Category: арын-нүүр

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хүүхдийг хэрхэн номонд дуртай болгох вэ

М.Монтень нэгэн эсээндээ Платоны “Одооны хүүхдүүд ном уншихаа байж” гэсэн үгийг ишилж авсан байдаг. Тэгээд “Түүний л эргэн тойрон дахь хүмүүс номтой нөхөрлөхгүй харагдаад байсан болохоос бусад нь уншиж л байсан шүү дээ” хэмээсэн нь бий.

Цаг үе болгонд л хүүхэд ном уншихгүй байгаагийн буруутан олддог. Өнөө үед интернэт, ухаалаг гар утас гол “дайснаар” цоллогдоод байна. Бидний багад ч гэсэн тэвэг, чарта гээд элдвийн л юм байлаа. Хамгийн гол нь ном унших бол дадал юм. Үүнийг аль болох эрт суулгах нь зөв байдаг. Сургуульд орохоос нь өмнө бичиг сургах нь номтой нөхөрлөх эхлэл болдог талтай. Олон хичээлд дарагдаад ном, дэвтрээс айдаг болоогүй сийрэг байгаа үедээ хүүхэд тогтож уншаад сурчихдаг. Энэ нь цаашид хэвшил болно.

Мөн еврейчүүдийн хүүхдийг номонд дуртай болгох арга бий. Аль болох ойр орчинд нь олон ном байлгах, өөрөө дэргэд нь ном унших, үдэш унтахад нь үлгэр ярьж өгөх зэрэг юм. Түүнчлэн анхны ном их чухал.

Америкт хүүхэд бичиг үсэг сураад хамгийн түрүүнд “Малгайтай муур” хэмээх зохиолыг уншдаг байна. Зохиолын хувьд ойлгоход хялбар бөгөөд сонирхолтой. Зөвхөн үүнийг уншиж байж л хүүхэд цаашаа ном унших өндөр дур сонирхолтой болно гэдгийг эрдэмтэд нь судлаад гаргачихсан байдаг аж. Манайд жишээ нь хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондог гуайн “Гэр” гээд үлгэр бий. Эв нэгдлийн тухай л даа. Унших явцдаа хотод өссөн хүүхэд бол унь, хана, тооно гэж юу болохыг бусдаас асууж өөртөө нээлт хийгээд байж болмоор санагддаг.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Алдсан гар утсаа эргээд олж болно оо

Технологийн үсрэнгүй хөгжлийн үй олон жишээний нэг нь гар утас билээ. Харилцааны маш чухал зүйл болж, өдөр тутмын салшгүй хэрэглээ болон хувирсан гар утсаа хулгайд алдах, энд тэнд мартаж орхих гээд бас олон эрсдэл бий шүү дээ. Гэвч бидний дийлэнх нь утсаа алдсан бол тэгсгээд хэсэгхэн харамсаж байгаад л өнгөрдөг. Тэгвэл та утсаа алдсан бол эргэж олох боломж бий. Та самсунг брэндийн гар утастай бол samsungdive.com гэсэн сайтад бүртгүүлэх хэрэгтэй. Энэ сайтад бүртгүүлснээр таны утсыг олсон эсвэл хулгай хийсэн хүн ямар нэгэн байдлаар интернэтэд холбогдох үед хаа байгааг нь тодорхойлж болно. Харин I phone утастай бол “Apple” ID-гаа ашиглан google map-ийн тусламжтай олж болох юм.

Ер нь утсаа үгүй хийсэн үед интернэт ашиглан утсаа удирдах хэд хэдэн боломж бий.

Та самсунг аккаунттай бол дээр хэлсэн samsungdive.com сайт руу орж хэрэглэгчийн нэр, нууц үгээ оруулаад нэвтэрнэ. Харин самсунг аккаунт байхгүй бол зааврын дагуу шинээр хэрэглэгч үүсгээрэй. “Locate my device” хэсэгт таны гар утас яг хаахна байгааг гүүглийн газрын зургийн тусламжтайгаар харуулна. Яг ямар тоотод байгааг харуулахгүй ч байр, гудамж зэргийг шууд харуулна. “Ring my device” хэсэгт байх хонх ажиллуулах товчийг дарвал таны утас минутын туршид хонх нь завсаргүй дуугарна.

Ингэснээр таны утсыг бариад сууж байгаа хүн ихэд сандарна. Юмыг яаж мэдэхэв. Тань руу эргэж хандахыг ч үгүйсгэхгүй. Харин “Lock my screen” хэсэгт та утсаа түгжих, шинэ код оруулах гээд олон боломж бий. Утас руугаа 100 хүртэлх тэмдэгтэд багтаасан богино шууданг ч илгээж болох юм. Мөн “Wipe me device” гэсэн тун чухал цэс байгаа. Та ийшээ нэвтрэн орсноор алдагдсан гар утсан дээрх нууц гэж үзсэн мэдээлэл, датагаа устгах боломжтой. За тэгээд энэ сайтад өөр маш олон боломжууд бий гэдгийг дахин хэлье. Та утсаа алдаад харамсаад өнгөрдөг байсан бол одоо ямар ч гэсэн энэ мэт аргаар утсаа олж авах бололцоо бий гэдгийг мэдээд авахад илүүдэхгүй.

Мөн самсунгийн гар утаснуудад “Tracker” гэдэг жижиг программ бий. Тэнд өөр нэг дугаар бичээд ямар нэгэн текст бичээрэй. Алдагдсан утсанд өөр сим карт орсон тохиолдолд өмнө сануулсан дугаарт богино шуудан ирдэг. Тиймээс мессэж ирсэн дугаараар нь хайгаад үзэхэд гэмгүй.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Бусад хүн намайг магтахад…

“Ихэнх хүн би өөртөө итгэлтэй гэж хэлдэг ч сайхан үг сонсож бусдаар магтуулахыг хүсдэг” гэж Сэтгэл судлалын үндэсний төвийн сэтгэл зүйчид зөвлөж байна. Учир нь хүн өөрийн эерэг үнэлэмжээр амьдардаг бөгөөд түүнийгээ бусад хүний өгч буй таатай мэдрэмж, хайр халамж, эерэг үгсээс олж авдаг гэнэ. Эерэг үнэлэмж нь өөрийнхөө талаар таатай сэтгэгдэлтэй байх, өөрийгөө сайхнаар мэдрэх мэдрэмж ажээ. Өөрийнхөө талаарх эерэг дүгнэлтүүдэд төвлөрөх тусам сөрөг зүйлсийг өөрөөсөө холдуулж мартаж эхэлдэг. Тиймээс л бид эерэг зүйлст тэгтлээ татагддаг гэнэ.

