Нийслэлийн гэлтгүй төв суурин газруудын гудамжаар зүлэг ногоог явган хүний замаас тусгаарласан хайс гэж бий. Дунджаар 50 см орчим өндөр бүхий эдгээр хайсууд өнгө үзэмж талаасаа бол авах юм үнэндээ байхгүй дээ. Өнгө муутайхан ногоон будгаар голдуу будагдсан байх энэ хайсууд иргэдийн амь нас эрүүл мэндэд заналхийлж байгаа олон зүйлсийн нэг яалтгүй мөн. Уг хайсуудыг хийхдээ хүн суулгахгүй гэхдээ арматур төмрийг албаар хурц үзүүрлэж хийдэг. Эсвэл тал талаас нь төмөр гагнаж байгаад сумны зэв мэт болгож орхино. Хэрэндээ л эвдүүлэхгүй гэсэн арга нь. За тэгээд машинаар дайрч эвдсэн, энд тэндээс нь гагнаасаараа салчихсан гээд энэ төмөр хайсууд айдас төрүүлэхүйц муухай харагдана. Хэрэв золгүй байдлаар хүн тэр хайс руу халтирч уналаа гэхэд шууд амь насанд нь аюул учирна. Явган хүний зам ямар л байдаг билээ дээ. Өвөлдөө цас нь дагтаршсан. Хавар бол өдөртөө хайлсан цас нь шөнөдөө хөлдөөд хүн явахад туйлын бэрх. Эдгээр хайсууд яг үнэндээ дундад зууны үеийн яргын хэрэгсэл шиг харагддаг. Ёрдойсон, хурц иртэй, шорон хийцүүд бидний амьдрах орчинд байгаа яргын хэрэгсэл мэт байсаар. Уг нь бусад оронд явган зорчигчийн замын хайсны тодорхой стандарт байдаг. Хүн дээрээс нь унахгүй байх хэмжээний өндөртэй, дээд хэсэг нь хавтгай гэх мэт. Гудамжаар хүүхэд, настайчууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй гээд үй олон хүн явж байгаа. Эхний ээлжинд иргэдээ бодож хүн дээрээс нь унасан ч гэмтэл авахааргүй, амь насыг нь авчихгүй стандарт бүхий материалтай хайсаар даруй солих хэрэгтэй болжээ. Ер нь ийм хийцтэй хайсыг шууд хориглох нь зүйтэй байх шүү.
Я.БАЯРБААТАР
Саяхны нэг өдөр бие өвдөж эмнэлгээр явлаа. Амьхандаа л эртлэн босч очсон болохоор эмчид ч эрт үзүүлэхээр боллоо. Ер нь бол улсын эмнэлэгт үзүүлнэ гэдэг чинь эр зориг шаардсан ажил бололтой шүү. “Рентген” гэдэг өрөөнд очиж хүзүү, нурууны зураг авахуул гэсэн болохоор яваад очлоо. Дараалал ч гэж жигтэйхэн их юм. Ашгүй явсаар миний ээлж дөхөхөд таяг тулсан өвгөн дэргэд ирээд “Миний хүү, өвөөгөө бод” гэх юм ярьсаар байгаад урдуур орчихлоо. Настай хүн болохоор хүмүүс ч юм ярьсангүй. Удалгүй нэг эмч рентгений эмчид хандан “Ахын маань хүүхэд” гэж зүтгэсээр байгаад хөтлөөд орчихлоо. “Угаасаа эмч нар тэгдэг юм” гээд хүмүүс бухимдангуй аястай болоод ирэв. Нүдний шилнийхээ дээгүүр харсан харваас яхир байрын өвгөн “Дахиж хүн оруулаад үзээрэй, нөхөөр” гээд загнаж байна. Өөдөөс нь толгой дохилоо. Хариугүй төрөх дөхсөн бололтой бүсгүй дэргэд ирээд зогсчихлоо. Настайчууд “Наад жирэмсэн амьтнаа оруулчих аа” гэж байна. Дахиад л оруулчихлаа. Өнөө яхир өвгөн надаас хоёр цагийн дараа ирсэн юм. Орох дугаар нь бол болоогүй. Гэтэл “Алив нэг шагайгаадхая” гэснээ үсрээд орчихлоо. Хүмүүс ч өнөө өвгөнийг зүхэж гарлаа. Одоо л орохгүй бол оройтох нь гэж бодоод зогсож байтал хар шил зүүсэн, хараагүй бололтой хүүхдээрээ хөтлүүлсэн чийрэг байрын залуу ирж байна. Хар шилтэй залуу “Хүүхдээрээ хөтлүүлж яваа ядарсан хүнийг оруулчих хүн байна уу” гээд тулаад ирлээ. Аргагүйн эрхэнд оруулахаас өөр зам байсангүй. Төд удалгүй “Дараагийн хүн ороорой” гэхээр нь яваад ортол өнөө хараагүй нөхөр маань шилээ авчихсан зүгээр алхаж байх юм. “Та чинь…” гэтэл “Ингэж л дараалал дайрдаг юм” гээд алгын чинээ рентген зургаа сугандаа хавчуулаад гарч одлоо. “Өөрөөс холуур яваа өвчнийг ингэж дуудах хэрэг байсан юм уу” хэмээн бодол тээн үлдсэн юм даа. 
