн нь сүүлийн гурван жилийн дүгнэлттэй нийцжээ.

“Хэрэв 2030 он гэхэд хэрэгжүүлэхээр дэвшүүлсэн зорилтуудыг биелүүлэх чиглэлд гаргаж буй ахиц дэвшлийг авч үзвэл, ялангуяа “Хорийн бүлэг”-ийн гишүүн орнууд төдийлөн ахиц дэвшил гаргаагүй байна” гэж тайланг гаргасан шинжээч Энн Олхофф хэлжээ.

Дэлхий одоогоор аж үйлдвэржилтийн өмнөх үеэс ойролцоогоор 1.3 хэмээр дулаараад байна. Дэлхийн улс орнууд ирэх сард Азербайжанд болох НҮБ-ын Уур амьсгалын асуудлаарх бага хуралд /COP29/ оролцож, олборлодог түвшний хэрэглээг бууруулах талаар өнгөрсөн онд хүрсэн тохиролцооны талаар үргэлжлүүлэн хэлэлцэнэ.

Эх сурвалж: “Монцамэ” агентлаг

Эрдэмтэд “Утасгүй мэдээлэл дамжуулах хурдны шинэ дээд амжилтыг секундэд 938 гигабайт” хэмээн тогтоолоо.

Энэхүү хурд нь 30 гигабайт багтаамжтай 4К киног ердөө 0.26 секундэд татаж авах боломжтой. 150 ГГц хүртэлх радио давтамжийг ашиглах боломжийг олгодог радио болон оптик технологийг хослуулснаар ирээдүйд 7-24 ГГц, 90-300 ГГц гэх мэт өндөр давтамжийн зурвасуудыг ашиглан илүү хурдан 6G сүлжээг үүсгэнэ.

Радио дохио үүсгэхийн тулд гэрлийг ашигладаг миллиметр долгионы фотониктэй өндөр хурдны электрон төхөөрөмжийг нэгтгэнэ. Ингэснээр эрдэмтэд өмнөх утасгүй системээс тав дахин их зурвасыг бий болгох юм. Энэхүү технологи нь сүлжээний түгжрэлийг бууруулснаар шоу тоглолт, олон нийтийг хамарсан үйл ажиллагаанд утасгүй холболтыг дээд хурдаар ашиглана.

Дээрх технологийг одоогоор лабораторид туршиж байгаа бөгөөд ойрын таван жилийн дотор уг технологийг арилжааны төхөөрөмжид нэгтгэхийг зорьж байна. Мөн арилжааны зориулалттай загвар бүтээхээр төлөвлөжээ гэж Цахим хөгжил, инновац, харилцаа холбооны яамнаас мэдээллээ. 

BBC-ийн “Fly brain breakthrough ‘huge leap’ to unlock human mind” буюу “Хүний оюун ухааны нууцыг тайлахад “асар том нээлт” хийсэн ялааны тархины судалгаа” нийтлэлийг хүргэж байна.