Сэтгэл судлаач Маслоугийн “Хэрэгцээний шатлал”-ын онолд бусдаар хүндлүүлэх, хайрлуулах хэрэгцээ багтдаг. Энэ хэрэгцээ нь бусдад чухал хүн байх, анхаарал халамж хүртэх, өөрийн үнэ цэнээ мэдрэх зэргээр хангагддаг. Мэдээж хэрэгцээ нь хангагдсан учир хүн аз жаргалтай болдог. Тиймээс л бусдыг магтаж, хүүхдийг урамшуулах учиртай.

Харин урмын үг хэлэхдээ анхаарах юм бий. Хамгийн чухал үед нь хэл. Таны хэлж буй үгс үнэ цэнтэй бас утга учиртай байх ёстой. Тиймээс нөхцөл байдалд тохируулан чин сэтгэлээсээ хэл. Худал үгийг хүн ялгадаг учир үнэ цэнгүй болдог. Урмын үгээр шүүмжлэхэд суралцаарай. Ялангуяа хүүхдийг алдаа гаргасан үед нь “Чи үүнээс илүү хийж чадна шүү дээ” гэж хэлэх нь юу ч хийж чадахгүй гэж загнахаас илүү үр дүнтэй ажээ. Зөвхөн үгээр биш биеийн хэлээрээ ойлгуул.

Хэрэв та нөгөө хүнийхээ нүд рүү харахгүй эсвэл хайхрамжгүй байдлаар хэлбэл хичнээн сайхан үг байсан ч үр дүнтэй байж чадахгүй. Хүн бүрт бусдаар хүндлүүлэх, халамжлуулах хэрэгцээ байдаг. Бид бусдад түүнийг нь өгч чадвал хариуд нь сайхан үг сонсох болно.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Мөнхбаатар арслан зодгоо тайлсан бол мөн чиг шударга байх байлаа

Х.Мөнхбаатар арслан зодог тайлна гэдгээ албан ёсоор мэдэгдэж, улмаар зодог тайлах ёслолыг зориглон хийсэн бол монгол үндэсний бөхөд нэгэн шинэ үзэгдэл бий болох байлаа. Гэвч мань эрийн шийдвэрийг хэн нэгэн болиулчихав уу гэх хардлага нийгэмд байна. Учир нь “Бөхийн спортод цаашид амжилт үзүүлэх боломжгүй боллоо. Одоо надад худлаа барилдах эрх байхгүй хэмээн” 35 настай залуу арслан зодог тайлах юм бол бусад нь юу болох билээ.

Баянаа аварга 70 насандаа зодоглон хоёр давж гурвын даваанд улсын цолонд зүтгэж буй залууд тахимаа өгч байсан. Төрийн наадамд арав түрүүлсэн аварга төрт ёсныхоо баярыг хүндэтгэж байна гэж бодох боловч олон улсын спортын жишгээр аваад үзэхэд энэ нь нэг л ойлгомжгүй. Баянаа, Мөөеө, Бат-Эрдэнэ нарын аваргууд, Ганбаатар тэргүүтэй ахмад арслангуудад барилдах эрх нь нээлттэй. Тэд хэзээ ч начин төрүүлэх боломжтой гэсэн үг. “Хувинтай ус дийлэхгүй хөгшин аварга ургаа мод шиг залууг өмнөө хэвтүүлж байгаа нь ямар янзын жүжиг вэ” гэх яриа гардаг л байлаа.

Тамирчин хүн амжилт үзүүлэх боломжгүй болж, шүтэн бишрэгчдийнхээ урмыг хугалж эхлэхтэйгээ зэрэгцээд л дэвжээгээ орхидог. Өөрийгөө болоод спортоо, дэвжээгээ хүндэтгэж буйн илэрхийлэл. Сумогийн бэлээхэн жишээг бид мэднэ. Сүүлд, эзэн хааны цомыг гурвантаа хүртсэн озэки Точиазүма 31 насандаа зодог тайлсан. Спорт ийм шударга, хатуу дэг журам, хуультай.

Гэтэл монгол бөхөд зодог тайлах нь бүү хэл зодог тайллаа гэж мэдэгдсэн нь эргэж барилдаад байгаа нь бүр чиг хачирхалтай.

Ө.МАНЛАЙ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Талын шар цэцэг

“Талын шар цэцгийг чи минь бүү голоорой” гээд л дунд сургуульд байхдаа дуулцгаадаг байж билээ. Талд ургасан шар цэцгүүд багын дурсамжид үлдсэн болохоор ч тэр үү үнэ цэнтэй, эрхэмсэг санагдана. Төв аймгийн Цээл суманд Майхан уул бий. Тэр эгэлхэн уулын хормойгоор шар цэцгүүд ургасан байдаг сан. Багадаа дүү нартайгаа эмээ өвөөгийнд “хаягдана”. Хамаатан садны хүүхдүүдтэй хамт өвөөгийн урласан том тэргэн дээр 40-ийн бидон, 60-ын савтай ус тавиад, савнуудаа тэрэгнээс бэхэлж аваад түрж гарна. Худгаас цаахнатай Майхан уул дүнхийж харагддаг сан. Майхан уулын дүр зураг сэтгэлд буухад амар амгалангийн орон шиг санагддаг. Тэнд дэвхцэн гүйж, цэцэг түүж байсан бага нас маань ямар ч жаргалтай байсан юм бэ дээ. Эмээгийнхээ 37-ны жил дээр би мэндэлсэн гэдэг. Тийм болохоор багадаа айлын эмээ нар яагаад ийм хөгшин байдаг юм бол гэж гайхдаг сан. Эмээ маань хүний өөрийн баахан хүүхэд “маллана”. Гэрийн хаяанд эгнэж суугаад хооллож суунгаа хүүхдүүдийг хараад зарим хүн “Цэцэрлэг, ясли шиг” гэдэг байлаа. Тав, зургуулаа нийлж аваад, Майхан ууланд дураараа тэнэж, хорвоотой танилцана. Тэгэхэд “Хүүхдийн бөөр авдаг” гэх Лувсан өвгөнөөс бусад хүнээс айх айдасгүй амгалан үе байж дээ. “Бөөрийг чинь авна шүү” гэж айлгадаг өвгөнийг гэрт орж ирэхэд бүгдээрээ орон доогуур санд мэнд шургаад, гарахыг нь хүлээж хэвтэнгээ унтчихсан байдаг сан.

