Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Ц.Сүхбаатар: В.Путин зорилгоо биелүүлсэн. Харин Монгол хүнд байдалд үлдэж байна DNN.mn

Элчин сайд Ц.Сүхбаатартай ярилцлаа.

-Саяхан хоёр хөршийн төрийн айлчлал ар араасаа үргэлжиллээ. Эхлээд В.Путины айлчлалын талаар та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Түүний айлчлал цаг үеэ олоогүй, гадаад бодлогын хувьд зарчмын алдаатай боллоо. Яагаад гэвэл В.Путин чинь цэргийн гэмт хэрэгтэн. Олон улсын шүүхээс албан ёсоор зарлачихсан байгаа. Тэр хүнийг хаа явсан газарт нь баривчлах ёстой. Ялангуяа олон улсын шүүхийн Ромын дүрмийг өөрийнхөө хууль тогтоох дээд байгууллагаараа баталсан улсын хувьд бид энэ үүргээ заавал биелүүлэх ёстой. Гэтэл ийм гэмт хэрэгтэн хүнийг айлчлуулсан нь буруу. Ер нь цэргийн гэмт хэрэгтэн, олон улсын эрүүгийн Шүүх гэдгийг манайхан үл тоомсорлосон байдалтай хандаад байна л даа. Дээд удирдлагаасаа авахуулаад жирийн хүмүүсийн дунд “Энэ ер нь юу юм, хоосон шүүх шиг юм байж байдаг. Тэрийг нь хэн тоодог юм” гэсэн маягтай хандлага байна л даа. Дэлхийн II дайны дараа Нюрнбергийн шүүх хурал гэж болсон. Тэр бол дэлхийн II дайныг өдөөсөн, цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийг шүүсэн анхны том шүүх хурал байсан. Ялагч орнууд дайныг өдөөсөн гэмт буруутнуудыг шийтгэсэн. Мөн Токиогийн шүүх хурлаар Японы цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийг шүүж байв.

Сүүлд Юкславын дайныг өдөөсөн цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийг шүүсэн шүүх хурал болж байсан. Ер нь дэлхийн II дайнаас хойш олон улсын харилцаанд гарч байгаа хамгийн аюултай зүйл бол дайн өдөөх явдал. Дайн гэдэг бол ямар ч тохиолдолд цэргийн албан хаагчаас гадна энгийн иргэд, иргэний байгууллагууд хүссэн ч эс хүссэн ч сүйддэг. Амь нас нь үрэгддэг аюултай үйлдэл учраас аль болохоор дайн гаргахгүй байх, дайныг өдөөсөн гэмт хэрэгтнүүдийг хувь хүнийх нь хувьд шийтгэдэг тогтолцоог хүн төрөлхтөн аль эртнээс хүсэн хүлээж ирсэн. Ингэж явсаар байгаад энэ асуудал биеллээ олсон л доо. НҮБ-ын хүрээнд Олон улсын эрүүгийн шүүхийг байгуулах асуудлаар маш олон жил яриа хэлэлцээ явагдсан.

Миний хувьд анх 1987 онд НҮБ-ын чуулганд оролцож байхдаа энэ асуудлаар хэлэлцүүлэгт оролцож байсан. Тэр үед ЗХУ болоод социалист орнууд үүнийг эсэргүүцдэг байв. Барууныхан ийм зүйл тогтоож, өөрсдөдөө ашигтай юм хийх гэж байна гэдэг үүднээс ханддаг байсан

Коммунизм нурж унаснаар Эрүүгийн шүүх байгуулах асуудал зарчмын хувьд боломжтой болсон. 1998 онд эцэслэн тохироод 140 орон гарын үсэг зурсан. Энэ бол батлахынхаа өмнө хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг. Дараа нь тэрийгээ өөрийнхөө дотоодын хууль тогтоох дээд байгууллагаар батлахаар тухайн улсын хувьд хууль болно. Ингээд 2022 онд нийтээр дагаж мөрдөх хэм хэмжээ болж батлагдсан. Үүнийг баталсан улсууд нь үүнийг заавал дотоодын хууль мэт хэрэгжүүлэх ёстой. Харин манай улсын хувьд хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь өөрийнхөө дотоодын хууль, Үндсэн хуулиа үл хүндэтгэж байгааг харуулж байна.

-В.Путиныг авчирснаар Монгол Олон улсын эрүүгийн шүүхээс шийтгэл авна гэдгээ мэдэж байсан биз дээ?

-Үүнийг манай удирдлагууд мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Барууны зүгээс ямар нэг реакц үзүүлэх үү гэдгийг эрх биш мэдэж, тооцоолж байсан байх. Манай улс В.Путиныг баривчилж авч чадахгүй гэдгийг манайхан мэдэж байсан. Дэлхий ч мэдэж байгаа. Гэхдээ арай ч ингээд олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ үл хайхран ийм алхам хийхгүй байх гэж найдаж байсан байх. Гуравдагч хөршийн бодлогоо тэнцвэржүүлж явах нь чухал. Хоёр хөрштэйгээ аль болох эвтэй байх, аргыг нь олоод балансжуулаад явах ёстой л доо. Гэхдээ дээрээс нь нэмж гуравдагч хөршийн бодлогоо бид заавал авч явж байх хэрэгтэй.

-Энэ айлчлалын дараа дэлхий биднээс нүүр бууруулах уу?

-Украины дайн эхэлснээс хойш барууны орнууд Монгол руу цуван өндөр дээд хэмжээний айлчлалууд болсон. Манай удирдлагууд мундаг болохоор тэд ирээд байна гэж худлаа суртал ухуулга хийснээс биш мөн чанарыг нь ойлгоогүй байсан нь одоо харагдлаа. Дайн болж байна. Монгол орон Оросын хэт хамаарлаас болж нөгөө тал руу юм уу, гуравдагч хөршийнхөө бодлогоос ухарчих вий, ардчиллын тогтолцооноосоо ухарчих вий гэсэн улсууд аль болох манайд дэмжлэг үзүүлж, эв санааны нэгдлээ илэрхийлж ирж байсан. Улмаар “Танай хэт хамаарлыг арилгахын тулд туслахад бэлэн байна шүү” гээд ил тодоор дохио зангаагаар зөндөө хүмүүс айлчиллаа шүү дээ. Харин манайхан үүнийг зөрж, бид биеэ даасан орон, хэнээс ч хамааралгүй, тэр тусмаа америкуудаас хамааралгүй гэдгээ харуулах гэж ийм юм хийсэн болов уу гэж бодож байна. Эргээд ямар хор урхагтай вэ гэхээр балансаа алдагдуулчихлаа. Бид ямартай ч урд, хойд хоёр хөрштэйгээ балансаа бариад яваад байна л даа. Оросын төрийн тэргүүн нь ирэхэд. Хятадын төрийн тэргүүний орлогч нь ирж байх жишээтэй. Энгийн үед бол болж байгаа хэрэг. Гэтэл дайн байлдаан болоод цэргийн гэмт хэрэгтэн болчихсон, барууны орнуудтайгаа илэрхий дайсагначихсан өнөө үед тэр хүнийг зориуд авчирч байгаа үйлдэл нь Монгол Улс хэний талд байна гэдгийг харуулж буй хэрэг болчихож байна л даа. Тэрийг барууны орнууд маш тодорхой хэлж байна. “Монгол Улс бол дайн өдөөгчийг цэргийн гэмт хэрэгтнийг дэмжиж байгаагаа бодит үйл ажиллагаагаараа харууллаа” гэж. Иймэрхүү байдлаар барууны зүгээс харилцаан дээрээ янз бүрийн байдлаар өөрчлөлт оруулах байх гэж санаа зовж байна. Энгийн хүмүүс сошиал орчинд өөр өөрсдийнхөө үзэл бодлыг илэрхийлж байгааг харахад “Ер нь Монгол Улсын аюулгүй байдал хэнд хамаатай

юм. Бид өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцсэн бол хэнийг ч ирүүлэх эрхтэй” гэж байгаа нь үнэн. Харилцаа гэдэг чинь харилцан адилхан байж, харилцан бие биеэ хүндэтгэж байж, бие биедээ өгсөн амлалтдаа хүрч байж харилцаа явдаг. Тэгэхээр барууны өндөр хөгжилтэй орнуудтай эвтэй найртай, гуравдагч хөршийн бодлого явж байна. Энэ гуравдагч хөршүүд чинь манай хоёр хөрштэй эн тэнцүү хүчирхэг байгаа учраас тэдний тусламж дэмжлэг зайлшгүй хэрэгтэй. Гэтэл энэ балансаа алдагдуулсан ийм алхам боллоо гэж харагдаж байгаа юм.

-Үүний хор уршиг нь энгийн иргэдэд яаж нөлөөлөх үү?

-Барууны орнуудад манай үй олон монголчууд ажиллаж амьдарч байгаа. Тэдний хамаатан садан, эцэг эх, үр хүүхдүүд нь ирж, очих асуудал бий. Тэр болгонд виз мэдүүлэхэд хүндрэх байх гэж бодож байна. Миний олж дуулсан мэдээллээр Монголын төрийн албаны улсуудын визийг одоо болтол гаргахгүй, хатуурхаж байгаа юм билээ. Хил дээр очиход нь маш их байцааж шалгаж байгаа гэсэн. Ер нь бол цаашдаа нөхцөл байдал улам чангарна гэсэн үг. Жирийн иргэд дээр л хүндээр тусна шүү дээ. Хамгийн аюултай нь барууны орнуудын дээд сургуулиудад монгол залуус мэргэжил боловсрол эзэмших маш их сонирхолтой байдаг. Манай залууст олгож байгаа боломж нь барууны орнуудын засгийн газраас олгож буй тэтгэлэг байдаг. Баян чинээлэг айлын хүүхдүүд мөнгөө төлөөд явчихна. Барууны орнуудаас олгож байгаа тэтгэлгийг ямар нэгэн арын хаалгагүйгээр шууд чадалтай залуус өрсөлдөөд авч болдог том боломж. Жил болгон Америк, Баруун Европын орнуудаас тэтгэлэг нэмж ирдэг. Энэ бол Монголын ирээдүйг авч явах залуучуудад олдож буй асар том боломж. Тэгвэл одоо цаашид нэмэгдэхгүй, хорогдох вий гэж санаа зовж байна. Ийм сайхан боломжийг хумиж буй аюултай алхам хийж байгаад харамсаж байна.

-Сая Шведийн хаан манайд айлчлах байсан нь больчихлоо. Цаашид олон улсын харилцаанд ямар үр дагаврууд гарах бол?

-Барууны өндөр хөгжилтэй орнуудаас төлөвлөж байсан айлчлалууд эхнээсээ цуцлагдаад эхэллээ. Удахгүй НҮБ-ын чуулган эхэлнэ. Аягүй бол манай томчууд тийшээ явах байх.

-Ерөнхийлөгч удахгүй НҮБ рүү явна гэсэн. Дэлхийн томчууд яаж хүлээж авах бол?

-Одоо харцгаая. Барууны орнууд урдынх шигээ уулзаад сүйд болоод байхгүй байх

гэж бодож байна. Бид Орос, Иран, Хойд Солонгос зэрэг улсуудтай нэг клуб руу орчихлоо шүү дээ. Бусад төвийг сахиж байгаа орнууд уулзах байх л даа. Харин барууны орнууд хуучин шигээ найрсгаар хүсэлт тавихад нь шууд хүлээж аваад тэвэрч уулзаад байх нь юу л бол.

-Ковидоос хойш манай улсын гадаад харилцаа огцом сайжирсан. Энэ зун төрийн томоохон айлчлалууд ар араасаа хөвөрлөө. Монгол Улсын нэр хүнд олон улсын тавцанд өссөн гэж судлаачид үздэг. Гэтэл В.Путины айлчлалаар нэр хүнд шалаар нэг болчих шив?

-Барууны орнуудад улаан шугам гэж байгаа шүү дээ. Өнгөрсөн 30 жилд Монгол Улс дэлхийд нээлттэй болоод асар их үнэ цэнээр олон үе дараалласан, олон төрийн албан хаагчид, дипломатууд ажиллаж байж өнөөдрийн нэр хүнд бий болсон. В.Путиныг айлчлуулж болно. Гэхдээ дайн дууссаны дараа шүү дээ. Дайны нөхцөлд Халх голын ялалтын ойг заавал 85 гэхгүйгээр 90 жилийг нь тэмдэглэе гээд хойшлуулж болох байсан.

-Э.Бат-Үүл баатар саяхан манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Олон улсын эрүүгийн шүүхийн ерөнхий чуулганаас ямар шийдвэр гарахаас бүх зүйл хамаарна. Манай улсын хувьд хатуу шийдвэр гарвал бид дэлхийгээс тусгаарлагдана” гэсэн. Тэгвэл бид В.Путиныг хүлээж авахгүйгээр эвтэйхэн мултрах боломж байсан уу?

-Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах улс хэдийгээр Оростой манайхтай адилхан баланс барих гээд эвтэйхэн байх гээд байгаа. Гэтэл БРИКС-ийн хуралд В.Путин очих гээд байхаар нь эвтэйхэн аргалж байгаад С.Лавровыг нь аваад өнгөрөөчихөж байна шүү дээ. Тэр улс ийм маягаар нэрээ аваад гарчихаж байгаа юм. Манайх Оростой цахилгаан, нефть бүтээгдэхүүний хамаарал их байна. Тэрийг бүгд мэднэ. Гэхдээ заавал В.Путиныг авчирч, өөрийгөө товойлгож харуулах гэдэг энэ оролдлого үнэхээр явцгүй. Дайнаа зөвтгөж байгаа хүнд боломж олгож байна гэдгийг дургүйцэж хүлээж авч байна. За яахав Монгол хэцүү юм, яах аргагүй хүлээгээд авчихлаа гэж хэн ч харахгүй. Харин барууныхан “Монгол ямар чиг баримталж байгаа юм бэ. Аль талд байгаагаа зориуд илэрхийлэх гэсэн оролдлого” гэж хүлээж авч байна.

–“В.Путин Монгол бол миний дагуул улс юм гэдгийг харуулах гэсэн айлчлал боллоо” гэж учир мэдэх хүмүүс байна л даа?

-Энэ бол Оросын бодлого. Украины дайн эхэлсний дараахан манайх руу Польш, Япон болон Хятадын сайд ч бас ирж байсан. Гэтэл С.Лавров учиргүй давхиж ирээ биз дээ. Монголыг тоодоггүй, ирдэггүй улс. Гэтэл дайн хийнгүүтээ нэг ч гэсэн улсыг өөрийн талдаа байлгах сонирхолтой ингэж ирсэн. Өнөөдөр олон улсын хэмжээнд ОХУ хүнд байдалд орчихоод байгаа. НҮБ-ын 190 гаруй орноос дийлэнх олонх нь эсэргүүцэж байгаа. Нэлээд хэдэн орон төвийг сахиж байна. Гарын таван хуруунд багтах орон л Оросыг дэмжиж байгаа.

–“ЗХУ-ыг дахин амилуулах зорилготой Евразийн эдийн засгийн холбоонд Монголыг элсүүлэх гэж байна. Энхийн цагт хэрэгжүүлээгүй ажлууд дайны үед хэрэгжихгүй” гэж эдийн засагч Ч.Отгочулуу ярьсан. Энэ тал дээр таны бодлыг сонсъё?

-Гол зорилго нь Монголын эдийн засаг, харилцаа холбоо биш. Үнэн хэрэгтээ улс төрийн хувьд Монгол гэдэг орон манай талд байгаа, бидний мэдэлд байна гэдэг зорилгоо биелүүлсэн. Монголчуудад эдийн засгийн хэд, хэдэн амлалтууд гаргасан. Оросод Элчин сайдаар сууж байсан С.Баяр хүртэл маш тодорхой хэлсэн байна лээ. Сүүлийн 20 жил ийм, ийм амлалт өгч байгаа. Одоо үүнд итгэх арга байхгүй гээд. Нөгөө л амладаг юмнуудаа ярьдаг байна лээ. Цаад санаа нь бол хэн ч тоодоггүй Евразийн эдийн засгийн холбоондоо оруулах гэсэн санаа. Тэгээд болоогүй “Түр зуурын хэлэлцээр” гээд байгаа юм шүү. Байгуулж байгаа хэлэлцээр нь хүртэл утгагүй. Гэрээ хэлэлцээрийг хэзээ ч түр зуурын гэж хэнтэй ч байгуулдаггүй. Хамтран ажиллана гэж байгаа бол тав, зургаан жил ч гэдэг юм уу хугацаа тавиад явдаг. Зүгээр л сайхан манайхныг хуурч, аргалаад өнгөрч байна.

-В.Путины дараа залгуулаад БНХАУ-ын дэд дарга айлчилсан. Хоёр хөрш цаагуураа юу тохиров. Монголыг үнэхээр дэмжих юм болов уу. Эсвэл шахалт үзүүлнэ гэв үү?

-Орос, Хятад хоёр цаагуураа Монголын талаар яаж тохирч, юу хийдгийг хэлэхэд хэцүү. Ер нь Хятадын дэд даргын айлчлал эртнээс төлөвлөөд явж байгаа. Хятадууд айлчлалын циклээ маш сайн барьдаг улс. 2014 онд Си Жиньпин манай улсад айлчилсан. Тэрнээс хойш 10 жилийн дараа Хятадын дэд дарга ирж байна. Одоо төрийн тэргүүний хэмжээнд манайд ирэх цикл нь ойртож байгаа. Үүний өмнө дэд дарга нь ирж байна гэж харагдаж байна л даа. Хятадууд манайд тодорхой хамтын ажиллагаа санал болгосон байна лээ. Эдний яриа хэлэлцээ илүү бодитой харагдаж байгаа юм. Хамтарсан Засгийн газар том, том төслүүд явуулъя гэж байгаа бол санхүүгийн болон технологийн боломжтой нь урд хөрш л байна. Өнөөдөр дайны байдалтай, хамаг нөөцөө шавхаж байгаа, өөрөө дайнд ялах эсэх нь тодорхойгүй орон манайд хөрөнгө оруулалт хийгээд хамтраад явах нь тун эргэлзээтэй. Зүгээр Монголд ирсэн айлчлалаа зөвтгөхийн тулд Эгийн голын УЦС-ыг хамтаръя гэж байх шиг. Манайхыг өөр улстай хамтраад хийчих вий гэсэндээ хамтарч ажиллах нэрийн дор өөрсдийн хяналтандаа байлгах санаа. Энэ том төсөл цаашаа явахгүй. Явуулж байгаа нэртэй бариад дараад байдаг шалгарсан арга л даа. Ингээд харьцуулаад харахад хоёр талд шинэ нөхцөл байдал бий болсон. Үүнд тааруулж харилцах зарчмуудаа тааруулах шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байгаа. Хуучин шиг хамаг юмаа ОХУ-тай өргөн хүрээнд хамтран ажиллана гэж найддаг цаг өнгөрсөн байна. Энэ дайн ямар нэгэн байдлаар дуусч таарна. Орос орон эдийн засгаа сэргээх урт хугацаа хэрэгтэй болно. Энэ хорио цээрээ тийм ч амархан дуусчихгүй гэж бодож байна. Бид цахилгаан эрчим хүч, нефть, шатахууны хэт хамаарлаа арилгах тал дээр шийдвэртэй алхам хийх хэрэгтэй. Нефть боловсруулдаггүй манайх шиг орон зөндөө л байна. Бүгдээрээ Оросоос авахгүйгээр энд тэндээс импортлоод болж л байна. Манайх баруун талаараа төмөр замаар холбогдох юм бол Казахстан, цаашаа Пакистанаар дамжаад Арабын тэнгис рүү гарах боломж байгаа. Үүнийгээ судлаад энэ чиглэл рүүгээ дорвитойхон ажиллах хэрэгтэй.