Ялааны тархины бүтцийн нарийн төвөгтэй байдал нь үнэхээр гайхалтай. Ялааны тархины нийт 130 мянган мэдрэлийн эсүүд хоорондоо маш хачирхалтай байдлаар холбогддог тул мэдрэлийн дохио 50 сая өвөрмөц замаар дамжих боломжтой байдаг. Үүнийхээ ачаар ялаа газарт, агаарт хоёуланд нь төвөггүй хөдөлгөөн хийдэг цөөн амьтдын нэг юм. Эрчүүд нь бүр үерхэх гэсэн найз охиныхоо өмнө “нисдэг серенада бүжиг” хийж чаддаг. Иймээс эрдэмтэд анх удаа 130 мянга орчим мэдрэлийн эсээс бүрдэх ялааны тархины нарийвчилсан гурван хэмжээст загварыг бүтээж чадсан бөгөөд үүний тулд мэдрэлийн эс тус бүрийн байршил, хэлбэрийг нарийн тодорхойлохоос гадна тэдгээрийн хоорондын 50 сая орчим холбоосыг нарийн гаргаж тархины мэдээллийн замыг илрүүлэн тогтоосон байна. Энэ нь нас гүйцсэн амьтны тархинд хийсэн хамгийн гүнзгий бөгөөд нарийвчилсан анхны том судалгаа болж чаджээ. Энэхүү төсөлд оролцоогүй тархи судлалын салбарын тэргүүлэх мэргэжилтнүүдийн нэгэн эрхэм BBC-д “Энэхүү хэвлэгдсэн судалгаа нь хүний тархины талаарх бидний ойлголтод асар том үсрэлт хийсэн байна” гэж хэлжээ. Мөн Кембрижийн их сургуулийн Анагаах ухааны судалгааны зөвлөлийн молекул биологийн лабораторийн профессор Грегори Жеффрис “Энэхүү судалгааны ажлын үр дүн нь тархины сэтгэн бодох механизмын нууцыг тайлахад том тус болно” гээд “Хүн бүрийн толгой доторх мэдрэлийн нарийн төвөгтэй бүтэц, үйлдлүүд эргэн тойрон дахь ертөнцтэй хэрхэн зөв харьцдаг вэ гэсэн асуултад өнөөдөр эрдэмтэд итгэлтэй хариулт өгч чаддаггүй. Тухайлбал, хүний тархиар мэдрэлийн дохио хэрхэн дамждаг вэ, энэ нь яаж бидэнд мэдээллийг боловсруулах боломж олгодог вэ, миний хувьд таны царайг таних, та миний дууг сонсож, сонссон зүйлээ боловсруулан шийд гаргахад таны тархины цахилгаан дохионууд яаж ажилладаг вэ гэдгийг мэдэхийг хүсч байна уу? Тэгвэл ялааны тархины ажиллагааг загварчилсан судалгаа нь бидний тархи хэрхэн ажилладгийг ойлгоход туслах маш чухал ажил болсон байна” гэжээ.

Хүний тархи энэхүү судалгаанд сонгон авсан жимсний ялаа болох дрозофилоос сая дахин их мэдрэлийн эстэй. Тэгвэл АНУ-ын Принстоны Их сургуульд явуулсан ялааны тархины энэхүү судалгааны нэг хэсгийг ахалсан профессор Мала Мерти “Эрдэмтэд “холбогч” гэж нэрлэдэг тархины мэдрэлийн эсүүдийн хэрхэн хоорондоо холбогдож буй энэ загвар нь судлаачдад өнөөг хүртэл хараагүй байсан шинэ боломжийг нээж өгсөн. Ялааны тархины ажиллагааны энэ загвар нь судлаачдад бидний тархины бүтэц, үйл ажиллагааны зарчмуудыг илүү сайн ойлгоход тусална. Ингэснээр эрүүл тархины ажиллагааг ижил төстэй тархины үйл ажиллагаатай харьцуулснаар уг тархинд ямар нэг зүйл буруу явж байгааг шууд ойлгон эмчлэх боломжтой болно гэж найдаж байна” гэжээ. Энэхүү судалгаанд оролцоогүй Лондонгийн Фрэнсис Крикийн хүрээлэнгийн тархи судлалын бүлгийг удирддаг Люсиа Прието Годино энэ саналтай санал нэг байна гээд “Өмнө нь эрдэмтэд 300 орчим нейронтой энгийн чийгийн улаан хорхойн мэдрэлийн гурван мянга орчим холбогчийг нэгтгэн судалсан. Харин 130 мянган нейронтой ялааны тархины үйл ажиллагааны иж бүрэн холбогчийг загварчилсан нь ердөө л шинжлэх ухааны том ололт амжилт юм. Эрдэмтэд ийм тархины холбогчийг эмхтгэж, холбогдох аргыг илрүүлснээр удахгүй хулганы тархи, магадгүй хэдэн жилийн дараа бидний тархины загварыг гаргах боломжтой болно” гэжээ. Учир нь энэхүү ялааны тархины судалгаа нь биеийн тодорхой үйл ажиллагааг гүйцэтгэхэд ашигладаг мэдрэлийн тодорхой замыг тусгаарлаж, тэдгээр нь хоорондоо хэрхэн холбогдож байгааг харуулж чадсан юм байна. Жишээлбэл, хөдөлгөөнийг хариуцдаг эсүүд тархины ёроолд байрладаг бол харааны мэдрэмжийг хариуцдаг мэдрэлийн эсүүд хажуу талд байрладаг бөгөөд харааны дүрс боловсруулах нь илүү их боловсруулалтын хүч шаарддаг учир нь илүү олон мэдрэлийн эсүүд оролцдог. Эрдэмтэд ийм тусдаа зам байдгийг өмнө нь мэддэг байсан ч тэдгээр нь хэрхэн холбогддогийг мэддэггүй байв. Харин энэ судалгаа үүнийг яаж холбогддогийг анх удаа тодорхой харуулж чадсан байна.

