Category: арын-нүүр

Итгэлтийг яривал далай, далай гэдэг шиг манайд үйлчилгээний соёлын тухай яривал дуусахгүй их юм байна аа. Үйлчлүүлэгч “хаан” гэдэг нь өнгөрч, ядаж л мөнгийг нь авч байгаа юм гээд хүнлэгээр хэдэн үг сольчихдог болмоор байна.

Манайдаа л үндэсний гээд овоо тоогддог зоогийн газарт өчигдөрхөн чихний үзүүрт өнгөрсөн нэгэн яриа санаанаас гардаггүй. Тавь гаруй насны ах гаднаас орж ирээд ширээ асууж байна. Өөдөөс нь эгцэлж хараад ширээ заагаад өгчих зөөгч олдсонгүй. Гурав, дөрвүүлээ лангууныхаа цаана юу ч юм хийгээд тоох шинжгүй. Үйлчлүүлэгч ах лавшруулаад “Ийшээ ороод суучих уу” гээд хашлага тавьсан булан руу зааж байна. Сая л нэг мөнгө хураагч бүсгүй тооцооны хуудас, пос машинтайгаа зууралдах зуураа “Ах аа цаана чинь өөр ширээнүүд байна. Очоод суучих л даа. Заавал ийшээ…” гээд л уцаарлангуй амандаа бувтнана.

Өнөөдрийн үдийн цайнаар орсон зоогийн газар хоолныхоо үнийг нэмжээ. Байнгын үйлчлүүлэгч бололтой хүүхдээ дагуулж орж ирсэн эгч “Танай үнэ нэмэгдчихсэн хэрэг үү” гэж байна. Үйлчлэгч бүсгүй тоосон шинжгүй “Тэгсэн” гэсэн ганц үгээр үйлчлүүлэгч эгчийг гаргана лээ. Бусдын халааснаас нэмж татах гэж байгаагаа нэмээд хоёр өгүүлбэрээр тайлбарлачихвал өөр л дөө.

Гэтэл гадны сүлжээ дэлгүүр, хоолны газрууд оруут л “Тавтай морилно уу”, гарахад “Баярлалаа” гээд л заалаар нэг хадаах. Эцэст нь тэдний олсон ашиг тэрбум тэрбумаар яригдаж, манай хэдийнх алдагдал, дампуурал болдог. Лавтай нэг шалтгаан нь үйлчлүүлэгчтэйгээ харилцдаг харилцаа шүү.

Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын адуучин Отгонбаяр хэмээх залуутай хэсэг хөөрөлдөхдөө урьд өмнө огт сонсож байгаагүй монгол ахуйгаас уламжлалтай содон хэлц үгсийг ухаарч авлаа. Адуу морь ярихаараа дуу хоолой нь тод томруун болох тэр залуу уг нь зөвхөн чөдөр болон морь чөдөрлөх аргуудыг л ярьсан юм аа. Үдэш орой унааны морио хол явуулахгүй гээд гурван хөлийг нь тушаа л биз гэсэн үгийн хариуд тэр морийг чинь олон янзын аргаар тушдаг юм, манай нутагт гээд тайлбарлалаа. Хаа дарах, башилдах, борвилдох, буруу хойшилдох, хойшилрох гээд аргууд бий.

Урд хоёр аргаа хам холбож чөдөрлөвөөс хаа дарах, хавсарч холбовоос башилдах, хойд хөлний алгыг борвинд нь чагталбал борвилдох, буруу хойд хөлийг тушвал буруу хойшилдох гэх мэтээр нэрлэдэг юм гэлээ. Мал хуйгаас хол өссөн хүн буруу зөв ойлгосон байж магадгүй шүү.

Гэхдээ л урьд өмнө сонсож байгаагүй жинхэнэ монгол үгс байлаа. Нүүдлийн ахуйтайгаа хамт сэм алга болж буй эртний сайхан монгол хэлц үг юм даа. Боломжоороо хадгалаад, дамжуулаад явах юмсан.

Д.Бат-Эрдэнэ

Гэр бүлийн харилцааг судалдаг дэлхийн томоохон байгууллагаас саяхан нэгэн сонирхолтой судалгааг батлан гаргажээ. Тэр нь шинэхэн гэр бүлийн харилцаа цаашид бат, тогтвортой байх гол үндэс нь хэн нэгнээсээ ямар нэгэн нууцгүй амьдрах аж. Эсрэгээрээ гэр бүлийн салалтын шалтгааны 67 хувийг хосуудын нэгэндээ худал хэлдэг, итгэлийг нь алддаг, нууцтай амьдардаг харилцаа бүрдүүлдэг байна.