-Ингээд явъя гэхээр хойд хөршүүдээсээ айгаад хөдөлдөггүй юм биш үү?

-Манайхан өөрсдөө хөдлөхгүй байгаа юм. Тусгаар улс юм бол өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцсэн шийдвэрүүдээ зоригтой гаргаад ажиллах ёстой. Тэрнээс УИХ-ын гишүүн Д.Рэгдэл шиг “Орос ах нар зөвшөөрөхгүй байх. Оросууд дургүйцэх байх” гээд суугаад байвал юу ч явахгүй.

-Бид В.Путиныг авчирсан үйлдлээ олон улсад яаж зөвөөр тайлбарлах вэ?

-Үүн дээр одоо гадаад харилцаа хариуцаж байгаа улсууд тодорхой ажлууд хийх ёстой. Элчин сайд нараа ажиллуулах хэрэгтэй. “Монгол Улс ингээд Лукашенко, В.Путин хоёрыг авчраад Монголын ардчилал ямар мундаг байгааг үзүүлж харуулах гэсэн юм. Тэгж байж дайныг зогсоох тал дээр бодит жишээгээр үзүүлэх гэж оролдсон юм” гэдэг ч юм уу. Нэг зүйлээр тайлбарлах хэрэгтэй болно. Тэрнээс бид аргагүй хүчинд автагдаад В.Путиныг ирнэ гэхээр нь үгүй гэж чадсангүй гэвэл хамгийн утгагүй тайлбар. Өөрийгөө доош нь хийсэн юм болно. Тусгаар бүрэн улсын хувьд айлчлалыг хүлээж авахгүй байх эрхтэй. Одоо бидэнд зөв тайлбарлах арга л үлдэж байна. Олон улсын арга хэмжээ, хурал зөвлөгөөнүүдэд үй түмэн улсууд яваад байгаа шүү дээ. Тэд очсон газар болгондоо зөв талаар нь тайлбарлаж, ойлгуулах ажлыг хурдан хийх ёстой. Нэгэнт бодит амьдрал дээр болсон явдлыг үгүйсгэх арга байхгүй. Ялангуяа барууны өндөр хөгжилтэй орнуудад лобби гэдэг чинь ингэж л явна шүү дээ. Маш өндөр хэмжээнд лобби явдаг. Тэр хүн нэр хүндтэй, хэл ус сайтай, гадна дотны элитүүд орж байгаа улстөрчидтэй ойр харилцаа холбоотой Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж зэрэг хүмүүсээ ашиглах гарц бий. В.Путиныг авчирч байгаа нь манай Монгол Улс биеэ даагаад явах чадалтай болчихсон шүү, бид өөрсдийнхөө сонгосон зам дээр хатуу байр суурьтай байгаагаа бодитоор харуулахыг хичээсэн гэдэг ч юм уу. Ийм тайлбарыг маш эрчимтэй хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол нэг хэсэгтээ манай харилцаанд хүйтнээр нөлөөлөх үйл явдал боллоо. Дор хаяж хоёр, гурван жил үргэлжилнэ. Ядахдаа хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарын хэлэлцээний үеэр олигтой зүйл хэлсэнгүй. “Халхын голын дайнд Украины хэдэн зуун цэрэг амь үрэгдсэн байдаг. Та нар ингэж дайнтай байгаа нь маш их харамсалтай байна. Та хоёр хоёулаа бидний ахан дүүсийн найрамдалт харилцаатай билээ. Та хоёр учраа олоод дайнаа зогсоочихвол яасан юм бэ” гэдэг санааг цухуйлгасангүй. Ядахдаа ийм мессэж өгсөн бол арай өөр байх байлаа. Гэтэл хуучин хүйтэн дайны сэтгэлгээгээрээ “Орос бол аугаа орон юм, энхтайвны түшиг тулгуур. Та нар маань манлайлаад өгөөч” гээд өөрсдөө дайн хийгээд байгаа оронтой ингэж ярих утгагүй сонсогдож байна лээ. Одоо биднийг гадны хурал зөвлөгөөнд уриад байхгүй байлгүй. Өөрсдөө баахан зардал гаргаад явах ажил үлдэж байх шиг байна даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

О.Батханд: Өндөр албан тушаалын хүн хэдэн залууг багаасаа хулгай хийж ирсэн бацаанууд гэж хэлнэ гэдэг бол улс төрийн маш том алдаа DNN.mn

Эрхзүйч, сэтгүүлч О.Батхандтай ярилцлаа.

-Та төрийн хариуцлагатай албан тушаалууд хашиж байсан, мөн хэвлэлийн салбарт олон жил ажилласан хүн. Өнгөрсөн хугацаанд хаана хаана ажиллаж ирэв?

-Би эрхзүйч, сэтгүүлч мэргэжилтэй. Аав маань намайг “Эмэгтэй хүн хос мэргэжилтэй яв. Хуультай нийгэмд амьдарна, эрхзүй судал” гээд 2000 онд хөтөлж яваад хуулийн сургуульд оруулж байсан. Би өөрөө сонирхлоороо Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуульд зэрэг элсэн орж, сэтгүүл зүйн чиглэлээр давхар суралцан 08.00-20.00 цагт сэтгүүл зүй болон эрхзүйн чиглэлээр их сургуульд суралцдаг байсан. Надад өдөртөө нэг сургуулиас нөгөө сургууль руугаа хүрэх 20-хон минут л чөлөөт цаг болж, энэ хугацаанд алхах зуураа хооллож хуулийн сургууль руугаа ордог байлаа. Төрийн ордны хоёр талд байдаг хоёр сургууль байсан болохоор ойрхон зайтай. Одоо бодох нь ээ, сайхан дурсамж үлдэж дээ. Сургуулиа төгсөөд анх ТВ-9 телевизэд сэтгүүлч, гадаад харилцааны албаны даргаар ажиллаж эхэлсэн. ТВ-9 телевизэд ажиллаж байхад УИХ-ын Тамгын газраас санал ирж, УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл гуай байх үед Их хурлын хэвлэлийн албан албанд сэтгүүлчээр ажиллаж байсан. Ингээд тухайн үед Ч.Даваабаяр захирал ETV HD телевизийн захирлаар ажиллах санал тавьсан. Тэрээр маш няхуур хөдөлмөрч хүн учраас телевизийг хэрхэн удирдахыг сурахаар саналыг нь хүлээн авч байлаа. Мөн УИХ-ын гишүүн агсан Батхүү гуай намайг NTV телевизийн Медиа группт медиа хариуцсан захирлаар ажиллуулж байсан.

Тэрээр амьд ахуйдаа “Би чамайг медиа группын ерөнхийлөгчөөр бэлдэж байгаа шүү” гэж надад хэлж байсан нь одоо ч өчигдөрхөн юм шиг тод санагдаж байна. Төд удалгүй УИХ-ын Тамгын газраас УИХ-ын хэвлэлийн албаны даргаар ажилла гэж үүрэг ирсэн. Би төрд ажиллах үүрэг авсан учраас Г.Батхүү даргаас уучлал гуйгаад УИХ руу явж байлаа. Тэгээд УИХ-ын дарга З.Энхболдын хэвлэлийн төлөөлөгчөөр гурван жил ажилласан. Мөн Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын Хэвлэлийн төлөөлөгч, хэвлэлийн албаны даргаар ажиллаж байлаа. Бас Монгол Улсын гуравдах Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр гуайн гадаад орнуудад хийх олон улсын хурал цуглаан бүрийг хариуцан ТВ-9 телевизийн сэтгүүлч байхдаа сурвалжилж явсан даа.

-Улстөрч бүр өөр өөрийн харизмтай байдаг. Энэ хугацаанд юу бодогдож байсан бэ?

-Би нэг л зүйлийг боддог. Ер нь эцэстээ нам, улс төр гэж хэт хоёр туйл руу туйлшрах биш жинхэнэ монгол хүн байх, Монголын ард түмний хүн байх гэдэг асар чухал юм байна гэдгийг мэдсэн. Монголын томоохон улстөрчид, төрийн тэргүүнүүд өөр өөрийн харизмтай, зарчимтай, өөр өөрийн өнгөөр түүхэнд тод үлддэг. Тэр бүхний гэрч болсондоо би баярладаг. Төрийн өндөрлөгүүд намайг итгэж ажиллуулсанд ч би хувь заяандаа өөртөө талархдаг. Би дарга болъё гэж гүйж очиж байгаагүй. Үүрэг авч, бас санал ирснээр төрд зүтгэж байсан гэж боддог. Ирээдүйд эдгээр Монголын түүх болсон нөлөө бүхий эрхмүүдээр ном бичнэ гэж төлөвлөдөг. Бас улс төр үргэлж, сэргэн мандалт биш, уналт, урвалт, ухаарал гээд маш олон гинжин холбоон дунд байдаг юм билээ. Хамгийн сүүлдээ улстөрчдөд хамгийн чухал үе бол уналтын үе нь гэж хардаг болсон. Тэр үед хүн бүхэн нүүрний маскаа авдаг, жинхэнэ бодит үнэн төрхийг олж харж чаддаг. Тэр үед нь л хүн бүхэн хүн байгаасай гэдгийг харж мэдэрч ирсэн дээ. Тиймээс би таньдаг мэддэг улстөрчдийг унасан үед л адлаж, мандсан үед нь баяр хүргэж гүйх дургүй. Би зүгээр л зөв замаар чимээгүй ажлаа хийж байгаа Батханд байхыг л хүсдэг.

-Зөв замаар чимээгүй урагшилж байх нь бас л тухайн хүний хүмүүжил, этиктэй холбоотой юм шиг ээ…?

-Алдаа оноотой, зовлон жаргалтай амьдралыг хүн бүхэн туулдаг. Гэхдээ хуультай нийгэмд хуулиа дагаж, хулгай хийхгүй амьдрах нь чухал. Өнөөдөр Монголын нийгэмд байгаа хамгийн том хорт хавдар бол төсвийн хулгай, байгалийн баялгийн хулгай, авилга хээл хахууль болсон. Ямар ч хүн төрөөс нэг ширхэг зоос ч авч болохгүй. Тэр чинь төрийн мөнгө биш. Ард түмний татварын мөнгө. Төсвийн мөнгөний хулгай гэдэг бол хамгийн энгийнээр өлссөн хүүхдийн талхны мөнгийг дээрэмдэж авч байгаа гэмт хэрэг юм даа. Байгалийн баялгийн хулгай бол эх орон ард түмнээ суйлж байгаа хэлбэр. Тиймээс одоо ард түмэн маш ухаантай хэрсүү болсон, төсвийн хулгай, байгалийн баялгийн хулгайтай хэзээ ч эвлэрэхгүй, хулгайчийг зайлуулъя гэдэг нийгэм бий болсон байна шүү дээ. Монгол Улс түүхэндээ ганцхан удаа ахмадуудын тэтгэврийг байгалийн баялгаараа тэглэж байсан удаатай. Х.Баттулга, У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар гэсэн гурван өндөрлөг санал нэгдэж олон ахмадын тэтгэврийг тэглэж байсан. Яг энэ практик буюу байгалийн баялгийн орлогыг хүн бүр тэгш хүртдэг тэр нийгмийг байгуулж чадвал монголчууд өр зээлгүй, өвчин зовлонгүй, стресс бухимдалгүй, амар амгалан, биенээ үзэн яддаггүй нийгэм ирнэ. Тэр нийгмийн төлөө хүн бүр хичээх зүтгэх хэрэгтэй.

-Байгалийн баялгийн хулгай, төсвийн хулгай асуудалтай яаж тэмцэх хэрэгтэй гэж боддог бэ?

-Ерөөсөө С.Зориг агсны хэлснээр нэгдүгээрт улс орны эрх ашиг. Ард түмэн нэгдүгээрт гэдгийг энэ улстөрчдийн өрөөний ханан дээр томоор бичээд тархи, зүрхэнд нь шивж суулгах хэрэгтэй. Бас тийм тархи зүрхтэй хүмүүс ард түмний төлөө ажиллах ёстой. Энгийнээр бодоход хүний сав ёроолоор байхад хэцүү, халихаараа бүүр ч хэцүү, дундуур сайхан бай гэж ахмад буурлууд хэлдэг. Бүгд дундуур сайхан амьдралдаа сэтгэл ханах хэрэгтэй. Их зүйлд шунах тусам их зовлон ирнэ гэж боддог. Социализмын үеийн дарга нар шиг мөнхөд хайрлагдах нэртэй, үлдэх мөртэй байхыг л одоогийн дарга бүр бодох хэрэгтэй. Тэрнээс хэт их алт мөнгө, авдар сав цуглуулаад аз жаргал гэдэг зүйл ирэхгүй ээ. Зүгээр л ард түмний хүн байгаач, чадвал нэг ядарсан хүүхдийн амьдралд чимээгүйхэн гэрэл асааж боломж олго, тэрийгээ зарлах ч хэрэггүй, эргээд буян нь булаг шиг ирэх байлгүй дээ гэж өнөөдрийн дарга сайд нарт хэлье дээ. Өөр юу ч хэлэх билээ би. Зүгээр албан тушаалын өндөр сэнтийгээсээ түр буугаад гэртээ харих замдаа зангиагаа тайлаад машины цонхоор харж явахдаа би хүний төлөө юу хийсэн бэ, өөрийнхөө төлөө юу хийж байгаа вэ гэдгээ вакум орчин, магтагч хүрээлэгчдээс холдоод нэг хором ч гэсэн бодож үзэх зүрхтэй байгаарай. Эцсийн дүндээ хүн гэдэг Хөдөлмөрийн баатар Хурц гуайн хэлснээр алдар хүнд, магтаал сайшаал биш, эд хөрөнгө элдэв зүйлээрээ биш бид тэр нутгийн тэр овогтой тэр гэдгээрээ л үлддэг юм билээ гэж боддог.

-Овог гэснээс та Осормаагийн Батханд гэж ээжээрээ овоглодог байх. Аав тань нэр яруу найрагч, цогтой тэмцэгч Зундуйн Дорж гэж эх оронч хүн байсан. Та яагаад ааваараа овоглоогүй бэ. Хүмүүс Зундуйн Дорж гуайн охин мөртлөө түүнээр овоглоогүйд нь асуудаг байх?

-Тийм ээ. Миний аав “Хэл, хил, мал гуравтайгаа байвал хэн баян Монгол баян” хэмээн тунхаглаж байсан Зундуйн Дорж гэж яруу найрагч хүн байсан. Бараг хүн болгон л чи О овогтой юм яагаад гэж асуудаг. Тэр бүрт би хувийн амьдралаа тоочих албагүй. Харин энэ удаа сонгууль болох гээд Дорж гуайн охин биш, З.Дорж гуай гандангийн хүрдэн дээрээс олсон хүүхэд л гэнэ, бутач хүүхэд гэнэ үү янз янзаар бичсэн харагдсан. Би үнэхээр гайхдаг л даа. Яагаад миний овог тийм сонирхолтой гэж. Намайг төрөхөд миний аав ХБНГУ-д радиод ажиллахаар явсан байсан. Тэр хугацаанд би төрсөн. Дүрэм, журмаараа төрсөн хүүхдийг нэг сарын дотор гэрчилгээг авах ёстой байдаг гэсэн. Тэгээд л хорвоод мэндэлсэн өлгийтэй Батханд ээжийнхээ овгоор овоглож байсан юм билээ. Аав маань ард түмэндээ хайрлагдсан, жинхэнэ эх оронч, жинхэнэ цогтой тэмцэгч, Монголын төлөө шатах зүрх сэтгэлтэй тийм л хүн байсан. Шүлэг бүр нь, үлдээсэн үг бүр нь миний аавыг Монголын хүү байсныг харуулдаг. Би алдар нэртэй ааваараа овоглоод овгоо сольж болох л байсан. Гэхдээ би өлгийтэй жаахнаас минь өдийг хүртэл өсгөсөн ээжийгээ гомдоохыг хүсээгүй юм. Би гадаад дотоодод хурал уулзалтанд их оролцдог байлаа. Гадныхан овгоор дууддаг тал бий. Уулзалтанд миний урд Батханд биш хатагтай Осормаа гэж англиар ихэвчлэн бичсэн байдаг байсан. Ээждээ явуулахаар хүүеээ гээд л их баярладаг, миний охиныг ээжийнх нь нэрээр дуудсан байна гээд. Тэр бүхнийг би харж мэдэрч суухдаа би ээж минь баяртай байна гэж боддог байсан. Тиймээс замыг минь сүүгээр мялааж, сэтгэлээ хоёр хуваан намайг гэдэг ээжийгээ гомдоож овгоо солихыг хүсээгүй, солихгүй бас. Гэхдээ миний аавын цус миний судсаар урсаж байгаа цагт би аавынхаа хийж бүтээх ажлын үргэлжлэл байх болно. Аав маань сүүлд бичсэн “Америк бүсгүйчүүдийн инээмсэглэл” нэртэй номондоо миний зургийг “Миний охин Батханд АНУ-ын Харвардын их сургуулийн босгоор давж суралцаж байгаа” хэмээн миний зурагтай хамт бахархан оруулсан байсан. Би эх оронч хүний хүүхэд гэдгээрээ, би төрд нэг өдөр ажиллаагүй өөрийн хөлс хөдөлмөрөөрөө сайхан зам мөртэй олонд хүндлэлтэй явдаг ээжийн охин гэдгээрээ би бахархдаг. Хүмүүс аавынхаа нэрийг барилаа гэсэн байна. Би төрөхөөс үхэх хүртлээ аавыгаа ээжийгээ ярьсаар байх болно. Би өөр хэнийг ярих юм бэ. Би ээж ааваа үргэлж очсон газар бүртээ ярих болно. Хүн бүхэн аав, ээжээ л ярьж бахархдаг байлгүй дээ.

-Аав тань малын хулгайтай тэмцэж Эрүүгийн хуульд малын хулгайн заалтыг оруулж байсан гавьяатай хүн шүү дээ?

