Category: арын-нүүр

Уг номын хоёрдугаар дэвтэр хэвлэгдэн гарчээ. Уг номоор хийсэн уран зөгнөлт кино сая болж өнгөрсөн Оскарын шагналаас олон төрлөөр шалгарч шагнуулсан. Тэгвэл киноны эх болох “Манхан” ном баруунд аль жараад оноос л алдаршиж эхэлсэн гэнэ лээ. Френк Херберт гэж зохиолчийн энэ ном харь гариг буюу Арракисын тухай маш нарийн тодорхой зохиож үнэмшилтэй уран сэтгэж бичсэнээрээ алдартай гэдэг аж. Гол баатар гүн Пол ээж Жесикатайгаа гаригийн уугуулуудтай тааралдан цуг амьдрах болно. Уугуулууд болох фременчүүдээс анхандаа түүнийг үл зөвшөөрөн ирүүл тулаанд дуудна. Хүү тулаанд ялан дийлж нэр сонгох эрхтэй болно. Энэ нь тэр омгийн дунд амьдрах эрхтэй болж байгаа хэрэг юм. Түүнд Усул гэдэг нэр өгөөд зөвхөн тэр омгийнхон л ингэж дуудах эрхтэй, бусад нь үүнийг хэлж үл болно хэмээн зарлигддаг. Ер нь бол хамгийн нөлөөтөй омгийнхон дээр тэд очсон бөгөөд тэр омгийнхон ч ээж хүү хоёрыг эрж байсан аж. Мөн Полыг өөрөө олон түмэнд нэрлэгдэх нэрээ сонгохыг зөвшөөрдөг. Хүү өөрийгөө Пол-Мауд Диб хэмээн дууд гэж хэлдэг. Тэр Мауд Диб гэдэг нь цөлд амьдардаг алагдаахай маягийн амьтан гэнэ. Энэ нэр тухайн байдал зэрэг нь хуучны зөгнөлд яригдаж байсан зүйлүүд учир фременчүүдэд гүн сэтгэгдэл төрүүлдэг бөгөөд тэд ээж хүү хоёрыг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрч удирдагчаараа тодруулна. Уг гаригийг хууль бусаар эрхшээдэг Харконненыхонд цөлийн зэрлэгүүд өөрийн зөнчөө тодруулсан гэнэ. Тэрийг нь МаудДиб гэж дууддаг гэнэ. Их нөлөөтөй зэрлэг тодорчээ гэцгээгээд өнгөрнө. Харконненыхан гаригийн талаар мэдээлэл маш муутай бөгөөд зөвхөн шидэт нунтгийг нь л ухахаас өөр юунд ч үл сатаарна. Мөн нутгийн зэрлэгүүдийг ажилд дайчлахаас гадна үе үе устгал явуулан элсэн цөл дэх стечь буюу суурингуудыг нь газрын хөрстөй тэгшлэх ажиллагаа явуулна. Пол Мауд Диб Чани гэх нутгийн охинтой гэрлэж нэг хүүтэй болно. Ээж Жессика нь гүнгээс үлдсэн охиныг төрүүлэх бөгөөд ээж, охин, хүү гурав айхавтар зөн билэгтэй хүчтэй удирдагчид болон өсдөг. Пол нутгийн ардуудад тулааны арга заан арми байгуулан хүчирхэгжүүлдэг бөгөөд яваандаа гаригийг ногооруулах төлөвлөгөөг нь гүйцэтгэж өгнө гэж амладаг. Арракис гариг гүндээ устай, түүнийг ууршуулж мөн цөлд тэсвэртэй ургамал ургуулж усны эргэлтийг бий болгож чадвал ногоорно гэж цөлийн эрдэмтэд үздэг аж. Пол аавынхаа үнэнч баатар дайчин эр өөрийнхөө зэвсгийн багштай цөлд тааралддаг. Гёрни Халлек гэдэг дайчин баатар бол төрөлх гаригтаа алдартай.