Талд ургасан шар цэцгийг түүх дуртай байж билээ. Одоо бол сайхан санагдсан цэцгүүдийг зүгээр л харж баясдаг болсоон.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Машиных нь дуут дохионоос хүний араншинг таньж болно

ОХУ-ын нэгэн дунд сургуулийн сурагчдын дунд “Хүний араншин” хэмээх зохион бичлэгийн уралдаан зарлажээ. Сонирхолтой нь уралдаанд түрүүлсэн сурагчид замын цагдаагийнхан өндөр шагнал олгосон гэнэ. Тэргүүн шагнал авсан наймдугаар ангийн охин Люда хүний араншиг заавал нөхөрлөж байж таних албагүй.

Богино хэмжээний үйлдлээр таних боломжтой тухай бичжээ. Тэрээр хичээлдээ ирэхдээ дөрвөн удаа авто замын уулзвараар гардаг. Түүнээс гадна гэрийнх нь ойролцоо байнгын түгжрэл үүсдэг уулзвар байдаг. Тус уулзвар дээр Люда ихэнх хөршүүдтэйгээ тааралдана. Людагийн ажигласнаар архичин Борис хааяа нэг хүүхдээ авахдаа ямар ч шалтгаангүй байнга дуут дохио хадаана.

Хэрүүлч Нина шалтгаангүй байхад дуут дохио хангинуулахаас гадна цонхоороо хараал урсгана. Тэдний нэг ижил зүйл нь цагдаа харахаараа хачин хуурамчаар инээмсэглэж чадна. Харин тэтгэврийн Боря өвөө дуут дохио өгч, хараал хэлж байхыг Люда хараагүй. Харин согтуу цагдааг замаас зайлуулж, хүүхэдтэй эмэгтэйд зам тавьж өгдөг. Боря өвөө хүн бүрт сайнаар ханддагийг Люда мэднэ. Энэ тухай бичсэн Людаг замын цагдаагийнхан шагнасан байдаг.

Х.БАТТӨГС

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

“Хүргээд өгье, наашаа суу”

Өнөөдөр өглөө сонссон хамгийн сайхан үг энэ байлаа. Хэдийгээр надад зориулагдсан үг биш боловч ингэж хэлсэн залууд чин сэтгэлээсээ баярлаж, өдөржингөө сэтгэл тэнэгэр явав. Учир юу гэвээс өглөө эрт автобусны буудал дээр ийм явдал болов. Унаа хүлээн жиндэн зогсох хүмүүсийн дунд саяхан төрсөн болов уу гэмээр өлгийтэй хүүхэд тэвэрсэн эмэгтэй зогсож харагдлаа. Ажил, сургууль цуглах цаг давхацсан учир зам түгжрэл ихтэй, машины урсгал зайгүй хөвөрнө. Гэтэл нэг машины жолооч автобусны буудал тийш зориуд эргэн ирж зогсоод өнөө хүүхэд тэвэрсэн бүсгүйг дуудав. “Хүргээд өгье. Наашаа ирээд суучих” гэсэн үгэнд тэнд зогсоо хүмүүс дор бүртээ бүсгүйн өмнөөс баярласан харагдсан. Нэг нь бүсгүйг машин руу дөхүүлж, нөгөө нь гүйж очин хаалгыг нь нээж суулгаж өгөв. Үүнийг харсан хүмүүс бүгд л жолоочид талархаж байгаа нь илт. Жолоочийн гэргий саяхан төрсөн гэмээр толгойгоо цагаан алчуураар боосон харагдсан. Хэдийгээр унаа ирэхгүй бухимдаж, даарч зогссон ч сэтгэл нэг л баяртай болоод явчихсан. Дулаахан ч болчих шиг.

Аз жаргалтай, сэтгэл тэнэгэр явахад тийм ч их өртөг шаарддаггүй бололтой. Хүмүүс бид бие биедээ жаахан ч гэсэн сэтгэл гаргахад л бусдад халуун дулаан илч, баяр хөөр бэлэглэж байдаг юм байна гэдгийг тэрхүү бяцхан үйл явдал бэлхнээ батлаад өгөв.

Хорвоод ирээд хэдхэн хонож байгаа тэрхүү нялх үрийг өөрийн мэт санаж, сэтгэл төвдөхгүй хүргэж өгөхөөр зогссон жолооч залуугийн ажил үйлс нь бүтэмжтэй байг ээ. Хэдийгээр машины дугаарыг тогтоож амжаагүй ч түүнийг энд зарлах нь илүүц биз ээ. Жолооч залуу ч үүнийг ач санаж, бусдад гайхуулах гэж хийгээгүй нь тодорхой юм.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Та D витамины тухай ямар ойлголттой явдаг вэ?