-Тиймээ. Аав маань ухамсарт амьдралаа яг миний түрүүн хэлсэн өөрийнхөө төлөө биш, малчин ардын төлөө зориулсан хүн. Япончууд бэлэглэсэн цагаан машинаа унаад, малын хулгайтай тэмцэхээр галтай цогтой тэмцэж байсан аав маань хааяа нүдэнд харагддаг. Буянт малд бузар бүү хүргэ гээд, адуу малаа зодож байгаа хүнд аав маань их дургүй байсан. Би аав шигээ адуу малынхаа төлөө тэмцэж байгаагүй, адуу малын зүс ч сайн мэдэхгүй л дээ. Худлаа хэлээд яахав. Гэхдээ би аавынхаа хийж байсан хулгайтай тэмцэх үйлсийг төсвийн хулгайч нартай тэмцэх ёстой гэж өөртөө хэлдэг, бодож явдаг. Аав маань Мал хамгаалах нийгэмлэгийн тэргүүн байхдаа 1993 онд Эрүүгийн хуулийн 123.1 дүгээр заалтад мал хулгайлах гэмт хэргийн заалтыг оруулж байсан юм билээ. Үүнийг “Зундуйн Доржийн заалт” ч гэж хуулийн хүрээнийхэн ярьдаг юм билээ. Мал бол сандал, ширээ шиг эд зүйл биш. Өсөж үрждэг амьдралын эх үүсвэр Цаашилбал улс орны эдийн засгийн хөгжлийн хамгийн гол салбар. Тухайлан ач холбогдол өгч хамгаалахгүй бол орон байрны хулгайтай адилтгаж үзвэл малын хулгай буурахгүй гэж аав хэлдэг байсныг хүмүүс өнөөдөр ч ярьдаг. Ерөөсөө аав маань малын хулгайтай тэмцэж байсан шиг хүн бүр төсвийн хулгайг шат шатанд нь таслан зогсоохгүй бол манай улс хөгжихгүй ээ. Хүүхэд бүр тэгш боломж эдлэхгүй. Ирээдүйгээсээ зээлдэж, өр тавьж болохгүй. Өнөөдөр нэг монгол хүнд ноогдох өрийн хэмжээ 35 сая орчим төгрөг болсон байна. Төрсөн хүүхдээс эхлээд өтөл буурлууд хүртэл 35 саяын өртэй. Гэтэл ард түмэн дансандаа үлдэгдэл мөнгөгүй, талхны мөнгөгүй, үр хүүхдийнх нь гэдэс өлсгөлөн байхад зарим улс төрчид төрийн ордонд улаан хивсэн дээр шинэ гуталтай алхаад яах юм бээ. Нийгэм үе солигдоно, тэд үеийн үед хулгайч нэртэй үлдээд зогсохгүй гэмгүй хөөрхий хүүхдүүдээ ч хулгайчийн хүүхэд гэсэн нэрэнд унагана шүү дээ. Бизнес хийж, баялаг бүтээдэг бол өөр хэрэг. Харин цэвэр төрийн ажил хийгээд тэрбумтан болж байгаа бол ёстой төсвийн хулгайч, тендэрийн хулгайч гэдэг чинь шүү дээ.

-Та Ардчилсан намын хүн. Энэ удаагийн орон нутгийн сонгууль нэлээд ширүүн эхэлж байх шиг байна. Хотын дарга өнгөрсөн долоо хоногт АН руу чиглэсэн мэдэгдэл хийлээ. 30 женкочид буюу ажил хийж үзээгүй багаасаа хулгай луйвар хийсэн лайвчин, шантаажчид нэр дэвшиж байгаа гэж тэр хэлсэн. АН үнэхээр тийм хүмүүс нэр дэвшүүлж байгаа юм уу. Хотын даргын хэлсэн зүйлд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хотын даргыг би зарим хийж байгаа ажлууд дээр нь дэмждэг. Би эсрэг нам байлаа гээд тэр хүний бүх үйлдлийг жадлан эсэргүүцвэл маш ухамсаргүй этгээд болно. Хувь хүн, хэн гэдэг нь бидэнд хамаагүй. Хотын даргыг албан тушаалаар нь харна, хүндэлнэ. Гэхдээ би үнэхээр гайхсан. Тийм өндөр албан тушаалын хүн хэдэн залууг багаасаа хулгай хийж ирсэн бацаанууд гэж хэлнэ гэдэг бол маш том улс төрийн алдаа, улстөрчийн хазгай гишгэлт. Хүн өндөр албан тушаал хаших тусмаа бусдыг доромжлох, гүтгэх, эсрэг намаа илт харлуулах нь ёс зүйн хувьд байж болохгүй. Залуу женкочид гэдэг нь ямар ч утгатай юм. Харин Женко гээд хэлэгдээд байгаа хүн нь хэн нэгэн яаж ч дайрч, доромжилж байсан нэг удаа гарч ирээд хэрүүл хийж, хов ярьж байхыг би хараагүй юм байна. Тамирчин хүний оюуны тэвчээр юм болов уу даа. Гэхдээ хотын дарга Хуульзүйн сайд байсан хариуцлагатай хүн шүүхээр гэм буруутай хулгайч, шантаажчин нь тогтоогдоогүй байхад 20-30 хулгайч гэж хэлэх нь өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл. Нөгөө бусдын талаар илт худал мэдээлэл тараавал Эрүүгийн хуулийн 13.14, Иргэний хуулийн 21 гээд хуулийн заалтууд бүхэлдээ бусдыг гүтгэх, доромжлох, илт худал мэдээлэл тараахтай холбогдсон зүйл ангиуд. Тиймээс хууль шүүх гэж хотын даргатай яриад яахав, надаас илүү хуулиа мэддэг ухамсартай хүн байхаа. Харин монгол хүний хувьд хулгайч байвал хулгайчаа нэрээр нь хэлээд, бусдаас нь уучлал гуйвал би тэр хүнээр бахархана. Япон, Солонгосын улстөрчид буруу үйлдэл хийвэл уучлал гуйдаг. Энэ бол буулт хийж буй биш харин маш том улс төрийн соёл гэж би боддог. Ер нь монголчууд хэт бид анархист биш нэг хүний эрх нөгөө хүний эрхээр хязгаарлагддаг гэдгийг л бодох ёстой. Бас эрх дагаж, үүрэг ирдэг. Үүргээ хааяа умартаад хэт их эрх эдлээд байгаа санагддаг. Багаасаа хулгай хийсэн хүн бол одоо эрх нь хязгаарлагдсан л байгаа байх. Хулгай хийгээгүй, төрөөс сохор зоос, хугархай тэвэн авч байгаагүй, авах ч үгүй, тендер, ждү, концесс, нүүрс юу билээ тэр хууль бус бүхнээс би маш хол явж байгаа болохоор ил зоригтой яриад байна л даа. Яахав ингэж дуугарлаа гээд эмэгтэй хүнийх нь хувьд харлуулах, илт худал мэдээлэл тараах үйлдэл гарвал би ч бас эцсээ хүртэл, хуультай улсад амьдардагаа олон нийтэд нээлттэйгээр өдөр бүр ярьж харуулаад байж чадна. Би хулгай хийж, хууль зөрчиж байгаагүй болохоор юунаас ч айдаггүй. Ирээдүйд хулгай хийхгүй учраас бас юунаас ч айхгүй байна.

-Сүүлийн найман жил завсаргүй засагласан Ардын нам хотод юу хийв?

-Энэ ерөөсөө найман жил биш. Түүхэндээ хотын даргыг ганцхан удаа Э.Бат-Үүл дарга АН-аас хийж байсан. Бусад бүх хугацаанд хотын даргыг Ардын намын дарга нар удирдаж байлаа. Тэртээ 1996 онд байхаа, Баасанжав гээд хотын дарга байсан хариуцлагатай эрхэм М.Энхболд гуайд за би цэвэр устай карантнаас нь ус гоождог Улаанбаатар хотыг хүлээлгэж өглөө гэж ажлаа өгч байсан түүхтэй. Тэр цагаас хойш өнөөдрийн Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол, утаагүй түлш нэртэй угаартуулах бодис, түгжрэл, газрын наймаа, авилга хороолол энэ бүхний буруутан хэн бэ, иргэд өөрсдөө л бод. Би хэн нэгнийг харлуулах, муулчлах дургүй. Тиймээс тэр энэ тэгээд ингээд гэх мэт тогооны юм ярьмааргүй байна. Өөрөө баатар болох гэж бусдыг харлуулж бас суумааргүй байна. Өөрөөр бодлого, бодит ажил гэх мэт хариуцлагатай зүйлсдээ л анхаарлаа хандуулсан дээр.

-Хэрэв нийслэлд АН ялалт байгуулбал хамгийн түрүүнд ямар ажил хийх вэ?

-Сонгуулийн хуулийн дагуу амлалт өгөх, сонгууль ярих боломжгүй байна зөвөөр ойлгоорой. Хуультай улсад хуулиа л дагая даа .(Инээв)

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ эдийн-засаг

Ч.Отгочулуу: ЗХУ-ыг дахин амилуулах зорилготой Евразийн эдийн засгийн холбоонд нь элсчих юм бол татваргүй болгоно гэж амлаж л байна билээ DNN.mn

Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

-ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин сая манай улсад айлчилсан. Түүний айлчлал эдийн засгийн агуулгаараа ямар үр дүнтэй болов?

-Монголын эдийн засгийг боомилж буй хамгийн том саад бэрхшээл бол бензин дизель цахилгаан эрчим хүчний хувьд ОХУ-аас бүрэн ба хагас хараат байгаа байдал юм. Өнгөрсөн 30 жилийн хамгийн том алдаа завхрал бол энэ гинжнээсээ мултрахын оронд улам бүр чангалуулж ирсэнд байгаа. Энэ гунигт байдалтайгаа эвлэрсэн, дэлхийд зарласан ийм л үр дүнтэй айлчлал боллоо. Цахилгаан станцын өргөтгөлийн хувьд ОХУ нь өөрөө Герман ба Францын үйлдвэрүүдээс асар хараат. Тэдгээр улсууд нь санкц тавьчихсан байгаа. Эдгээр бодит байдлыг харгалзан үзэх юм бол эдийн засгийн хувьд агуулга, ач холбогдол багатай айлчлал боллоо.

-Хоёр улсын эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд ач холбогдолтой айлчлал боллоо гэж талууд онцолж байсан шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ Монгол Оросын гадаад худалдааны тэнцэл дандаа айлын талд ашигтай байж ирсэн. Энэ айлчлалын үр дүнд гадаад худалдааны тэнцлийн алдагдал арилах уу?

-В.Путины айлчлал Монгол Оросын эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг тэлэхэд ач холбогдолтой боллоо гэж байгаа нь манж үг. Ер нь гадаад худалдааны тэнцлийн алдагдал арилахгүй. За тэгээд хийнэ гэж ярьсан юмнууд дотор шинэ юм бараг алга. Өнөөх л Эгийн гол, тарифын хөнгөлөлт, худалдааны шударга бус тэнцэл. Сүүлийн 30 жилд л ингэж ярьсан. Энх цагт биелээгүй ажлууд дайны цагт биелнэ гэдэг юу л бол.

-Монголоос Орос руу гарч байгаа бараанд асар өндөр татвар оногдуулдаг. Манай бараа үнэтэй болохоор зарагддаггүй. В.Путины айлчлалаар энэ тал дээр ямар шийдэл гарав?

-Хэрэв ЗХУ-ыг дахин амилуулах зорилготой Евразийн эдийн засгийн холбоонд нь элсчих юм бол татваргүй болгоно гэж амлаж л байна билээ. Европын холбоог эсэргүүцэх зорилготой улс төрийн зорилго бүхий эвсэл бол манай аюулгүй байдлын үзэл баримтлалтай харшлах болно.

-Ямартай ч ойрын жилдээ шатахуунаар тасалдуулахгүй гэдгээ баталгаажуулчихав уу?

-Бензин, тогоор таслахгүй л гэнэ. Гэхдээ бодит боломж ямар байна вэ. Энүүхэн Халимагийн их талын цаана орших нэг том нефть бааз бөмбөгдүүлээд утаа нь замхарч амжаагүй байхад Москва болон бусад хотуудтай ойролцоо үйлдвэрүүд нь дрондуулчихлаа. Цаашид хэд нь ийм байдлаар жагсаалаас гарахыг хэн ч мэдэхгүй.

-“ДЦС-3”-ын өргөтгөл шинэчлэлийн зураг төслийг боловсруулах төсөлд хоёр улсын Төрийн тэргүүн гарын үсэг зурсан. Үр шимээ хэзээнээс өгөх бол?

-Монгол Улс хууль журамтай. Тэр дагуу эхэлж техник эдийн засгийн үндэслэлийг төрийн байгууллага хүлээж авч баталгаажуулах учиртай. Тэгж байж зураг төсөл хийгдэнэ. Гэтэл ТЭЗҮ байхгүй үед шууд алгасаад хүчилж байгаа нь мордохын хазгай болгох вий.

-В.Путин мэдэгдэлдээ “Зөвлөлт Монгол” гэдэг үгийг давтаж байсан. Тухайн үед ЗХУ байсан. Тэр үеийн удирдлагууд украин голдуу хүмүүс байсан гэж судлаачид ярих юм билээ. Улс төрийн байр сууринаас нь та яаж харж байна вэ?

-Зөвлөлт холбоот улс Дэлхийн II дайнд ялсан. Дайны хүнд үед Украины ард түмэн оросуудаас дутахгүй зовж, ачааны хүндийг үүрсэн байдаг. БНМАУ-д элэгтэй хандаж ирсэн удирдагчид нь ч тэр украин үндэстнүүд байсан. Ар Монголын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулахад Майский гэх зэрэг еврейчүүд ч асар их үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Зөвлөлт бол зөвхөн Орос биш л дээ

-Хүнд хэцүү цагт манай хоёр улс бие биедээ тусалж ирсэн талаар В.Путины хэлсэн үгэнд бий. Цаад нюанс нь одоо дайнтай байгаа энэ цагт монголчуудыг мал, махаар хангаарай гэсэн далд санаа яваад байна уу. Учир эх орны дайны үед Монгол Улс нь Зөвлөлтийн цэргүүдэд зориулж хоёр сая гаруй толгой адуу нийлүүлж тусалсан талаар дурдаж байсан шүү дээ?

-Манайхаас мах авах гэж байгаа болов уу. Хэрэв тэр нь цэрэг армийн хангалтын зорилгоор ашиглагдах юм бол бид жинхэнэ утгаараа түрэмгий дайныг дэмжсэн гэж хоригт орно. Дэлхийн II дайнд Зөвлөлт нь хамгаалах шинжтэй байсан. Одоогийн Орос бол эзлэн түрэмгийлэх дайн хийж байна.

-Монгол Улс, Евразийн эдийн засгийн холбоо хооронд Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээр байгуулахаар тохиролцсон гэж албан мэдээнд онцолжээ. Энэ холбоонд орсноор бидэнд ямар ашигтай юм бэ. Үнэхээр худалдааны тэнцлийн алдагдал нь арилчих юм шиг мэдээлээд байх юм?

-Чадахгүй. ОХУ нь бензин, дизелийн экспортдоо хориг тавьсан. Гэхдээ энэ холбооны гишүүд, холбоотой түр гэрээ байгуулсан улсуудаа энэ хоригоос чөлөөлж байгаа. Дахиад хэлэхэд гэхдээ, Оросын үйлдвэрүүд өөрсдөө асар хүнд байдалд байна. Дотоод ложистик, түүхий эдийн хангалтын систем нь доголдоод эхэлсэн. Эдийн засгийн бодит байдал нь улс төр-геополитикийн амбицтай нь зөрчилдөж байна.

-В.Путины даргалдаг Евразийн эдийн засгийн холбоонд хичнээн улс байдаг юм бэ. Эндээс гарч, орж байгаа улсууд юу байна?

-Анх Казахстан, Орос, Беларусь гурав нийлж үүсгэн байгуулж. Хожим Армян, Киргизстан хоёр нэгдэж. Гэхдээ нэгдсэн байр суурь байхгүй л болов уу даа. Барууны хоригийг тойрч гарах нэг суваг болж байж болох юм. Анх энэ холбоог байгуулах санаачилгыг гаргаж байсан Нурсултан Назарбаев одоо эрх мэдэлгүй болсон. Казакстанд үндэсний үзэл сэргэж, Оросын эсрэг үзэл идэвхжиж байгаа. Баруун хөрш маань Турк, Хятад, Европтой хамтран ажиллах асар их сонирхолтой. Тийм учир одоо энэ холбоондоо анхны шигээ ач холбогдол өгөх нь юу л бол.

-Монголын ураны төслийг эсэргүүцэж, Евразийн холбоонд манайхыг элсүүлэхээр шахаж оросууд шатахууны цоргоо нарийсгалаа гэх мэдээлэл нэг хэсэг явсан. Энэ хэр үнэний ортой вэ?

-Оросын хувьд Монголыг өөрийнхөө нөлөөний бүс, колони, дуулгавартай дүү гэж харж явдаг. Энэ дүрээсээ өөр дүр тоглох юм бол ахын ёсоор хашраах албан ёсны эрхтэй гэж өөрсдийгөө үздэг. Үүнийгээ ч нуудаггүй. Дээр нь их хартай. Одоо тэгээд яах вэ дээ. Бидний байгаа царай, байдал ч тэр ийм байдалдаа ихэд дасжээ. Дэлхий дээр ах дүүгийн харилцаатай гэмээр улс орнууд бий. Хүний “ах” нар дүүгээ сайн яваасай гэж хүсдэг. Манай ах болохоор зодуурт нь дасгана аа л гээд үзээд байх юм даа.

-Олон жил яригдсан Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийг онцгойлон анхаарч, “Байгал нуур, Сэлэнгэ мөрнийг хамгаалах салбарт хамтран ажиллах тухай” санамж бичиг байгууллаа гэж байна. Энэ яг юу гэсэн үг юм бэ. Эгийн голын УЦС-ын төсөл хөдлөх нь үү. Сэлэнгэ мөрний ай савыг хамгаална гэхээр хүн, мал ойртуулахгүй хяналтандаа авна гэсэн үг үү?

-Энэ асуудлыг хариуцсан дарга, сайд нар ярих ёстой болов уу. Миний хувьд эдийн засагчийнхаа байр сууриа илэрхийлэхэд Монгол цахилгаан үйлдвэрлэх өртөг асар өндөр байна. Нэгжийн өртөг нь 10 жилийн өмнө 11 цент байсан. Одоо бүр ч өсөө биз. Гэтэл усан цахилгаан станцын хувьд нэгжийн өртөг нь гурван цент байх боломжтой. Оросууд асар их усан цахилгаан станцтай. Тийм учир тэд цахилгаан их хэрэглэдэг боловсруулах үйлдвэр ихтэй. Монголд боломж бий. Гэвч дүү нь дарвалзаад ахтайгаа зиндаархаад байж болохгүй биз дээ.