“Nature” сэтгүүлд нийтлэгдсэн шавьжны тархины диаграмм зургууд нь архитектурын нарийн төвөгтэй байдал гэхээсээ ялааны гоо үзэсгэлэн гэмээр тархины мэдрэлийн бүтцийг бидэнд харуулж байна. Энэхүү загвар ийм жижигхэн эрхтэн яаж ийм асар олон тооны нарийн төвөгтэй үйлдэлтэй ажлыг гүйцэтгэх чадвартай байна вэ гэсэн гол асуултад хариулж байгаагаараа онцлог юм. Орчин үеийн шинжлэх ухаан өндөр хөгжсөн гэдэг ч намуу цэцгийн үр шиг хэмжээтэй ялааны тархи шиг ийм өндөр чадвартай компьютер бүтээх яагаа ч үгүй байгаа билээ. Гэхдээ эдгээр эрдэмтдийн хийсэн ялааны тархины мэдрэлийн холболтын хэвлэгдсэн загваруудыг бусад судлаачид аль хэдийнэ ашиглаж эхэлжээ. Жишээлбэл, ялаа яагаад цохиж алах, барьж авахад хэцүү байдгийг тайлбарласан байна. Ялааны харааны мэдрэлийн эсүүд нугалсан сонин аль зүгт нисч байгааг илрүүлж, тэр даруй ялааны далавчны булчинд хаашаа хөдлөх ёстой тухай дохио дамжуулж байгааг загварчлан гаргажээ. Энэ дохио нь бидний бодлын хурдаас ч хурдан явагддагийг тодорхойлжээ. Энэ нь бид тэднийг цохиж алахад яагаад хэцүү байдгийг тайлбарлаж чаджээ.

Ялааны тархины ажиллагааны нарийвчилсан загварыг бий болгохын тулд ялааны тархийг микроскопын зүсүүрээр нямбайлан нимгэн зүсэж 7000 болгон хувааж, зүсмэг бүрийн зургийг тусад нь авч, нийт гэрэл зургуудыг дижитал хэлбэрт шилжүүлсэн байна. Үүний дараа Принстоны эрдэмтдийн баг хиймэл оюун ухааныг ашиглан авсан гэрэл зургуудаас тодорхой эс бүрийн хэлбэр, тэдгээрийн хоорондын холболтын талаар мэдээллийн загварыг гаргаж авчээ. Гэсэн хэдий ч хиймэл оюун ухаан нь эрдэмтдэд зөвхөн хэсэгчлэн тусалж байжээ. Учир нь уг ажлын явцад хиймэл оюун нийт гурван сая гаруй алдаа гаргасан бөгөөд судлаачид алдаа бүрийг өөрсдөө илрүүлж, засах шаардлага гарч байжээ. Анагаах ухааны судалгааны зөвлөлийн молекул биологийн лабораторийн гишүүн, доктор Филипп Шлегел “Тархины тодорхой мэдрэлийн хэлхээ яг юуг хариуцаж байгааг тайлбарлаж чадахгүй бол энэхүү диаграмм нь ямар ч утгагүй зүйл болно. Үүнийг “Google”-ийн газрын зурагтай зүйрлэж болно. Харин эдгээр газрын зураг нь тархины үйл ажиллагааны зураг гэдгээрээ л газрын зурагнаас ялгаатай юм. Мэдрэлийн холболтын түүхий загвар нь газрын зураг гудамж, тэдгээрт байрлах барилга байгууламж ямар бүтэцтэй байгааг ойлгох боломжийг бидэнд олгодог. Гэхдээ эдгээр мэдрэлийн эсүүдийн үйл ажиллагааг дүрсэлсэн нь газрын зураг дээр гудамж, хотуудын нэр, ажлын цаг, утасны дугаар гэх мэт хэрэгтэй зүйлсийг нэмж бичсэнтэй адил зүйл” гэж тайлбарлажээ.

