Author: Б Нямаа

Монголын хөдөө залуу малчингүй болох зам дээрээ гарчихлаа. Булган аймгийн нэг сумын, нэр бүхий багийн хамгийн залуу малчин нь 28 настай ганцхан гэр бүл байна. Булган аймаг бол харьцангуй нийслэлд ойрхон, дэд бүтэц сайтай, Эрдэнэт, Заамар гээд үйлдвэрлэл, уул уурхайн бүс нутаг. Төв газартаа ойрхон аймаг ийм байхад алс хязгаар аймгуудад залуус ер нь юу болж байгаа бол. 2022 оны шилжилт хөдөлгөөнөөр 72 мянган иргэн нийслэл рүү ирсэн тоо гарсан. Ихэнх нь залуус гэдэг үзүүлэлттэй. Тэд бүгдээр орон нутгийн залуус, тэр дундаа лавтай 50 хувь нь малчдын хүүхдүүд байна.

“Монгол малчин надаар дуусах вий” гэсэн өвгөн ахын минь үг ихийг хэлж байна. Хөдөөний залуус хот хүрээ рүү сургууль, зарим нь гадаадад ажиллах хүчээр яваад буцаж ирэхгүй байна. Ядаж энэ өвөл, хавар маш хатуу боллоо. Мал маш их хорогдлоо. Энэ бол хөдөөд эдийн засгийн том сүйрэл. Амьдрах аргагүй боллоо гэсэн үг. Уулын мухарт өлсөөд үхэлтэй биш, хот хүрээ бараадаж, ядаж барилга дээр туслах ажилтан ч болтугай хийгээд амьдрахыг зорино. Үлдсэн цөөн малаа приус болгоод хотод ирж халтуураар амьжиргаагаа залгуулна. Энэ бүхэн хөдөөнөөс хот руу их нүүдэл болно. Хөдөө эзгүйрч, малчин монголчууд дуусах шалтгаан болно. Мэдээж тодорхой хугацааны дараа “Нүүдэлчин ахуй” устана. Шулуухан хэлэхэд, ийм л ирээдүй Монголын хөдөөг хүлээж байна. Үүнд малчдыг, малчин болох ёстой залуусыг өчүүхэн ч буруутгаж болохгүй. Яагаад гэвэл тэд ардчилсан нийгэмд бусдын адилаар хүн шиг амьдрах эрхтэй. Монголын хаана сайхан, таатай амьдарч болох боломж байна тэр газар шилжин амьдрах Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхтэй.

Тэгэхээр Монголын хөдөөд орчин үетэй хөл нийлүүлэн, хот суурингийнхан шиг таатай, ашиг орлоготой амьдрах боломжийг Төр засгийн бодлогоор шийдэх ёстой. Ердөө эхний алхам энэ. Үүний төлөө юу хийх ёстой юм. Яагаад залуучууд хөдөө тогтохгүй байгаа юм. Онош нь тодорхой шүү. Архангай аймгийн Их тамир сумын малчны ярианаас харахад “Улсын сайн малчин” болсон тэдний жилийн орлого 30 сая төгрөг. Цэвэр ашиг нь бол үүнээс бага тусна. ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ ханш ийм хөгийн байгаа. Ийм эдийн засгийн эргэлттэй аж ахуйг цаашид хэн эрхлэх юм бэ. Жилийн дөрвөн улиралд гадаа гандаж, хөдөө хөхөрч өсгөсөн малаасаа иймхэн орлого олж амьдарна гэдэг бол өнөөдөр махаа зулгаасан үйл явц. Эрүүл мэнд, сэтгэл санааны маш их ачааллын ард ХАА-н үйлдвэрлэл явагддаг. Хот сууринд бол байдаг л нэг дэлгүүрийн орлого. Хот-хөдөөгийн хөдөлмөрийн орчин, нерв бол газар тэнгэр шиг ялгаатай. Ийм хөгийн зах зээлтэй, байгаль цаг агаарын хатуу ширүүнээс өнөөдрийн залуу үе шууд зугтаана.

Бодит нөхцөл байдал судалгаагаар бол бүр хачин харагдаж байгаа юм. Монголын хөдөөд малчдын хүйсийн тэнцвэр алдагдаж, залуу малчдын дунд эрэгтэйчүүд давамгайлаад удаж байна. Малчин гэр бүлүүд охидоо багаас нь эрдэм номын мөр хөөлгөж, хөвгүүдээ малын зах бараадуулдаг хүйсийн ялгавартай хэвшмэл хандлага нь яван явсаар өнөөдрийн сөрөг үр дагаварт хүргэсэн. Огт гэрлээгүй 18-34 насны малчдын 87 хувь нь эрэгтэй байна. Залуу малчдын хүйсийн энэхүү тэнцвэргүй байдал 2000 оноос хойш эрчимтэй нэмэгджээ. Албан ёсны баримтыг ОУ-ын байгууллагаас хийсэн “Эрэгтэй, эмэгтэй залуу малчдын амьдрал ахуй дахь жендерийн дүн шинжилгээ” судалгаанаас харж болно. Охид нь багаасаа сургууль соёлын мөр хөөж, боломжийн түвшинд боловсрол эзэмшиж байгаа учраас эргээд малчин залуустайгаа гэр бүл болох нь ховор. Хөвгүүд нь тэр хэрээр боловсролын түвшин доогуур байх тул гэрлэж чаддаггүй. Ийм л бодит зовлон үргэлжилж байна. Статистикаас харахад 2000 онд 18-34 насны залуу малчид нийт малчны 56 хувийг эзэлж байсан бол одоо 27 хувь болж, хоёр дахин буурчээ.

2022 онд улсын хэмжээнд 17.5 мянган хос гэрлэлтээ шинээр бүртгүүлсний 77 хувь нь Улаанбаатар хотод, 23 хувь нь хөдөө, орон нутагт бүртгэгдсэн байна. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд тогтмол буурчээ. Албан ёсны судалгааны дүнгүүдийг хараад байвал Монголын хөдөөд малчин залуусын арми устах нь тодорхой болжээ. Энэ бүгдийг шийдэх эхлэл нь залууст таатай орчин бүрдүүлэх юм. Хөдөөд цахилгаан, дулааны асуудлаа бүрэн шийдвэрлэж, засмал зам тавьж, сургуулийн дотуур байр, спорт цогцолбор босгож, нийтийн тохилог орон сууц ашиглалтад оруулахаас наад зах нь эхлэх ёстой. Элон Маскийн бүтээсэн технологи бүрийг Монголын хөдөөд нэвт шувт нэвтрүүлэх ёстой. Эдгээрийг хөдөөд цаг минутаар хөгжүүлж, тийм орон зайд малчин залуусыг оруулж, живүүлж чадвал хэн энэхүү утаатай, тоостой, түгжрэлтэй хотод шигдэхийг хүсэх вэ. Хоол хүнснээс эхлээд гудамж талбайд хүртэл эрүүл, аюулгүй явах баталгаагүй, ямар ч стандартгүй Улаанбаатарт хэн дурлах юм бэ. Гэвч хөдөөний малчин залууст хотын соёл нь, хэв маяг нь, орчин үелэг байдал нь таалагдаж байна шүү дээ. Ядаж нүд баясгаж, сэтгэл сэргээсэн сайхан охид бүсгүйчүүд нь хүртэл энэхүү утаатай, түгжрэлтэй хотод тэднийг уяад байна. Ийм сайхнаас холдож чадахгүй байгаа нь тэдний зөв. Эдгээр сэтгэл татсан бүгдийг нь тэр хөдөөд нь бий болгохыг төр засаг хийх хэрэгтэй.