Тэр Харконненыхны дайралтаас тулалдан гарч чадсанаар барахгүй өөрийн гэсэн бүлэг байгуулан шидэт нунтаг хувиараа олборлон борлуулдаг ажилтай болсон байдаг. Хулгайн анчид буюу хулгайн нунтаг олборлогчид цөлийн бүүр гүнд очин эргүүл цагдаагаас хол олборлолт хийх гэж ирдэг. Тэр нь Пол цэргүүдтэйгээ дайран гардаг ус, хүнсний нөөц газар нь байлаа. Фременчүүд ийм хол нисдэг аппарат олборлогч зэрэгтэй тааралдаад маш гайхан даруйхан цааш нь харуулахгүй бол болохгүй, нууц задарна гэж үздэг. Яагаад гэвэл ийм хол цөлд амьдрал байхгүй гэсэн домог нь худал болох учир ингэж шийддэг. Полын цэргүүд тулааны чадвараар хэтийдсэн бөгөөд эзэн хааны торгон цэрэг болох мэргэжлийн алуурчдын арми сардукаруудыг дийлдэг болоод байв. Тэр сардукар болох гэж 10 жаалын дөрөв нь амьд үлддэг, дурын сардукар энгийн армийн 10 цэрэгтэй тэнцдэг аж. Полын цэргүүдийн довтолгоо эхэлж онгоцуудыг унаган явган цэргүүд рүү нь довтолж эхлэхэд хулгайн анчдын тэргүүн тулалдахаар зэхэн биеэ хураан довтлогчдыг гярхай ажиглан зогсоно. Пол аавынхаа шадар анд өөрийнхөө зэвсгийн багшийг шууд таньж “Гёрни Халлек илдээ бүү сугал гэж тушааж байна” хэмээн хашгирна. Герни цочин тэр хашгирагч руу харан “Чи яаж миний нэрийг мэддэг юм, бас надад тушаадаг хэн бэ” гэж асуув. Хүү дуулгаа авахад Гёрни хий үзэгдэл үзсэн юм шиг цочиж шууд сөхрөн сууна. “Би гүн Пол Мауд Диб байна” хэмээн аавынхаа бөгжийг гарган харуулна. Цаашид ямар үйл явдал өрнөхийг мэдэх гэвэл та бүхэн энэхүү номыг худалдан авч уншаарай.

Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр буюу Хүүхдийн баяр маргааш болно. Энэ өдрийг хэрхэн өнгөрүүлдэг байсан тухай томчуудын дурсамжид Хүүхдийн парк том орон зай эзэлдэг. Хүүхдийн парк ч одоогийнхоосоо том байв. Харин одоо хэдэн талаасаа өндөр барилгуудад шахагдаж талбайн хэмжээ нь жижгэрсээр л… Үлдсэн жаахан талбайг нь тохижуулж, хүүхэд залуучууд чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх тухтай газар болгох тухай яриад олон жил болж байна. Энэ яриа хэзээ биеллээ олохыг жил бүрийн Хүүхдийн баярын өмнөх өдрүүдэд л эргэн сануулдаг болов. Энэ жишиг өнөөдөр ч давтагдаж байна.

Одоогоос гурван сарын өмнө Хүүхдийн паркийн хашааг сүр дуулиантайгаар буулгаж удахгүй бүтээн байгуулалтын ажил өрнүүлж, 6.9 га газарт битүү дээвэртэй тоглоомын төвүүд, кино театр, музей, галерей бүхий цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулна гэж холбогдох байгууллагын удирдлага, хариуцаж буй компанийнх нь дарга нар мэдэгдсэн. Гэвч түүнээс хойш хашааг нь буулгаснаас өөр ажил хийсэнгүй. Энэ жилийн Хүүхдийн баяраар ч Хүүхдийн парк бахь байдгаараа.

Хүүхдийн паркийг тохижуулах зураг төсөл нь ч бэлэн болоогүй байгаа юм байна. Үүнээс үзвэл ирэх жилийн Хүүхдийн баяраар ч улаанбаатарчууд Хүүхдийн паркаа нэхсээр суух бололтой. Томчуудын дурсамжид үлдсэн Хүүхдийн парк хэзээ сайхан болж, багачуудын хүлээлтийг тайлахыг хэн ч хэлж мэдэхгүй нь.