Тиймээс жижиг ч гэлтгүй үйл явдлаа нэгнээсээ нуухгүйгээр нээлттэй харилцан ярилцаж, шийдвэр гаргахыг дээрх судалгааны байгууллагаас зөвлөж буй юм. Манайд сүүлийн үед залуу гэр бүлийн салалт ихэссэн гэсэн статистик бий. Үүний гол шалтгаан нь хэн нэгнээсээ аливаа зүйлийг нууж, итгэлийг нь алдсан үйлдлээс ихээхэн хамаарч байна. Тэр дундаа эрчүүдийн жижиг сажиг нууц, ялихгүй зүйл дээр худал хэлдэг, түүндээ огтхон ч харамсаж, гэмшдэггүй хандлагаас нь болж хосуудын харилцаа мууддаг ажээ.

Эмэгтэй хүн аливаа зүйлийн үнэн худлыг дэнслэх, тэр дундаа эрэгтэй хүний худал ярьж буйг мэдэх байгалийн зөн совинтой, үүнд зориулагдсан мэдрэлийн эсийн тоо эрчүүдээс дөрөв дахин илүү байдаг нь биологийн шинжлэх ухаанаар нотлогдсон зүйл гэнэ. Тиймээс тэд нөхрөө худлаа хэлж байна уу, үнэн хэлж байна уу гэдгийг ярианы өнгө, нүдний харцнаас нь шууд л мэддэг аж. Энэ утгаараа та эхнэртээ анхнаасаа үнэнээ л хэлчихэж байгаарай. Тэртэй тэргүй цаадуул чинь бүгдийг мэднэ. Үнэнээ хэллээ гээд танаас юу ч унахгүй. Харин ч бүх талаараа ашигтай байж мэднэ.

Энгийн амьдралд өдөр тутам тохиолддог жишээ хэлье л дээ. Тань руу найзууд чинь залгаад “халбага” пиво ууя гэлээ. Гэтэл та хэдхэн хоногийн өмнө ажлынхантайгаа наргичихсан байдаг. Ийм үед та эхнэртээ ямар нэгэн байдлаар худлаа хэлэхээс өөр аргагүй байдалд орно. Ингээд л бүх зүйл эхэлдэг. Үүний оронд эхнэртээ зүгээр л үнэнээ хэлчихвэл та найзуудтайгаа эрх чөлөөтэй уулзахын зэрэгцээ маргааш нь шартаад хэвтэж байхад тань аяга бантан бариад зогсож байх ч юм бил үү.

Хүний хөдөлмөрийн гол “багаж” бол яалт ч үгүй хуруу. Иймд гараа бүрэн бүтэн байлгах нь юу юунаас чухал. Өчүүхэн төдий өргөс өндгөнд орж хувилахаар яадаг билээ дээ, бид. Тэгвэл санамсар болгоомжгүйгээс болж хуруу, гараа хаалганд хавчуулж, гэмтээвэл эд эрхтнээсээ ч салах аюултайг эмч сануулав.

Хүүхэд гэлтгүй томчуудад ч ийм асуудал элбэг тохиолддог байна. Хаалганд хуруугаа хавчуулах үед бяцарсан хугарал үүсч, хумсны дотуур цус хуралддаг аж. Хуруугаа хүчтэй нугалахад тэнийлгэгч булчингийн шөрмөс тасрах аюултай тул болж өгвөл хөдөлгөөнгүй байлгах нь зүйтэй гэнэ. Хурууны үений хугарлын үед тэр хэсэгтээ хавдаж, хөдөлгөхөд айхавтар өвддөг учир чиг тавьж боох ёстой аж. Хэрэв хугарсан хэсэг муу эвлэж бороолбол хурууны үйл ажиллагаа ноцтой алдагддаг. Ар тийш тахийж бороолбол нугалах, алган тийш тахийвал тэнийлгэх хөдөлгөөн хязгаарлагддаг байна.