Монголын хөдөөд, малчны хотонд залуусын амьдрал өнөөдрийнх шиг бүрхэг хэвээр цааш үргэлжилбэл “Хөдөөд яаж залуу малчидтай болох вэ” гэсэн том асуудал Монголд тулгарна. Дэлхийд ганц үлдсэн гэх нүүдэлчин ахуй соёлыг авран хамгаалах том шахалт олон улсаас Монголд ирнэ. Манай улсад 2022 оны байдлаар нийт хүн амын 19.9 хувь буюу 677.5 мянган хүн малчин өрхөд амьдарч байгаа юм билээ. Энэ дундаа 305.1 мянга нь малчид. Улсын хэмжээнд ажил эрхэлдэг дөрвөн хүн тутмын нэг нь малчин гэсэн тоо бий. Нийт малчдын 60 хувь нь эрэгтэй, 40 хувь нь эмэгтэй. Энэхүү тоон үзүүлэлт удахгүй устаж үгүй болох нь.

Энэ бүх асуудлын шийдэл нь нэг талаас тийм ч хэцүү биш байгаа шүү дээ. Говь-Алтай аймгийн малчин залуус эхнэртэй, ханьтай болох санаачилга өрнүүлж, аймгийн удирдлагын зүгээс дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлсэн нь үнэхээр амьдралтай, сайшаалтай. Тэдний санаачилгаар Алтай хот болон “Дөргөн нуур” жуулчны баазад 2022 оны наймдугаар сард гэр бүл төлөвлөөгүй залуучуудыг хооронд нь уулзуулах, танилцуулах зорилготой “Алтайн залуус-2022” арга хэмжээг зохион байгуулсан. Тухайн үедээ хүмүүс “Гоонь эрчүүдийн уулзалт болох гэнэ” хэмээн доёолж байлаа. Гэвч энэ арга хэмжээ үр дүнгээ өгч, уулзалтад оролцсон залуусын бараг тэн хагас нь хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэх боломжтой болсон талаар аймгийн Засаг дарга О.Амгаланбаатар мэдэгдсэн. Үр дүнтэй ажил гэж энийг хэлнэ. Шийдвэр гаргагчдын зүгээс аливаад амьдралтай хандахын бодит жишээ бол энэ.

Б.Нямаа

Ийм байж болох уу, Монголын Шүүх засаглал. Энийг чинь л “Монголын шүүх шударга бус байна. Ялзарсан байна. Алагчилж байна” хэмээн ард түмэн шүүмжилж, бухимдаад байгаа юм шүү дээ. Өнөөдрийн байдлаар УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг, Б.Энх-Амгалан хоёр Шүүхээс ял сонсоод байна. Тэгсэн хэрнээ Төрийн ордонд ажлаа хийж байна. Бүр төр барилцаад сууж байна. Гэтэл хуулийн шатанд сэжигтэн (яллагдагчаар татагдсан гэдэг бол гэмт хэрэгтэн гэсэн үг биш)-ээр татагдсан сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг гэрийн хорионд оруулж, мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь хязгаарлалаа.

Угтаа Монголын Шүүхээр таслагдсан УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалан, Ё.Баатарбилэг хоёр л ингэж хуулийн хариуцлага хүлээх ёстой. Хууль яагаад эрх баригчдад, улстөрчдөд үйлчлэхгүй, эгэл нэгэн сэтгүүлч бүсгүйд хатуу үйлчлээд байгаа юм бэ. Үүнд Монголын Шүүх албан ёсны тайлбар өгнө үү. Өгөхийг ч шаардаж байна.

Улсын яллагчийн зүгээс шүүгдэгч УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгаланд нийтийн албанд томилогдох эрхийг таван жилээр хасч, хоёр жилийн хугацаагаар хорих ял оногдуулах саналыг шүүхэд гаргасан. Харин шүүхээс Б.Энх-Амгаланг нийтийн албанд томилогдох эрхийг таван жилээр хасч, 40 сая төгрөгөөр торгох ялаар шийтгэж шийдвэрлэсэн.

Харин УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэгийн хувьд гишүүн байх хугацаандаа “НВЦ” компани шаардлага хангахгүй атлаа зээл авах гэсэн ашиг сонирхолд үйлчилсэн. Тэрээр Хөгжлийн банкнаас зээл авахад нь дэмжлэг үзүүлсэн байдаг. Ц.Баатарбилэгийг 100 мянган ам.доллар буюу 246 сая төгрөгийн хахууль авсныг гэм буруутайд тооцсон юм. Ямар ч байсан анхан шатны Шүүхээс түүнд зургаан жилийн хорих ял, нийтийн албанд томилогдох эрхийг дөрвөн жилээр хасч, 73 сая төгрөгийн хөрөнгийг хураах шийдвэр гаргасан. Одоо бол давж заалтах шатны шүүхээс нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаасан байгаа. Аль ч утгаараа эдгээр гишүүд төрд ажиллаж байх ёстой хүмүүс биш. Хуулийг уландаа гишгэсэн үйлдэл дэндэж байгаагийн нэг жишээ бол Б.Энх-Амгалан шүү. Гишүүн Б.Энх-Амгалан нь УИХ-ын Аюулгүй байдал Гадаад бодлогын байнгын хорооны дарга хийж, Монголын төрийн дөрөв дэх халдашгүй дархан эрхтэй хүн байсаар байна.

Гэтэл эгэл сурвалжлагч эмэгтэй энэ хоёрын дэргэд ямар ч хуулийн шийдвэргүй байж яагаад гэрийн хорионд байгаа юм. Яагаад сэтгүүлчээр ажиллах эрхийг нь хуулиар боомилоод байгаа юм. Үүнийг чинь л Шүүх “алагчилж” байна гэж ард түмэн үзэж байна. Ард түмэн яг юунд дургүй байдаг гээч, ерөөсөө хууль ард түмэнд алагчилж хандахад, дарга-иргэн хоёрт тэнгэр газар шиг хандахад л ясны

 дургүй байгаа юм. Шулуухан хэлэхэд, Монголын Шүүхийн шударга бус байдал гэдэг нь энэхүү алагчилж хандаж байгааг л хэлээд байгаа юм биш үү.

Зариг.мн сайтын эрхлэгч Н.Өнөрцэцэг нь хамгийн олон дагагчтай, нийгэмд нөлөөлөгч нэгэн бөгөөд сонгуульд нөлөөлнө гэж  үзээд түүнийг ийнхүү эрхийг нь хязгаарлаж байгаа нь тодорхой. Тэгвэл бодит байдал дээрээ МАН-ын нэр хүндэд бүр ч аймаар сөрөг нөлөөлөх, Шүүхийн шийдвэртэй эрхэм гишүүддээ Н.Өнөрцэцэг шиг хандаач. Хуулийг тэгш шударгаар биелүүлээч. Адилхан Монгол Улсын иргэд шүү дээ.