Оросын нэгэн компанийн захирал сэтгэл судлаач оюутнуудад нэгэн хачин захиалга өгчээ. Мэдээж төлбөртэй. Тэр нь тус компанийн оффисын ажилтнуудын дүнсгэр байдал юунаас үүсэлтэйг судлах. Захирлыг 12 оюутны судалгааны хариу бүр гайхашруулжээ. Оюутнуудын хоёроос бусад нь хамт олныг сэтгэл санаагаар унагаж байгаа нь Люба, Катя гэсэн нэр гаргажээ. Энэ хоёр эмэгтэй захирлын хувьд бусдаасаа ялгарах зүйл огт байхгүй. Бусадтайгаа ч буруу харьцаа байхгүй. Гэхдээ тэдний хувийн асуудлаа оффистоо янз бүрийн хэлбэрээр илэрхийлдэг нь бусдад нь маш дарамттай байдаг аж. Хүүхнүүд тэр тусмаа залуучууд болсон хойно зав чөлөөгөөрөө элдэв хошин зүйл ярьж сэтгэлээ сэргээнэ. Яг энэ үеэр Люба утсаараа нөхөртэйгээ есөн шидээр дуудалцана. Хэрүүлээ дуусмагц нөхрийнхөө тэнэг мангар, үхээнц дорой, арчаагүй анхиагүйг чихэнд чийртэйгээр яншина. Харин Катя хэнтэй ч хэрүүл хийхгүй боловч байнга нэгийг нь нөгөөд нь муулж таашаал авна. Хошигнож хэлсэн үгийг хоёр дахин чангаруулж зүрх зүсэм өшөө болгохыг оролдоно. Сонирхолтой нь хэн ч тэдэнд “Хувийн хэрүүлээ чихнээс хол байлга, хов ярьдаг хар энергиэ өөр газарт цац” гэж хэлсэнгүй. Түүний оронд дөмбийгөөд л чимээгүй сууцгааж байсан нь дээр гэж үзжээ. Захирал Люба, Катя хоёрт: Хамт олны уур амьсгал удахгүй хуучин байдалдаа орохгүй бол та нарыг хална” гэжээ. 
Саяхны нэг өглөө орон сууцны цахилгаан шатанд явж байгаад тамхины утаанд золтой л угаартаад уначихсангүй. Доошоо буухаар зогсч байсан охин хамт лифтэнд оронгуутаа шуудхан тамхиа асаачихав. Ахлах ангийн сурагч бололтой цэцэг цэврүү шиг дэгжин тэр охин сандчин цүнхээ онгойлгоод нарийхан янжуур гаргаж амандаа зуугаад баагиуллаа. Жийрхэж эвгүйцэх шинж алга аа. Нэг давхар руу буух зуур тамхиа хэд, хэдэн удаа хүчтэй сороод утаат хөшиг татуулав. Тэнд нялх нойтон хүүхэдтэй хүн явааг огтхон ч тоосонгүй. “Миний дүү энэ хар хогоор яана вэ” гэхэд өөдөөс их л зэвүүцсэн харцаар ширтсэнээ “Миний амаар орж байгаа хор танд ямар хамаа байна вэ” гээд ширэв татах нь тэр. Түүний уушгинд орсон хор өөрийг нь болоод өрөөлийг хордуулдаг гэдгийг мэдэхийг ч хүссэнгүй. Тамхины утаанд никотин, угаарын хий зэрэг 4000 гаруй химийн бодис, хорт хавдар үүсгэдэг 43 бодис агуулагддаг гэсэн. Өдөрт бүтэн хайрцаг тамхи татах нь сэтгэлийн байнгын түгшүүр бий болгодгийг судлаачид тогтоожээ. Энэ мэт аюулын харанга дэлдэх аймшигт тоон үзүүлэлтүүдийг дурдвал тоймгүй. 