Хуруугаа гэмтээсэн бол тэр даруй рентген зураг авахуулж, мэргэжлийн эмчид хандаарай. Сүүлийн үед манайхан эрүүл мэндтэй холбоотой зөвлөгөөг интернэт гэгч “их мэдэгч” нэртэй “үл мэдэгч”-ээс асууж цаг алддаг болсон нь худлаа биш. үүнээсээ болж эрүүл мэндээрээ ноцтой хохирсон кэйс олон бий. Жишээлбэл, 20 гаруй насны залуу хуруугаа машины багаажинд хавчуулчихжээ. Тэсэхийн аргагүй өвдөхийн зэрэгцээ хуруу нь тэр дороо хавдчихаж. Энэ үед зауу гар утсаараа зургийг нь дараад “фэйсбүүк”-д постолж л дээ. Нүд ирмэхийн зуур арав, хорин зөвлөгөө жиргээд ороод ирж. Тэр дунд хүйтэн жин тавих нь үр дүнтэй гэсэн коммент зонхилсон байна. Мань эр тэр зөвлөгөөг дагажээ. Харамсалтай нь хуруу нь эдгэрэх нь битгий хэл хумсан доорх хурсан цус идээ татаж, цаашлаад яс руугаа орсон байж. Ингээд хуруугаа тайруулахад хүрчээ.

Иймд аминаас холуур хуруу төдийхний гэмтэл гэж үл ойшоолгүй эмчийн зөвлөгөөг дагаарай. Ер нь бол гэмтлийн үрэвсэл арилтал буюу цус, хаван сорогдож шимэгдтэл 2-3 долоо хоног сайн чиг бэхэлгээ хийдэг юм билээ. Мэдээж юм өргөж болохгүй, кальциар баялаг хүнс түлхүү хэрэглэх нь эдгэрэлтийг түргэсгэхэд сайн нөлөөтэй байна.

Жордан Б.Питерсоны “Амьдралын 12 дүрэм” гэдэг номыг та бүгдэд ярьж өгье. Энэ номыг дэлхий даяараа шимтэн уншиж маш их борлуулалттай номоор тодруулсан гэжээ. Мэдээж та нэрнээс нь юун тухай ном бэ гэж мэдэж байгаа. Энэ бол амьдралын дүрэм. Амьд явах нийгэмд ямар байр суурьтай явах, чи хэн байх тухай сургаал юм. Тэр сургаалууд бүгд 12 байгаа. Ном их том 430-аад хуудастай, дээрээс нь их сайн бодож уншихаар. Гэхдээ сайн уншаад ирэхлээр манай социализмаас өмнөх үед хүүхэд насаа үдсэн хөгшидийн сургаал шиг л санагддаг юм билээ. Тэр хөгшид л муу явбал чи муухай л амьдарна даа гэж байдаг. Ааш муутай байвал хүн тоохгүй, хувиа хичээгээд байвал хүн чамтай нөхөрлөхгүй шүү, нөхөргүй хүн амьдарч чаддаггүй, чадсан ч хүний шаар л байсаар дуусдаг гэх мэтчилэн. Хүн хүндээ тус дэм болж байж амьдардаг, тэгэхгүй бол чамайг хүн тоохгүй, чи хар даа ганцаараа хэн ямар байна гээд л загнаж байдаг даа яг тэрэн шиг сургаал юм. Гэхдээ иймэрхүү сургаалыг одооны эцэг эхчүүд мэдэх ч үгүй, мэдэхгүй болохоор хүүхдүүддээ ч хэлдэггүй. Одооны эцэг эхчүүдэд аав ээж нь хэлээгүй болохлоор мэддэггүй, тэд ийм сургаалийг хуучны хоцрогдсон хар шар феодалын үзэл бодол гэж социализмаар заалгасан учир нуугаад таг дараад өнгөрөөсөн. Тиймээс одооны шинэ үе их өөр болж гэж бид халаглаад байдаг нь ийм учиртай юм. Ердөө аав ээж нь нийгэмд яаж амьдрахыг заагаагүй, тиймээс мэдэхгүй л байгаа учраас хуучин хүмүүст их өөр юм шиг харагдаад байдаг болсон, залуус. Хайрлаж дурлаж уйлж дуулж, шунаж хүсэж, идэж ууж л байгаа бол нэг их ялгаа байхгүй юм л даа, залуу үе бол. Хүмүүс хэзээ ч өөрчлөгддөггүй гэж “Мастер, Маргарита хоёр” гэдэг зохиол дээр 1300 жилийн дараа дэлхий дээр ирсэн буг хэлж байдаг даа.