Ер нь бол сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг Шүүхээс буруу зөвийг тогтоогоогүй байгаа. Түүн шиг хуулийн шатанд яваа олон хүн бий. Бүгд ажлаа хийгээд,  сайндаа л хилийн хоригтой, эрх орондоо хязгаарлагдмал эрх чөлөөтэй явж байна. Гэтэл сэтгүүлч эмэгтэйг болохоор яагаад гэр-эмнэлэг-цагдаа гурваас өөр хөл гишгэх газаргүй болгож, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг нь хасч, Үндсэн хуульд заагдсан үндсэн эрхийг нь зөрчиж байгаа юм. Ардчиллын баталгаа, үнэт зүйлийн нэг бол …хувь хүний хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө шүү дээ. Ардчиллын баталгаа бол чөлөөт хэвлэл. Эдгээр үнэт зүйлүүд хаана байна вэ. Бид ч ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа гэж өөрсдийгөө дэлхийд тунхагладаг.

Монголын нийгэм, монголчууд энэ үйл явцыг Хүний эрхийн ноцтой зөрчлийн хэмжээнд харж байгаа. Хэвлэл мэдээллийн салбар бүр ч онцгой анхаарч байгаа. Монголын Шүүх засаглал эрх мэдэлтэн- эгэл сэтгүүлч хоёрт хэрхэн ялгавартай хандаж байгаа нь Олон улсын Хүний эрхийн байгууллагуудад ноцтой кейс болж очно. Нөгөө л Монгол Улсын Хүний эрхийн индекс ямар түвшинд байгаагийн нэг баримт болно. Үүнээс гарах үр дагавар ямар байхыг ойлгож байгаа биз. Монгол Улсын нэр хүнд, ардчилал, шударга ёсны үзүүлэлтүүд Олон улсад доогуур түвшинд очиход, сөрөг нөлөө нь юу байхыг мэдэж байгаа гэдэгт найдъя. Эрхэм гишүүд Шүүхээр таслагдсан ч төрийн өндөр алба хашсан хэвээр байдаг, эгэл сэтгүүлч эмэгтэй сэжигтэн төдий байцаагдахад хөл гар тушиж түгждэг, гэрт нь цоожилдог энэ асуудал бол Олон улсад, ардчилсан нийгэмд байж боломгүй үйлдэл. Цааш хэвээр үргэлжилбэл маш ноцтой үр дагаварт хүрэхийг тогтож харна уу, цаана нь байгаа хүмүүс…

Б.Нямаа

Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа сая “Гадаадад байгаа монголчуудаа эх оронд нь авчрах, залуусыг Монголоос гадагш явуулахгүй байх арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр Ажлын хэсэг байгууллаа” хэмээн мэдэгдэж ард түмнээ цочоолоо. Энэ одоо ардчилсан төрийн бодлого мөн үү. Төрийн сайд нь улаан нүүрээрээ ингэж мэдэгдлээ шүү дээ. Шууд утгаараа иргэдийнхээ улаан паспортыг хурааж авна, гадны Элчин сайдын яамдууд руу “Монгол залуусын виз олголтыг зогсооно уу” гэж албан хүсэлт явуулна гэсэн үг үү. Оросын төрийн албан хаагчид Путины зөвшөөрөлгүй хил гарах эрхгүй байдагтай адил уу. Оросын туршлагыг Монголд хэрэгжүүлж эхэллээ гэсэн үг үү. Хойд Солонгос шиг бодлого хэрэгжиж эхэллээ гэж ойлгох уу…

Ийм олон асуултыг Монголын төрөөс асуух, айдас дагуулсан мэдэгдлийг Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа ийнхүү хийлээ. Ерэн онд хийгдсэн Ардчилсан хувьсгал ийнхүү мөхөл рүүгээ явж эхэлдэг юм байна гэж олон хүмүүст бодогдлоо. Ер нь бол 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, 1921 оны Ардын хувьсгал, 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын үнэ цэнэ, тэдгээрийн хийсэн хувьсгалчдын туйлын хүсэл мөрөөдөл нь ганц юу байсан гээч “Хоёр хөршөө давж, цаана нь байх Америк, Япон, Солонгос, Герман, Швед, Франц, Англи… есөн хэлийн улстай харилцах, хамтрах, тэнд очиж сурч боловсрох, ажиллаж хөдөлмөрлөх, тэдэнтэй нөхөрлөх” л байсан юм. Үе үеийн бүх хувьсгалчдын тэрхүү түүхэн хүсэл мөрөөдөл нь 1990 оны цагаан морин жилийн хувьсгалаар биелж, өнөөдөр монголчууд, Монголын залуу үе таван тивд тааваар хөлхөж, мянга мянгаараа сурч боловсорч, ажиллаж хөдөлмөрлөж, эх оорон руугаа сая сая долларын хөрөнгө оруулалт хийж байна. Энэ бол хэдэн зуун жил гадны нөлөөнд байсан монголчуудын хувьд гайхамшиг төдийгүй дахин алдаж болохгүй эрх чөлөө билээ. Монголчуудын энэхүү эрх чөлөөний эсрэг үйлдэл хийх нь бүү хэл, үг хэлж ч болохгүй. Ийм хандлага гаргасан улстөрч Монголын ард түмэнд “алуулна”. Үүнийгээ ч улстөрчид мэдэхийн дээдээр мэддэг гэж ойлгодог. Тэгсэн үгүй юм шиг байна. Бүр үйлдэл хийж “Залуусыг Монголоос гадагш явуулахгүй байх арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр Ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж эхэллээ” хэмээн албан ёсоор мэдэгдлээ. Энэ сайд, дарга нар ингэтлээ бяр орчихсон юм уу. Харалган болчихсон юм уу.

Монголын залуус эх орондоо сайхан амьдарч байна уу. Үгүй шүү дээ. Монголд өрөнд орж, турж үхэх үү, зээлээс зээлийн хооронд залуу насаа үдэх үү гэсэн гутамшигтай нүүр тулчихаад байна. Энэ бэрхшээлийг цаг алдалгүй шийдэх бодлогыг төрөөс хэрэгжүүлэх тухай Яамны сайд ярьж, танилцуулж байх ёстой байтал “Залуусыг гадагш явуулахыг хориглоно” гэлээ. Энэ бол коммунист дэглэмийн үнэр, үг үйлдэл. Зохиомлоор аливаа зүйлийг хянана гэдэг бол коммунизм. Эрэлт, нийлүүлэлтийн зарчмаар асуудал шийдэгдэнэ гэдэг бол ардчилсан нийгэм. Монголын залуусын хэн нь ч утаатай, түгжрэлтэй, замбараагүй зохион байгуулалттай, засаглалын хэлбэр нь бэхжээгүй, анхны хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй нийгэм, улс оронд амьдрахыг хүсэхгүй. Тийм учраас гадагшаа явж байна. Монголын оюун санаа гадагш урсаж байна. Хийж бүтээж чадах насан дээрээ ирсэн монгол залууст наад зах нь хөнгөлөлттэй зээл олдож байна уу. Тэд бусад орны үе тэнгийн залуусынхаа адилаар юм хийж бүтээмээр, хангалттай ашиг орлоготой ажил хийж үзмээр байна. Гэтэл тийм боломжийг эх орон нь олгохгүй байна. Залуус маань өнөө маргаашийн талхны таван цаас харж болохгүй. Тэднийг тийм байлгах тэнэг бодлогыг төрөөс хэрэгжүүлж болохгүй. Эхлээд залуусын нийгмийн асуудал, амьжиргаанд нь хүрэлцэхгүй цалин хөлс, ажлын байрыг наад зах нь бэлэн болгочих. Ингэж чадвал эх орондоо тэд амьдарна.