Үнэн хэрэгтээ оросууд олон жил байгаль орчны үнэлгээ хийх комисс байгуулна гэж шахаж ирсэн. Сая энэ зорилгодоо хүрэх шиг боллоо. Монголын талын хувьд ухралт боллоо гэж харж байна.

-Монгол, Оросын хувь нийлүүлсэн “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэгийн дүрэмд өөрчлөлт оруулах тухай протокол байгууллаа. Монгол, Оросын 50:50 хувь өөрчлөгдөх үү. Ер нь төмөр замын салбарт хөрөнгө оруулахаар энэ хувь саад болдог гэдэг шүү дээ. Цаашид ямар байдлаар авч явах ёстой вэ?

-Ер нь хувьчлах хэрэгтэй. Эсвэл монголчууд 70 хувиа авах хэрэгтэй. Бүр болохгүй бол зэрэгцүүлээд өөрсдийн өмчийн замаа тавих ёстой. Тусгаар улс мөн л юм бол. Олон жилийн өмнө америкууд хос, цахилгаан төмөр замтай болгоод өгнө гэсэн. Оросууд тас эсэргүүцээд долоон тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ л гэсэн. Тэр амлалт ажил хэрэг болоогүй шүү.

-В.Путины энэ удаагийн айлчлалд судлаачид янз бүрийн байр суурь илэрхийлж байгаа харагдсан. Дэлхий даяар хоригт орсон орны төрийн тэргүүнийг урьж авчирсан явдал олон улсын тавцанд манай нэр хүндийг унагах эрсдэлтэй юу. Бид эдийн засгийн хоригт орчихгүй биз дээ?

-Монгол Улс угаасаа л эдийн засгийн хоригт байгаа шүү дээ. Оросоос манайд тавьдаг өндөр тариф бол дайн хийгээд хоригт орсон улсуудад тавьдаг тарифаас ч өндөр байдаг юм. XXIзуунд дэлхийн соёлт хэсэг нь дүрэмд суурилсан олон улсын харилцааны дэглэм тогтоох гэж үзэж байна. Хүчтэй нь хүчгүйгээ дээрэлхдэг XX зууны харгис дэглэмийг халах гэж үзэж байна. Орчин үеийн дэг журам уг нь монголчууд бидний уламжлалт үзэлтэй их ойр. Хүний олон хүнээ барихгүй ээ гэж. Гэтэл бид хөрш орноо эзлэн түрэмгийлж буй улсын тэргүүнийг хүндэтгэн хүлээн авлаа. Гэрээ конвенцио ч зөрчих шиг боллоо. Украинд гэмгүй хүүхдүүд бөмбөгдүүлж байна. Ядаж тэдний төлөө сүржин, гялтгар, херо-стайлын видео шторк хийж дэлхийд цацах хэрэггүй байв. Тэрнийг үзсэн нэг жиргээч арга ядаад “Би монгол хүн байгаадаа ичиж байна” гэж бичсэн байна лээ. Европын холбооны зүгээс хориг ирж магадгүй. Тэнд сурч, ажиллаж, амьдрах хүсэлтэй олон залуусын хувьд виз нь хүндрэх магадлал их болчихлоо гэж харж байна. ОХУ, Монгол Улс хоёр бол сайн хөрш.Бидэнд улс төрийн, хилийн, дипломат бодлогын зөрчил, үл ойлголцол байхгүй. Эдийн засгийн хувьд асуудал бий. Гэхдээ тэдгээрийг салбарын сайд нарын төвшинд ярилцаад шийдээд ирдэг. Заавал Ерөнхийлөгчийн түвшний улс төрийн шинжтэй айлчлалдаа хүрэх асуудлууд биш. Ер нь тэгээд дэлхий II дайнд Зөвлөлт ганцаараа ялаагүй. Америк ч тэр, Монгол ч тэр бүхий л улсууд чадлынхаа хэрээр тусалсан. Одоогийн Орос-Украины дайн бол утга агуулгаараа огт өөр. Ийм түрэмгий дайныг хүлээн зөвшөөрсөн мэт харагдах нь манай Үндсэн хуульд заасан энхийг эрхэмлэх гадаад бодлого баримтална гэсэн суурь зарчмыг зөрчсөн гэж харагдаад байна.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Бусдад төвөг удахгүй амьдрах нь хамгийн том буян DNN.mn

Post author By МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ
Post date 2024-09-08
No Comments on Бусдад төвөг удахгүй амьдрах нь хамгийн том буян DNN.mn

Суурин иргэншилд чиний эрх бусдын эрхээр хязгаарлагддаг гэдгийг бүгд мэднэ. Гэхдээ тэрийг ойлгож, ухамсарлаж, хэрэгжүүлдэг нь тун цөөн. Та бидний алхам тутамд энэ байдал анзаарагдаж байгаа биз дээ. Жишээлбэл, явган хүний зам дээр машинаа дамнуулж тавьчихаад хээвнэг дотор нь утсаа ухаад хэвтэж байдаг улс бий. Алхаж яваа хүмүүс тэр машиныг тойрч авто замаар алхах болдог. Хурдтай давхиж байгаа машинд мөргүүлж гэмтвэл явган зорчигчийн замыг булаасан жолооч хариуцах уу. Мөргөсөн жолооч, мөргүүлсэн хүн хоёр л хохирно. Явган хүний зам дээр машинаа хөндөлсүүлбэл гэмгүй иргэдийн эд хөрөнгө, эрүүл мэндэд том хохирол учруулна гэдгийг манай жолооч нар үргэлж санаж явдаг байгаасай. Бас зорчиж байгаа эгнээ нь түгжрээд байхаар урсгал сөрөөд давхидаг жолооч нар бишгүй байдаг даа. Хэдхэн минут хүлээж чадахгүй урсгал сөрөн урагшилж байгаад урдах, хойдох эгнээгээ явуулахгүй таг түгждэг. Түүнээс болж тэр зам дээр зорчигч олон хүний ажил амьдрал саатаж байгааг мэддэг болов уу. Магадгүй жирэмсэн ээжийн тэсэхийн аргагүй өвдөлт, шалгалтнаасаа хоцорсон оюутны шаналал, түргэн аваад явж буй хэн нэгний харуусалд тэр жолооч буруутай.

Заримдаа томоохон дэлгүүрийн урсдаг шатаар яаран алхах гэхээр урд таглаад зогсчихдог хүмүүсийг өнхрүүлээд уначихмаар санагдах үе танд байдаг уу. Уг нь урсдаг шатан дээр баруун гар талын хэсэг рүү шахаж зогсоод нэг талаа чөлөөлөх ёстой гэдэг ойлголтыг бүгд ухамсарладаг болчихвол хэн хэндээ төвөг удахгүй шүү дээ. Чөлөөтэй хэсгээр нь яарч сандарсан хүмүүс алхана гэж яагаад боддоггүй юм бол. Энэ мэтчилэн бидний энгийн үйлдлүүд хэн нэгэнд төвөг болохгүй байвал нийгмийн стресс нимгэрэх сэн. Ер нь бусдад төвөг удахгүй амьдрах нь хамгийн том буян юм даа.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

М.Буянбадрах: АМНАТ-ийн одоогийн тогтолцоог өөрчлөхгүй бол Монголд үйлдвэр барих хүн олдохгүй DNN.mn

Монголын хүнд үйлдвэрийн эрдэс холбооны гүйцэтгэх захирал М.Буянбадрахтай ярилцлаа.

-2025 оноос боловсруулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх хууль хэрэгжиж эхэлнэ гэж ирэх оны төсвийн танилцуулгын үеэр онцолж байсан. Хууль хэрэгжсэнээр энэ салбарт ямар боломжууд бий болох вэ. Татварын чөлөөлөлт бодит дэмжлэг болж чадах уу?

-Боловсруулах үйлд вэрүүдийн тоног төхөө рөм жийг гаалийн албан татвараас чөлөөлөх, НӨАТ-ыг сунгаж төлөх хууль хэрэгжээд явж байгаа. Шинээр байгуулагдах үйлд вэрүүдэд бага хэмжээний дэмжлэг болно.

-Сая Сангийн сайд 2025 оноос хэрэгжинэ гэсэн шүү дээ. Ирэх жилээс хэрэгжинэ гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Хөнгөлөлт үзүүлж буй нэр зүүх гэж байгаа юм байлгүй.

Үнэхээр энэ төр засаг хүнд үйлдвэрийг хөгжүүлэх оношоо олохгүй байгаа юм. -Тэр онош нь юу юм бэ?-АМНАТ-ийн одоогийн тогтолцоог өөрчлөхгүй бол Монголд үйлдвэр барих хүн олдохгүй. Үйлдвэрүүдийг дэмжье гэвэл зөв онош нь АМНАТ-ийг тогтолцоог эрс өөрчлөх ёстой. АМНАТ бол нэг удаа заавал төлөгдөх ёстой гэдгийг онцольё. Манай улс шиг олборлох, баяжуулах, боловсруулах шат бүрд АМНАТ ногдуулдаг улс дэлхийд байхгүй.

-Хамтарсан Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө баталчихлаа. Хүнд үйлдвэр сэргэх боломж харагдаж байна уу?

-Мөрийн хөтөлбөрт сайхан үйлдвэрүүд барьж байгуулах талаар тусгагдсан. Юуны түрүүнд Засгийн газар өмнөх алдаагаа дэнсэлж засах ёстой. Яагаад өөрийн ордгүй 30 орчим баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд татварын өрөнд орж үйл ажиллагаагаа зогсоов, хүдэр, баяжмал, бүтээгдэхүүний үе шат бүрд АМНАТ ногдуулах зөв юм уу. Яагаад шинээр үйлдвэрүүд нэмэгдэхгүй, ажлын байрууд байхгүй болов, хувийн хэвшлийн үйлдвэрүүдийн хэдий хэмжээний хөрөнгө царцав гэдэг асуудлуудыг судлах ёстой. Монголд өөрийн ордтой 18 үйлдвэр үлдэж бусад жижиг ордгүй үйлдвэрүүдээ шууд дампууруулах замд оруулчихсан. Ашигт малтмалаа баяжуулж, боловсруулж нэмүү өртөг шингээсэн экспортын бүтээгдэхүүнийг дэмжинэ гэчихээд яагаад бодит байдал дээр хувийн хэвшлийн үйлдвэрүүдээ дэмждэггүй юм бэ гэдгийг судалдаг нягталдаг албагүй болжээ. Бидний баяжуулж, боловсруулж чадаагүй ашигт малтмал хилийн гадна байгаа үйлдвэрүүдийн түүхий эд болж тэд жинхэнэ ашгийг хүртдэг. Ашигт малтмалынхаа 90 гаруй хувийг түүхийгээр нь экспортлосоор байна. Ядаж 20-25 хувийг баяжуулж боловсруулдаг болоход маш олон ажлын байр бий болж, их хэмжээний валютын орлого олно. Боломжоо ашиглаж чадахгүй байна. Хамтарсан Засгийн газар Ашигт малтмалын хуулиа, АМНАТ-өө дэлхий нийтийн зарчимд нийцүүлж өөрчлөх хэрэгтэй. Үүнийг зөв өөрчилж байж мөрийн хөтөлбөр бүрэн хэрэгжинэ.

-Сангийн сайд 2025 оны улсын төсөвтэй хамт татварын шинэчлэл хийнэ гэсэн. шинэчлэл хийгдэж чадах уу?

-Чадахгүй. Яагаад гэвэл Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг олоогүй орлогоос нь, зараагүй металлаас, өөрийн ордгүй үйлдвэрүүдээс давхар авдаг алдаатай бодлогоо өөрчлөхийг хүсдэггүй. Энэ алдаатай бодлогоос шалтгаалж татварын алба авч чаддаггүй авлагатай, компаниуд нь төлж чаддаггүй их хэмжээний өртэй болоод байна. Зөвхөн бид шүүмжлээгүй, гадаадын хөрөнгө оруулагчид, судалгааны байгууллагууд хангалттай шүүмжиллээ. Татварын өрөнд орсон компаниуд үйл ажиллагаагаа өргөтгөж, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа, ажлын байраа нэмэгдүүлэхгүй.

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчлэлийг яаж хийх ёстой вэ?

-Ашигт малтмалын тухай хууль бол манай улсын хөгжилтэй маш холбоотой суурь хууль. Уг хуулийг 35 удаа өөрчлөөд энэ том салбарын хөгжлийг тушаад гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хүлээлтэд оруулсан. Манай улсын гурван том орд л улсын төсвийн орлогын ихэнхийг бүрдүүлж энэ салбарын нүүрийг тахалж байна. Ашигт малтмалын тухай хуулийг өөрчлөх гэж УИХ-ын сүүлийн найман чуулганаар хэлэлцэх жагсаалтад оруулсан боловч салбарын яам нь өргөн барьддаггүй. Сангийн яамтайгаа ойл голц доггүй.

Шинээр байгуулагдсан Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам Ашигт малтмалын тухай хуулиа эрс өөрчилж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж, хайгуул, олборлолт, баяжуулалт, боловсруулалтыг цогцоор нь дэмжсэн хуулийн төслийг энэ ондоо багтааж батлуулах түүхэн хүлээлт үүсээд байна. Шинэ сайдтай уулзах хүсэлт тавьсан боловч хүлээж авахгүй байгаа.

-Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс ямар асуудлыг сонирхож хүлээж байгаа бол?

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгогдохгүй байгаагаас болж хайгуулын салбар уналтад орж улсын нөөц нэмэгдэх боломжоо алдсаар байна. Улмаар хайгуулын үйл ажиллагаа хумигдсан тул олборлолтын салбарт шинэ ордууд нээгддэггүй. Өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд давхар АМНАТ, үндэслэлгүй олон улсын жишиг үнэ зэргээс шалтгаалаад олон үйлдвэр хаалгаа барьж шинэ үйлдвэрүүд хүлээлтэд орсон. Хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг худалдах, тодорхой хувийг шилжүүлэхэд урьдчилгаа татвар төлүүлдэг болгосон. Бид дэлхий нийтэд байхгүй ийм тоглоомын дүрмээ засахгүй бол томоохон Хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй.

Хүндрэлтэй асуудлуудаа энэ Засгийн газар хурдан шийдэх хэрэгтэй.

-Жишиг үнэ бодитой бус тул компаниудад хүндрэл учруулсаар байна уу Биржийн арилжааны талаар саналаа хэлнэ үү?

-Олон улсын зах зээлийн үнээр АМНАТ ногдуулснаар тухайн компанийн олоогүй орлогод АМНАТ ногдуулж байна. Мөн баяжмалд дагалддаг ялгаж салгах боломжгүй өчүүхэн хувь эзэлдэг үнэт металлуудыг олон улсын зах зээлийн үнээр борлуулсан гэж үзээд АМНАТ ногдуулдаг. Жишиг үнэ бодитой бус байснаас маш их хэмжээний татварын өрөнд орсон нүүрсний болон жоншны компаниуд байна.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль мөрдөгдөж эхлээд жил гаруй боллоо. Нүүрс, угаасан нүүрс, төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмалын жишиг үнийг тогтоож АМНАТ ногдуулдаг эрх зүйн орчинг бий болгож хувийн хэвшлийн компаниуддаа татварын дарамтыг бууруулах боломж их байна. Татварын дарамт буурснаар тэдний өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ.

-Төмрийн баяжмал, бүтээгдэхүүн боловсруулахад бас л АМНАТ саад болж байна уу?

-Тэгэлгүй яахав. Бага агуулгатай төмрийн хүдэр АМНАТ шингэсэн, НӨАТ-тай үнээр худалдаж аваад баяжуулаад, бүтээгдэхүүн буюу хорголжин үйлдвэрлээд экспортлоход олон улсын жишиг үнээр тооцож дахин АМНАТ ногдуулдаг. Төмрийн баяжмал, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдээ дэмждэггүй хууль, тогтоол, журамтай болоод олон жил боллоо. НӨАТ-ын тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль үйлдвэрлэгчидээ, экспортлогчдоо дэмжсэн сайн хуулиуд байсныг олон удаа өөрчилж тэднийг төмрийн хүдрээ түүхийгээр нь экспортлохоос өөр аргагүй болгосон. Стандарт, хэмжил зүйн газар нүүрс, угаасан нүүрс, төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмал, бүтээгдэхүүний стандартыг шинэчилсэн боловч Сангийн яам Засгийн газрын хуралдаанд оруулахгүй хойшлуулсаар байгаа. Үүнийг Ц.Туваан сайд анхааралдаа авах хэрэгтэй. Үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж байж ажилгүйдлийг олноор бууруулж, иргэдээ ядуурлаас хамгаалж, улсын болон орон нутгийн төсвөө нэмэгдүүлэх боломжтой. Иймд шинээр бүрдсэн УИХ, Засгийн газар үйлдвэрлэгчидээ дэмжсэн эрх зүйн орчноо яаралтай шинэчилж аж үйлдвэрүүдээ сэргээх эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжоор хангаж ажиллаасай.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Бордюраас бусдыг нь тоодоггүй Монгол DNN.mn

Post author By МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ
Post date 2024-09-04
No Comments on Бордюраас бусдыг нь тоодоггүй Монгол DNN.mn

Хичээл сургууль орлоо. Их хотод өнгө нэмэх сурагчийн формтой хүүхдүүдийн шуугиантай намрын налгар өдрүүд эхэллээ. Есдүгээр сарын 1-нийг яаран хүлээсэн сурагчид анги танхимдаа багталцдаггүй хэцүү дүр зураг энэ жил ч бас хэвээрээ. Сургуулиудын анги дүүргэлтийг харахад үнэхээр нүд халтирмаар байна. Зарим анги дээд тал нь 70 хүүхэдтэй бужигнаж байна гээд бод доо. Алслагдмал аймгийн сумдын сургуулийн нийт сурагчдын тооноос ч илүү хүүхэд нэг ангид хоорондоо зөрөх зайгүй шахам сууж байна. Анги дүүргэлт 30 хүүхдээс хэтрэхгүй байх стандарт хаана байна вэ?

Хүн төрөлхтөн аж төрж байгаа нөхцөлд бүх юм стандарттай байх ёстой. Нэг ёсондоо бидний эрүүл, аюулгүй оршин буйн баталгааг энэ стандарт гээчээр тогтоож байгаа. Хоол хүнс, гэр орон, гудамж талбай, ажил алба, эмнэлэг, сургууль гээд бүх зүйл өөрийн гэсэн норм стандарттай байна. Тэр жишгээр Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй ерөнхий боловсролын сургуулиудын орчин, нөхцөл ямар байх талаар тогтоож өгсөн стандарт гэж бий. Мэдээж хичээлийн шинэ жил есдүгээр сарын 1-нээс хүүхдүүдээ хүлээж авна. Нэг сургууль 1400-аас илүүгүй сурагчтай байхаар тооцно. Бага ангийн хүүхдүүдийн хичээллэх танхимыг хоёроос доош давхарт байрлуулж, ахлах ангиас тусгаарлана. Сургуулийн дотоод заслын барилгын материалууд нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй байна. 1000 хүн ам тутамд 200 хүүхдийн багтаамжтай сургууль байх ёстой. 1400 хүүхэдтэй сургууль 3.5 га эдэлбэр газартай байна. Энэ дотроо биеийн тамир спортын, амралт, аж ахуйн, сургалт туршилтын бүсүүд заавал багтаана гэх зэргээр стандарчилжээ.