За ингээд ямар 12 дүрэм байдаг талаар зүгээр л нэрлэе, тэгэхгүй бол багтахгүй. Нуруу цэх мөр тэнэгэр яв, Чамд тус хүргэх үүрэг хариуцлага хүлээсэн хүн нь чи өөрөө мэт бай, Өөрт чинь хамгийн сайн сайхныг хүсдэг хүмүүстэй нөхөрлө, Өөрийгөө өнөөдрийн хэн нэгэнтэй бус харин өчигдөр хэн байсантайгаа харьцуул, Дургүйг чинь хүргэх зүйлсийг хүүхдээрээ бүү хийлгэ,Бусдыг шүүмжлэхээсээ өмнө орон гэрээ бүрэн төгс цэгцэл, Ашиг хонжоо хайх бус, утга учрыг эрэлхийл, Үнэнийг хэл, үгүй дээ л худал бүү хэл, Өөдөөс чинь хараад ярьж байгаа хүн мэдэхгүйг чинь мэдэж байж болохыг тооц, Үг хэлээ оновчтой байлга, Скейтбордоор гулгаж буй хүүхдэд бүү саад бол, Гудамжинд муур тааралдвал илж эрхлүүлж бай, Кода буюу төгсгөл гэсэн сургаалууд байдаг. За жишээ болгож нуруу цэх, мөр тэнэгэр яв гэдэгт юу гэж хэлэв гээд үзье. Үүнд хавьчаар жишээ татсан байдаг. Яагаад хавч гэвэл тэр амьтан энэ орчлон дээр 350-иад сая жил амьдарсан гэнэ. Одоохондоо ийм урт амьдарсан амьтад ховор. Үлэг гүрвэл 60 сая жил амьдарсан гээд л бодчих. Бас жишээ татчихаар өөр танил нь ч тийм олон биш аж. Бүх л байгаль дахь амьдрал зэрэг дэвтэй, амьдралын төлөө өрсөлдөөнтөй, тэрэнд дийлж гарсан нь үр удмаа үлдээж цаашид оршин тогтнодог. Манай хавчнууд мэдээж амьдралын сайн сайхны төлөө тулалддаг. Ялсан хавч цээж тэнэгэр сүүл моодгор их амьтан болно. Ингэхэд юу түүнд нөлөөлөв, серотонин түүнд ихээр ялгарах тул ингэдэг аж. Ялагдсан хавчинд октопамин ялгарна. Биеэ хураасан бээцийсэн сүүлээ гуядан хөлөн доороо хийдэг амьтан болгоно. Энэ хүнд ч бас нөлөөлнө. Яг адилхан гэсэн үг. Ялагч байхын тулд та октопамин ялгарахад үүсдэг хэв шинж болох цээжээ хумин доошоо харан буланд суух хэв шинжээсээ салах хэрэгтэй. Та серотонин ялгаруулагч шиг нуруу цэх, мөр тэнэгэр яв. Ингээд яваад эхлэхэд хар аяндаа таньд сиротонин ялгарч эхэлнэ. Та урам зоригтой болно, мөрөөдөгч болно. Түүнээ ч биелүүлэхэд зүтгэх урам зориг танд ундарч эхэлнэ. “Бүхнийг эзэмшсэн нэгэн бүр ихийг хүртэнэ, юмгүй хоосон нэгний үлдсэн бүгд нь хураагдана” гэж номлосон шашны сургаал хүртэл байдаг.

Монголчууд хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Цар тахлаас улбаалан сүүлийн хоёр жил гаруй тэмдэглээгүй учраас энэ жил их л өргөн дэлгэр боллоо. Олон нийтийн сүлжээгээр хүүхдүүдийн баяр хөөртэй, томчуудынх нь хүүхэд ахуй цагийн зургууд л хөвөрлөө.

Харин хэдэн хөвгүүд хэн нэгний машин дээр гараад зогсчихсон зургийг насанд хүрэгсэд их л өхөөрдөж, “ёстой хөөрхөн байна”, “яасан эгдүүтэй юм бэ”, “өнөөдөр харсан хамгийн хөөрхөн зураг”, “тэд өнөөдөр эрхээ эдэлж байна”, “өнөөдөр тэдний өдөр” мэтээр хэсэг шуугилаа. Гэтэл улаан цагаан буруу үйлдлийг энэ мэт тайлбартайгаар зургийг оруулж байгаа хүмүүс харин ч эсрэгээр нь муугийн үлгэр дуурайлыг хүүхдүүдэд өгөөд байгаагаа огтхон ч ойлгохгүй байгаа бололтой. Зогсоол дээр зогсож байгаа тэр машин муу ч бай, сайн ч бай хэн нэгний хувийн өмч. Ерөөсөө өөрийнх нь л биш бол бусдын өмч хөрөнгийг хог новш гэж үздэг увайгүй зан монголчуудад л байдаг байх. Бусдын өмч үнэгүй, өөрийнх нь бол хог байсан ч хосгүй эрдэнэ.