Хамгийн сүүлийн мэдээгээр Солонгосын виз мэдүүлэгт нүүрс тээврийн жолооч нар хуйгаараа орсон байна. Уг нь Монголын говьд цалин хөлс гайгүй, ганц болж бүтэж байгаа салбар байна гэж өчигдрийг болтол ойлгож явтал бас болохоо байчихсан юм байна. Үүний өмнө Монголын багш, эмч, сувилагчид гэх хоёр том салбарын хэдэн мянган боловсон хүчин гадагшаа  урсаж одсон. Одоогоор энэ тоо 120 мянгад хүрсэн. Энэ хоёр салбарт нийтдээ 300 мянга гаруй хүн ажилладаг юм шүү дээ. Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын яамны статистикаар бол төрийн байгууллагын 100 мянга орчим хүн гадагшаа ажиллахаар явсан гэж мэдээлсэн. Энэ тоо чинь л байхгүй юу даа. Энэ тоо цааш нэмэгдэнэ. Өнөөдөр Монголд байгаа залуусын амнаас гарч байгаа ганц үг бол “Шалавхан гадагшаа явах минь, энэ улс орноос хурдхан зайлах минь” гэсэн үгс байгаа. Энэ бол эмгэнэл төдийгүй төрийн харалган бодлого, авлигач нийгмийн бодит дүр зураг юм.

Энэ байдал цааш үргэлжилбэл Монголд 40-50 насныхан, мөн тэтгэврээ хүлээгсэд үлдэнэ. Хөдөлмөрлөх хүчний тэгш бус харьцаа Монголд ийнхүү нүүрлэсэн учраас одоо төр засгаас маш хурдтайгаар ухаалаг, зөв, алсын хараатай бодлогыг хэрэгжүүлмээр байна. Нийгэм, эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд, орчны асуудлаа хурдан цэгцлэхгүй бол ажил хийх залуучуудгүй улс болно.

Монгол Улсын иргэн хаана боломж байна, тийшээ явцгаах нь Үндсэн хуулиар олгогдсон, ардчилсан нийгэм дэх хувь хүний үндсэн эрх шүү. Өнөөдрийн халамжийн бодлого бол сүйрэл гэдгийг одоо ойлгох цаг болсон. Эдийн засгийн элдэв тоон үзүүлэлтээ одоо айл өрх бүрийн хаалгаар оруул. Өнөөдрийн хамгийн том тулгамдсан асуудал бол үнийн өсөлт, хөөрөгдөл. Дээр нь татварын аймшигтай их дарамт. Иргэдээ цалин, орлоготой байлгахын төлөө зүтгэж буй компани, аж ахуйн нэгжүүдийн нуруун дээр бул хар чулуу болж байгаа 4-5 төрлийн татвараа одоо буулга. Цалин авч байгаа залуугаас нийт цалингийнх нь 47 хувийг элдэв татварт хураагаад авчихаж байгаа төрөөс, эх орноос залуус зугтахгүй өөр яах юм бэ, Х.Булгантуяа сайд аа.

Өдөржингөө махийтал ажиллаад 1 сая төгрөгийн цалин авч байхад ямар ч ажил хийдэггүй халамжлуулагч 700 мянган төгрөг аваад хэвтэж байгааг Нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа та хэрхэн тайлбарлах вэ. Ингэж хөдөлмөрөө шулуулж, боолчлогдохыг Монголын залуус хүсэх үү. Ийм аймаар татварын дарамтад аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагааг явуулж, ажилчдынхаа цалин хөлсийг хангалттай нэмж чадах уу.

Энэ бүгдийн эсрэг төрөөс тэгээд ямар зөв бодлого хэрэгжүүлж байна гэсэн чинь харин “Монгол залуусыг гадагш явахыг хориглоно” гэв. Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа үнэхээр буруу ойлголт төрүүллээ. Үүний оронд ам.долларыг хэрхэн буулгах, шатахууны үнийг хэрхэн буулгах… гэхчлэн суурь үнийн асуудлаа ярих, нийгмийн сэдэв болгох ёстой. Тэгж байж үнийн хөөрөгдөлт зогсоно, бууна. Залуусын нийгмийн асуудлууд алхам алхмаар шийдэгдэнэ.

Өнөөдөр ард түмний сэтгэлд юу хургав гэхээр “Хил гааль дээр гадагшаа явах залуусыг баривчлан буцаах юм байна” гэсэн аймшигтай бодол. Олон иргэний бодолд “Ардчилсан хувьсгал гадаад паспортыг бидэнд өгснөөр эхэлж байлаа, одоо гадаад паспортыг биднээс хурааж авснаар ардчилал ингээд төгсөх юм байна” гэсэн өдөөлт явагдаж эхэллээ шүү. Энэ бол байж боломгүй бодол. Ийм яриа иргэдийн дунд өрнөж эхэлсэн нь өөрөө гутармаар үйл явц…

Гуйж авсан гурилыг хуй салхи дайрч хийсгэдэг юм гэнэлээ. Өөртөө гурилгүй учир хүнээс жаахан гурил гуйж аваад явж байхад нь ингэж дайсагнадаг гэх эртний үг. Их учир шалтгаантай үг ч гэгддэг. Энэ үгийг сануулмаар үйл явц өнөөдөр Монгол Улсад болж байна. Монголын төр засгаас дотооддоо үйлдвэрлэдэг гурилыг хэт үнэтэй байна гээд Оросоос хямд гурил оруулж ирэхээр хэлэлцэж эхлэв. Үндэсний үйлдвэрлэл гэвэл Монголд гурил… за тэгсхийгээд гарын таван хуруунд багтах бусад хэдэн салбарыг хэлнэ. Тэгсэн үндэсний жаахан үйлдвэрлэлийнхээ оргилд нь яваа гурилд ийнхүү халдах нь бололтой. Монгол Улс нь ерөөсөө юу ч үйлдвэрлэхгүйгээр Орос-Хятад хоёроос зөөгөөд амьдарцгаая гэсэн үзэл санааны тод илрэл гэх үү.

ОХУ-аас хямд гурил оруулж ирлээ гэж бодъё. Оросын нефть, эрчим хүч хоёрт монголчууд мөнхөд дөнгөлүүлж, энэ хоёр салбараар дамжуулан хойд хөрш биднийг дарамталж, данайж байдгийн тоог нэгээр нэмсэн үйл хэрэг болох нь. Оросоос Нефть-Цахилгаан-Гурилаар хараат болох нь. Эхний хоёрыг нь бид дотооддоо зуун хувь үйлдвэрлэдэг болох гэж 100 жил зүтгээд барсангүй. Горыг нь бид алхам тутамдаа амсан амьдарцгааж байгаа. Дээр нь одоо гурилыг нэмэхээр эрх баригчид шийджээ. Энэ бол байж боломгүй гутамшиг. Эх орноосоо урван тэрсэлсэн үйлдэл мөн.

Үнэндээ гурилын үйлдвэрлэл эхний хоёр шиг яавч биш. Бид дотооддоо хэдэн том үйлдвэртэй болж чадсан. Үр тариагаа дотооддоо тарьж ургуулж үйлдвэрүүддээ нийлүүлж байна. Ийм амжилтад хүрэхийн тулд басчиг монголчууд хөдөлмөрлөсөн. Бодлого гаргаж амжилттай хэрэгжүүлсэн. Атрын-1, 2, 3, 4 дүгээр аянууд амжилттай хэрэгжсэн. Нөр их хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө орсон. Одоо бол Атрын-5 дугаар аянаа хэрэгжүүлж дотооддоо боломжит үнийн дүнг тогтоох бодлого л гаргах ёстой. Гэтэл шууд Оросоос хямд гурил оруулж ирж дотоодын хэдэн үйлдвэрээ сөнөөнө гэх. Наад захын, хэнд ч харагдаж буй ийм зөв гарц гаргалгаа байсаар атал шүү. Үндэсний үйлдвэрлэгчид, салбарын том мэргэжилтнүүд, эрдэмтэн мэргэд, бодлого боловсруулагчид үүнээс ч илүү сайн бодлогыг дотооддоо хэрэгжүүлж чадна. Ийм тодорхой

асуудал, бэлэн шахуу шийдэл дээр ажиллахыг хүсэхгүй шууд Оросуудаас авна гэдэг нь ямар учиртай юм бэ. Жишээ нь, Оросууд гурил бидэнд өгч байгаад гэнэт хилээ хаавал яах вэ. Тэр үед хэдэн үйлдвэр нь

хэдийнэ дампуурчихсан байх биз. Хариуцлагыг хэн хүлээх юм. Монголчууд гурилгүй амьдрах уу. Чадахгүй шүү дээ. Гурилгүй болчихсон ард түмэн босно, тэмцэнэ. Байгаа жаахан гурилан дээр нийгмийн дайн явагдана. Үндэсний аюулгүй байдлын асуудал шууд яригдана. Тийм л учраас гурилыг стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүнд оруулдаг юм.

Ийм л аюулын эхлэл өнөөдөр төрийн хэмжээнд яригдаж, шийдвэр болж гарах тухай хэлэлцэгдэж байна. Ийм байдалд орж байгаагийн зорилго өнөөдөр тодорхой шүү дээ. МАН сонгуульд ялах гэж гурил, махны үнэд оролцож эхэллээ. Нэмээд юуны үнэд оролцохыг хэлж мэдэхгүй. Энэ бүгдийн эцэст Монгол Улс л дампуурна.

Гурил, махны үнийг ард түмэн дийлэхгүй байгаа юм бол, тэгтлээ ядарсан ард түмэн та нарт саналаа өгөх үү. Эрх баригч МАН ингэтэл нь ард түмний амьдралыг дордуулсан байна шүү дээ. Америкт анх бол зөвхөн татвар төлөгчид сонгуульд саналаа өгдөг тогтолцоотой байлаа. Яагаад гэвэл тэр давхаргынхан нь жинхэнэ хөдөлмөрлөж, баялаг бүтээж, ажлын байрыг олноор бий болгож, татвар төлж, улсын төсвөө бүрдүүлж байсан учраас тэр юм. Тэр хэрээрээ хариуцлагатайгаар санал өгдөг. Нэг талаас тэр нь бараг зөв байсан юм шиг санагдах. Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн энэ цаг үед бол бүдүүлэг байх. Гэхдээ шударга ёс үнэртээд байдаг юм.

Үүний яг эсрэгээр өнөөдөр Монголын эрх баригчид ард түмнээ мах, гурил хоёрынхоо үнийг дийлж авч чадахгүй болтол нь ядууруулчихаад, тэдний саналыг авч дахин сонгогдохын тулд “Хямд мах, гурилаар та нарыгаа хангана” хэмээн шийдвэр гаргах гэж байгаа нь доромжлол. Ард түмэн тэнэг биш шүү дээ. Харж дүгнэж л байгаа. Тийм болохоор мах, гурилаа дийлэхгүй байгаа ард түмэн МАН-д саналаа өгнө гэж байх уу. Хаа хаанаа бодох асуудал энэ шүү. Эцсийн үр дагавар нь эх орноо сүйрүүлэх алхмыг нэмсэн хэрэг болсоор дуусна. Ердөө ийм л хар зураг харагдаж байна. Үүнийг эртний сургаал үгсийн нэг болох “Гуйсан гурилыг хуй дайрдаг гэдэгсэн” хэмээх зүйрлэлээр товчлон хүргэлээ. Ердөө л энэ шүү…

Б.Нямаа

Монголд энэ өвөл айхавтар зуд боллоо. Хаврын сар гарсан ч зуд үргэлжилж байна. Бүгд л анзаарч, халаглаж байна. Нийгмийн хандлага янз бүр. Төр засаг, эрх баригчдын зүгээс онцгой анхаарч, халамжилсан байдалтай. Зарим өдөр ч төр засгийн ордон дотор хамгаалалтын хэдэн ажилтнаас өөр хүн байхгүй юм шиг харагдах. Хаачив гэхээр “Зуданд явсаан” л гэх. Зарим сайд, дарга нарыг хараад “Энэ нөхөр зудан дотор юу хийж яваа юм бол, муу эр дайнд хөөрнө гэгчээр” гэж зүйрлэмээр. Ер нь бол эрх баригчид, Засгийн газрын гишүүд, УИХ-ын гишүүд, яам тамгын газрынхан, ерөөсөө бүгдээрээ төрийн ажлыг хаяад, хатуухан хэлэхэд эх орноо хаяад зуд руу алга болжээ.

Харах нь ээ, оросын том том ямбий ногоон машинуудыг маниулдаж асаасан, кабин дотор нь чихцэлдэж суусан гишүүд дарга нар тэвшин дээр нь хэдэн боодол өвс аччихсан явцгааж байх. Тэгж очоод өгч байгаа юм нь нэг малчин өрхөд гурван боодол өвс, нэг шуудай тэжээл. Түүгээр хэдэн зуун малаа онд оруулж чадах уу. Ядаж 100 боодол өвс аваачаад хотонд нь буулгаж байгаа бол ойлгохсон. Иймхэн ажлын төлөө энэ олон гишүүн, сайд дарга нар Намынхаа баярыг, Ураны гэрээг мартан малчид минь, малчид минь гэцгээж байна. Монгол Улсын Засгийн газар нөөц хөрөнгө, эрсдлийн сангийн мөнгөө малчдад өгөөд дуусах нь шиг байна. Малчдын зээлийг тэглэхээр яриад, хугацааг нь сонгуулийн сурталчилгаа эхлэх өдрийг тооцон сунгалаа. Малчны зээлийг нэг жилээр сунгаж, хүүг төрөөс хариуцна гэж байгаа ч, дундын хувилбар нь бол сонгуулийн явцыг харж байгаад зургадугаар сарын дундуур дахин хуралдаад “Малчид минь сүйрлээ, аваръя” гэсэн уриатайгаар санал авахын урьд өдөр тэглэж мэдэх нь. Ийм л юм руу явж байна. Эрчим хүчний сайд нь хүртэл Амгалангийн станц дэлбэрч, хот цахилгаангүй болох аюул нүүрлээд байхад “Малчдын төлөө” гээд манаргаж яваа нь хийрхэл биш үү. Ингэтлээ малчид руу шуурч, хамаг байдгаа зарцуулж болж байгаа юм уу… Монголд малчдаас өөр асуудал байхгүй юм уу, маш олон чухал асуудал шил шилээ даран хүндэрч байна шүү дээ. Ер нь Цар тахлын онцгой хүнд үед ч нийгмийн цөм масс, гол хөдөлгөх хүч болсон эмч, эмнэлгийн ажилтнууд, багш нараа ингэж анхаарч байсан уу. Үгүй шүү дээ.  Сүүлдээ зуд бизнес болох зам руугаа явчихлаа. Зудын хүнд нөхцөлд байгаа сум оронд машин өгч эхэллээ гэсэн нь хэн нэгэн том даргын далд бизнес харагдах жишээтэй. Том дарга нарын хамаарал бүхий компаниудын доллар гадагш урсгадаг бизнесийг дэмжсэн үйл хэрэг болов. Малчдын өргөн хэрэглээний бараа,

тэднийг эм бэлдмэлээр хангах, бензин шатахууны нөөцөөр хангах… гэхчлэн малчид руу урсгаж эхэлсэн хөрөнгө мөнгө бүхэн томчуудын хамаарал бүхий компаниудын бизнесийн дэмжлэг болж хувирлаа.