Монголчууд цай, сүүнийхээ дээжийг өргөхдөө малгай өмсөх юм уу алчуур зүүж, гэрээсээ гарч сайн сайхан зүйлийг шившин шивнэн цацлаа өргөдөг. Орчин үед ихэнх айл орон сууцанд амьдардаг болсон. Харамсалтай нь орон сууцнынхаа цонхоор дээж өргөчихдөг хүн дэндүү олон байна. Ингэснээр доод давхрын айлын цонх тэр чигээрээ халтардчихна. Цонх угаах тийм ч амар ажил биш. Мөн хэн нэгэн байрны цонхон дор явж байвал эрхэм эмээ, ээж, эгч нарын золиос болж шалба норно. Байрны гадаа тавьсан машинууд цагаан халтар толботой болж дээж өргөгсдийн хийсэн хэргийг гэрчилнэ. Орон сууцны цонх бол монгол гэрийн тооно гэсэн үг. Хэзээ байтлаа монгол хүн тооноороо дээж өргөж байлаа.
Саяхан эдийн засгийн форум болж өнгөрлөө. Энэ удаагийн уриа нь “Алсын хараа”. Өөрөөр хэлбэл жаахан ирээдүйг харсан эдийн засгийн бодлого хэрэгжүүлэх санал. Форум дээр Монгол Улсын анхны ба сүүлчийн Ерөнхийлөгч нар малаас олох түүхий эдээр Азийг байлдан дагуулах санал гаргав. Тэдний санаа өмнө нь оюутнуудаас гарч л байсан санал. Гэхдээ форум дээр, тэр тусмаа Ерөнхийлөгч нараас анх удаа л гарсан хэрэг юм. Монголчууд өнөөдөр 20 шахам мянган тонн хонины ноос жил бүр хураадаг. Түүнийгээ өмнөд хөрш рүү маш хямдхан гаргадаг. Хятадууд бидний гаргасан ноосноос хоёр тэрбум ам.долларын ашиг хялбархан олдог гэнэ. Монгол хонины арьсыг Туркууд 20 ам.доллараар авах хүсэлт ирүүлдэг ч манайхан өгдөггүй гэнэ. Гэтэл Австрид байгаа хүүхдүүддээ хонины ноосон оймс явуулсан монгол эх нэмж 50 ширхгийг явуулна. Тэнд үнэ хүрсэн хэрэг. Дээр нь ноосон цамц их хэмжээгээр авахыг сонирхсон хүн байгаа аж. Ноосоор барилгын дулаалгын хавтан, цэргийн хэрэглээний олон зүйл хийж болно. Сүүлийн үед зэвсэгт мөргөлдөөн, газар хөдлөлт болох нь ихэссэн. Энэ бүхэнд хамгийн их шаардлагатай зүйл нь ноосон бүтээгдэхүүн байдаг. Энэ нь бидний маш том зах зээл юм. Үүнийг 20 жил ярьж, 2-3 удаа форум зарлаж, Ерөнхийлөгч нар нь сануулах хэрэг байна уу. 
Нэг цагдаа хүүхнүүдийг ингэж “загнаж” билээ. “Гэрээ нүүлгээд авч явдаг” гэж тэр бүсгүйчүүдийг шүүмжилсэн юм л даа. Эмэгтэйчүүд, түрийвч эсвэл гар цүнхэндээ мөнгө, бичиг баримтаа, дээрээс нь ээмэг бөгж, гоёл чимэглэлээ, будаг шунхаа бүгдийг авч явах нь олонтаа. Гай таарч түрийвчээ эсвэл гар цүнхээ хулгайд алдвал юу болохыг бодохоос ч аймаар. Тийм ч учраас гай таарсан ч гайгүй өнгөрөхөөр бодож эрсдлээ саармагжуулах хэрэгтэй. Хэрвээ бичиг баримт, банкны картуудаа мөнгөнөөсөө тусад нь хадгалдаг бол түрийвчээ алдсан ч бичиг баримт хөөцөлдөх нүсэр ажлыг тойрч гарна. Энэтхэгчүүд их мөнгө авч явах үедээ нэг хэсгийг нь алдсан ч нөгөө хэсэг нь үлдэхээр бодож, мөнгөө хэдэн хэсэгт хувааж, биеийнхээ өөр өөр хэсэгт авч явдаг гэж сонссон юм байна. Орчин үед төлбөрийн элдэв картуудын тусламжтайгаар хүмүүс бэлэн мөнгө авч явах эрсдлээс зайлсхийх боломжтой.