Бид “Гадны оронд бол тэгдэг, тийм байдаг” гэж ярих дуртай. Тэгвэл жишээ болгож яриад байдаг гадны оронд хүний хувийн өмчид ямар нэгэн байдлаар шууд халдаад байдаггүй байх. Өнөөдөр хүүхдүүдийн буруу үйлдлийг жигтэйхэн өхөөрдөөд, өөгшүүлж байгаа нь ирээдүйн иргэдээ буруу тийш нь чангааж байна аа гэсэн үг. Хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг өдрөөр харин ч тиймэрхүү буруу үйлдлийг нь тарааж түгээдэггүй баймаар байна. Олон нийтийн сүлжээг анзаараад байхад ер нь илт бурууг өхөөрдсөн, эвийлсэн, бүтээж байгаа нэгнийг элдвээр хэлдэг утгагүй хандлага сүүлийн жилүүдэд үнэхээр газар авчээ.

Монголын нийгмийн сэтгэл зүй, хандлага нэг л буруу тийшээ хазайгаад байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд дориухан шинэчлэл, соён гэгээрлийн ажил хийхгүй бол байдал улам л бишдээд байна шүү.

Уг номын хоёрдугаар дэвтэр хэвлэгдэн гарчээ. Уг номоор хийсэн уран зөгнөлт кино сая болж өнгөрсөн Оскарын шагналаас олон төрлөөр шалгарч шагнуулсан. Тэгвэл киноны эх болох “Манхан” ном баруунд аль жараад оноос л алдаршиж эхэлсэн гэнэ лээ. Френк Херберт гэж зохиолчийн энэ ном харь гариг буюу Арракисын тухай маш нарийн тодорхой зохиож үнэмшилтэй уран сэтгэж бичсэнээрээ алдартай гэдэг аж. Гол баатар гүн Пол ээж Жесикатайгаа гаригийн уугуулуудтай тааралдан цуг амьдрах болно. Уугуулууд болох фременчүүдээс анхандаа түүнийг үл зөвшөөрөн ирүүл тулаанд дуудна. Хүү тулаанд ялан дийлж нэр сонгох эрхтэй болно. Энэ нь тэр омгийн дунд амьдрах эрхтэй болж байгаа хэрэг юм. Түүнд Усул гэдэг нэр өгөөд зөвхөн тэр омгийнхон л ингэж дуудах эрхтэй, бусад нь үүнийг хэлж үл болно хэмээн зарлигддаг. Ер нь бол хамгийн нөлөөтөй омгийнхон дээр тэд очсон бөгөөд тэр омгийнхон ч ээж хүү хоёрыг эрж байсан аж. Мөн Полыг өөрөө олон түмэнд нэрлэгдэх нэрээ сонгохыг зөвшөөрдөг. Хүү өөрийгөө Пол-Мауд Диб хэмээн дууд гэж хэлдэг. Тэр Мауд Диб гэдэг нь цөлд амьдардаг алагдаахай маягийн амьтан гэнэ. Энэ нэр тухайн байдал зэрэг нь хуучны зөгнөлд яригдаж байсан зүйлүүд учир фременчүүдэд гүн сэтгэгдэл төрүүлдэг бөгөөд тэд ээж хүү хоёрыг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрч удирдагчаараа тодруулна. Уг гаригийг хууль бусаар эрхшээдэг Харконненыхонд цөлийн зэрлэгүүд өөрийн зөнчөө тодруулсан гэнэ. Тэрийг нь МаудДиб гэж дууддаг гэнэ. Их нөлөөтөй зэрлэг тодорчээ гэцгээгээд өнгөрнө. Харконненыхан гаригийн талаар мэдээлэл маш муутай бөгөөд зөвхөн шидэт нунтгийг нь л ухахаас өөр юунд ч үл сатаарна. Мөн нутгийн зэрлэгүүдийг ажилд дайчлахаас гадна үе үе устгал явуулан элсэн цөл дэх стечь буюу суурингуудыг нь газрын хөрстөй тэгшлэх ажиллагаа явуулна. Пол Мауд Диб Чани гэх нутгийн охинтой гэрлэж нэг хүүтэй болно. Ээж Жессика нь гүнгээс үлдсэн охиныг төрүүлэх бөгөөд ээж, охин, хүү гурав айхавтар зөн билэгтэй хүчтэй удирдагчид болон өсдөг. Пол нутгийн ардуудад тулааны арга заан арми байгуулан хүчирхэгжүүлдэг бөгөөд яваандаа гаригийг ногооруулах төлөвлөгөөг нь гүйцэтгэж өгнө гэж амладаг. Арракис гариг гүндээ устай, түүнийг ууршуулж мөн цөлд тэсвэртэй ургамал ургуулж усны эргэлтийг бий болгож чадвал ногоорно гэж цөлийн эрдэмтэд үздэг аж. Пол аавынхаа үнэнч баатар дайчин эр өөрийнхөө зэвсгийн багштай цөлд тааралддаг. Гёрни Халлек гэдэг дайчин баатар бол төрөлх гаригтаа алдартай.