Үнэн хэрэг дээрээ малчин түмэнд үндсэн хоёрхон зүйл л нэн шаардлагатай байгаа. Энэ хоёроос бусдыг нь бид өөрсдөө болгоно, даван туулна гэцгээж байна. Нэгдүгээрт, өвс тэжээл зээлээр өгөөч гэж. Хоёдугаарт, хүн бүл дутаж байна л гэж байгаа. Гэхдээ эдгээр хоёр асуудлыг өөрсдийнх чинь, гэр бүл, ах дүүс дотроо шийдэх асуудал гээд хаяхад хэн нь ч бухимдаад байхааргүй юм. Гэтэл малчдын бэрхшээлийг сонгуулийн бүтэц болгосон улстөрчид зудан дээр зуд нэмэн бөөн бөөнөөрөө очицгоож байгаа нь улс орны нөхцөл байдлыг улам хүндрүүлж байна.

Бодит амьдрал дээр “Бидний зээлийг хөнгөлөөд, тэглээд өгөөч” гэсэн малчин байхгүй шүү. Тэд басчиг үндсэн ухамсартай. Монгол зангаараа “Хүнээс авсан бол заавал буцааж өгөх ёстой” гэсэн өвгөдийн философитой хүмүүс. Бодит үнэн ийм байтал улс орныг, нийслэлийг тэр чигээр нь хаячихсан баахан сайд, дарга, гишүүд нар цасан дундуур том том жиптэй, олон бараа бологч дагуулчихсан “Малчин түмэн минь сөнөх нь” хэмээн сүржигнэн давхилдаж байгаа нь үнэндээ сонгууль юм. Сонгуулийн сурталчилгаандаа орсон хэрэг юм. Энэ байдлаараа бол Их хурлын сонгуулиар зөвхөн малчид л оролцох, санал өгөх эрхтэй, бусад нь сонгуульд оролцохгүй юм шиг байна. Зудын томилолтоосоо одоо хүртэл буугаагүй, зуд гэсэн үг аманд нь уяатай, зудыг нийгэмд сэдэв хэвээр байлгаад байгаа нь сонгуулийн сурталчилгаагаа дуусгах дургүй байгаагийн тод илрэл. Энэ бол эрх баригчдын хэрээс хэтэрсэн үйлдэл, улс орны хувь заяаг өөрсдөдөө ашигтайгаар эргүүлж буй улс төрийн технологи юм.

Б.

Соц нийгэмд Цагаан сарыг “Малчдын Цагаан сар” хэмээн томьёолон нэрлэж, малчдын хүрээнд тэмдэглэх үйл явц өрнөж байлаа. Төв суурингийн айл өрхөд бол хамаагүй баяр шүү хэмээн төрөөс тулгаж. Хөдөө ахуйдаа байгаа бүгдийг магтан дуулж, тэр орчинд байгаа ёс заншлаар золголт хийж, амар мэндээ мэдэж, бэлэг сэлтээ өгч, настан буурлууддаа золгож, яриа хөөрөө дэлгэж, ууц өвчүүгээ тавьж, хөөрөг сэлтээ зөрүүлэн… хуучны бүгдийг сэргээн Цагаан сарладаг байв. Энэхүү Малчны Цагаан сарын утга нь 1990 он гарч шинэ нийгэмд шилжсэнээр үндэсний ухамсартай холилдон сүлэлдэж, бүр хуучин руугаа хэтийдэн, орчин үед нэн тохирохгүй, бүр орчин цагийн шинэ үеийн залуусын үзэл бодол, хандлага, амьдралын хэв маяг, хэмнэлтэй зөрчилдөх хэмжээнд өнөөдөр хүрсэнийг одоо анхаарах цаг болжээ.

Сүүлийн үед Цагаан сараар шинэ үеийнхэнд хийх юм олдохоо байлаа. Ёстой хийцгүйрдэг утгагүй өдрүүд боллоо. Аав ээж рүүгээ дагаж эмээ өвөөдөө золгоно. Ээж аавдаа золгохоо нэг юм гүйцэлдүүлээд байх шиг байна. Дуртай дургүй бууз баншнаас нь бэлдэлцэж байна уу, үгүй юу. Яг сар шинийн өдрүүдээр аав ээж, эмээ өвөөгийнхөө хэлбэрдсэн хөөрөг зөрүүлэлт, улиг болсон мэндчилгээ, ширээ дүүрэн мах гурилыг харан хий эргэлдэцгээнэ. Залуус бие бие рүүгээ “Хийх юм олдохгүй юм аа” хэмээн чаталж, дээш харан хэвтэцгээнэ. Шулуухан хэлэхэд Цагаан сарыг шинэ үе бүгд шүүмжилж байна.

Залууст хамгийн төвөгтэй мэндчилгээ бол ахмадуудын зүгээс “За чи хүнтэй суусан уу, хэдэн хүүхэдтэй вэ, хаана ажиллаж байна. Суусан хүн чинь хаанахын хэн бэ…” ёстой нэг залхааж өгнө. Хүнтэй суугаагүй бол “Яагаад…” хэмээн шалгааж, сургамж хайрлана. “Бидний үед бол…” гэж ирээд мэдэхгүй нийгмийн үзэл суртал яншина. Энэ бүхэн бол шинэ үеийнхний хувьд Цагаан сарын залхаан цээрлүүлэлт. Тийм болохоор шинэ үеийнхэнтэй мэнд усаа мэдэхдээ шинэ түвшинд аваачих хэрэгтэй. Дотоод сэтгэл рүү нь битгий өнгий. Тэдний хувьд эмзэг сэдэв. Ихэнх нь салсан сарнисан, ойлголцлын шатанд яваа, эсвэл хүүхдээ аваад хоёр тийш болсон… гэхчлэн. “Айл их хэсч, агт морь их хурдалж, алт мөнгө их хураав уу…”, “Он цагт тарган сайхан оров уу” гэхчлэн өнөөдрийн залуус ойлгоход нэн бэрх мэндчилгээнүүдээ, тэднээс хол аваач.