Хамгийн чухал нь нэг анги 30-аас илүүгүй сурагчтай байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг сурагчид 2.5 ам.метр талбай ногдох ёстой гэсэн Барилга, хот байгуулалтын сайдын баталсан норм, стандарт хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Гэвч амьдрал дээр хэрэгжилт нь нойл. Зөвхөн ерөнхий боловсролын сургууль дээр ч гэлтгүй эмнэлэг, цэцэрлэг, хүүхдийн тоглоомын талбай, байшин барилга, гудамж замууд гээд хаана ч мөрддөг стандарт гэж алга.

Харин Монголд стандартаа хатуу мөрддөг ганц зүйл нь бордюр л бололтой. Нийслэлд энэ зунжин үргэлжилсэн 60 гаруй замын ажлуудаас урьдаад бүх бордюрыг хуу сольсон доо. Энэ ажил маш шуурхай хийгдсэн. Үүнийг хотын дарга тайлбарлахдаа “Бордюр газрын гадаргаас 15 см өндөр байх стандарттай” гэж ярив. Үнэхээр даажинтай сонсогдож байлаа. Замгүй байж бордюраа солиод ч яах юм билээ. Тэгээд ч бордюраас илүү тулгамдсан асуудал Монголын нийгэмд дүүрэн байхад шүү. Ер нь ингэж автозамын бетон хашлагыг солих нь үе, үеийн дарга нарын хоолоо олж иддэг арга байсаар ирсэн. Одоо хэдүүлээ ийм увайгүй сэтгэлгээгээ больё. Амьдралд ойрхон байя. Хөрсөн дээрээ бууж асуудлыг бодитоор харж сурцгаая. Энэ улсууд дарга болоод албан ажил хийхдээ амьдралаас тасраад явчих юм. Сансрын, сансрын юм сэтгэнэ. Тэндээсээ байнга ашиг харна. Тэгээд стандартаар түрий барьж хэрэгжүүлнэ.

Ард түмнээ ингэж доромжилдгоо л больчих хэрэгтэй. Тийм болохоор чинь та нарыг “Амьдрал ахуй ямар байгааг мэддэггүй. Мэдрэмжгүй” гээд иргэд чинь шоолоод байдаг юм шүү дээ. Бодоод байх нь ээ, тэдний энэ хандлага социализмын үеэс эхтэй юм шиг. Тэр үед аливаа хурал хуй дээр дандаа амьдралаас тасарсан шүүмжлэл хөвөрдөг байсан гэж хуучцуул өнгөтөөр ярьдаг сан. Жишээлбэл, хамгийн сайн найзыгаа хурал дээр хамгаалах ёстой байтлаа даргад таалагдахын тулд далд ортол нь шүүмжилдэг байсан гэх юм билээ. Улаан нүүр рүү нь харж зогсож байгаад түмний нүдэн дээр байж суухын аргагүй болгочихоод гарч ирснийхээ дараа “Хурал бол хурал шүү дээ” гэж ёжилдог байсэн гэлцэх. Ийм муухай социализмын үеийн авир ардчилалд шилжсэн 34 жилийн дараа хүртэл арилаагүй л байна. Уг нь амьдрал дээр найз бол найз л байх ёстой биз дээ. Нэг нэгнийгээ нөхөж, түшиж, итгэж нөхөрлөдөг хүмүүсийг найз гэдэг биш бил үү. Яг үүнтэй адилхан амьдралаас тасарсан шийдвэрүүдээ одоо болих хэрэгтэй. Амьдралд ойрхон, ард түмэндээ ээлтэй, хүний эрхийн мэдрэмжтэй шийдвэр гаргадаг байя. Жинхэнэдээ зам дээр бордюрын ч хэрэггүй. Дэлхийн замуудыг харахад тийм сүрхий бетон хашлаганууд байна уу. Харин ч хаа, хаагуураа чөлөөтэй зорчиж болохоор замтай байдаг. Гэтэл манайх яахаараа гарч болохгүй заавал хаших ёстой юм. Шинэ жолооч нар тэр бордюруудыг чинь мөргөж машин тэргээ эвдэх тохиолдол өчнөөн бий. Явж, явж бордюр бол амьдралд ямар ч хэрэгцээгүй, төрийн хэдэн машинаа хянаж цагдах гэсэн социализмын үеийн хийрхэл биз.

Бордюрын стандартаа барьж, солих ажлыг гялалзуулдаг шигээ ерөнхий боловсролын сургуулиуддаа тогтоосон тэр олон стандартуудаас ядаж ганцыг нь хэрэгжүүлээд өгөөч, төрийн түшээд ээ. Анги дүүргэлт 30 хүүхэдтэй болчихвол хичнээн сайн бэ. Хүүхдүүдийн сурлагын чанар шууд дээшилнэ. Яагаад гэвэл багшид ирэх ачаалал багасчихаар хүүхэд бүртэй тулж ажиллах боломжтой. 70 хүүхэд пиг чихсэн саун шиг нөхцөлд яаж эрдэм ном сурах гээд байгаа юм бол. Ямар адуу мал хашиж байгаа биш дээ. Боловсролын салбараа хойгуур эрэмбэлж гаргуунд нь хаясны хамгийн тод жишээ энэ юм. Монголын ирээдүй болсон толгойг ингэж бэлдэх нь хэнд ашигтай вэ. Магадгүй гадны бодлого нөлөөлж байна уу. Тэгэхэд боловсролоо тэргүүнд залсан улс орнууд яаж хөгжиж, мандан бадарч байгааг дэлхийгээс харж байна. Япон улс гэхэд стандартыг хатуу мөрддөг орон. Манай гуравдагч хөрш болсон тус улсын буцалтгүй тусламжаар Монголд барьж өгсөн хэд, хэдэн жишиг сургууль бий. Анзаарвал сургуулийн давхар бүр хүүхдийн өндөрт тохирсон модон бариултай. Анги танхим нь босгогүй, самбар нь нам дор байрладаг, анги бүр угаалтууртай, толь нь налуу байрлалтай байх жишээтэй.

Шат, налуу зам, заал, ариун цэврийн өрөө, коридорын шалны хулдаас зэрэг нь нян бактер үрждэггүй, хальтрахаас сэргийлсэн технологитой. Дуу хөгжмийн танхим нь тусгай зөөврийн тайзтай. Ханаа дуу чимээ нэвтрүүлдэггүй акустик хавтантай болохоор бүх төрлийн хөгжмийн зэмсэг эгшиглэхэд бусад хичээлд саад болохооргүй. Дээрээс нь гамшгаас сэргийлэх хоргодох байртай. Сургуулийн орчин хүүхдүүдийг бэртэж гэмтэхээс урьдчилан сэргийлсэн мөлгөр хийцтэйн юм билээ. Иргэнээ боддог орон стандартыг ингэж л хэрэгжүүлж байна. Ийм стандартыг манай дарга нар мөрдөнө гэвэл ёстой холын мөрөөдөл байх. Уг нь бордюрын стандартаас илүү боловсролын байгууллагуудынхаа стандартыг анхаардаг болмоор байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ

Б.Жаргалан: Богино хугацаанд төсвийн тэлэлт хийх нь төгрөгийн ханш суларч, инфляц өсөх эрсдэлтэй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Б.Жаргалантай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганы хугацаанд төсвийн тодотгол болон дагалдаж орж ирсэн хуулиуд, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр зэргийг хэлэлцэж байна. Парламентын шинэ гишүүний хувьд танд ямар асуудлууд анхаарал татаж байна вэ?

-Засгийн газар шинээр байгуулагдсан учир үйл ажиллагааны хөтөлбөр батлагдах нь мэдээж. Засгийн газрын бүтцэд тодорхой өөрчлөлт орж байгаа болохоор төсвийн тодотгол хийгдэж таарна. Гэтэл сая Засгийн газраас дагуулаад олон хуулийн төсөл оруулаад ирлээ. Түрүүчээс нь буцаасан. Сүүлийн жилүүдэд парламентад сонин практик бий болчихжээ. Тэр нь яаралтай горимоор хэлэлцэгдэж байгаа асуудлыг дагуулаад баахан холбогдох, холбогдохгүй хуулийн төслүүд оруулж ирдэг. Түүнийгээ гишүүдэд танилцах цаг хугацаа өгөлгүйгээр батлуулдаг болчихож. Энэ асуудлыг анхаарахгүй орхиж болохгүй. Жишээлбэл, 2022 оны төсвийн тухай хуультай хамт 30, хоёр удаагийн тодотголтой хамт 17, 2023 оны төсвийн тухай хуультай хамт 106, тодотголтой хамт 10 хуульд өөрчлөлт оруулсан байна. 2024 оны төсөвтэй хамт 21 хуулийн төсөл оруулж ирсэн бол өнөөдөр мөн л арав гаруй хуулийн төсөл дагалдуулжээ. Сая зөвхөн төсвийн тодотголтой хамт 13 хууль, хоёр тогтоолын төсөл, Төсвийн хүрээний мэдэгдлийг дагалдсан хуулийн төслүүд гээд нийтдээ 20 шахам хууль тогтоомжийг өөрчлөхөөр оруулж ирж байгаа юм. Энэ бол буруу жишиг. Уг нь 2015 онд баталсан Хууль тогтоомжийн тухай хуульд аливаа хуулийн төслийг өргөн хүрээтэй, олон нийтээр хэлэлцүүлэхээс гадна суурь судалгаатай байх ёстой гэж тов тодорхой заасан байгаа. Яаралтай горимоор орж ирсэн хуулийг дагалдуулж ийм олон төсөл өргөн баригдахад дээрх хуулийн бүх шат дамжлагуудыг алгасч байна. Нэг ёсондоо иргэдэд ямар ч мэдээлэл өгч, таниулах боломжгүйгээр хууль “үйлдвэрлэж” байна гэсэн үг. Өмнөх парламент хаврын чуулган хаахаас өмнө баахан хууль “машиндсан” даа. Ийм сонин жишгүүд тогтсон байна.

-Энэ алдааг яаж засах ёстой вэ. Дээрээс нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг эргүүлэн татах горимын санал чуулганаар дэмжигдсэн байтал кноп гацсан гэх шалтгаанаар дахин санал хураагаад аваад үлдчихлээ?

-Бид шинэ парламент дээр сууриас нь залруулаад явах ёстой гэж харж байгаа. Тэр утгаараа Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг буцаах саналыг Г.Тэмүүлэн гишүүнтэй хамтран гаргасан. Түрүү долоо хоногийн баасан гаригийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар энэ санал дэмжигдсэн. МАН-ын бүлэг завсарлага аваад орж ирэхдээ Худалдан авалт, Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хууль зэрэг нэр бүхий 3 хуулийн төслийг Засгийн газарт буцаахаар болсон. Харин Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг өөрчлөх асуудлаар С.Бямбацогт гишүүн “Төхөөрөмж гацсан санал хураалтад орж чадсангүй” гэдэг горимын саналаар тэр дэмжсэн саналыг хүчингүй болгоод дахиад санал хурааж, буцаах асуудлыг унагаачихлаа. Энэ мэтчилэн янз бүрийн арга тактиктай буруу жишиг парламентад тогточихжээ.

Цаашдаа санал хураалт хүчингүй болгох ийм зүйлүүд байх боломжгүй. Аливаа таалагдахгүй асуудал гарлаа гэхэд техникийн саатлаар дахин горимын санал хураах тухай холбогдох хуулинд байхгүй шүү дээ.

-Төсөв тэлж орж ирлээ. Хэрэв 3.1 их наяд төгрөгийн төсвийн тодотгол батлагдчих юм бол эдийн засагт ямар дүр зураг ажиглагдах вэ?

-2023 оны улсын төсөв 22 их наяд төгрөгийн зарлагатай байхаар батлагдахад АН-ын зүгээс “Энэ бол байж боломгүй том тэлэлт” гэж эсэргүүцэж байсан. Тэгвэл ганцхан жилийн дотор 30 их наяд гэдэг тоотой болох нь. Энэ 3.1 их наяд төгрөгийн төсвийн тодотгол батлагдчих юм бол 2024 оны улсын төсвийн зарлагын хэмжээ 30.5 их наядад хүрнэ. Ингэснээр бид ганцхан жилийн дотор улсын төсвөө даруй найман их наяд буюу 35.5 хувиар нэмэгдүүлчихэж байгаа юм. Энэ бол асар том тэлэлт. Үүнд Засгийн газраас “Хамтарсан Засгийн газрын хүрээнд хийж хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ажлуудаа явуулмаар байна. Тодорхой төслүүдийг эхлүүлмээр байна” гэсэн тайлбар хийсэн. Одоо байгаа 27 их наядынхаа төсвийн хүрээнд Засаг хангалттай нөөцтэй гэж харж байгаа. Гэтэл дахиад төсвөө нэмэгдүүлээд давхар алдагдалд орох эрсдэлтэй. Богино хугацаанд төсвийн тэлэлт явахад үнийн өсөлт бий болно. Төгрөгийн ханш суларч, инфляц өсөхөөр эргээд иргэдийн амьжиргаанд нөлөөлнө.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан мега төслүүдээс хамгийн түрүүнд аль, алийг нь хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байна вэ?

–Тэр олон мега гэж нэрлээд байгаа гоё, гоё төслүүд дунд нь эдийн засгийг тэлэх, ажлын байр олноор бий болгоод мөнгөн урсгалыг нэмэгдүүлэх төслүүд байсан бол өөр хэрэг. Гэтэл төсвийн тодотголоор санхүүжүүлэх төслүүд дунд ган татлагат гүүр барих, Богд уулыг нүхлээд цаана нь 700 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй Засгийн газрын ордон барих зэрэг асуудлууд байгаа юм. Өнөөдөр эдгээр төслүүдээс илүү чухал, аминд тулсан асуудлууд өчнөөн байна. Улаанбаатарын түгжрэл, утаа, хөрсний бохирдол, амьдралын чанар, амьдрах орчин зэрэг тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхийн тулд хамтарсан Засгийн газар сайн ажиллах ёстой гэж харж байгаа. Гэтэл Засгийн газар Улаанбаатар хотын түм буман асуудлыг шийдэхийн тулд тогтоолоор дагуул хот байгуулна гэж яриад байх юм. Ер нь Богд уулын урд Засгийн газрын ордон барьснаар дагуул хот үүсээд Улаанбаатарын хойд талын гэр хорооллын асуудал шийдэгдэх нь бүрхэг. Нийслэл Улаанбаатарт Монгол Улсын гол эдийн засаг эргэлдэж байна. Ажлын байр энд төвлөрч байна. Дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг улсын төсвөөс хүчээр хийчихээд тэнд эдийн засаг бүрдэнэ гэж ойлгоход хүнд. Үнэндээ дагуул хотын асуудалд итгэл үнэмшил алга. Тэрний оронд энэ их хөрөнгөөрөө хүн амын тэн хагас нь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотынхоо үндсэн асуудлыг шийдэх ёстой.

-Тэгэхийн тулд юу хийх вэ?

-Цаашдаа бизнесийн орчныг яаж сайжруулах юм бэ, татвараа яаж бууруулах вэ. Эс бөгөөс манай улсад чөлөөт өрсөлдөөнтэй эдийн засаг, зах зээл гэж байхаа болилоо. Жишээлбэл, улсын төсвийн хэмжээ 30 их наяд боллоо. Зах зээл дээр эргэлдэж байгаа бэлэн мөнгө М2-ын хэмжээ гэхэд 41 их наяд төгрөг байна. Энэ жил ДНБ 74 их наяд хүрнэ гээд тооцоолжээ. Төсвийн зарлага маань ДНБ-ийн 41 хувьтай тэнцэж байна. Үүн дээр төрийн өмчит томоохон үйлдвэрийн газруудын борлуулалтын орлого, баланс нэмэгдэнэ. Ингээд харахаар энэ улсад хувийн хэвшлийн орон зай байхгүй болж байна. ДНБ-ий 60 орчим хувь нь улсын төсөв бөгөөд төрийн өмчит компаниуд болчихоод байгаа юм. Цаад жижигхэн орон зайд нь хувийн компаниуд, аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаа явуулж байна шүү дээ. Тэгэхээр хамгийн түрүүнд бизнесийнхээ орчныг сайжруулах, хувийн хэвшлийнхээ орон зайг тэлэх, эдийн засаг дахь төрийн оролцоог багасгах ёстой. Ингэж чадвал дундаж давхаргаа бэхжүүлчихсэн, хүн болгон ажилтай орлоготой аятайхан улс болох гээд байна. Дээрээс нь иргэдийнхээ амьдрах орчинд анхаарах ёстой гэж харж байгаа. Иргэдийн амьдрах орчныг сайжруулахгүйгээр эрүүл мэндийн асуудал шийдэгдэхгүй. Ард түмнийхээ амьд явах эрхийг хангах асуудалд нэн түрүүнд анхаарах хэрэгтэй. Манай улс хорт хавдрын үзүүлэлтээр дэлхийд толгой цохидог орон боллоо. Энэ болгон агаарын бохирдолтой холбоотой. Үүн дээр эрх баригчид тайлбарлахдаа “Өвчлөл хүмүүсийн өөрсдийнх нь амьдралын буруу хэв маягтай холбоотой” гээд иргэддээ буруу өгдөг. Энэ мэтчилэн АН, МАН-ын үзэл санааны ялгаа гараад байгаа юм.

-Хавдрын эмнэлэгт өвчтөнүүд хар зах шиг бужигнаж байхад 100 тэрбумаар соёлын төв барина гээд дайрч болох уу?