Ялааны тархины эдгээр загвар нь өөрийн судалгаанд ашиглах хүсэлтэй бүх эрдэмтэнд нээлттэй байгаа аж. Эдгээрийн тусламжтайгаар мэдрэл судлаачид ойрын хоёр жилд олон чухал нээлтүүд хийнэ гэдэгт доктор Шлегел итгэлтэй байна. Харин хүний тархи ялааныхаас хамаагүй том учир одоогоор хүний тархины нарийн бүтцийн талаарх бүх мэдээллийг цуглуулах технологи бидэнд хараахан гараагүй байна. Гэсэн ч 30 жилийн дотор хүний тархины холбогчийн загварыг гаргах боломжтой гэж судлаачид үзэж байна. Мөн ялааны тархины үйл ажиллагааны эдгээр загвар нь бидний оюун ухаан хэрхэн ажилладаг талаар илүү гүнзгий ойлголттой болох үндэс суурь болсон гэдгийг онцолжээ. Ялааны тархины үйл ажиллагааны энхүү загварыг олон улсын “FlyWire” консорциумд нэгдсэн дэлхийн олон орны шинжлэх ухааны багууд хамтарч хийсэн юм байна.

 

Г.АМАРСАНАА

Нобелийн Эдийн засгийн салбарын энэ оны шагналыг АНУ-ын эрдэмтэн Дарон Асемоглу, Жеймс Робинсон, Саймон Жонсон нар “Институциуд хэрхэн бий болж, хөгжил цэцэглэлтэд хэрхэн нөлөөлдгийг судалсныхаа төлөө” хүртэв.

Шведийн Шинжлэх ухааны академийн мэдэгдэлд “Тэд өөрсдийн судалгаагаар улс орнууд хөгжиж цэцэглэхэд олон нийтийн байгууллагууд ямар чухал үүрэг гүйцэтгэдгийг харуулсан.

Хууль дээдлэх ёс төлөвшөөгүй, эрх баригчид нь иргэдээ мөлждөг нийгэм хөгждөггүй, сайн тал руугаа өөрчлөгддөггүй. Харин эдгээр эрдэмтдийн судалгаа яагаад гэдгийг ойлгоход бидэнд тусалсан” гэж онцолжээ. Акемоглу, Робинсон нар 12 жилийн өмнө “Яагаад зарим улс баян, зарим нь ядуу байдаг юм” хэмээх бестселлер болсон ном хэвлүүлсэн бол эдгээр эрдэмтэд өнгөрсөн жил хамтран “Үндэстнүүдийн бүтэлгүйтэл: Хүч чадал, хөгжил цэцэглэлт, ядуурлын үүсэл” ном хэвлүүлсэн юм байна. Уламжлал ёсоор 10 дугаар сарын эхээр болдог “Нобелийн долоо хоног” гэгддэг шагналтан тодруулах ажиллагаа эдийн засгийн салбарын шагналтнуудыг тодруулснаар өндөрлөдөг билээ.

 

Г.АМАРСАНАА