Бээжингийн олимп болохоос жилийн өмнө БНХАУ-ын Засгийн газар нийслэлчүүддээ нус, шүлс, тамхины ишээ зөв хаях зэрэг соёлд сургахад 22 сая ам.доллар зарцуулжээ. Энэ хэр үр дүнтэй зарлага байсныг хэн ч тайлагнаагүй. Гэхдээ хятадуудыг өөрчлөгдсөн тухай олимпийн дараа дэлхийн хүчирхэг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мэдээлж байсан. Монголчууд 2040 онд Улаанбаатарт олимп зохион байгуулах бэлтгэл ажилдаа орсон. Үүнээс өмнө нэгэн том үйл явдал болно. Тэр нь 2016 онд болох “ACEM”-ын чуулган. Дэлхийн хамгийн хүчирхэг эдийн засгийг хамарсан энэ чуулганаас хамаарч Улаанбаатарт олимп зохион байгуулах асуудал шийдэгдэнэ гэж нэгэн улстөрч хэлж байна. Магадгүй бага тойргийг хаах байх. XVII үеийн сүмдийн яргын шор шиг гудамны хайсыг солих байх. Чуулганы үеэр төрийн тэргүүнүүд манай залуусыг л харах хүсэлтэй байна гэдэгт итгэлтэй байна. Тэд залуусын харцаар ирээдүйг дүгнэж сурсан хүмүүс. Тиймээс өнөөдрөөс эхлээд зэрим залууст “Охид нь танихгүй хүн рүү бүү муухай хар, залуус нь хүн харж шүлсээ хаядгаа боль” гэдэг сургалт явуулмаар байна. 
Ийм нэг бичлэгийг цахим ертөнцөөр олон хүн үзсээр байна. Өөр өөр орны 7-8 настай хөвгүүдэд Мартина гэх охиныг танилцуулна. Хөвгүүд Мартинагийн нүд, гар, үс нь гоё байна гэж өөрсдийнхөө бодлыг хэлж үс, биенд нь гараа хүргэж, хацрыг нь илээд зарим нь “Мартинагийн найз хөвгүүн болмоор байна” гээд ичингүйрнэ. Яг энэ агшинд бичлэгийг хийж буй хүн хөвгүүдэд хандан “Одоо Мартинаг алгад, чанга алгад” гэв. Хөвгүүд нүд нь орой дээрээ гартлаа гайхаж түрүүхэн инээмсэглэн ичингүйрч байсан харц нь хормын төдийд айдсаар солигдож “Яаж тэгж болох юм. Охидыг зодож болохгүй”, “Тэр хөөрхөн учраас би гар хүрч чадахгүй, тэглээ ч тэр чинь охин шүү дээ”, “Би хүчирхийлэлд дургүй”, “Цохих чинь муу шүү дээ. Яагаад гэж үү, би чинь эр хүн шүү дээ” гэсэн хариултыг эрсхэн хэлж байв. Тэдэн дундаас найман настай хүүгийн “Охидыг цохиж болохгүй, цэцгийн баглаагаар ч тэр…” гэсэн нь олон зүйлийг бодогдуулна.
Бидний багад хараал хэлэх нь бүү хэл ахмадын өмнүүр гарах, буруу харьцах зэрэгт эцэг, эхчүүд загнадаг байсан. Хараал хэлбэл нусаа сугартал алгадуулна. Одоо хэн нэг нь хүүхдийн нусыг сугартал алгадвал багагүй асуудал үүснэ. Гэхдээ хараал хэлэх нь алгадуулахаас хавьгүй муу зүйл гэдгийг настнууд маань хэнээр ч заалгахгүй ойлгоно. Нус сугарсан хохирогч өөр хэн нэгэнд ховловол үлдэгдэл нуснаасаа салахаас өөр шан үлдэхгүй. Гэтэл өнөөдөр п… гэдэг орос хараалыг хаа сайгүй сонсож байна. Автобусны жолоочоос эхлээд, орцны жижүүр, зоогийн газар, оюутны хотхон гээд хараал сонсохгүй газар алга. Манайд 1980-аад онд дэлгэрсэн энэ хараалын утгыг ойлгочихвол хэлэх хүн бараг устах болов уу гэж бодож байна. Гэвч утга тайлбарлах шаардлага алга. Харин хараал хэлж байгаа залууст хэлэх үг байна. Хараана гэдэг нь эр зориг ухааны илрэл биш. Зүгээр л хүмүүжилгүй хүний үйлдэл. Бүр нарийн яривал “Эцэг, эх маань намайг хүмүүжүүлжчадаагүй” гэсэн тунхаглал. Магадгүй та бүхнийг эцэг эх чинь тэнгэрээс харж байгаа бол тэднийг хилэгнүүлсэн үйлдэл. Багш нар, эцэг эхчүүд хүчээ нэгтгээд зүтгэвэл энэ ч нэг их давшгүй даваа биш л дээ.