Монголчуудын дийлэнх нь D витамины дутагдалтай байдаг гэдэг нь сүүлийн үед улам бүр тодорхой болж байна. Нярай болон бага насныхан харьцангуй гайгүй байдаг нь D витаминыг тунгаар авдагтай холбоотой аж. Манайхан шинэ төрсөн хүүхдүүддээ D витамин өгөхгүй бол хөлрөөд байдаг, рахит болно гэхчилэн сүрхий анхаардаг. Харин томроод ирэхээрээ энэ асуудлыг таг хаячихдаг учраас үнэндээ насанд хүрэгчид D витамины асар их дутагдалтай явдаг ажээ. D витаминыг бол байгаль дээр нарнаас авдаг. Харин хангалттай авч чадахгүй бол нэмэлт тунгаар хүртэхээс аргагүй байдаг байна. Уг нь Монгол бол нарлаг орон. Жилийн 365 өдрийн бараг гурван зуугаад нь нартай байдаг. Гэвч нар ташуу тусдагаас нарнаас хангалттай D витаминыг авч чаддаггүй ажээ. Жилд гагц дөрөвдүгээр сард нарнаас дээрх витаминыг авах боломжтой үе тохиодог гэх боловч бид ид хаврын салхи хавирга нэвт гээд жигтэйхэн зузаалж явдаг үе л дээ. Гадаадад очсон монголчууд шинжилгээ өгөхөд D витамины хомсдолд орчихсон, бүр байх ёстой хэмжээнээсээ 200 дахин бага гэгдсэн тухай сонсч байлаа. Гэтэл D витамин хүний биед зайлшгүй шаардлагатай эрдэс бодис яах аргагүй мөн юм. Хүний дархлааны гол хүчин зүйл. Хэрэв дархлаа муудаад өвчин ороож нэг л өөдлөхгүй бол D витамины хэмжээ хэр байгааг мэдэх л ёстой гэсэн үг. Үүний дутагдал нь хөхний хавдар, бүдүүн гэдэсний хавдар, түрүү булчирхайн хавдар, зүрхний өвчлөл, даралт ихсэх, депрест орох, жин нэмэх, аутизмтай хүүхэд төрүүлэх гээд олон өвчлөлийн шалтгаан болж байдаг байна. Бас манайхан кальци багассан гээд л ходоодоо өвдтөл кальцийн шахмал хэрэглэх болсон. Гэтэл энэ нь D витаминтай хавсарч ясанд хүрдэг болохоос дангаараа бол худлаа л гэдэг. Тэгэхээр нялх хүүхдэд өгдөг болохоос томчуудад хэрэггүй гэж ойлгодог D витамины тухай ойлголтоо бид өөрчлөх цаг болжээ. Аз болоход дөнгөж хоёр, гурван жилийн өмнөөс эхлээд Монголд D витамины дутагдлыг тогтоодог болсон. Томоохон шинжилгээний газруудад очоод та D витамины хэмжээгээ үзүүлээд авахад илүүдэхгүй юм байна шүү. Ерөнхийдөө оношлууртайгаа холбоотой байх, хэмжээг нь тогтооход 50 орчим мянган төгрөг гэгддэг юм билээ. Гэхдээ сүүлийн үед үнэ нь бууж байгаа сурагтай байсан. “Онош-мед”-д 38000 төгрөгөөр үздэг нь хамгийн боломжтой үнэтэйд тооцогдож байна лээ. Учир шалтгаангүй олон өвчлөлийн шалтгаан болдог D витаминыхаа хэмжээг үзүүлээд бага байвал тунгаар авч хэрэглэх ёстой шүү.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Байгалийн антибиотик цангис

Кранберрис гэдэг жимс бий. Монголоор бол цангис. Цангис гэдэг энэ жимсийг байгалийн гаралтай хүчтэй антибиотик болохыг тогтоосон байдаг. Хүний биед байгаа хорт бодис буюу антиоксидантыг гадагшлуулах тал дээр бусад ямар ч жимсийг дагуулахгүй. Эмийн чиглэлээр тэргүүлэгч орнуудын эрдэмтэд энэ жимс нь эмийг орлох шидтэй бөгөөд бөөр болон шээсний замын үрэвсэлт өвчинд түлхүү сайн үр дүнгээ өгдөг гэдгийг нотолчихсон. Тодорхой судалгааны дараа цангисын шүүс нь биед удаан хугацааны туршид шингэсэн хорыг гадагшлуулдаг өндөр чадвартай гэдгийг нь бүрэн батлаад байгаа аж.

Цангис нь шээсний замын үрэвсэлт өвчнийг үүсгэгч нянд үржих боломж өгдөггүй. Тэр хэрээрээ үрэвслийг богино хугацаанд устгаж, биеийг сэргээдэг. Е витаминаас дор хаяж 30 дахин хүчтэй гэж байгаа. Мөн химийн гаралтай эм хэрэглэх үед ямар нэгэн дагалдах нөлөө үзүүлэхгүй, хоргүйжүүжүүлэх чадалтай тул хөгшрөлт болон хорт хавдраас ч сэргийлэх боломжтой. Тиймээс энэ жимсийг хэрэглэж байхад огтхон ч буруудахгүй.

Дашрамд нь дурдахад нүд доогуураа хөхрөөд байвал мэдээж ядарсных. Энэ нь хүчилтөрөгчийн дутагдалтай шууд холбоотой. Голдуухан оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид, нэг дор удаан сууж дэлгэц ширтдэг ажилтай хүмүүсийн нүд хөхөрдөг. Тиймээс хүйтэн усаар норгосон алчуур толгой дээрээ тавьж болно. Бас бүлээн усаар норгосон алчуурыг нүдэн дээрээ тавьж болох юм. Ингэж 10-15 минут болсны дараа нүд амарсан нь танд илт мэдэгдэнэ. Мөн хоёр гарынхаа алганы хонхорт нүдээ тааруулаад зөөлөн дарах нь чухал.

Ингэх нь нүдний ухархай, дээд, доод зовхины цусан хангамжийг сайжруулахад тун хэрэгтэй.

Мэдээж цусан хангамж сайжрахын хэрээр нүдний доогуур хөхөрсөн нь бага багаар арилна.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

“ӨДРИЙН СОНИН”-Ы 2013.01.18-Ы АРХИВ: Ц.Оюунгэрэл: Хөрөнгийг нь хураах биш, нээлттэй болгосон эсэхийг л Ж.Батзандан ярих ёстой

УИХ-ын гишүүн, Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

-Та ардчиллын төлөө тууштай тэмцсэн цөөн бүсгүйчүүдийн нэг. Таныг ардчилал, эрх чөлөө рүү юу тэгтлээ түлхэж байсан юм бол?