Тэр Харконненыхны дайралтаас тулалдан гарч чадсанаар барахгүй өөрийн гэсэн бүлэг байгуулан шидэт нунтаг хувиараа олборлон борлуулдаг ажилтай болсон байдаг. Хулгайн анчид буюу хулгайн нунтаг олборлогчид цөлийн бүүр гүнд очин эргүүл цагдаагаас хол олборлолт хийх гэж ирдэг. Тэр нь Пол цэргүүдтэйгээ дайран гардаг ус, хүнсний нөөц газар нь байлаа. Фременчүүд ийм хол нисдэг аппарат олборлогч зэрэгтэй тааралдаад маш гайхан даруйхан цааш нь харуулахгүй бол болохгүй, нууц задарна гэж үздэг. Яагаад гэвэл ийм хол цөлд амьдрал байхгүй гэсэн домог нь худал болох учир ингэж шийддэг. Полын цэргүүд тулааны чадвараар хэтийдсэн бөгөөд эзэн хааны торгон цэрэг болох мэргэжлийн алуурчдын арми сардукаруудыг дийлдэг болоод байв. Тэр сардукар болох гэж 10 жаалын дөрөв нь амьд үлддэг, дурын сардукар энгийн армийн 10 цэрэгтэй тэнцдэг аж. Полын цэргүүдийн довтолгоо эхэлж онгоцуудыг унаган явган цэргүүд рүү нь довтолж эхлэхэд хулгайн анчдын тэргүүн тулалдахаар зэхэн биеэ хураан довтлогчдыг гярхай ажиглан зогсоно. Пол аавынхаа шадар анд өөрийнхөө зэвсгийн багшийг шууд таньж “Гёрни Халлек илдээ бүү сугал гэж тушааж байна” хэмээн хашгирна. Герни цочин тэр хашгирагч руу харан “Чи яаж миний нэрийг мэддэг юм, бас надад тушаадаг хэн бэ” гэж асуув. Хүү дуулгаа авахад Гёрни хий үзэгдэл үзсэн юм шиг цочиж шууд сөхрөн сууна. “Би гүн Пол Мауд Диб байна” хэмээн аавынхаа бөгжийг гарган харуулна. Цаашид ямар үйл явдал өрнөхийг мэдэх гэвэл та бүхэн энэхүү номыг худалдан авч уншаарай.

Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр буюу Хүүхдийн баяр маргааш болно. Энэ өдрийг хэрхэн өнгөрүүлдэг байсан тухай томчуудын дурсамжид Хүүхдийн парк том орон зай эзэлдэг. Хүүхдийн парк ч одоогийнхоосоо том байв. Харин одоо хэдэн талаасаа өндөр барилгуудад шахагдаж талбайн хэмжээ нь жижгэрсээр л… Үлдсэн жаахан талбайг нь тохижуулж, хүүхэд залуучууд чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх тухтай газар болгох тухай яриад олон жил болж байна. Энэ яриа хэзээ биеллээ олохыг жил бүрийн Хүүхдийн баярын өмнөх өдрүүдэд л эргэн сануулдаг болов. Энэ жишиг өнөөдөр ч давтагдаж байна.