Өнөөдөр Улаанбаатар хотод хүүхдийн гэх тодотголтой бүтээн байгуулалт, барилга байгууламж гарын 10 хуруу ч олдохоор цөөхөн. Хүүхдийн паркийн газрыг тохижуулж, жинхэнэ утгаар нь хүүхэд, багачуудад зориулах ажил ингэж удааширч байгаагаас харахад цаашдаа ч иймэрхүү дүр зураг хэвээр үргэлжлэх бололтой.

Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр хайртай бяцхан үрсээ өөр өөрсдийнхөөрөө баярлуулахыг томчууд бид хичээдэг.

Аль тааралдсан дэлгүүр, худалдааны төвөөр орж ямар ч хамаагүй бэлэг сонгодог хэнэггүй нэгэн байхад, чамин боолттой багцанд багтсан бэлэг бүрийн дуусах хугацаа, бүрэн бүтэн байдал, чихрийн агууламж зэргийг нарийн шалгадаг хариуцлагатай нэгэн ч бий. Харин та аль бүлэгт нь багтаж байгаагаа бодоод нэг үзээрэй.

Ингээд хүүхдэд зориулсан бэлэг сонгохдоо юуг анхаарвал зохих талаар бяцхан зөвлөгөө хүргэе. Бэлэгний орц найрлагад түргэн муудах, хадгалалтын нарийн горим шаарддаг хүнсний бүтээгдэхүүн орсон эсэх, гарал үүсэл нь тодорхой, хаяг шошгын мэдээлэл бүрэн тусгагдсан эсэхийг заавал нягталж үзээрэй.

Мөн бүтээгдэхүүний хугацааг шалгахын зэрэгцээ хөгц, мөөгөнцөр үүссэн, булингартсан, хонхойж товойсон эсэхийг шалгаарай. Ямар нэгэн байдлаар урамшуулалт худалдаа явагдаж байгаа бол сэтгэл хөдлөлд автаж сонголт хийхээсээ өмнө сэрэмжтэй хандах нь зүйтэй гэдгийг бүү мартаарай. Учир нь 1+1 урамшуулалт худалдаа ихэвчлэн хугацаа нь дуусах дөхсөн бүтээгдэхүүн дээр явагддагийг санахад илүүдэхгүй биз.

Түүнчлэн Гудамж талбайд ил задгай, машины ард худалдаалж буй хүнсний бүтээгдэхүүнээс авахгүй байх. Дулааны улиралд олон цагаар нар, салхинд байгаа бүтээгдэхүүн чанарын шаардлага хангахгүй, хүний биед сөргөөр нөлөөлдөг. Ингэснээр та бид үр хүүхдээ болзошгүй аюул, хордлого, өвчлөлөөс сэргийлэх юм шүү.

“Болор судар” хэвлэлийн газраас 2015 онд гаргасан “Эртний сургаалын зохиолууд” номыг онцолъё. Монголчуудын сайн мэдэх “Оюунтүлхүүр”, “Цагийн жамыг тодруулагч Цаасан шувуу хэмээх сургаал”, “Орчлонгийн сав шимийн дууллаас”, “Нэгэн үсгийн эрдэм хэмээх сургаал”, “Авах, гээхийн дөрвөн мөрт шүлэг”, “Тоть шувууны сургаал”, “Ардыг тэжээхүй рашааны дусал хэмээх шастир оршвой”, “Чойжид дагинын тууж”, “Молон тойн эхдээ тус хүргэсэн нэрт судар оршвой” гэсэн сургаалуудыг энэхүү номонд эмхэтгэжээ. Олон зууныг дамжсаар ирэхдээ сургаалын мөн чанар нь алдагдаагүй, утга, хэлэх гэсэн санаа, ухаж ойлгуулах гэсэн зорилго нь балартаагүй эдгээр сургаалууд бол монголчууд бидний эдүгээ ч эрхэмлэн уншиж, хадгалж явбал зохилтой үнэт өв билээ. “Эртний сургаалын зохиолууд” номонд монголчуудын оюуны охь болсон сургаалуудыг багтааж, ийн эмхэтгэсэн нь юутай олзуурхууштай билээ.