-Ер нь хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө л явж ирсэн. Би 1987 онд нөхөртэйгөө гэрлэхдээ алтан бөгж авахаар болж билээ. Миний хань нисгэгч байсан болохоор тухайн үедээ өндөр цалинтай байсан хэрэг. Ингээд гэрлэхээсээ тав, зургаа хоногийн өмнө алтан бөгжөө авахаар дэлгүүрт очлоо. Гэтэл худалдагч нь “Алтан бөгж авбал НАХЯ-ны ажилтнаас “Алт худалдаж авч болно” гэсэн бичиг авчир” гээд өгөөгүй. 20-хон настай залуу хос тэр үед л алт авах эрхгүй гэдгээ мэдэж билээ. Бид хоёрын хувьд НАХЯ-нд байцаалт өгч алтан бөгж авах эсвэл мөнгөн бөгж зүүх сонголт л үлдсэн. Энэ мэтээр маш олон зүйл дээр эрхээ хаалгадаг байсан. Жишээлбэл, манай хөгшин ээжийнх малтай атлаа сүү, тараг нь хүрч ядсан айл байлаа. Хөгшин ээж маань тав зургаахан үнээний сүүгээ бидэнд хүргэх гэж яддаг л байж. Амьдрал нь яагаад ийм байгааг судлаад үзэхээр тэр үед хувь хүн зургаагаас дээш тооны малтай байхыг зөвшөөрдөггүй байсан. Малтай, хувийн өмчтэй байхыг зөвшөөрдөггүй, алт зүүж болдоггүй нийгэм байлаа. Тиймээс худалдаа наймаа, бизнес хийж, гадаад руу чөлөөтэй явах эрх чөлөөтэй нийгмийг байгуулж өгье гээд л ардчилалд эргэлтгүй орчихсон шүү дээ.

-Хувьсгал хийхээр тэмцэнэ гэдэг тэр бүр эмэгтэй хүний хийгээд байх зохимжтой ажил биш гэж хүмүүс боддог байх. Чухам ингэж боддог байв уу?

-”Цөөн хэдэн сахилгагүй хүнтэй нийллээ” гэж хэлэх хүн олон байсан. Гэхдээ тэд цөөн сахилгагүй хүн биш боогдмол, хязгаарлагдмал нийгмийг өөрчлөх гэж зүтгэсэн хүмүүс байсан. Тиймээс ч би зүтгэсэн зүйлдээ тууштай байсан. 1992 онд Хөвсгөл аймагт байхдаа ардчиллын төлөөх үйл ажиллагаа эхэлж байлаа. Тэр үед Хөвсгөлд ардчиллын төлөөх шинэ намуудын дарга болж улс төрд орсон. “Эрх чөлөө төв” төрийн бус байгууллагыг ажиллуулж байхдаа үг хэлэх эрх чөлөөний төлөө маш их тэмцсэн. Хэвлэл мэдээллийг хорьж цагдах, хүнийг хэлсэн үгнээс нь болж эрүүгийн хэрэгт татах зэрэг зүйлийн эсрэг явж, хүний эрхийн төлөө тэмцэж байсан. Хүн бүр эрхээ мэддэг байгаасай. Эрхийг нь зөрчсөн л бол “Миний эрхийг зөрччихлөө” гэж гомдол гаргадаг байгаасай. Тэр гомдлыг нь төр авч хэлэлцээд эрхийг нь хангадаг байгаасай. Ийм зүйлийг л бий болгохын төлөө “Эрх чөлөө төв”-д ажиллаж бас тэмцэж байлаа. Нэг нь санаатай, санамсаргүйгээр хүний эрхийг зөрчиж болдог. Харин өөрийнх нь эрхийг зөрчиж байхад дуугүй байх нь хамгийн хариуцлагагүй зүйл. Хүн өөрийнхөө төлөө дуугарч байж эрх нь баталгааждаг. Тиймээс хүмүүст өөрийгөө өмгөөлөхөд их тусалдаг, хэвлэл мэдээллийг хамгаалж ажилладаг байсан.

-Одоо эргээд харахад хүсээд байсан нийгмээ бүрдүүлж чадаж уу. Таны хүссэнээр хүн бүр эрх чөлөөтэй байж чадаж байна уу?

-Ганц хүний хүслээр нийгэм өөрчлөгдөхгүй л дээ. Олон хүний хүслээр нийгэм нэг чиг рүү явдаг. Монголчууд олуулаа эрх чөлөөтэй байхыг, олуулаа ардчиллыг хүссэн. Улс төрийн хувьд бие даасан, хараат бус байхыг хүссэн. Иргэн нь өөрөө эрх чөлөөтэй, хараат бусаар амьдарч чаддаг, тэгш оролцоогоо хүлээн зөвшөөрч чаддаг нийгэмд ардчилал оршин тогтнодог.

-Өнгөрсөн сонгуулиар ардчиллыг олуулаа сонголоо. Гэтэл иргэний нийгмийг төлөөлж байсан Ж.Батзандан гишүүн төрийн өндөр албан тушаалтай хүмүүсийн эрхийг хязгаарлах хуулийн төсөл боловсруулжээ. Түүнийхээр төрийн өндөр албан тушаал хашиж байгаа бол гадаадад хөрөнгөтэй байх, олон улсын банкинд данстай байх эрхгүй юм байна. Энэ ардчилал мөн үү?

-Өмнөх парламент багагүй ажил хийсэн шүү дээ. Үүнийг Ж.Батзандан гишүүн судлах ёстой. Жишээлбэл, З.Энхболд гишүүнийг 2005 онд УИХ-д орж байхад би “Ардчилсан, эрх чөлөөтэй нийгэмд гадаад, дотоодод өмч хөрөнгөтэй хүн олон бий. Хүн өмчтэй байх нь гэмт хэрэг биш. Харин өмчөө мэдүүлдэг байх ёстой. Тийм учраас та хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гэдэг зүйлийг ил тод, олон нийтэд дэлгэдэг болгоод өгөөч” гэж цаас бариад хөөцөлдөж байлаа. Парламентын гадна талаас нөлөөлж ч чадсан гэж боддог. З.Энхболд гишүүнийг УИХ-д сонгогдохоос өмнө хөрөнгө орлогын мэдүүлэг төрийн нууцад байсан. Харин бид хүн өмчтэй байх эрхтэй, харин түүнийгээ ил тод байлгах үүрэгтэй болгооч гэдэг асуудлыг тавьж эхэлсэн. Тухайн үеийн АН-ын бүлгийнхэн маш хүчтэй ажиллаж 2006 онд хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг нээлттэй болгож чадсан.

-Одоо харин хөрөнгөтэй байж болохгүй гэж яриад эхлэх шиг боллоо…

-Хөрөнгийг нь хураах биш, нээлттэй болгосон эсэх дээр л ярих ёстой. Тухайлбал, би 2007 онд анх хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ бөглөхдөө “Өөрийнхөө санаачилсан хуулийн дагуу хөрөнгөө ил болгож байна” гээд инээж байснаа санаж байна. Хөрөнгө, орлогоо мэдүүлэхдээ гадаад, дотоодод байгаа бүх хөрөнгөө бичдэг. Миний ханийн амьдарч байсан байшин, хэрэглэж байсан данс нутагт нь бий. Миний Америкт сурч байхдаа нээлгэсэн данс бий. Яахав дээ, хааяа зуун ам.доллар хийчихдэг байсан юм. Би тэр бүхнийгээ хөрөнгө, орлогодоо мэдүүлдэг. Удаа дараа мэдүүлсэн, хэнээс ч нуугаагүй хөрөнгийг Монголд татаж авчрах эсвэл хураах тухай ярих нь утгагүй. Харин бусдаас нууж гадаадад байшин барьчихаад хөрөнгө, орлогын мэдүүлэгтээ бичихгүй бол хууль зөрчсөн хэрэг. Ийм зарчим ардчилсан бүх улсад байдаг. Америкийн парламент хүртэл Швейцарийн банкинд мөнгөө нуусан нөхдийн хөрөнгийг илчлэх гэж тэмцээд л байна. Ж.Батзандангийн яриад байгаа шиг тэмцэл тэнд ч байдаг. Гэхдээ хүн өмчтэй байж болно гэсэн Үндсэн хуулийн зарчмаа хүндэтгэх ёстой. Ил тод, шударга байлгахдаа Үндсэн хуульд заасан эрхийг хүндэтгэх учиртай. Шударга байхыг би хувьдаа зуун хувь дэмжинэ. Гэхдээ шударга байх, эрхээ зөрчүүлэх хоёр өөр. Миний 2005 онд хөрөнгө, орлогоо ил болгохын төлөө тэмцэж байсан тэмцэл Ж.Батзандангийн толгойд байгаа байх. Гэхдээ улстөрчдийнхөө хийсэн өмнөх алхмыг хараач, цэргийн дэглэмийн журам авчрах гээд хэрэггүй. Хэвшээд эхэлчихсэн зүйлийг гүнзгийрүүлэхэд залуу насныхаа эрч хүчийг зарцуулаач гэж хэлмээр байна.

-Төрийн өндөр албан тушаалтан болсон л бол гадаадын компанийн хувьцаа эзэмшигч байж болохгүй тухай Ж.Батзандан гишүүн яриад байна. Магадгүй та оюутан байхдаа ашиглаж байсан АНУ дахь дансаа хаалгах шаардлага гарах нь дээ?

-Би “Ногоон нүдэн лам” номоо барууны зах зээлд зараад эхлэхэд орлого олно. Гадаадад орлого олбол гадаадад татвар төлнө. Энэ тохиолдолд гадаадын номын дэлгүүрүүдээс мөнгөө яаж цуглуулах вэ гэдэг асуудал гарна. Гадаадад төлөөлөгчийн газар томилоод тэд миний мөнгийг явуулах нь ашигтай шүү дээ. Тэр утгаараа гадаадад данс нээж л таарна. Энэ мэтээр зөвхөн Монголдоо биш дэлхийд танигдах тухай ярьдаг атлаа олон улсын зах зээлд гарах эрхийг нь хааж болохгүй. Би ном зохиогч гэдэг утгаараа гадаадын зах зээлд гарах туйлын сонирхолтой этгээдийн нэг. Киночдоо ч гадаадын зах зээлд гараасай гэж хүсдэг учраас яамны зүгээс “Дэлхийн зах зээлд тэнцэх киног дэмжинэ” гэсэн бодлоготойгоор техникийн үзлэг хийж байгаа. Зохиолчдоо ч номоо англи, герман хэл дээр орчуулж гадаадын зах зээлд гарга гээд байгаа биз дээ. Гадаадын зах зээлд гар гэж уриалж байгаа нь гадаадад банкны данс эзэмш, тэнд мөнгөө цуглуулж баяж л гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, Монголын бизнесменүүдийг томор гэж л байгаа бол гадаадад данстай бай гэсэн үг. Оюуны бүтээлээ ч тэлье л гэж байгаа бол гадаадын данстай холбогдохоос өөр аргагүй. Гагцхүү төрийн албан хаагч бол тэр бүх дансаа ил тод л мэдээлэх, төрөөс хулгайлаагүй гэдгээ л нотлох ёстой.

-Ж.Батзандан гишүүн төрийн өндөр албан тушаалтны эрхийг хязгаарлах тухай хууль ярьснаараа эргээд ардчиллаасаа ухарч, даяаршлыг үгүйсгэж байна гэж ярих хүн ч олон байна.

-Гадаадад данстай байх эрхгүй юм бол Таван толгойн хувьцааг авах эрхгүй гэсэн үг. Таван толгойн хувьцаа Лондонгийн бирж дээр гарах гэж байна. Монголчууд Лондонгийн бирж дээр арилжаа хийж, хувьцаа авахын тулд тэнд данстай байх ёстой биз дээ. Төрийн өндөр албан тушаалтан гэж ярьж байгаа ч эрхийг нь зөрчсөн асуудал бизнесменүүдэд ч халдана. Яагаад гэвэл, нэг хүний эрхийг зөрчих өд дуугарахгүй байгаа бол дараагийн хүний эрхийг зөрчихөд амархан болдог. Улстөрчдийн эрхийг зөрчиж байхад бид дуугарахгүй бол бизнесменүүдийн эрхийг маш амархан зөрчинө. Тэдний эрхийг зөрчихөд дуугарахгүй бол үйлдвэрчнийхний, ард түмний эрхийг зөрчихөд амар болно. Тиймээс 100-хан хүний эрхийг зөрчинө гэж ярьж байгаа бол уучлаарай. Ганц хүний эрхийг ч хамгаалах ёстой. Энэ нь өөрөө ардчиллын баталгаа.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнуудыг нэг бол тоймгүй баян гэх. Эсвэл бүх эрхийг нь хязгаарлах ёстой гэх юм. Ер нь УИХ-ын гишүүн, сайдын ажлыг ямар хүн хийх ёстой юм бол?

-Уг нь төрийн өндөр албан тушаалтан иргэдийн төлөөлөл байх ёстой. Ардчилсан нийгэмд төгс хүнийг биш өөрийгөө төлөөлөх хүнийг сонгохын төлөө байдаг. Би ч төгс биш гэдгээ сонгогчдодоо хэлж л байсан. Сонгогчид маань ч намайг төгс биш гэдгийг мэдээд сонгосон. Төгс сайхандаа, эсвэл бусдаас илүүдээ сонгогдоог үй. Бусад хүний төлөөлөл болж чадах юм байна гээд л сонгосон. Түүнээс УИХ-д ортлоо жирийн хүн, гишүүн болсны дараа гэнэт төгс хүн байж болохгүй.

-Ханилсан ханиа бас заавал Монгол Улсын иргэн байлгах ёстой гэж байгаа. Ханиа хүртэл бусдаар заалгана гэвэл төрийн өндөр албан тушаалыг хүсээд байх хэрэггүй бололтой.

-Манай хүн Монгол Улсын байнгын оршин суугч. Монголын аюулгүй байдлаа хамгаалах тогтолцоо маш сайн шүү дээ. ДОХ-оос эхлээд бүх төрлийн шинжилгээ өгч, цагдаа, тагнуулын байгууллагаар тав, зургаан сар судлагдсаны дараа гурван жил оршин суух эрхтэй болдог. Дахин судлагдаад таван жил амьдрах эрх авдаг. Таван жил надтай амьдарсны дараа байнга оршин суух эрхийг өгдөг. Манай хүн Монголд амьдрах бүх шалгалтыг давчихсан. Байнгын оршин суугчаас илүү зүйл шаардах нь хэрэгтэй юм уу даа. Цэдэнбал Филатова хүртэл Монгол Улсын байнгын оршин суугч байсан юм билээ. Орос руугаа бүрмөсөн нүүгээд явахад нь байнгын оршин суугчийнх нь үнэмлэхийг хураагаад авчихсан. Ер нь ихэнх улс гадаадын иргэнийг авъя гэж зорьдоггүй. Үнэхээр хараад, муугаар бодлоо гэхэд тагнуулч бол аль болох хурдан Монгол Улсын иргэн болохыг бодно биз дээ. Тиймээс үнэхээр аюулгүй байдлаа бодвол улсынхаа иргэн болгох шаардлагагүй. Харин ч өөр орны иргэн байсан нь аюулгүй байдалд ашигтай. Түүнээс Монгол Улсын бүх зүйлд нэвтэрч, мэдье гэвэл төрийн өндөр албан тушаалтантай гэрлээд л болчихно байна шүү дээ.

-”Гишүүний нөхөр байхын тулд Монгол Улсын иргэн болох юм байна шүү” гэж ханьдаа хэлэв үү?

-Хууль гарчихаагүй, ярианы түвшинд байгаа асуудлыг хэлж, хүний сэтгэлийг самууруулаад яах вэ дээ (инээв). Тэртэй тэргүй бид хоёр гэрлэхдээ би АНУ-ын иргэн, манай хүн Монголын иргэн хэзээ ч болохгүй гэдгээ хэлсэн. Бие, биенийхээ үүсэл гарал, эх орныг хүлээн зөвшөөрнө гэдгээ тохирчихсон. Манай гэрт Америкийн зочид ирчихээд Монголыг муулбал би шууд зочид буудал руу нь хөөдөг. Угаасаа манай гэрт, миний цайг ууж байхдаа Монголыг муулж болохгүй гэдэг дүрэм үйлчилдэг. Тиймээс миний хань Монголыг дээд зэргээр хүндэлдэг. Би ч Америкт оччихоод тэндэхийг шүүмжилмээр байвал гардаг. Бид хоёр гэр орноо, эх орноо ингэж л хүндэтгэдэг.

-Хэдийгээр монгол хүнтэй гэрлэсэн ч эх орныхоо харьяатаас гарахыг хүсэх хүн ховор. Тэгэхээр ер нь гадаад хүнтэй сууж болохгүй гэсэнтэй адил болов уу?

-Ж.Батзандан гишүүн хүний эрхийг давхар, давхар зөрчих санаа агуулаагүй байлгүй дээ. Ёстой гэнэн цагаанаар ийм үр дагавартай зүйлийг ярьчихлаа гэж бодож байгаа.

-Намынхаа нөхөртэй энэ талаар ярилцаж үзэв үү?

-Эсрэг байр суурьтай байгаагаа хэлсэн.

-Та хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө багагүй дуугарч байсан. Гэтэл Засгийн газар цахим мэдээллийн хэрэгслийн сэтгэгдлийг зохицуулахаар болж байна. Үүнд заавал төр оролцох хэрэг байна уу?

-Засгийн газрын хуралдаан дээр ярьж байхад хэвлэлийн эрх чөлөөтэй яаж зохицох вэ, нэрээ нууцлах эрх зөрчигдөж байгаа юм биш үү гэдгийг санаачлагчаас нь асуусан. Харин Засгийн газрын нэгдмэл байр суурь бол нэрээ нууцлах эрх хадгалагдана гэдэг байр суурьд хүрсэн. Харин нэгийнхээ бичсэн нийтлэлийн дор доромжлох нь ёс зүйд нийцэхгүй. Тиймээс ёс зүйд захирагдахгүй орон зайд хүнийг доромжлох, гүтгэхээс сэргийлэхийн тулд арга зам хэрэглэж байгаа. Барууны ёс зүй сахидаг хэвлэлүүд ч бүгд нэртэй сэтгэгдэл авдаг. Тиймээс дэлхийн хэвлэл мэдээллийн ёс зүйд нийцүүлье л гэж байгаа юм.