Одоогоос гурван сарын өмнө Хүүхдийн паркийн хашааг сүр дуулиантайгаар буулгаж удахгүй бүтээн байгуулалтын ажил өрнүүлж, 6.9 га газарт битүү дээвэртэй тоглоомын төвүүд, кино театр, музей, галерей бүхий цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулна гэж холбогдох байгууллагын удирдлага, хариуцаж буй компанийнх нь дарга нар мэдэгдсэн. Гэвч түүнээс хойш хашааг нь буулгаснаас өөр ажил хийсэнгүй. Энэ жилийн Хүүхдийн баяраар ч Хүүхдийн парк бахь байдгаараа.

Хүүхдийн паркийг тохижуулах зураг төсөл нь ч бэлэн болоогүй байгаа юм байна. Үүнээс үзвэл ирэх жилийн Хүүхдийн баяраар ч улаанбаатарчууд Хүүхдийн паркаа нэхсээр суух бололтой. Томчуудын дурсамжид үлдсэн Хүүхдийн парк хэзээ сайхан болж, багачуудын хүлээлтийг тайлахыг хэн ч хэлж мэдэхгүй нь.

Өнөөдөр Улаанбаатар хотод хүүхдийн гэх тодотголтой бүтээн байгуулалт, барилга байгууламж гарын 10 хуруу ч олдохоор цөөхөн. Хүүхдийн паркийн газрыг тохижуулж, жинхэнэ утгаар нь хүүхэд, багачуудад зориулах ажил ингэж удааширч байгаагаас харахад цаашдаа ч иймэрхүү дүр зураг хэвээр үргэлжлэх бололтой.

Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр хайртай бяцхан үрсээ өөр өөрсдийнхөөрөө баярлуулахыг томчууд бид хичээдэг.

Аль тааралдсан дэлгүүр, худалдааны төвөөр орж ямар ч хамаагүй бэлэг сонгодог хэнэггүй нэгэн байхад, чамин боолттой багцанд багтсан бэлэг бүрийн дуусах хугацаа, бүрэн бүтэн байдал, чихрийн агууламж зэргийг нарийн шалгадаг хариуцлагатай нэгэн ч бий. Харин та аль бүлэгт нь багтаж байгаагаа бодоод нэг үзээрэй.

Ингээд хүүхдэд зориулсан бэлэг сонгохдоо юуг анхаарвал зохих талаар бяцхан зөвлөгөө хүргэе. Бэлэгний орц найрлагад түргэн муудах, хадгалалтын нарийн горим шаарддаг хүнсний бүтээгдэхүүн орсон эсэх, гарал үүсэл нь тодорхой, хаяг шошгын мэдээлэл бүрэн тусгагдсан эсэхийг заавал нягталж үзээрэй.

Мөн бүтээгдэхүүний хугацааг шалгахын зэрэгцээ хөгц, мөөгөнцөр үүссэн, булингартсан, хонхойж товойсон эсэхийг шалгаарай. Ямар нэгэн байдлаар урамшуулалт худалдаа явагдаж байгаа бол сэтгэл хөдлөлд автаж сонголт хийхээсээ өмнө сэрэмжтэй хандах нь зүйтэй гэдгийг бүү мартаарай. Учир нь 1+1 урамшуулалт худалдаа ихэвчлэн хугацаа нь дуусах дөхсөн бүтээгдэхүүн дээр явагддагийг санахад илүүдэхгүй биз.

Түүнчлэн Гудамж талбайд ил задгай, машины ард худалдаалж буй хүнсний бүтээгдэхүүнээс авахгүй байх. Дулааны улиралд олон цагаар нар, салхинд байгаа бүтээгдэхүүн чанарын шаардлага хангахгүй, хүний биед сөргөөр нөлөөлдөг. Ингэснээр та бид үр хүүхдээ болзошгүй аюул, хордлого, өвчлөлөөс сэргийлэх юм шүү.