Тавгийн идээ будаа, бууз баншны тухайд тэр чигээрээ хоолны дэглэм алдалт. Тэр их махыг, тэр их гурилыг яаж идэх юм бэ. Гурван өдөр халуун гэрт байсан мах шүүсийг яаж хүртэх ёстой юм. Утаатай тагтан дээрээ хонуулах уу. Тэр их хэвийн боовыг идэх нь тэр чигээрээ цээж хорсгоно. Болсон, болоогүй баахан салат, жимс. Шөнө нь яаж хадгалж хонуулдаг юм. Маргааш нь ирэх зочиндоо гаргаад л тавина. Монголчууд нэрлэх үү. Их бага хэмжээгээр идэх л болдог. Сар шинийн дараа эмнэлгээр дүүрэн хоолны хордлого, гэдэс дотрын хямрал, даралт, нойр булчирхайн үрэвсэл… Баяр бүрийн дараа үндэстнээрээ эрүүл мэндийн салбартаа огцом ачаалал өгдөг, Эрээн хот хэмээх залгаа улсынхаа эдийн засаг руу хамаг мөнгөө хийдэг улс үндэстэн цаагуур чинь өөр байна уу…

Бэлэг сэлт авч өгөлцөх асуудал тэр чигээрээ хоцрогдсон зан үйл. Бие биедээ өгч байгаа бэлэг сэлт чинь өгч байгаа хүндээ нэмэр болж байгаа юу ч байхгүй. Зүгээр л мөнгө өг. Өгөх гээд байгаа юм бол шүү. Энэ мэт наад захын өөрчлөлтүүдийг хийхийн тулд эхлээд ахмадуудынхаа, аав ээжийнхээ оюун санаанд салхи оруулж сэхээрүүл. Цаг өөр болсон гэдгийг ойлгуул. Айлаас айл, хамаатнаас хамаатнуудын хооронд дамжсан бэлэг нэртэй оймс, бандааш, түлхүүрийн оосоруудыг одоо боль. Ийм гурван зүйл дээр эхлээд шинэчлэл хийх цаг Монголын Цагаан сарын баярт болсон.

Шашны зан үйл, засал ном, зүг мөр, сүсэг биширэл бол тусдаа зүйл. Цэвэр оюун санааны үйл учраас заагаад байх зүйл биш юм. Шашин бол монголчуудын хувьд эртнээсээ сэтгэл засал байсан. Цагаан сараар муу юм бодож арц хүж уугиулдаг, зам мөрөө гаргадаг монгол хүн гэж байхгүй.

Дээл хувцас бол иргэдийн эрхийн асуудал. Цаг үетэйгээ хөл нийлүүл гэж тулгах боломжгүй ч орчин

үеийн залуусын сонголтыг хүндэтгэн үзэж байгаарай гэж эцэг эхчүүд, эмээ өвөө нарт хэлье. Өмсөхгүй л байна биз дээ. Гэхдээ үндэсний хувцаслалт бол цаг үеэ дагасан. Улам гоё, загварлаг, дэгжин хээнцэр, ер нь монголчуудын өнгөлөг харагдуулах болсныг хэлье.

Эцэст нь хэлэхэд дээрх гурван өөрчлөлт шинэчлэлтийг нэг хоёр бичээд өнгөрөх нь санах сэрэх төдий зүйл. Харин Монголын сэхээтнүүд, юм үзэж нүд тайлсан эрхмүүд, эрдэмтэн судлаачид Цагаан сарын реформ ярих, нийгэмд үзэл суртал хийх цаг болжээ.Гол үзэл санаа нь Цагаан сарыг маш хөнгөхөн, суурин иргэншилдээ тохирсон, наад зах нь орон сууцанд тааруулсан байх. Үүн дээр бодооч, уламжлалаа хадгалсан, гэхдээ цаг үеэ мэдэрсэн Цагаан сарын шинэ хэв маягийг нийгмийн сэтгэл зүйд суулгаж өгөөч.

Гэхдээ их өргөн агуулгаар шүү. Жишээ нь Цагаан сараар хүмүүс хоорондын мэнд ус, яриа хөөрөөнд ярих, ярихгүй сэдвийг хүртэл зааж өгмөөр байна. Нөхрөөсөө салсан эмэгтэй, хүүхдээ дагуулаад золгох гээд ороход нөхрийг нь, хүүхдийнх нь аавыг, хэнтэй суух гэж байгааг нь асуугаад, шалгаагаад, сургамжлаад суудаг ахмадууд баймааргүй байна.

Ширээ дүүрэн мах, гурил өрчихөөд, зогсоо зайгүй идэхийг шаардаж, халаасан айргаар нойр булчирхайг нь өвтгөх шаардлага байна уу.

Архи дарсыг шууд хал, ширээн дээрээс авч хаямаар байна. Таван настай хүүхдээ дагуулчихаад архидаад яваа дүр зураг их. Орон сууцны хорооллуудад бага харагдаж байгаад хууртах хэрэггүй. Гэр хороолол, хөдөө орон нутагт алгын чинээ үрээ дагуулаад айл хэсч архидаж яваа дүр зураг хэвээр байна.

Үндэсний баяраар Үндэсний гэсэн зүйлээ бэлгэнд өгье гэсэн улигт үгийг энд давтаад яах вэ. Зүгээр л үзэл бодол, хандлага, сэтгэлгээний өөрчлөлтөөр Цагаан сарыг нүсэр биш, хөнгөхөн, эдийн засаг хийгээд эрүүл мэндийн хэт ачаалалгүй хийхийг хүсч байна. Үүнийг хүн бүр дотроо боддог ч уриалан дуудаж, түүчээлэн өөрчилж чадах тодорхой масс, сэхээтний хэсэг Монголд үгүйлэгдэж байгаа юм. Социалист нийгмийн Малчны цагаан сарын агуулга хэлбэрээр дүүрэн үргэлжилж байгааг халах цаг болсон. Нийт монголчуудын уламжлалт сар шинийн баяр гэсэн том утга агуулгадаа нийцүүлэн, орчин цаг үедээ тохируулан, бүх нийтээр сэтгэл хангалуун тэмдэглэдэг баяр баймаар байна

“Нэг жуулчинд нэг хонь” аян юм уу, акц юм уу, аялал жуулчлалыг өндөр түвшинд авч ирэх хөтөлбөр юм уу… за ямар ч байсан нэг ийм зүйлийг нийгэмд явуулаад эхэллээ. Жуулчин бүрд нэг хонь бэлэглэх, зүслэх нь маниусын найран дээр “Халзан цагаан хонь аваарай” гэдэгтэй агаар нэг зүйл биш байх. Мал, амьтны талаарх гаднынхны ойлголт огт өөр. Хүний эрхтэй адил түвшинд амьтны эрхийг дээдэлдэг соёлт нийгмийн иргэд. Манайхан бол мал амьтан дээр таваарлаг хандана. Зарна, борлуулна, алж иднэ, шөл ууна. Өөр ер нь ямар ойлголттой гэж…

Ийм л хоёр өөр ойлголт, хандлага, соёлын асар том зөрүү дээр манай УИХ-ын суудал мөрөөдөгч нэгэн залуу “Нэг жуулчинд нэг хонь” хөтөлбөрийг ярьж эхэллээ. БОАЖЯ-ны бодлого болгох бололтой.