“Оюунтүлхүүр” болбоос Монголд машид түгээмэл дэлгэрсэн зохиол. Гэрээр бичиг сурсан багачуудад Цагаан толгой заасны дараа уншуулж, утгыг нь тайлбарлаж өгч, цээжлүүлдэг дэгтэй байжээ. Энэ сургаалыг зан суртахууныг төлөвшүүлэх зорилгоор хүүхдүүдэд багаас нь уншуулж ирсэн байдаг билээ. Зохиол дотор уг сургаалыг Чингис хаан зохиосон гэж дурдсан байдаг. Үнэхээр зарим хэсэг нь “Чингисийн билэг сургаал”-тай холбоотой. “Оюунтүлхүүр”-ээс:

…Өчүүхэн номч хүн омгоор

Үргэлж их мэдэх мэргэдэд халдваас

Үтэр шантрахын тэмдэг.

Гэнэт сайжирсан ард

Хэтэрхий ихсэд халдвал

Гэмшиж үл барагдахын тэмдэг.

Арслангийн омог баатар мөн арсландаа зохих

Үнэгний уран арга мөн үнэгтээ зохих

Арслангийн баатар омог үнэгт тусгүй

Үнэгний уран арга арсланд тусгүй

Арслан үнэг мэт явбал үтэр гутах

Үнэг арслан мэт явбал түргэн үхэх.

“Цаасан шувуу” бол монголчуудын дунд мөн өргөн дэлгэрсэн шашин суртахууны уран зохиолын нэг. “Цаасан шувуу” сургаалаас:

…Мунхаг хүнтэй уралдваас үйлийн үрийг үл мэдэх тул өөрөө гомдмуй.

Хүсэл ихтэй хүнийг чанга хоригловоос гансрах тул аргаар номхотго.

Ууртай хүнийг ширүүн хэлбээс аюул болох тул улмаар ухуул.

Омогтой хүнийг дарлаваас хорсох тул нэр цолоор баясга.

Дээрэнгүй хүнийг хөгжөөвөөс хэрэг гарах тул их битгий хэрэгс.

Атаач хүнд нүүр эс өгвөөс гомдох тул сайхан загна.

Харамч хүн нэг ширхэг утсыг ч олов харамлах тул арилжаа бүү хий.

Зусарч хүнтэй нөхөрлөвөөс зоргоор сорох тул доорд суудлыг барь.

Ховч хүнтэй хэлэлцвээс бусдын гэмийг сонсох тул үгийг битгий итгэ.

Их хүнийг эс нүүрдвээс өмөггүй болох тул ёсын дотор сайхан хүндэл

Боол хүнийг эс баярлуулваас явдал хожимдох тул бага сага юм өг.

“Орчлонгийн сав шимийн дууллаас”:

…Шилэгдэж үл дуусах ертөнцийн бие

Шаналж үл дуусах орчлонгийн гомдол

Шунаж үл дуусах ертөнцийн харам

Шилбэлзэж үл дуусах омогт сэтгэл ээ.

…Үхэвч үл шингэрэх хүр их ертөнц

Үзэвч үл ажаарах алиа орчлон

Өтлөвч үл хэрсүүжих зөнөг ертөнц

Өгүүлэвч үл сонсох дүлий орчлонгийн амьтан аа.

Сав шимийн энэ ёсыг мэдвээс

Сайн эрдэмт хүний биеийг олсон

Шашин номтой учирсан энэ сайн цагт

Сааралгүй үтэр ном буяныг үйлд ээ хэмээжээ.

Казиногийн хууль энээ тэрээ гээд яриад эхлэх боллоо. Монгол нутгийн хөрсөнд огт таарахгүй эд нь тэр казино чинь шүү. Нэг хэсэг зөвшөөрөлтэй газрууд нээгдэж, мэр сэр тоглож их олон айлын амьдралыг нурааж байснаа мартсан уу.

Монгол эрчүүд мөрийтэй тоглоомонд хотлоороо дуртай, хожигдоод ирхээрээ хамгаа гөвж байж зогсдог муу зуршилтай тул тээр жилийн тэр зэвүүн цагт олон ч залуучууд орон сууцаа хүртэл алдаж байсныг мартамгүй. За тэгээд хол газар зөвхөн гадны хүмүүст зориулсан, монголчууд ордоггүй тийм тоглоомын газар нээнэ ч гэх шиг үлгэр яригдаад байх юм.

Хууль тогтоох наад танхимд чинь хүртэл хүний нутагт очоод өчнөөн саяар нь алдчихдаг хүнд гарууд сууж байгаа, тэд болон тэднийг даган баясагчид нээгдэж магадгүй казиногийн чинь вип зааланд сууж л таараа.

Мөрийтэй тоглоом жуулчид татдаг гээд бураад байгаа хүмүүст Турк, Тайланд гээд жилдээ өчнөөн сая жуулчин авчирдаг улсууд казиногүй болоод байдгийг сонордуулчихья. Тэрбум хүн амтай Хятад улс мөрийтэй тоглоомыг хориглодог, арлын Макао явж тоглосон хүмүүсээ бүртгэж хатуу хяналтанд авдаг нь угтаа муу зуршлыг дэлгэрүүлэхгүй гэсэн бодлого мөн. Мэргэн түшмэлүүд суурьтайхан бодож, нухацтай хандаарай даа.

Д.Бат-Эрдэнэ

Хэд хоногийн өмнө олон нийтийн сүлжээгээр нэг муурын зулзагыг аймшигтайгаар тамлаад дараа нь өндөр дээрээс шидчихсэн тухай жижигхэн бичвэр бас хэрэндээ л шуугиан боллоо. Харин амьтанд хайртай залуусын нэгдэл болох “Азтай савар” бүлгэмийнхэн тэр зулзагыг олж авч эмчилгээ хийлгэж байгаа гэнэ. Харин энд ийм үйлдэл хийсэн хүүхдүүдийн хүмүүжлийн асуудлаас эхлээд өөр олон зүйл яригдах байх. Нэн тэргүүнд эцэг эхчүүдийн хүүхдэдээ өгч байгаа хүмүүжлийн тухай яригдах болов уу.

Энд тэнд муур нохойгоо салхилуулж яваа хүмүүсийг айхтар үзэн яддаг болжээ. Хүүхэд л болсон хойно амьтантай тоглох хүсэлтэй байхад “Наад муугаа өшиглө, цохь, зодоод хөөгөөд явуул” гэх эцэг эхчүүдтэй олон таарсан. Яг тийм хүмүүс л хүүхдүүдээ амьтан хайрлах сэтгэлгүй, өөдгүй яргачин болгож хүмүүжүүлж байна. Тийм хүмүүс л амьтныг байж болшгүй араатан мэтээр ярьсаар хүүхдийнхээ ухамсарт амьтныг яаж ч болно гэх ойлголтыг суулгаад байх шиг. Мөн чанартаа хүн ч гэсэн амьтан. Бусад амьтдаас ялгаатай нь ухамсартай. Үнэндээ гэрийн тэжээмэл амьтан бол тухайн гэр бүлийн нэг гишүүн нь болсон байдаг. Бид хүний эрхийн тухай байнга ярьдаг ч амьтны эрх гэж бас нэг зүйл байгааг ямагт орхигдуулдаг. Өөрсдийгөө хачин сайхан, хорвоод байхгүй энэрэх хайрлах сэтгэлтэй гэж уянгалдаг хэрнээ бодит байдал дээр нэг иймэрхүү.

Өнөөдөр амьтан тарчлаагаад, юу ч болсон шинжгүй тэр өндрөөс шидээд “таашаал” авч байгаа хүүхэд ирээдүйд яг ямар хүн болж төлөвших нь бас л бодох асуудлын нэг гарцаагүй мөн. Хүүхдийн хүмүүжил гэдэг зөвхөн хичээл сурлагадаа сайн байхаас гадна өөр олон зүйлээр хэмжигддэг гэдгийг мартаж болохгүй ээ. Монгол Улсын амьтны тухай хуулинд “мал, гэрийн тэжээвэр амьтнаас бусад амьтныг хамгаалах, өсгөн үржүүлэх, түүний нөөцийг зохистой ашиглахтай холбогдсон харилцааг зохицуулна” гэж л заажээ.

Гэрийн тэжээмэл амьтанд ч бас эрх гэж байх ёстой. Уг нь бид өмнөх зуунуудаас хавьгүй илүү энэрэнгүй, хүнлэг нийгэмд амьдарч байгаа бус уу. Гэрийн тэмжээмэл амьтны эрхийг хамгаалах хууль гэж гаргасан ч яах вэ гэх бодол төрж байгааг нуух юун.

Морины уралдаан болоход л бандгар, бандгар жийпнүүд хэдэн арваараа дагадаг жишиг манайд тогтоод удаж байна. Хэдхэн морины давхил болох төдийд л хар теньтэй жийпнүүд дагаж давхиад эрүүл хөрсийг сүйтгэж байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэг үйлддэг болж. Ийм гажиг жил бүрийн өдийд орон нутагт хурцадмал хэлбэрээр илрэх юм. Хамгийн ноцтой нь морь, машин холилдож давхиад улаан тоос татаад ирэхэд унаач хүүхдийн эрүүл мэнд үндсэндээ хутганы ирэн дээр ирж байна л даа. Тэнд ч унаач хүүхэд мориноос унаж бэртлээ, энд ч унаж нас барлаа гэх мэдээ зогсолтгүй хөврөх болж. Дийлэнх нь л хөдөө орон нутагт овоо тахилгын наадмын үеэр тохиосон байх. Мөрөөр нь холбогдоод сурахад морины уралдааныг машин дагаснаас л боллоо гэж нулимс унагаж байх юм. Энэ нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагуудын анхаарлын төвд орж морины уралдааныг хориглох талаар ч шат шатны байгууллагууд хэлэлцээд эхэлж.

Хүүхдийн эрхийг хамгаалагч гэх хэн бүхэн л монгол наадам, тэр дундаа морины уралдаантай дайсагнах болж. Үндсэндээ хориглоход тун ойрхон байна. Одоо морь дагаж давхилддаг бандгар жийптэй нөхдүүдийн хүний мөсгүй, хар амиа хичээсэн үйлдлийг хуулиар хатуу хориглох цаг ирээд байна. Эс бөгөөс монгол наадмын чимэг морины уралдаан хоригдох нь. Мод хулгайлахдаа ашигласан тээврийн хэрэгслийг улсын орлого болгодог шиг морины уралдаан дагаж хүүхдийн эрүүл мэндэд эрсдэл учруулсан том жийпнүүдийг журамлаж улсын орлого болгох талаар Баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд суулгаж өгье. Хөлс хөдөлмөрөө зарцуулж авсан төмөр хүлгээ морины уралдаан дагах төдийд ашиглаж хураалгах хүн бараг байхгүй болов уу. Үүнийг л хуульчлаад өгчихвөл хүүхдүүд эрүүл саруул наадах гээд байна.

Хөдөлгөөний дутагдал нь дэлхий дахины өвчлөлд нөлөөлдөг эрсдэлт хүчин зүйлсийн дөрөвдүгээрт бичигдээд эхэллээ. Нэлээд нарийвчилбал дэлхийн хүн амын нийт нас баралтын зургаа, хөхний болон бүдүүн гэдэсний хавдрын гол шалтгааны 20-25, чихрийн шижингийн 30, зүрх судасны өвчлөлийн 30 хувь нь хөдөлгөөний дутагдлаас үүдэлтэй ажээ.