-Төр зөвхөн үүргээ гүйцэтгэх ёстой. Харин аж ахуйн ажил эрхэлж болохгүй. Бодлого боловсруулна. Татвараа хураана. Тэрнийхээ хүрээнд аль салбарыг дэмжиж, тэтгэхээ шийдээд явахыг хэлж байгаа юм. Соёлын төв барина гэж зүтгэж байгаа нь нэг талаараа төрийн үйлчилгээ мөн. Гэхдээ эрэмбийн хувьд хэзээ алийг нь түрүүлж хийх вэ гэдэг нь асуудал. Яг одоо төрийн үзүүлж чадахгүй байгаа үйлчилгээ бол эрүүл мэнд, боловсролын салбар. Боловсролын салбар гэхэд нэлээд доголдолтой байна. Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмж, байр, талбай, багш ажилтнуудын цалин хөлс, багш нарын чанар гээд маш их зүйл ярьж болно. Эрүүл мэндийн салбар дахь доголдол нь монгол хүн өвдөх юм бол эх орондоо бүрэн төгс эмчилгээ үйлчилгээ авч чаддаггүй. Хамаг байдгаа шавхаад, өр зээл тавиад гадагшаа явдаг. Дараа нь тэр гэр бүл өрөнд ордог тохиолдол Монголд хавтгайрсан. Энэ бүгд төрийн буруу. Иргэдээ эрүүл мэндийн үйлчилгээгээр хангаж чадахгүй учраас ийм асуудал гарч байна. Төр мөн дэд бүтэц бий болгох үүрэгтэй шүү дээ. Цаашдаа бид эдийн засгаа тэлэх төслүүдэд анхаармаар байгаа юм.

-Манай улсын гол орлого нүүрсний экспортоос хамааралтай байна. Өөр эх үүсвэртэй болох боломжийг юу гэж харж байна вэ?

-Одоогоор манай улсын эдийн засаг нүүрсэн дээр л тогтож байна. Өнгөрсөн онд 60 сая тонн нүүрс гаргасан бол өнөө жил 80 саяыг экспортолбол эдийн засаг тэр хэрээр өсөлттэй харагдана. Бид байгалийн баялгийнхаа буянаар төсвөө бүрдүүлээд явж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ эдийн засаг тэлэх, нэмүү өртөг шингээх, ажлын байр бий болгох, дундаж давхаргыг тэлэх, уул уурхайн бус экспорт хийгдэх ямар салбар байна вэ гэдэг нь өөрөө асуудал. Эдийн засгийнхаа хязгаарлагч хүчин зүйлүүдээ багасгах бодлого хэрэгтэй. Үнэн хэрэгтээ манай эдийн засгийг дэд бүтцийн хөгжил хязгаарлаж байна. Бид нүүрсээ 80 сая биш 120 сая тонныг гаргая гэх юм бол боомтуудын нэвтрэх чадвар хэрэгтэй. Тэр байхгүй болохоор 80 сая дээрээ гацчихаад байна. Магадгүй төмөр зам нь холболттой олон гарцтай болчихвол богино хугацаанд илүү их түүхий эд гаргаад хөрөнгө оруулалт олох боломжтой. Нөгөөтэйгүүр эдийн засгийг хязгаарлагч том хүчин зүйл чинь хүмүүсийн яриад байгаа эрчим хүч болчихоод байна. Аливаа том үйлдвэрлэл явуулахын тулд эрчим хүч хэрэгтэй. Гэтэл айл өрхүүдээ ч эрчим хүчээр хангаж чадахгүй түвшинд очоод байна шүү дээ. Яалт ч үгүй эрчим хүчийг эдийн засгийн хөгжлийн хүчин зүйл болгох ёстой. Цаашлаад манай улс бүс нутагтаа эрчим хүч экспортлох улс болж хөгжих боломжтой. Эхний ээлжинд төрийн оролцоотой эдийн засгийг хязгаарлагч хүчин зүйлүүдийг халж, аж ахуйн нэгж дотоодын компаниудад боломж олгох хэрэгтэй байна. Эдийн засгийг хязгаарлаад байгаа хүчин зүйлүүд дээр санхүүгийн салбар бас нэрлэгдэнэ. Төр төвтэй, төрийн оролцоо хэт өндөр болсон эдийн засагтай болчихоод байгаа учраас хувийн хэвшилд санхүүжилт олдохгүй байна. Төсөв ийм айхавтар тэлээд байхаар Монголбанк бодлогын хүүгээ бууруулж чадахгүй байна. Үүний улмаас зээлийн хүү буурдаггүй. Энэ болгон нь аж ахуйн нэгжүүдийг өсөн дэвжихэд нь боомилж байна.

-Ер нь НДШ, татварын дарамт аж ахуйн нэгжийг томроход саад болж байна. Татвар бууруулах ямар боломжууд байна вэ?

-АН-ын хувьд сая УИХ-ын сонгуульд оролцохдоо яг л үндсэн үзэл санаа, байр суурин дээрээ татварын дарамтыг багасгана, бизнесийн орчныг сайжруулна, улсын төсвийг танана гэсэн зориултууд дэвшүүлсэн. Нэгдүгээрт, төр жижгэрснээр татвар буурах нөхцөл байдал үүснэ. Манай төр улам данхайгаад байна. Тэр хэрээр татвар хураах шаардлагатай болно. Төрийн оролцоог хумих, төсвийн хэт тэлэлтийг бууруулах ёстой. Үүн дээр олонхийн бүлэг буюу эрх баригч тал хүч түрээд явчихсан зүйл их байна. Намрын чуулганаар бизнесийн орчныг сайжруулахтай холбоотой багц хуулийн төсөл оруулж ирэхийг зорьж байгаа. Одоо нэр бүхий гишүүдтэй хамтраад уулзалтуудаа эхлээд явж байна. Ямар нэгэн байдлаар аж ахуйн нэгжүүд дээр ирж байгаа элдэв дарамтуудыг бууруулах ёстой. Татвар нь санхүүгийн дарамт болдог. Дээрээс нь аливаа зөшөөрөл, хяналт шалгалт зэрэг нь үйл ажиллагааны хувьд дарамт учруулдаг. Олон аргаар бизнесийн орчныг сайжруулах бодлого бүрдүүлье гэсэн бодолтой ажиллаж байна. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр дээр эдгээр зүйлийг оруулж ирж байгаа. Нөгөө талаас бид экспортод чиглэсэн, уул уурхайн бус бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгжүүдтэй болж байж эдийн засаг зохистойгоор тэлнэ. Тэгэхийн тулд манай төр өөртөө байгаа их өгөгдөл дэх мэдээллүүд, дээрээс нь гадаадын улс орнуудад байгаа Элчин сайдын яамд, төлөөлөгчийн газруудаараа дамжаад хувийн хэвшлийг дэмжих, бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломжийг нь бүрдүүлэхэд ашиглуулах ёстой. Үүн дээр бид хөтөлбөр бэлдэж байгаа. Ингэж эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж байж уул уурхайн бус томоохон экспортлогч компанитай болмоор байна шүү дээ. Монгол компаниуд дэлхийн тавцанд өрсөлдөж байж эдийн засгаа өөд нь татаж чадна. Тэр хэрээр монгол хүний бүтээмж нэмэгдэж, ноу-хауг өөрийн болгох гээд байна. Тэгэхгүй бол сүүлийн 10, 20 жил суурин дээрээ хий эргээд байна. Богино хугацаанд үр дүн гаргах нь чухал.

-Манай улс боловсролын салбараа хойгуур эрэмбэлдэг. Уг нь энэ улсын хөгжлийн гарц боловсрол баймаар юм. Гэтэл боловсролын салбар маань ажиллах хүчний хомсдолд орчихлоо. Багш нар ердөө 400 ам.доллар ч хүрэхгүй цалин авч байна. Шинэ парламент хамгийн түрүүнд энэ асуудлыг барьж авч, бодлого, шийдлээ гаргаж ажиллах ёстой юм биш үү?

-Боловсролын салбараа өөд нь татаж байж бүтээмжтэй, өрсөлдөх чадвартай хүмүүс бий болж эдийн засаг өснө шүү дээ. Төрийн албаны хууль тогтоомжоосоо эхлээд өөрчлөх шаардлагатай. Яагаад гэвэл цалингийн сүлжээнд багш, эмч нарыг ТҮ ангилалд оруулаад төрийн албаны цалингийн шатлал барьчихаад байна. Тэгэхээр төрийн албандаа реформ хийх ёстой. Багш, эмч нарыг төрийн албаны ангиллаас гаргах нь зөв. Илүү сайн багш нарт өндөр цалин өгөх нь зохимжтой. Орон нутгийнхаа онцлогт тохирсон байдлаар тухайн засаг захиргааны нэгж нь асуудлаа шийдэх боломжтой болгох ёстой. Ингэж задлаагүй нөхцөлд зөвхөн багшийн цалин гэж тусад нь ярих боломж хомс.

Төрийн алба 200, 300 мянган хүн байна данхайлаа гэх дотор багш нар 80 орчим мянга, эмч сувилагч нар түүнээс арай бага бий. Гэтэл бүгдийг нь төрийн алба гэдэг нэг тогоо руу чихчихэж болохгүй. Төрийн албаны реформыг хийгээд багш, эмч нарыг төрийн албан хаагчдын цалингийн сүлжээнээс гаргаж, төрийн албанаас холдуулах ёстой. Ер нь багш эмч нарын тоог нэмэх ёстой. Тэгж байж нэг багшид ногдох хүүхдийн тоо буурна. Гэтэл бүгдийг нь төрийн алба гэдэг нэг тогоо руу чихчихэж болохгүй. Төрийн албаны реформыг хийгээд багш, эмч нарыг төрийн албан хаагчдын цалингийн сүлжээнээс гаргаж, төрийн албанаас холдуулах ёстой. Тэр данхайгаад байгаа төрийн албыг чинь яам, тамгын газрын бүтэц эзэлж байна. Дээрээс нь төрийн тусгай алба данхайсан. Монгол орон цэрэгжсэн, цагдаажсан улс боллоо гээд шүүмжлээд байгаа нь үнэн. Сүүлд статистик харахад, төрийн тусгай дээр 40 орчим мянган хүн байна. Эдгээр асуудлуудаа салгахгүй бол болохгүй байна гэж хараад байгаа. Ингэсэн нөхцөлд боловсролын салбарт ногдож байгаа төсвийг хэрхэн яаж оновчтой, үр ашигтайгаар хийх юм, яаж багш нараа сайжруулах ёстой юм гэдэг гаргалгаа нь гараад ирнэ. Нэн түрүүнд багш бэлдэж байгаа их сургуулийн хөтөлбөр дээр анхаарах ёстой. Манайд багш бэлтгэх тогтолцоо хумигдмал. Үүнийгээ сууриар нь шинэчилбэл олон улсын стандартын дагуу сайн бэлтгэгдсэн боловсон хүчин гарч ирэх юм. МУБИС-ийн хөтөлбөр дээр зохих шинэчлэлүүдийг нь хийснээр сайн онц сурлагатай, өндөр оноотой хүүхдүүд тийшээ орох сонирхолтой болно. Эргээд багш гэдэг мэргэжил нийгэмд нэр хүндээ хадгалж чадна. Нөгөө талд монголчууд боловсролыг маш их чухалчилдаг. Үр хүүхдүүддээ сайн боловсрол эзэмшүүлчих юмсан гээд хамаг байдгаа бариад гүйж байгаа. Ард түмэн боловсролыг ингэж чухалчилдаг байхад салбар нь дампуу байдалтай суух нь өрөөсгөл. Шинээр томилогдсон салбарын сайд суурь өөрчлөлтдөө анхаараасай. Тэгэхгүй бол аар саархан асуудлаар оролдож байтал сайдын алба хаших хугацаа нь дуусчих вий гэсэн болгоомж байна. Ер нь боловсрол, эрүүл мэнд, хууль хүчний салбар өнгөрсөн 34 жил бүтэц, тогтолцооны хувьд ардчилал үнэт зүйлийнхээ зарчимд суурилагдаагүй. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд эдгээр салбарууд дээр суурь шинэчлэлүүд хийхийг зоривол бусад эдийн засаг, нийгмийн хүрээний асуудлууд нь дагаад сайжраад явах боломжтой.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Уламбаяр: Халх голын дайны ялалтын нөлөөгөөр Япон нь БНМАУ-ын статус-квог олон улсын эрхзүйн хувьд хүлээн зөвшөөрсөн DNN.mn

Халх голын дайны ялалтын улс төр дипломатын түүхэн ач холбогдол, сургамжийн талаар Хүмүүнлэгийн их сургуулийн профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

-Энэ өдрүүдэд Халх голын дайны ялалтын 85 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Түүхчид уг дайны сурвалжийг Японы орчин үежих үйл явц, гадаад бодлого, ХХ зууны тэргүүн хагаст Зүүн хойд Азийн геополитикийн орчинд гарсан томоохон өөрчлөлттэй холбон тайлбарладаг. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Мэйжи эриний Японы геополитикийн үндсэн үр дүн нь нэгдүгэрт, хөршүүдтэй хилийн маргаанаа шийдвэрлэж, их гүрнүүдтэй байгуулсан тэгш бус гэрээнүүдийг шинэчилж, өөрийгөө олон улсын эрхзүйн дагуу хүлээн зөвшөөрүүлсэн явдал юм. Хоёрдугаарт, Солонгосын Ханлигийг нээлттэй болгож, хүлээн зөвшөөрсөн. Гуравт, Хятад-Японы анхдугаар дайнаар Чин гүрнийг “цаасан бар” болохыг нь бүрнээ ойлгуулж, тийнхүү Дорнод Азид нөлөөний хүрээ тогтоох их гүрнүүдийн геополитикийн хүчний тоглолтоос Чин гүрэн хасагдаж, Шимоносекийн гэрээгээр Чин гүрэн дайны төлбөрт Японд 200 сая лан мөнгө төлөх болсон. Ингээд Пескадорын бүлэг арал, Формуз буюу Тайвань арал, Ляодуны хойгийн дорнод боомтын бүх бэхлэлт, зэвсгийн нөөцийн хамт Японд шилжсэн. Дөрөвдүгээрт, 1904-1905 оны дайнаар Хаант Орос ялагдаж, Портсмутын гэрээгээр Сахалины өмнөд хэсэг, Курилын бүлэг арлыг өөрийн мэдэлд авсан. Улмаар олон улсын худалдааны боомт Далянь, тэнгисийн цэргийн боомт Порт-Артур бүхий Ляодуны хойгийг 99 жилээр түрээсэлж, Дорнод Хятад, Өмнөд Манжуур дахь Оросын төмөр замын сүлжээ, түүнийг тойрсон стратегийн нөөцөд чөлөөтэй нэвтрэх болсон. Тавдугаарт, Япон нь Зүүн Азид онцгой эрх ашиг бүхий Их гүрний статустай капитализм хөгжсөн цорын ганц гүрэн болон гарч ирсэн. Зургаад нь, 1910 онд Солонгосыг нэг мөр өөртөө дагуулснаар Япон нь Азийн эх газрын статустай болж, эцэст нь Зүүн хойд Азид их гүрнүүдийн ашиг сонирхол огтлолцсон олон улсын харилцааны шинэ бүтэц буй болсон.

Ингээд Япон гүрэн өөрийн геополитикийг “Азийнхан Азидаа” хэмээн томьёолж, “Аугаа Их Дорнод Азийн хамтын цэцэглэлтийн хүрээ”-г тодорхойлж, энэхүү бүс нутагт шинэ дэг журмыг илбэн тохинуулах үүргийг соёлжсон Их Наран улс гүйцэлдүүлэх ёстой гэж үзсэн байдаг. Энэ нь Дорнод Азийн хувь заяанд Өрнөдийн гүрнүүд хошуу, гараа дүрэх ямар ч шаардлага байхгүй. Ер нь тэдэнд огт хамааралгүй тив гэсэн утгатай байв. “Алс дорнодод Европын гүрнүүд халдан нэвтэрсэн нь Японд аюул занал учруулсан төдийгүй мөн Азийн ах дүү үндэстнүүдийнхээ хувь заяаг аврах бодол нэгэн адил төрсөн билээ” гэж Японы цэргийн атташе К.Каваками 1921 онд Нью Йоркт хэвлүүлсэн “What Japan thinks” номондоо бичиж байжээ. Энэ номыг Нидерландын Leopold Classic Library хэвлэлийн газраас 2016 онд дахин хэвлэж гаргасан.

Тийнхүү олон улсын харилцааны хүчний төвд Япон нь капитализм хөгжсөн, колони эзэмшигч Ази тивийн цорын ганц шинэ залуу гүрэн болон гарч ирсэн түүхтэй. Мэйжи эриний сүүлчийн улирлаас Японы Азийн эх газрын геополитикт Монгол орон өртөгдөх болж, ялангуяа Орос-Японы Санкт-Петербургийн цуврал гэрээ хэлэлцээрийн тухайлсан обьект болсон. Октябрийн хувьсгал ялсны дараа Зөвлөлт Оросын большевик удирдлага Хаант Оросоос их гүрнүүдтэй урьд өмнө байгуулсан бүх нууц гэрээ, хэлэлцээрийг хүчингүй болгосноо зарлаж, үүгээр Монгол, Солонгос, Хятадтай холбоотой нууц гэрээнүүд ил болсон. “Тусгай эрх ашиг”, “Нөлөөний хүрээ” зэрэг нэр томъёо олон улсын харилцааны үг хэллэгт шинээр орж ирснийг эдгээр нууц гэрээ протоколууд харуулсан юм.

1919 оны Версалийн найрамдлын гэрээний эцсийн шийдвэрт их гүрнүүд Японы Хятад дахь тусгай ашиг сонирхлыг харгалзан Шаньдун дахь Германы бүх эрх мэдлийг Японд олон улсын гэрээний дагуу шилжүүлсэн нь Тайшёо эриний Японы геополитикийн тод амжилт болсон. Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсын эхний жилүүдэд Японы улс төрийн дэмжлэгт түшиглэх, түүнд ихээхэн найдвар тавьж байсан бол Тайшёо эриний сүүлчийн улирлаас ихээхэн болгоомжлох болсон. Шёво эриний (Хирохито хааны оны чимэг 1926-89) Японы геополитик дахь Гадаад Монголын асуудал стратегийн баримт бичиг, гэрээ хэлэлцээр, дипломат албаныхан болон цэргийн дээд тушаалтнуудын илтгэл, өгүүлэл, ярианы протоколд үлдсэн байна.

-Халх голын дайнтай холбоотой сүүлд ямар шинэ баримтууд гарч ирэв?