Хожмын үр дагаврыг нь шулуухан харж бичмээр байна. Гаднын жуулчин гэдэг бол ядуу хүмүүс биш. Нийгмийн тодорхой түвшинд хүрсэн, мэдлэг боловсрол, хүмүүжил, ёс зүй, хандлага… бүх талаар тогтсон давхаргынхан аялж жуулчилдаг. Тэдгээр жуулчин бүрд нэг хонь бэлэглэх юм байна. Зүсэлж өгөх юм байна. Энэ нь гаднынханд, тэр дотроо барууныханд амьдралд нь тохиолдсон нэгэн баярт, содон үйл явдал болно. Зураг хөргийг нь авна, удмын бичгийг нь нэхнэ. Ер нь Монголын жирийн малчдын хувьд бол “Юун сүртэй юм бэ” гэж дуу алдахаар үйл явц өрнөнө дөө. Бэлгэнд авсан хониндоо насан туршдаа анхаарал халамж тавих тухай бодно. Бодох ч үгүй, ерөөсөө тийм үүргийг хувьдаа хүлээцгээнэ. Өдөр бүр зүсэлсэн хонио харъя гэж интернэтээр холбогдох боломжтой цаг үе, нийгэм, технологийн эрин зуун шүү дээ.

Хариуд нь Монголын малчид ямар байр сууринаас хандах бол. Орой бүр биш юм аа гэхэд долоо хоногт нэг удаа бэлгэнд авсан хониных нь бэлчээрт явааг, хотолж байгааг үзүүлж чадах уу. Тийм соёл хөдөөд байгаа бил үү. БОАЖ-ын яамнаас зохион байгуулаад эргэх холбоог бий болгоё гэж мөрөөдье. Ингэлээ гэхэд бөөн “гай” л болно. Яагаад гээч, өвлийн тачигнасан хүйтэнд, хөр цасан дунд бээвийж зогсоо хонийг харсан гаднын жуулчид ямар сэтгэгдэл төрөх вэ. Санаанд нь багтамгүй дүр зураг, шууд эмзэглэнэ. Шууд л амьтны эрх ярина даа. Үүнийг нь Монголын эрс тэс цаг агаарын дүр зураг, ингэж байгаад нар ногоотой залгадаг юм… гэхчлэн ярьж, сурталдаж түр зууртаа анагааж болно. Аягүй бол Монголын нөхцөлд малаа тэжээдэг юм гээд соёлтой барууныхнаас өвс тэжээлийн зардал ч авч болно. Энэ цааш явах зүйл мөн үү. Ер нь бэлэглэсэн хонь бүхэн өвөл, хаварт зуун хувь амь насны эрсдэлтэй. Тал нь үхэж эндэж л таарна. Үүнийг нь жуулчдад мэдэгдвэл яаж хүлээж авах вэ. Тэд өөрсдийн өмч, хайртай амьтан нь гэж бодож байгаа шүү дээ.

Мэдээж жуулчдыг хулхидах байх. Шууд л харьцалгүй хаяна байх. Үүнийг гаднынхан хаях уу. Нэхэл дагуул болно. Энэ хэрээр гаднын жуулчдын итгэл алдарна. Айна түгшинэ, өрөвдөнө. Бүр нэг өөрсдөө амьтан тамлаад хаячихсан юм шиг болцгооно. Монголын нэр хүнд ямар түвшин рүү явна гээч. Зүгээр л амьтан тамлагч орон гэж нэрлэгдэнэ. Гэхдээ үхэл хагацлаас наана их юм болно шүү…

Цас зуданд бээвийсэн, өвс тэжээлгүй, хашаа хороо нь гэж хачин юмнууд байхыг гаднынхан хараад шууд л амьтны эрх ярьж, ОУ-ын байгууллагуудад хандана. Америкт амьдардаг монголчуудын нэг яриа их бодитой. Эхнэр нь төрөх болж, нэг зарын сайт дээр “Хонь авна” гэсэн зар тавьжээ. Хүмүүс шуугиад л ороод ирсэн. Тэр дотроос нэгэн эмэгтэйг сонгож хонийг нь авахаар очиход нөгөөх нь бөөн баяр хөөр болж “Монголчуудыг малчин хүмүүс гэж мэднэ. Мал амьтны орон гэж сонссон. Та нар бол гайхалтай. Миний хонь хөгширч байна. Би бас

ядарч байна. Хоёр зүйлийг та нар сайн анхаараарай, Миний хонь чихрэнд дуртай шүү, би чихэр өгөөд сургачихсан юм. Орой бүр шүдийг нь угаадгийг бас анхаараарай…” гэсэн гэдэг.

Манай нөхөр бол эхнэртээ шинэ шөл уулгах тухай л бодож очсон хэрэг. Ерөөсөө монголчуудын малын талаарх үндсэн зорилго бол хоол. Махыг нь идэх. Шөлний юм гаргах. Өвлийн идэш шүү дээ. Харин гаднынхны малын талаарх ойлголт бол гэр бүлийнх нь нэг гишүүн. Үр хүүхэд шигээ хайрлана, халамжилна.

Тэгэхээр америк эмэгтэй шиг хүмүүст хонь бэлэглэх гэж байгаагаа Их хурлын суудал мөрөөдсөн тэр залуу бодож үзсэн үү. Эцсийн үр дагаврыг нь бодитой тооцож харсан уу.

Тэгэхээр ирээдүйд ирэх хоёр том зовлон, хойшид юунд хүрэхийг хэлж мэдэхгүй үр дагаврыг энэхүү “Нэг жуулчинд нэг хонь” хөтөлбөр дагуулж байна. Нэгдүгээрт малчдад зовлон болно. Үхүүлэх эрхгүй, зарж үрж болохгүй, идэш уушиндаа хэрэглэх нь бүр хориотой тийм хэсэг хоньтой, малтай болох нь. Хоёр дахь нь амьтны эрх ярьсан гаднынхны тэмцэл, тийм мэдээллийг анаад отоод сууж байдаг гаднын том ТББ-ууд шууд өлгөж авна. Үр дагавар нь “Азийн цээжин дэх Монгол гэдэг улс нь улаан ярагчид, амьтныг утгаар нь тамлагчид байна. Олон улсын хоригт оруулъя” гэж. Монгол Улсад, монголчуудад бөөн төвөг чирэгдэл учруулна даа. Ер нь монголчууд дэлхийд харгисаараа дуудуудлах, овоглуулах эхлэлийг энэхүү “Нэг жуулчинд нэг хонь” хөтөлбөр эхлүүлж байна. Хэдэн жилийн өмнө Өвөрмонголд ийм явдал өрнөж, эцэстээ ийм хүнд байдалд орж гялс арга хэмжээ авч зогсоосныг та бүхэн мэдэх үү. Диктатуртай, хагас хаалттай нийгэм учраас олон улсад намжаасан гэж судлаачид үздэг.

Тэгэхээр Их хурлын гишүүн болохыг мөрөөдсөн нөхрийн бодож олсон санаа Монгол Улсыг, монголчуудыг хорлосон үйл явдал болох нь. Ийм ажил хийх чинь буруу. Монголчуудын малд хандах хандлага нэг өөр. Хонь бэлгэнд авах гаднынхны малд хандах философи, үзэл санаа огт өөрийг тунгаана уу. Бид бол малаа зуданд нэг үхүүлнэ, зун нь алж иднэ. Ер нь бол ямар нэг байдлаар л хорооно. Гаднынханд бол энэ тухай ойлголт огт байхгүй. Жуулчинд “За шөл уугаарай” гэж өгч байгаа биш биз дээ. Эсвэл шөлний юм өгөх гээд байгааг нь би буруу ойлгоод байна уу…

Б.Нямаа