-Сэтгэгдлийг хянах, нэртэй болгохыг сайтууд өөрсдөө яагаад шийдэж болохгүй гэж. Төр заавал журам гаргах хэрэг байгаа юм уу?

-Сэтгэгдлийг хариуцах эзэнгүй болчихсон. Вэб сайт бүрт “Сэтгэгдлийг хариуцахгүй” гэсэн өгүүлбэр байдаг. Цаашид Засгийн газрын тогтоолыг өөрчлүүлье гэвэл сэтгэгдэл хянах, ёс зүйг сахиулах хороо байгуулах ёстой. Эсвэл өөрсдөө ингэж зохицуулна, ийм дүрмийн дагуу ажиллана гэдгээ Засгийн газарт ирүүлж болно.

-Сэтгэгдэл бичсэн хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, аюулгүй байдалд нь бас эрсдэл учрах юм биш үү?

-Өөрийгөө бүртгүүлээд сэтгэгдэл бичнэ. Тэр хүн рүү хэн ч хандаж болно. Ингэсэн тохиолдолд хэдэн сая хүн уншдаг орон зайд айлгүй сэтгэгдэл бичсэн шалтгаанаа хэлнэ шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэгдэл бичнэ гэдэг хувь хүний харилцаа биш нийтийн орон зайн харилцаа учраас нээлттэй байх ёстой гэж үзэж байгаа. Хэрвээ нэрээ нууцалж үзэл бодлоо илэрхийлмээр байвал блог гаргаж, twitter, facebook эсвэл сонины орон зай ашиглаж болно шүү дээ. Түүнээс сэтгүүлчийн бичсэн нийтлэлийн орон зайд өөр нэг нь нэрээ нууцалж бусад руу дайрч давшилж болохгүй.

-Бас кабелийн 20 гаруй телевизийг хаах тухай ярих боллоо. Үзэгчдийн эрхэд хүртэл халдаад байгаа юм биш үү?

-Гурван сарын хугацаатай үүрэг өгсөн юм билээ. Би телевизүүдийг хаах тухай сонссон даруйдаа Харилцаа, холбоо, технологийн газрын дарга Ц.Жадамбаатай утсаар ярьж хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг хаахын эсрэг байгаагаа хэлсэн. Техникийн болон оюуны өмчийн шаардлага тавих боломжтой байх, гэхдээ цензурдах хаах нь илүү том асуудал шүү гэдгээ ч хэлсэн. Тэгэхэд “Хэвлэлүүдийг хаах тухай огт яриагүй шүү” гэж байна лээ.

-Газар албадан чөлөөлөх хуулийн төсөл ярьж байна. Малыг нь төр авч байсан шиг өмчилсөн газрыг булаах нь ээ?

-Хуулийн төсөл Байгаль орчны байнгын хороон дээр орж ирэхэд нь зарчмын зөрүүтэй саналаа хэлсэн. Эхний ээлжинд Газар өмчлүүлэх тухай хэлэлцэж тодорхой болгосны дараа юуг хураах вэ гэдгийг ярих ёстой. Бүх улсад нийтийн эрхийн төлөө бусдын газрыг худалдаж авдаг. Хувьчилж амжаагүй газрыг төр үнэгүй авчихна шүү дээ. Тиймээс эхлээд газраа хувьчлах нь чухал. Ялангуяа газар өмчлөлийн асуудлаа шийдэхгүйгээр дахин төлөвлөлт хийвэл олон хүний эрх зөрчинө. Тиймээс зарчмын хувьд Газар өмчлөлийн хуулийг Газар албадан чөлөөлөх тухай хуулийн өмнө ярих ёстой гэдэг байр суурьтай байгаа. Мөн албадан чөлөөлөх гэдэг нэрийг өөрчлөх санал гаргасан. Ардчилсан улсуудад газар албадан чөлөөлөх тухай хууль байдаг. Гэхдээ энэ хуулийг хэрэгжүүлэхийн өмнө газраа өмчилдөг. Хувийн өмчийн газрыг худалдаж авах замаар газрыг чөлөөлдөг. Мөн хүний газрыг авах гэж байгаа бол зөвхөн нийтийн зориулалтаар ашиглах ёстой.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслөөр хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн эздийг зарлахыг шаардаж байгаа. Бас байнгын хорооны хуралдааны үеэр алдаа гаргасан сэтгүүлчийг мэргэжлээр нь ажиллуулахгүй байх яриа гарч байсан. Ингэснээрээ хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах уу?

-Байнгын хорооны хурал дээр байгаагүй учраас юу ярьсныг нь мэдэхгүй юм. Гэхдээ эздийг зарлах нь олон улсын жишиг. Эзэд зарлагдахаас айх хэрэггүй. Харин “Чи хэвлэлтэй байж болохгүй” гээд эрхийг нь хаахаас өөрсдийгөө хамгаалах ёстой.

-Ардчилсан намынхан засаг барьснаас хойш хаана, эрхийг нь цуцална, цагаан сараа хүртэл ингэж тэмдэглэ гэж хориглох, зааж ажиллах боллоо. Ийм хатуу шийдвэрүүд гаргаснаараа иргэдийн шүүмжлэлд өртөж байгаагаа анзаарч байна уу?

-Иргэдийн байр суурийг сайн илэрхийлэх ёстой. Ингэж байж улстөрчид хүмүүжнэ. Төрд олон нийтийн дуу хоолой хүрч л байх ёстой. Ардчилсан засаг гарчихсан юм чинь ардчилсан замаар явж болно гэж найдаж болохгүй. Тиймээс ч иргэдийг сайн шүүмжилж, өөрсдийгөө төлөөлж гарсан хүмүүсийг зөв ажиллуулаасай л гэж бодож байна.