-Японы Цэргийн яамны сайд дэслэгч генерал, барон фон Садао Араки 1933 оны гуравдугаар сард “Кайкоша” хэмээх сэтгүүлд нийтлүүлсэн “Шёво эриний Наран улсын зорилт” өгүүлэлдээ, “Япон нь өөрийн нөлөөний хүрээний бүс Манжуур, Хятадтай хил залгах Монгол мэтийн учир нь үл ойлгогдох, хоёрдмол утгатай завсрын бүс оршин байхыг хүсэхгүй. Монгол бол ямар ч тохиолдолд Дорно дахинд хамаарагдах нутаг дэвсгэр байх ёстой…Түүнийг бусад оронд орхиж болохгүй. Монголын хоёрдмол байдал нь бүхэлдээ Дорнын түгшүүртэй байдлын эх үүсвэр болно. Монголын асуудал нь эзэнт гүрний Манжуур дахь бодлогод ч томоохон саад болж болзошгүй” гэж бичиж байжээ. Квантуны армийн штабын дарга хурандаа генерал Сейширо Итагаки Японы цэргийнхний БНМАУ-д довтлох бодол санааг Мүгдэн, Хонолулад ерөнхий консул, Австри, Бельгид элчин сайдаар ажиллаж байгаад ГЯЯ-ны сайдад шинээр томилогдсон Хатиро Аритад 1936 оны гуравдугаар сард мэдэгдэхдээ, “Гадаад Монгол бол нууцлаг газар нутаг. Хаант Орос хэдийн чөтгөрийн гараа сунгаж, түүнийг өөрийн протекторат болгож байсан. Хувьсгал гарснаас хойш большевик Орос мөн адил бодлого явуулж өөрийн нөлөөг тогтоосон. Хэрэв Дорнод Азийн газрын зургийг харах юм бол Япон-Манжго-гийн хувьд Гадаад Монголын ач холбогдол нь Зөвлөлтийн Алс Дорнод, Европын хэсгийг холбогч шугам болох Сибирийн төмөр замыг хамгаалагч жигүүр гэдгээс харагдана. Хэрэв гадаад Монгол нь Япон, Манжготой нэгдвэл Зөвлөлтийн Алс Дорнод үлэмж ноцтой байдалд орж, Алс Дорнодод Зөвлөлтийн нөлөөг тулалдаангүй арилгаж болно. Иймд арми нь өөрийн гарт байгаа бүхий л хэрэгслээр Япон, Манжгогийн нөлөөг Гадаад Монголд дэлгэрүүлэхийн тулд эхний алхам болгож Зөвлөлт Оросын бодлогыг харгалзахгүйгээр Гадаад Монголыг тусгаар тогносон улс гэж үзэж, Манжго, Гадаад Монголын хооронд хэвийн, бүрэн дипломат харилцаа тогтоох явдал юм. Дараа нь тэд хүчин чармайлтаа нэгтгэн Гадаад Монголын үндэстнийг нэгтгэх талаар Баруун Өвөр Монголд тайлбарлах ёстой” гэсэн байв. Дурдсан баримт нь сүүлд “1946-1948 онд Токиод болсон Алс Дорнодын Олон улсын цэргийн шүүх”-ийн хуралд Халх голын сав нутагт Японы түрэмгийллийг нотлох гол гэрчийн баримт болсон гэж др. Р.Болд тэмдэглэсэн байдаг. Хатиро Арита нь “Аугаа Дорнод Азийн хамтын цэцэглэлтийн хүрээ” хэмээх үзэл баримтлалыг зохиогчдын нэг байсан юм.

-“Танака меморандум” хэмээх баримтын талаар түүхчдийн дунд удаан хугацаанд маргаан үргэлжилсэн шүү дээ. Үүний үр дүн юу болсон юм бэ?

-Тиймээ. 1927 оны дөрөвдүгээр сард Японы Ерөнхий сайдаар генерал барон Танака Гийчи томилогдсон нь тус улсын гадаад бодлогод нэгэн чухал үе шат болсон. Генерал Танака, түүний Засгийн газар 1927 оны зун Дайрен хотноо “Алс Дорнодын бага хурал”-ыг зохион байгуулж, Хятадын коммунистуудын эсрэг тэмцэж буй Чан Кайшитай хэрхэн харилцах, Манжуур, Гадаад Монголын статус, генералиссимус Жан Золинь зэрэг Зүүн Азийн өргөн хүрээтэй асуудалд төвлөрсөн байдаг. Бага хурлаас гаргасан шийдвэрийг үндэслэн ерөнхий сайд генерал Танака эзэн хаандаа тусгайлан бэлтгэсэн айлтгал бичгийг өргөн барьсан гэж үзсээр ирсэн. Танакагийн меморандум хэмээн нийтэд танил болсон хэсэгт “…Хятадыг эзлэн авахын тулд бид эхлээд Манжуур, Монголыг эзлэх хэрэгтэй. Харин дэлхийг эзлэн авахын тулд эхлээд Хятадыг эзлэн авах ёстой. Хэрэв бид Хятадыг эзлээд авчихвал даян дэлхий, Азийн бусад орон, Дорнод Ази Японых болно…Манжуур, Монгол хоёрын хяналтыг гартаа авах нь манай анхны алхам мөн. Манжуур, Монгол нь Алс дорнодын Бельги юм. Их дайны үед Бельги нь тулааны талбар болон хувирсан билээ. Орос, АНУ-тай хийх дайндаа бид Манжуур, Монголд дайны хамаг бэрхийг хүлээлгэх ёстой…Ар, Өвөр Монголд манай япон хүний тоо хангалттай олон болмогц бид тэнд газрыг жинхэнэ үнийх нь аравны нэгээр худалдан авч, улмаар цагаан будаа тарьж, хүнс тэжээлийн нөөцөө арвижуулна. Газрын ихэнх хэсэг бидний гарт орсон байхад Монгол нь монголчуудынх уу, япончуудынх уу гэдэг тухай маргаан байхгүй болно…Монгол бол маш их хэмжээтэй сайн чанарын хямд ноостой…асар их баялгийн шавхагдашгүй эх булаг мөн…” гэсэн байдаг.

Дурдсан баримт бичиг бүрэн эхээрээ анх хятад хэл дээр Нанкинд хэвлэгддэг “Шиши юүэбао” сэтгүүлийн 1929 оны арванхоёрдугаар сарын дугаарт нийтлэгджээ. Гэхдээ Танакагийн Засгийн газар меморандум хэвлэгдэхээс дөрвөн сарын өмнө дол дугаар сард огцорч, Танака бээр ч өөрөө есдүгээр сард өвчнөөр нас барсан учир дээрхийн талаар үнэнийг өчих гэрчгүй болжээ. Хятад-Японы нийгэмлэгээс ч тэрхүү меморандумыг “Манжуур-Монголын тухайд Японы бодлогыг хятад хүний нүдээр харах нь” гэсэн гарчигтайгаар япон хэлэнд орчуулан 1930 оны зургаадугаар сард товхимол болгон хэвлүүлж байжээ. Дээрх эх 1931 оны есдүгээр сард Шанхайд гардаг “The China Critic” хэмээх англи хэл дээр гардаг сэтгүүлийн газраас товхимол болгон гаргасан байгаа юм. Мөн онд ч Танакагийн меморандум Коминтерний төв хэвлэл “Коммунист Интернационал” сэтгүүлийн 1931 оны №33-34 дугаарт орос хэл дээр ч нийтлэгдсэн.

Япон нь Версаль-Вашингтоны системийн хүрээнд үндэсний эрх ашгаа хангах бодлогоос татгалзаж, хүчээр түрээ барих, өргөжин тэлэх бодлогод шилжсэн нь 1931 онд Мүгдэний хэргийг үүсгэж, 1937 онд Хятадтай дайныг эхлүүлж, цаашлаад 1941 онд Хавайн Пёрл Харборт довтолсноор Номхон далайн театрт дайны ажиллагааг шинээр өргөжүүлснээр тодорхой болсон билээ. Эндээс үүдээд ийм меморандум үнэхээр байдаг гэдэгт хятадууд баттай итгэхэд хүрч, түүнийг Японы эсрэг сурталчилгаанд ашиглах болсон байна. Зөвлөлт, Монголд ч Танакагийн меморандум хэмээхийг хэсэгчлэн орчуулж, Японы эсрэг сурталчилгаанд өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ.

1950-иад оны дундуур хэвлэгдсэн дурсамж номондоо Япон гаралтай Тайванийн бизнес эрхлэгч Цай Чих-Кан 1928 оны зургаадугаар сарын 20-ны шөнө “Төлөвлөгөө”-г Японы эзэн хааны номын сангаас хэд, хэдэн хүний туслалцаатайгаар нууцаар хуулж авсан гэж бичсэн байдаг. АНУ-ын сонины ажилтан, Shanghai Evening Post and Mercury сэтгүүлийг үүсгэн байгуулагч редактор Карл Кроу 1942 онд Танакийн меморандумд оршил бичиж, “Дэлхийн эзэнт гүрэн Японы мөрөөдөл: Танака меморандум” нэртэйгээр Нью-Йорк, Лондон хотноо эрхлэн хэвлүүлсэн байна.

Америкийн цэргийн түүхч Едвин П.Хойт Ерөнхий сайд Танакагийн меморандум бодитойгоор байсан, харин япончууд түүнийг устгасан гэж эрс шийдэмгий мэдэгдэж байв. Харин Америкийн өөр нэг түүхч Мейрион Харриес үзэхдээ, “Танакагийн меморандум байсан гэж нотолсоор ирсэн нь 30 гаруй жил хүмүүсийн толгойг эргүүлсэн ХХ зууны хамгийн бохир заль мэх байсан” гэжээ. Японы Үндэсний батлан хамгаалах академийн олон улсын харилцаа, дипломат ажиллагаа, дайны түүхий профессор Наруо Тохмацу мэдэгдэхдээ, “Танакагийн меморандум гэж хэзээ ч байгаагүй, харин тэр жилдээ Дайренд болсон бага хурлын материалыг мушгин гуйвуулж зохиомжлон хэвлэж нийтэд тарааснаас өөр юу ч биш” гэжээ. Өрнөдийн болон Японы түүхчид уг баримтыг Москва төвтэй Коминтерн, түүний хяналтад байсан Хятадын коммунистуудтай хамтран зохиож, зохион байгуулалттай хийсэн суртал ухуулга гэж үзэж байжээ.

ЗХУ-ын Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагад өндөр алба хашиж байгаад тэтгэвэрт гарсан дэслэгч генерал Виталий Павлов 1995 онд Москвагийн «Новости разведки и контрразведки» сэтгүүлд Танакагийн Өргөх бичгийн талаар тодорхой бичжээ. В.Павлов уг баримт бичгийг 1931 онд ЗХУ-ын ДЯЯ-наас АНУ болон Европт Японы эсрэг үзэл санааг өдөөх зорилгоор зохиосон хуурамч баримт болохыг тэмдэглэсэн байна.

Академич Б.Лхамсүрэн, Элчин сайд М.Дүгэрсүрэн нар өөрсдийн бүтээлдээ “Японы милитаризмын үл бүтэх санаархлыг илэрхийлсэн барон Танакийн эзэн хаандаа өргөсөн 1927 оны меморандум гэгч байгаагүй хэмээн Японы улс төрчид, судлаачид нотлохыг оролдог боловч чухамдаа түүх түүний дагуу л өрнөсөн нь үнэнд билээ” гэж бичсэн нь бий.

Ийм баримт үнэхээр байсан гэдгийг 1946-1948 оны Токиогийн Олон улсын шүүх хурлын 169 тоот баримтаар гаргаж ирсэн ч нотолж чадаагүй, Танакагийн меморандум хэмээх баримтын уг эх нь япон хэлээрээ өнөөг хүртэл олдоогүй зэрэг нь түүхчдийг эргэлзээнд оруулсаар иржээ. 2007 оны есдүгээр сард Хятадын түүхчдийн судалгааны баг олон жил эрэл хайгуул хийсний эцэст тийм тусгайлсан меморандум огт байгаагүй гэсэн дүгнэлтэд албан ёсоор хүрч, түүнийг 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нд Японы гол хэвлэл “Tokyo Shimbun” албан ёсоор зарласан байна.

-Халх голын дайны нэг учир шалтгаан нь Японы дэмжлэгтэй Манжго байгуулагдаж Монгол Улстай шууд хиллэх болсон явдал гэдэг байх аа?

-Мөн л тийм. 1932 оны хоёрдугаар сард Шиньжин буюу хуучнаар Чанчунь хотод Японы дэмжлэгтэйгээр Манжго хэмээх улс байгуулагдаж, тус улсын тэргүүнээр Хенри Пу Ий өргөмжлөгдсөн. Дипломатын түүхэнд Манжгог Японы тоглоомын улс, дагуул улс хэмээн тэмдэглэсэн. 1934 он гуравдугаар сарын 1-нд Манжго нь Аугаа их Манжийн эзэн хаант улс болж өргөжин Пу Ий-г эзэн хаан хэмээн тунхаглаж, оны чимгийг “Төгсбуянт”-ын тэргүүн он хэмээн зарлаж, түүнд генералиссимус цол олгосон юм.

Япон 1933 оны гуравдугаар сард Лиги Нациас, 1934 оны арванхоёрдугаар сард Вашинтоны гэрээнээс гарсан. 1932 оны есдүгээр сард Токиод томилогдсон Манжгогийн анхны элчин сайд Бао Гуан-чэнъ Лиги Наци хэрэг дээрээ дампуурсан тул шинээр Азийн Лиги Нацийг байгуулах тухай энхтайванч санаачлага дэвшүүлж байв.

Дундад улс Манжгог хүлээн зөвшөөрөөгүй боловч хоёр тал худалдаа, харилцаа холбоо, зам, тээврийн салбарт албан ёсны харилцаа тогтоожээ. Олон улсын харилцааны системийг цэргийн хүчээр тогтоож буй эдүгээ үед Стимсоны номлолын дагуу олон улсын заншлын үндсэн дээр АНУ Манжгог хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй гэж Япончууд Америкчуудыг ятгаж эхэлсэн. Манжгог 1934 онд Эль Сальвадор, Доминиканы БНУ, Гэгээн Ширээтийн улс, ЗХУ 1941 оны дөрөвдүгээр сард, Итали 1937 оны арваннэгдүгээр сард, Испани арванхоёрдугаар сард, 1938 оны тавдугаар сард Гитлерийн Герман, 1939 оны нэгдүгээр сард Унгар тус тус хүлээн зөвшөөрч, дипломат харилцаа тогтоов. Дэлхийн II дайны үед 1940 онд Словак, Франц, Румын, 1941 онд Болгар, Финланд, Дани, Хорват, Японы нөлөөнд орсон Хятадын Ванъ Жин-вейн Засгийн газар, Тайланд, 1941 онд Филиппин Манжгог тус тус хүлээн зөвшөөрсөн.

Ийнхүү БНМАУ дорнод талдаа Японы дагуул Манжго хэмээх шинэ “гуравдагч хөрш”-тэй болж, нийт 700 км урт газраар хиллэх болсон. Удалгүй Монгол, Манжгогийн хилийн бүсэд байнгын зөрчил гарах болж, улмаар 1935 оны нэгдүгээр сард Халхын сүмийн орчимд зэвсэгт мөргөлдөөн болж өргөжин хоёр талаас ноцтой хохирол гарч, цаашдаа даамжирсаар байлдаан болсон.

Япон эрдэмтэн Танака Кацүхико өөрийн бэсрэг бүтээлдээ хэрэв Гадаад Монгол Японы саналыг хүлээн авч Манжготой дипломат харилцаа тогтоосон бол Номунханы хилийн будлиан буюу Халх голын байлдаан гарахгүй байсан гэсэн хувилбар гаргаж ирсэн нь буй.

-1939 онд Япон Монгол руу дайрах бодолгүй байсан гэх гаргалгааг сүүлд зарим нэг судлаачид хэлж байгаа харагдсан. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Түүхэн баримтууд маш тодорхой. Өөрөөр хэлбэл, хуучин болон шинэ баримтууд хөдөлшгүй нотолж байна. Үүнийг үгүйсгэх ямар ч боломжгүй.

-Халх голын дайны ялалтын улс төр-дипломатын түүхэн ач холбогдлыг дүгнэвэл юуг онцлох вэ?

-Халх голын сав дагуу өрнөсөн байлдааны ажиллагаа нь Монголын хилийн бүсэд юуны өмнө Зөвлөлт, Монгол-Японы хооронд болсон орчин үеийн томоохон хэмжээний дайны ажиллагаа байсан бөгөөд нөгөө талд Монгол-Зөвлөлтийн холбоотны харилцааг шалгасан томоохон сорилт болсон. Халх голын байлдаан бол дэлхийн II дайны оршил болсон бөгөөд аугаа эх орны дайнд гарамгай гавьяа байгуулсан маршал Г.К.Жуковын цэргийн урлагийн стратеги, тактикийн амжилтын үндэс суурь нь чухамхүү Халх голын байлдааны үед тавигдсан гэж үздэг.

Халх голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол нь нэгд, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг баталгаажуулж, хоёрт, Зөвлөлт-Монголын холбоотны харилцааг шалгасан, гуравт, Аугаа эх орны дайны хүнд жилүүдэд ЗХУ-ыг фашист герман, миллитарист японы хоёр фронт дээр нэгэн зэрэг байлдаж болзошгүй аюулыг зайлуулж, тавд, АНУ-ыг дэлхийн II дайнд татан оролцуулахад шийдвэрлэх түлхэц үзүүлсэн явдалд оршино.

АНУ-ын судлаач Стюард Д.Голдмэн бичихдээ, Халх голын дайны ач холбогдол нь дэлхийн II дайны оршил болоод зогсохгүй ЗХУ-ын улаан арми Москвагийн дэргэд германы вермахтын армид цохилт өгч, ялалт байгуулахад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн гэжээ.

Японы тэнгисийн цэргийн хүчин 1941 оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд Хавай арлын Сувдан эрэгт байрлах АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчинд гэнэтийн хүчтэй цохилт өгөхөд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн Халх голын байлдаан, түүнд Япон ялагдсан талаар АНУ-д бараг л мэдэлгүй өнгөрсөн нь үнэхээрийн хачирхалтай бөгөөд харамсалтай хэмээн Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллаж асан Жонатан Эдлтон өөрийн бүтээлдээ бичсэн.

Халх голын дайны ялалтын үр нөлөөгөөр 1941 оны дөрөвдүгээр сард Москвад Зөвлөлт-Японы хооронд таван жилийн хугацаатайгаар Төвийг сахих гэрээ болон Хамтарсан Тунхаглалд гарын үсэг зурсан. Тунхаглалд: “…Төвийг сахих гэрээний үзэл санааны дагуу…Япон нь БНМАУ-ын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал ба халдашгүй дархан байдлыг хүндэтгэх үүргийг авч байгаагаа нэр төртэй мэдэгдэж байна” гэжээ. Үүгээр Япон нь БНМАУ-ын статус-квог олон улсын эрхзүйн хувьд de facto хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болсон. Үүнээс гадна Гадаад Монгол Хятадаас хамааралгүй бодитой оршин тогтнож буй субьект мөнийг хүлээн зөвшөөрсөн Алс Дорно дахины анхны их гүрэн нь Япон болсон.

1946-1948 онд Токиод явагдсан Олон улсын цэргийн Шүүх хурлаас Халхын голын байлдааныг япончуудын урьдаас бэлтгэн “БНМАУ, ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулсан түрэмгий дайн” байсан гэж үзсэн.