“Болор судар” хэвлэлийн газраас 2015 онд гаргасан “Эртний сургаалын зохиолууд” номыг онцолъё. Монголчуудын сайн мэдэх “Оюунтүлхүүр”, “Цагийн жамыг тодруулагч Цаасан шувуу хэмээх сургаал”, “Орчлонгийн сав шимийн дууллаас”, “Нэгэн үсгийн эрдэм хэмээх сургаал”, “Авах, гээхийн дөрвөн мөрт шүлэг”, “Тоть шувууны сургаал”, “Ардыг тэжээхүй рашааны дусал хэмээх шастир оршвой”, “Чойжид дагинын тууж”, “Молон тойн эхдээ тус хүргэсэн нэрт судар оршвой” гэсэн сургаалуудыг энэхүү номонд эмхэтгэжээ. Олон зууныг дамжсаар ирэхдээ сургаалын мөн чанар нь алдагдаагүй, утга, хэлэх гэсэн санаа, ухаж ойлгуулах гэсэн зорилго нь балартаагүй эдгээр сургаалууд бол монголчууд бидний эдүгээ ч эрхэмлэн уншиж, хадгалж явбал зохилтой үнэт өв билээ. “Эртний сургаалын зохиолууд” номонд монголчуудын оюуны охь болсон сургаалуудыг багтааж, ийн эмхэтгэсэн нь юутай олзуурхууштай билээ.

“Оюунтүлхүүр” болбоос Монголд машид түгээмэл дэлгэрсэн зохиол. Гэрээр бичиг сурсан багачуудад Цагаан толгой заасны дараа уншуулж, утгыг нь тайлбарлаж өгч, цээжлүүлдэг дэгтэй байжээ. Энэ сургаалыг зан суртахууныг төлөвшүүлэх зорилгоор хүүхдүүдэд багаас нь уншуулж ирсэн байдаг билээ. Зохиол дотор уг сургаалыг Чингис хаан зохиосон гэж дурдсан байдаг. Үнэхээр зарим хэсэг нь “Чингисийн билэг сургаал”-тай холбоотой. “Оюунтүлхүүр”-ээс:

…Өчүүхэн номч хүн омгоор

Үргэлж их мэдэх мэргэдэд халдваас

Үтэр шантрахын тэмдэг.

Гэнэт сайжирсан ард

Хэтэрхий ихсэд халдвал

Гэмшиж үл барагдахын тэмдэг.

Арслангийн омог баатар мөн арсландаа зохих

Үнэгний уран арга мөн үнэгтээ зохих

Арслангийн баатар омог үнэгт тусгүй

Үнэгний уран арга арсланд тусгүй

Арслан үнэг мэт явбал үтэр гутах

Үнэг арслан мэт явбал түргэн үхэх.

“Цаасан шувуу” бол монголчуудын дунд мөн өргөн дэлгэрсэн шашин суртахууны уран зохиолын нэг. “Цаасан шувуу” сургаалаас:

…Мунхаг хүнтэй уралдваас үйлийн үрийг үл мэдэх тул өөрөө гомдмуй.

Хүсэл ихтэй хүнийг чанга хоригловоос гансрах тул аргаар номхотго.

Ууртай хүнийг ширүүн хэлбээс аюул болох тул улмаар ухуул.

Омогтой хүнийг дарлаваас хорсох тул нэр цолоор баясга.

Дээрэнгүй хүнийг хөгжөөвөөс хэрэг гарах тул их битгий хэрэгс.

Атаач хүнд нүүр эс өгвөөс гомдох тул сайхан загна.

Харамч хүн нэг ширхэг утсыг ч олов харамлах тул арилжаа бүү хий.

Зусарч хүнтэй нөхөрлөвөөс зоргоор сорох тул доорд суудлыг барь.

Ховч хүнтэй хэлэлцвээс бусдын гэмийг сонсох тул үгийг битгий итгэ.

Их хүнийг эс нүүрдвээс өмөггүй болох тул ёсын дотор сайхан хүндэл

Боол хүнийг эс баярлуулваас явдал хожимдох тул бага сага юм өг.

“Орчлонгийн сав шимийн дууллаас”:

…Шилэгдэж үл дуусах ертөнцийн бие

Шаналж үл дуусах орчлонгийн гомдол

Шунаж үл дуусах ертөнцийн харам

Шилбэлзэж үл дуусах омогт сэтгэл ээ.

…Үхэвч үл шингэрэх хүр их ертөнц

Үзэвч үл ажаарах алиа орчлон

Өтлөвч үл хэрсүүжих зөнөг ертөнц

Өгүүлэвч үл сонсох дүлий орчлонгийн амьтан аа.

Сав шимийн энэ ёсыг мэдвээс

Сайн эрдэмт хүний биеийг олсон

Шашин номтой учирсан энэ сайн цагт

Сааралгүй үтэр ном буяныг үйлд ээ хэмээжээ.