Түүнчлэн артерийн даралт ихсэх, ясны сийрэгжилт, үе мөчний өвчнүүдийн гол шалтгаан болж буй юм. Иймд тогтмол хөдөлгөөнтэй байх нь эрүүл мэндийг сайжруулах, өвчлөх эрсдэлийг бууруулах ач холбогдолтойгоос гадна физиологийн төдийгүй хувь хүний сэтгэл зүйд эерэг нөлөө үзүүлдэг байна. Сүүлийн жилүүдэд ажлын байрны онцлогоос шалтгаалсан хөдөлгөөний дутагдлын шинжүүд иргэдийн дунд ихээр илрэх болсон байна. Тогтмол дасгал хөдөлгөөн хийх нь хүний биед эерэг нөлөө үзүүлж зүрхний үйл ажиллагаа, цусны эргэлтийг сайжруулж, зүрхний цусан хангамжийг нэмэгдүүлдэг аж.

Нөгөө талаас идэвхтэй хөдөлгөөн нь тризлицерид, холестерины хэмжээг бууруулдаг байна. Түүнчлэн сэтгэх, анхаарлаа төвлөрүүлэх чадвар, өөрийгөө хүндлэх, өөртөө итгэх итгэл нэмэгдэж, сэтгэл гутралд өртөх эрсдэл багасдаг. Угтаа хөдөлгөөн бага хийнэ гэдэг бол цусны эргэлт багасна гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, цусны эргэлт багассанаар таны сэтгэлийг таатай болгодог, тайвшруулж амраадаг гормон биеэр тань бага гүйнэ гэсэн үг юм.

Тиймээс өдөрт багадаа ядаж 1000 алхам алхах, долоо хоногт нэг удаа заал авах, фитнесс, йогоор хичээллэх, бүжгийн клубт явах зэргээр идэвхитэй хөдөлгөөнт амьдралын хэв маягийг өөртөө хэвшүүлцгээе.

Саяхны нэг өдөр охиндоо айхтар загнуулдаг байна шүү. “Танд ер нь залуу найз гэж байна уу. Дандаа зөнөсөн өвгөдтэй найзлах юм. Тэгээд тэдэнтэйгээ үй зайгүй утсаар ярина, ямар ядаргаатай юм бэ” гэлээ. Тэр даруй бодсон чинь Удвалын (охиныхоо) хажууд би Хэнмэдэх гуай, Өлзийбат ах, Цахилгаан гуай, Чоёгийн Даваадаш гуай, Дорж агрономич, Далхжав гуай, Цэдэв багш гээд дандаа ная хол гарсан “зөнөг” өвгөдтэй ярьдгаа мэдлээ. Сүүлийн хоёр жил бүр ч их ярьсан байх юм. Өвчин зовлонтой үед санаан зоргоор уулзаж чадахгүй учир утсаар л ярьж санаа оноогоо солилцоно.

Ингэхэд миний “зөнөг” найз нар хэн бэ гэвэл Цагааны Хэнмэдэх гуай тэртээ жараад оны эхээр Плехановын Улс ардын АА-н сургуулийг бараа судлаач мэргэжлээр төгссөн, Төв бараа бааз “вант улс”-ын түүх болсон хүн. Цай, тамхи, “араажив”-ын зайнаас аваад бүх барааг гадны аль ч орноос авчирч байсан тэрээр Эрээнд бараа гацсан сургаар даралт нь ихсэн, энэ улс орон чинь яачихсан юм гэж гутарч сууна. Өлзийбат ах хангамжийн газрын дарга даамал байсан сэхээтэн. Ах Тогтохбаяр нь Улсын ургацын комиссын гишүүн, Ачаа тээврийн газрын дарга байсан. Өлзий ахтай Мянгадын Алтанхөхийг зорих замд Ховдын хуучны сэхээтэн, урлаг соёлынхныг толгой дараалан ярьж явлаа. Тэгж л юмыг мэддэг хүн.

Элчин сайд Цахилгаан гуайг бүгд мэднэ, сүүлд би Гааяа(гэргий нь)-гийн дуртгалын номыг уншиж Ёндон гуайгаас аваад домогт дипломатуудтай “уулзаж” жаргасан.

Даваадаш ах нэрт дипломатч, орчуулагч, философийн шинжлэх ухааны доктор. Гегелийн “Логикийн шинжлэх ухаан”-ыг орчуулсан аварга. Эдүгээ 90 гарч яваа Авирмэдийн Далхжав гуай бол Дашзэвэгийн Сэнгээг шүлгээ уншихыг дэргэдээс нь харж Ринчен гуайтай уулзсан нэгэн. Ийм л өвгөдийн туулсан замналыг бахаддаг. Тэдэнтэй ярихад үнэндээ нүдний манан арилж, чихний бөглөөс онгойдог. Тэд бол улс орон мөнх оршихын дархлааг бий болгосон эрхмүүд. Тийм ээ, би ийм л “зөнөг” өвгөдийн найз.

Хүүхдийн зуугийн гудамжинд шөнийн 03:00 цагт залуухан бүсгүй уйлан сууна. Царай зүс, өмсөж зүүсэн хувцаснаас нь боломжийн амьдралтай гэж шууд уншигдав. Ноолууран хүрэмнийх нь зүүн талын хормой хөндлөн чигтээ хүү татагджээ. Халдлагад өртсөн байх вий хэмээн эмээж түүн рүү дөхөн эвээр асуулаа. Урдаас цөхөрсөн харцаар цоо ширтэн том, том нулимс унагаснаа “Утсаараа ганц яриулчих тэгэх үү. Би зөрж өнгөрсөн хүмүүсээс гуйсан боловч бүгд татгалзах юм” хэмээн эхэр татав. Гар утасныхаа түгжээг тайлаад бүсгүйд өгтөл хэн нэгэн рүү залгаад “Би байна аа. Намайг эндээс ирээд аваач. Тэр миний хэтэвч, утас, машины болон гэрийн түлхүүрийг аваад намайг ийм болгочихоод орхиод явчихлаа” гэв. Хэн түүнийг ийм болгов, цагдаа дуудаж, эмнэлэгт хандах уу гэж асуутал “Хэрэггүй ээ, баярлалаа. Манай найз залуу намайг харанхуй шөнө хаяад явчихлаа. Манай гэр Нэгдүгээр сургуулийн хажууханд байдаг. Бид уг нь маргалдаж шалиагүй юм. Намайг гэр рүүгээ дагуулж явах гэхээр нь би татгалзсан. Гэтэл намайг ингэж хорлох юм” гээд гомдонгуй ярив. Хориод минутын дараа найз бүсгүй нь сандарсаар ирлээ. Тэд тэврэлдэн уйлалдав. Бүсгүйчүүд дөнгөж 20 хүрч байгаа оюутан юм билээ.

Харанхуй шөнө, эль хуль гудамжинд сэтгэлт бүсгүйгээ юу ч үгүй хаяад явдаг тэр залуу ямар харгис юм бэ. Түүнийг ийм болгон өсгөж, хүмүүжүүлсэн ээж, аав нь хамгийн их буруутай юу гэсэн бодол байн байн орж ирнэ. Хэрэв миний хүү айлын охиныг ингэж уйлуулаад зовоовол яах вэ. Хэрэв миний охин хэн нэгэнд дарамтлуулаад ингээд уйлаад сууж байвал яах вэ гэх бодлууд сэтгэлийг минь өвтгөнө. Судалгаанаас харахад манай нийгэмд гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогчдын 90-ээс дээш хувь нь эмэгтэйчүүд байдаг. Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийн тоо буурсан сайн мэдээтэй ч хохирогчдын жендерийн хувьд хэвээр байдаг нь том асуудал юм.

Ирээдүйн иргэд маань инээд жаргалаар дүүрэн, элэг бүтэн амьдрах тэр сайхан замыг зөвхөн эцэг, эхчүүд л бид тавьдаг. Үгээрээ, үйлдлээрээ зөв үлгэрлэж, үр хүүхдээ хайр, халамжинд бөмбөрүүлж өсгөхийг эрхэмлэцгээе. Хайрлагдсан хүүхэд хамгийн зөв төлөвшилтэй, сайхан сэтгэлтэн болдог юм шүү.