М.Мөнхцэцэг

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголд боловсролын салбар яагаад чухал биш байдаг вэ? DNN.mn

Хичээлийн шинэ жил хэдхэн хоноод эхлэх гэж байна. Сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдүүд цуглаж байгаа энэ үед хэдүүлээ боловсролын салбараа эргэцүүлж харцгаая. Өнөөдөр Монгол Улсад боловсролын салбар хэрхэн үнэлэгдэж, хаана явааг бүгд мэднэ. Эрх ашгийн эрэмбээр нь авч үзэхэд хойгуур жагсдаг. Энэ нь боловсролын салбар Монголд чухал бишид тооцогддог гэсэн үг. Үүний баталгаа нь багш нарын цалингийн хэмжээ байна. Ардын хүүхдүүдийг эрдэм номонд сургах гэж бүтэн саржингаа махаа зулгааж мачийчихаад ердөө 400 ам.доллар ч хүрэхгүй цалин авч байна, Монголын багш нар.

Тэд хэзээнээсээ хамгийн бага цалингаар бүсээ чангалан амьдарсаар ирсэн. Үүнээс болж багш, ажилтнуудын орон тооны хомсдол боловсролын салбарт нүүрлэлээ. Сургууль, цэцэрлэг нийлээд 8000 гаруй багш, ажилтны дутагдалтай. Дийлэнх нь мэдээж ерөнхий боловсролын сургууль байгаа. Жилээс жилд энэ салбар дахь ажиллах хүчний хоосон орон зай улам хүрээгээ тэлж байна. Өнөөдрийн байдлаар ерөнхий боловсролын сургуульд 4200 гаруй багш, ажилтны эрэлт үүссэн гэж байгаа. Хоёрхон жилийн дараа боловсролын салбар дахь орон тооны дутагдал 20 мянгад хүрэх тооцоолол гарсан байгаа юм.

Багш нар цалин цаваг багатайгаас гадна ажлын орчин нөхцөл нь хүнд. Байнга илүү цагаар ажиллана. Эрт гэрийн бараа харна гэж лав байхгүй. Дээрээс нь багш бэлддэг сургууль үнэгүй гэх зэргээс харахад хамгийн шоовдорлогдсон, сул дорой салбар гэдэг нь мэдэгдээд байдаг. Боловсролын салбар шоовдорлогдвол Монгол Улс дэлхийд шоовдорлогдоно гэдгийг ихэнх улсууд мэддэг байх гэж бодож байна. Энэ салбар үеийн үед, аль ч нам засгийн эрхэнд гарсан байлаа ингэж гадуурхагдаж ирсний учрыг хүмүүс тэр бүр нарийн мэддэггүй. Гэхдээ нийгэмд нэг аргацаасан яриа дэлгэрсэн нь бий. Тэр нь “Хүүхдүүд ямар сонгуульд санал өгдөг биш гээд энэ салбарыг хэн ч тоодоггүй” гэдэг. Энэ бол худлаа яриа. Боловсролын салбарын сул дорой, хүчгүй байгааг илэрхийлэх гэж оролдсон хамгийн энгийн ядмагхан тайлбар. Харин ч том зургаар нь харвал ямар нэгэн бодлогын нөлөө яалт ч үгүй энэ салбарыг сөхрүүлж буй мэт харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, стратегийн бодлогын үүднээс Монгол Улсын боловсролын салбарыг ганд нь хаясны үр дүн өөдлөхгүй байгаа юм. Үүний цаана хэн нэгэн зориудаар чиглүүлж байхыг ч үгүйсгэх аргагүй.

Одоо боловсролын салбараа намаг балчигаас нь суга татаж гаргах хэрэгтэй байна. Хамгийн энгийн шийдэл нь багш нарынхаа цалинг л нэмчихмээр санагддаг. Тэгэхгүй бол Монголын багш нар Солонгос, Австрали зэрэг улс руу дүрвээд дууслаа. Бүтэн сарынхаа цалинг өндөр хөгжилтэй оронд очоод ганцхан өдөрт л ажиллаад олчихож байна шүү дээ.

Австралид цагийн ажил хийгээд өдөртөө 250-500 ам.доллар өлхөн олдог гэсэн. Гэтэл эх орондоо мэргэжлээрээ ажиллаад байгаа хэрнээ л шүлсийг цалин авч байна. Ийм цалинтай багш нар яаж орон байр, ахуй амьдралаа сайжруулах юм бэ. Өдөр хоногийг аргацаасан байдалтай л өнгөрүүлж байгаа. Тийм болохоор багш нар амьдрахын эрхэнд массаараа өөр салбар руу урваж байгаа, гадагшаа аяллын визээр явж хар ажилчин болж буй нь тэдний буруу биш.

Манайхан багш нарын цалинг ерөөсөө нэмдэггүй. Сонгууль болгоноор улс төрийн намууд багш, эмч нарын цалинг нэмнэ гэж амлалт өгч гарч ирдэг. Гэвч маргааш нь мартчихдаг. Боловсролын салбарын өмнөх сайдууд ч тэр. Одоогийн шинэ сайд нь хүртэл багш нарынхаа цалинг оцойтол нэмнэ гэж огт дуугарахгүй юм. Багш нарынхаа цалинг нэмэхгүй бол энэ салбарт ажиллах хүн үлдэхгүй гэдгийг сайн мэдэж байгаа хэрнээ хэрэгжүүлдэггүй нь их сонин. Тэгснээ үр дүнгийн урамшуулал, орон нутгийн нэмэгдэл гээд цонхны цаанаас чихэр долоолгохдоо сайн. Нийт багш нарт наалдахгүй ийм хачин шийдвэр дээр нэмээд анги даалт, дэвтэр засах, илүү цагийн урамшуулал гээд л элдэв аар саархан юмаар дүгнэж байгаа нэртэй аргалаад сурчихсан.

Уг нь үндсэн цалинг нь нэмчихэд л бүх асуудал шийдэгдчихнэ. Багш нарын үндсэн цалинг 1000 ам.доллар болгочиход л нэг хэсэгтээ дажгүй явна. Бас багш бэлддэг сургуулийн босгыг ахиулж, өндөр оноотой хүүхэд ордог болгох хэрэгтэй. Нягтлангуудын босго яагаад өндөр байдаг вэ гэхээр тэд сургуулиа төгсөөд баталгаатай өндөр цалин дээр очдог. Харин багшаар төгсөгчид баталгаатай ажлын байртай боловч цалин муу байгаа. Одоо багш бэлддэг сургууль төгсөгчдөдөө баталгаатай ажлын байр, өндөр цалинтай болчихвол тэр сургууль үнэ цэнэтэй болно. Багшаар төгсөгчид ажлын гараагаа хамгийн багадаа 1000 ам.долларын цалингаар эхлүүлдэг болчихвол энэ салбар сэвхийтэл өөдлөөд ирнэ.

Тэр хэрээр боловсролын чанар дээшилж, нэр хүнд нь өснө. Боловсролын салбарт аюулын харанга дэлдэхэд ойрхон болсон. Тогтвортой ажлын байраа хадгалж авч үлдэхийн тулд асуудлыг ингэж шийдмээр байна. Энэ бол шинээр байгуулагдсан парламентын хувьд боловсролын салбарт оруулах хамгийн том реформ болж чадна. Үүний үр дүнд тав, арван жилийн дараа Монгол Улс ямар болох нь хэнд ч мэдээжийн асуудал. Инноваци, орчин үеийн технологи эзэмшсэн, хүчирхэг, баян чинээлэг Монгол бий болно.

Элдэв шашин, хөдөлгөөн, намчирхал, улстөржилт гээд энэ бүхэн боловсролтой газраас аяндаа арилж, нийгэм эрүүл болно. Боловсролоо тэргүүнд тавьж чухалчилдаг орон хөгжлийн манлайд яаж хүрч болдгийг Сингапур, Финландын туршлага харуулж байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Г.Батзориг: Монгол Улс худалдаанд суурилсан эдийн засагтай орон. Иймд худалдааны бие даасан хууль гаргах зайлшгүй шаардлагатай DNN.mn

Эдийн засагч Г.Батзоригтой ярилцлаа.

-Манай улс худалдааны хуультай болох шаардлагатай гэж эртнээс хөндөж, ярьсаар ирсэн. Гэвч өнөөг хүртэл энэ хууль гараагүй л байна. Худалдааны хуультай болвол эдийн засагт ямар, ямар боломжууд нээгдэх вэ?

-Худалдааны хууль нь тухайн улс орны бараа, үйлчилгээг авах зарахтай холбоотой үйл явц, стандарт, дэд бүтэц, дотоод болон гадаад худалдааг хэрхэн зохион байгуулах талаар ерөнхий харилцааг зохицуулдаг. Монгол орон маань худалдааны суурьтай эдийн засагтай орон. Тийм болохоор түүнийг зохицуулах эрх зүйн орчин үүнтэй холбоотой тодорхой стандарт мөрдөх хэрэгцээ шаардлага их байгаа. Тэгэхгүй бол чанаргүй вакцин, урдаас орж ирж байгаа гарал үүсэл нь тодорхойгүй бараа бүтээгдэхүүний асуудал байнга сөхөгддөг.

Иймэрхүү дүрэмгүй яваад байгааг цэгцлэх учраас Худалдааны тухай хууль зайлшгүй хэрэгтэй гэж харж байна.

Гол нь худалдаа хийхтэй холбоотой үүсч байгаа харилцаануудыг энэ хууль зохицуулна. Тэр утгаараа олон хуулиудыг нэгтгэж хамрах байх гэж бодож байна. Наад зах нь хүнсний аюулгүй байдал, гаалийн асуудал, зам дэд бүтэц, мэргэжлийн хяналт зэрэг асуудлууд сөхөгдөж гарч ирнэ. Хамарч байгаа хүрээний хувьд олон хуулиудтай холбогдох болохоор тэдгээрийг базах хууль болно байх.

-Ер нь Худалдааны хуультай болох нөхцөл суурь бүрдсэн гэж үзэж байна уу?

-Хүмүүс тодорхой давтамжтайгаар байнга эдийн засгийн харилцаанд ордог. Тэр нь ямар нэгэн хэмжээгээр эрсдэл үүсгэж, хор уршиг үзүүлэх зэрэг тодорхой бус байдлуудаас болж янз бүрийн ашиг хонжоо хайсан нөхцөл байдалд хүргэдэг. Иймэрхүү хууль эрх зүйн орчны тодохой бус байдлаас үүдэлтэй асуудал амьдрал дээр ургадаг. Тэр нь хууль гаргах гол эрх зүйн суурь болж байна гэсэн үг. Ялангуяа Монгол Улс шиг цэвэр худалдаан дээр тогтсон эдийн засагтай орчинд юу хамгийн чухал вэ гэхээр бараа бүтээгдэхүүнийг авчирч буй хүмүүс тусгай зөвшөөрөлтэй байх ёстой. Дээрээс нь бараа бүтээгдэхүүн болгоны гарал үүсэл нь тодорхой, эргээд тухайн хэрэгдэгчид хор хөнөөл багатай, эрүүл, аюулгүй байдлын чанар стандартыг мөрддөг байх ёстой л доо. Манайд хүнсний аюулгүй байдал ялангуяа хадгалалтын хувьд асуудалтай. Тэр ч байтугай бараа, бүтээгдэхүүний үнэ дэндүү өндөр байдаг. Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар үнэ зохицуулдаг гэж ярьдаг. Гэвч бодит байдал дээр харъя л даа. Хичээлийн шинэ жил дөхөхөөр бараа бүтээгдэхүүний үнэ гурав дахин өсдөг. Иргэдийн эдийн засагт том хүндрэл учруулж байна. Ийм асуудлууд байнга гардаг учраас тодорхой дүрмийн дагуу Худалдааны тухай хуулиа мөрдөөд явчихвал хэрэглэгч талдаа хожоотой. Мөн тодорхой чанар, стандартын шаардлага хангаад дүрмийн дагуу бараа, бүтээгдэхүүн оруулж байгаа худалдаа эрхлэгч, аж ахуйн нэгжүүдэд ч ашигтай. Яагаад гэвэл, хариуцлагатай, албан ёсны тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдийн хажуугаар үүргийн худалдаа гээд хяналтгүй бараа ороод ирдэг. Тэдгээртэй үнийн хувьд өрсөлдөх шаардлага үүсдэг. Энэ талаас нь бодох юм бол Худалдааны тухай хуулийн хэрэгцээ шаардлага аль, аль талдаа байгаа л даа.

-Худалдааны хуультай болсноор экспортод яаж нөлөөлөх вэ?

-Худалдааны тухай хууль экспортод тийм ч сүртэй нөлөөлнө гэж харахгүй байна. Яагаад гэвэл манай эдийн засгийн 90 хувь нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн, тэр дундаа нүүрс байдаг. Нүүрс бол Худалдааны тухай хуультай хуульгүй Хятадын нөхцөл байдлаас хамаарч экспортлогддог. Дээрээс нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн талдаа нүүрсийг хэдэн янзаар ангилаад сорьцыг нь тодорхойлуулж байгаад Хятад руу гаргаж байгаа. Энэ талаас нь харвал экспортын хувьд нөлөөлөх нөлөө өндөр биш. Гол нөлөөллийн хувьд импорт байна. Импортын бараа бүтээгдэхүүн стандарттай, тухайн бүтээгдэхүүн аюулгүй байдал хангасан, худалдаа эрхлэгч нь зөвшөөрөлтэй, тухайн бүтээгдэхүүний гарал үүсэл болон хугацаа нь асуудалгүй, аль боомтоор яаж орж ирсэн зэрэг нь тодорхой байх ёстой. Худалдааны хуультай болбол эдгээр асуудал цэгцэрнэ. Энэ агуулгаараа импортын бараа бүтээгдэхүүнд илүү нөлөө орж ирэх болов уу гэж харж байна.

-Дотоодын бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд гарах гол хөшүүрэг нь энэ хууль болж чадах уу?

-Дотоодын бүтээгдэхүүний хувьд боломжтой. Гадагшаа гарах боломжийг энэ хуулиар олгож өгөх түлхэц, нөхцөл болно. Яагаад гэвэл дотоодод үйлдвэрлэгдэж буй үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бараа бүтээгдэхүүний стандарт нь нийтлэгээрээ олон улсын стандартаа дагаж явах ёстой. Тэгвэл энэ хуулийг бичихдээ олон улсын стандартуудаас тодорхой хэмжээгээр оруулах ёстой. Нэгэнт хууль батлагдвал мөрдөх шаардлага үүсэхээр дотоодын үйлдвэрлэгчид маань стандартыг баримтлаад, бараа бүтээгдэхүүнээ цаашид тодорхой хяналт дор хийх боломж нэг талдаа бүрдэнэ. Мэдээж богино хугацаанд аж ахуйн нэгжүүд дээр зардал үүсэх ч урт хугацаандаа олон улсын зах зээл дээр чадлынхаа хэрээр өрсөлдөх боломжийг энэ хуулиар олгох боломжтой. Гол логик нь ямар нэгэн бараа зарлаа гэхэд тэр бүтээгдэхүүн нь чанарын шаардлага, стандарт хангасан байхыг олон улсад нэхэж байгаа. Тэгэхээр энэ талдаа илүүтэйгээр хуулийн ач холбогдлыг харж байна.

-Ингэхэд худалдааны эдийн засаг суурьтай орон хэрнээ яагаад өнөөдрийг хүртэл бие даасан хуультай болохгүй байна вэ?

-Өдийг хүртэл тухайн чиглэл чиглэлийн хуулиудаараа илүүтэй зохицуулагдаад яваад байсан. Наад зах нь гааль, хүнсний аюулгүй байдал, зам дэд бүтэц, хүнс үйлдвэрлэгчийн тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой зэрэг асуудлууд салбар салбарынаа хуулиар зохицуулагдаад явж ирсэн. Тийм болохоор нэгтгээд нэг өргөн хүрээнд нь базаад стандартаа мөрдөөд явна гэдэг юм алга байсан. Одоо цаг нь болж хуулийн хэрэгцээ шаардлага үүссэн гэж ойлгож байна.

-Худалдааны хууль гаргахын тулд Засгийн газрын зүгээс юу хийх ёстой вэ?

-Хамгийн түрүүнд олон улсын Худалдааны хуулийн туршлага судлах асуудал байна. Ямархуу нөхцөл байдал байгааг нь тодорхойлох ёстой. Улс орон болгонд энэ хуулийг яаж мөрддөг зэргийг харьцуулах нь чухал . Өндөр хөгжилтэй орнууд олон зуун жил хэрэгжүүлчихсэн болохоор алдаа дутагдлыг түүхэн хугацаанд нөхөөд ирсэн байгаа. Энэ зүйлийг тодорхой хэмжээгээр судлах нь магадгүй эхний ажил юм болов уу. Олон улсад ямар, ямар нөхцөл байдалтай байна вэ гээд харахаар тухайн улс орны өөрийнх нь онцлогт тохирсон Худалдааны хууль гэж байна. Мөн бүс нутгийн худалдааны хууль илүү хүчтэй байдаг. Жишээлбэл, Европын холбоонд чөлөөт худалдааны хэлэлцээр дээр үндэслэгдсэн татварын болоод таксын үнийн хөнгөлөлттэй нэг стандартаар явдаг иймэрхүү зүйлсийг бүс нутгийн хэмжээнд маш сайн шийдсэн. Тэгэхээр зөвхөн Худалдааны хууль гэлтгүй үүнтэй холбоотой бүс нутгийн хэмжээнд стандарт, татварын асуудал, үнэ тогтоох процесс бодит байна уу зэрэг дээр бүс нутгийн хэмжээнд сайн ажилласан. Бид ихэвчлэн чөлөөт худалдааны хэлэлцээр гэж ярьж байгаа. Нэг хэсэг манайх Японтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулж, энэ хүрээнд тус улсын дэлгүүрүүд манайд нэлээд орж ирсэн. Тэгэхээр энэ хүрээний асуудлыг хамарч байгаа гэж харж байна. Засгийн газрын зүгээс нэгдүгээрт, суурь судалгаагаа сайн хийх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, тус тусдаа мөрдөж байгаа хуулиуддаа яаж Худалдааны хуулиа нийцүүлэх вэ гэдгийг маш сайн судалж байж гаргах ёстой. Тэгэхгүй бол Худалдааны хууль гээд ерөнхий биччихдэг. Эргээд дагаж мөрдөх хуулиудтай зөрчилдөх, эсвэл алийг нь дагахаа мэдэхгүй болох зэрэг хуулийн цоорхойнууд үүсээд эхлэх эрсдэлтэй. Яг одоо байгаа бизнесийнхэн, худалдаа эрхлэгчдийн нөхцөл байдлыг ойлгосон байдлаар бичээсэй гэж бодож байна. Бодит байдалд хуулиа мөрдөөд явах ёстой бизнес эрхлэгч хэрэглэгчдийг хараагүй гадны хуулийг хуулаад биччихдэг, нөгөөх нь буцаад манай хөрсөн дээр буухгүй байвал асуудал үүсгэх эрсдэлтэй. Ийм учраас тэр талын оролцоог хангаж өгөх ёстой юм болов уу гэж бодож байна.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories