Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Р.Сэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Шинэ оны эхний сар шувтарч байна. Намрын чуулган ч хаах гэж байна. Ер нь өнгөрсөн 2024 он монголчуудын хувьд ямар онцлогтой жил болж өнгөрөв. Бидний алдаа, оноо юу байв?

-Манай улсад улс төрийн томоохон өөрчлөлт бий болсон жил байлаа гэж товчхон хэлмээр байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хүрээнд холимог тогтолцоогоор УИХ-ын сонгуулиа явууллаа. Энэхүү сонгуульд хэдийгээр эрх баригч МАН ялалт байгуулж 68 суудал авсан ч парламентад суудалтай бусад улс төрийн намуудын оролцоотой хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Ингэснээр төдийгөөс өдийг хүртэл улс төр, аль нэг бүлэглэл, хэн нэгний эрх ашгийг хөндсөн том төслүүд гацаанаасаа гарч, хөдөлж эхэллээ. Энэ нь улс төрийн тогтвортой байдлыг хангах том боломж гэж дүгнэж байгаа.

– Парламент 126 гишүүнтэй болс ны ач холбогдол ер нь өнгөрсөн хугацаанд харагдав уу. Харагдсан бол ямар шийдвэр, ямар үйл явдлыг та онцлон хэлэх вэ?

-Мэдээж харагдаж байгаа. Онцлоод хэдэн зүйл хэлье. Тухайлбал, 126 гишүүнтэй болсноор мега төслүүдийг ээлж дараалан хэрэгжүүлэхэд анхаарал тавьж, гарц гаргалгаа, бодит шийдвэрүүдийг гаргаж байна. Аливаа төслийг олон талаас харж, хэлэлцэж шийдвэрлэж байгаа учраас алдаа гаргах нь бага, ач холбогдлыг нь нэмэгдүүлж чадаж буй болов уу гэж ойлгож байгаа. Тиймээс эдгээр шийдвэр, тэр дундаа нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл, ач холбогдол өндөртэй төслүүдийн хувьд цаашид үр өгөөж нь илүү байна гэдэгт итгэлтэй байна. Засгийн газрын хувьд хамтарч бодлогоо тодорхойлсон. Ингэснээр тогтвортой за саг лал, тогтолцооны өөрчлөлтөд том хувь нэмэр болно гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүдийн тоо нэмэгдсэнээр хууль тогтоох үйл явцад төвлөрөх боломж нэмэгдэж, нийгмийн суурь гажуудлыг засах, тогтолцоо засаглалын хямралыг шийдвэрлэхэд том түлхэц өгч байгаа болов уу. Жишээ нь, нийгмийн суурь шинэчлэлийн асууд луудад анхаарал хан дуулсан хуулийн төслүүд энэ парламентын эхэнд батлагдсаар байна. Мөн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр гишүүдийн тоог нэмэгдүүлснээр парламентын ардчилал, үн дэсний дархлааг баталгаажуулах чиглэлд том алхам хийгдсэн гэж үзэж болно.

-Таны хувьд говийн бүсээс нэгээр сонгогдсон улстөрч. Гишүүн болохоос өмнө Монгол Улсын эдийн засгийн гол цөм гэж хэлж болох Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан хүн. Энэ утгаараа та говьд ямар асуудал тулгамддаг, яаж шийдэх ёстойг хэн хүнээс илүү мэдэх байх…?

-Говийн бүсийн уул уурхайн талаар ярихдаа, Өмнөговь аймаг нь Монгол Улсын эдийн засгийн тулгуур, ялангуяа уул уурхайн салбарт маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг аймаг гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. Миний хувьд энэ бүсээс сонгогдохоосоо өмнө тус аймгийн Засаг даргаар ажиллахдаа говьд тулгамдаж буй олон асуудлыг шийдэхийн төлөө явсан.

Цаашид ч энэ зарчмаараа явна. Юуны өмнө говьд нэн тэргүүнд тулгамдаж байгаа асуудал бол мэдээж ус. Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй усны хомсдол нь малчдын аж амьдрал болон бүс нутгийн хөгжилд нөлөөлж байгаа нь үнэн. Тиймээс усны нөөцийг зохистой ашиглах, ус хэмнэлтийн арга хэмжээг авч, малчдын усны хангамжийг сайжруулах нь зайлшгүй шаардлагатай ажлуудын нэг. Уул уурхайгаас эдийн засгийн том боломжууд гарч ирдэг ч нөгөө талдаа байгаль орчны тэнцвэрт байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж, бэлчээр, ургамалжилтыг бууруулж байдаг. Энэ утгаараа говийн бүсэд ч гэлтгүй ер нь хаана ч байгаль орчныг нөхөн сэргээх, хариуцлагатай уул уурхайн стандартыг мөрдөх нь чухал.

-Тулгамдсан асуудал байх нь тодорхой. Гол нь гарц шийдлийг нь олсон зүйл юу байна вэ?

-Миний хувьд засаг д а рг аар ажиллах хугацаандаа бодлогын х увьд ч, нийгмийн хөгжил, боловсрол, эрүүл мэнд талдаа ч тодорхой шийд вэрүүдийг гаргаж ажилласан. Би үүнд товчхон хэдэн зүйл хэлье. Тухайлбал, хариуцлагатай уул уурхайн бодлогыг дэмжих, усны ашиглалтыг хязгаарлах, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлд анхаарал хандуулсан. Өмнөговь аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхайн компаниудад хатуу шаардлага тавьж, уурхайгаас үүдэлтэй хохирлыг нөхөн төлүүлэх ажлыг эхлүүлсэн. Нөгөөтэйгүүр манай аймаг Монгол Улсын эдийн засгийн цөм гэж яригддаг. Уул уурхай хөгжсөн аймаг гэдэг. Тэгвэл яг энэ бүс нутгийн иргэдийн аж амьдрал, амьжиргааны түвшинд энэхүү уул уурхайн үр өгөөж хамгийн түрүүнд нөлөөлж байх ёстой. Энэ утгаараа малчдын орлогыг сайжруулах, нийгмийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх төслүүдийг дэмжиж, уул уурхайн орлогоос олон нийтэд хүртээмжтэй болгох гэсэн зорилтууд тодорхой хэмжээгээр урагшилсан. Харин боловсрол, эрүүл мэндийн хувьд уул уурхайн бүс нутагт боловсролын болон эрүүл мэндийн үйлчилгээг сайжруулахад чиглэсэн хөтөлбөрүүд хэрэгжиж эхэлсэн. Эдгээр асуудлуудыг шийдэхэд урт хугацааны төлөвлөлт, тогтвортой хөгжлийн бодлогын хэрэгжилт чухал. Энэ нь зөвхөн нэг хүний хүчин чармайлтаар бус, харин төр, засаг, иргэд, уул уурхайн компаниудын хамтын ажиллагаагаар шийдэгдэх ёстой.

-Хамтарсан Засгийн газраас 17 мега төслийг эхлүүлнэ гэж байгаа. Таны хувьд УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороог ахалдаг. Энэ утгаараа Засгийн газраас зарласан том төслүүдээс яг хэд нь хөдлөв. Бусдад нь улс төр, эрх зүйн ямар зохицуулалт дутагдаж байна вэ?

-Хамтарсан засгийн газраас 17 мега төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Гэхдээ орон нутгийн онцлог, хөгжлийн төлөвлөгөө, хөрөнгө оруулалтын бэлэн байдал зэргээс шалтгаалан төслүүдийн явц өөр өөр байж болох юм. Эрдэнэбүрэнгийн 90 МВт-ын усан цахилгаан станц, Хэрлэн-Тооно, Орхон-Онги ус дамжуулах шугам, Эрээнцав-Чойбалсан Баруун Урт-Бичигт чиглэлийн босоо тэнхлэгийн авто зам зэрэг төслүүд хөдөлсөн. Өөрөөр хэлбэл, санхүүжилттэй холбоотой болон эрх зүйн асуудлууд л нь бүрэн шийдэгдсэн төслүүд гэж ойлгож болно. Саяхан Монгол, Францын хамтарсан уран, атомын цахилгаан станц төсөл УИХ-аар дэмжигдлээ. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд хамтарсан засгийн газар гарын үсэг зурж баталгаажууллаа. Энэ бол гуравдагч хөрштэй хийж байгаа том төсөл. Эдийн засгийн үр өгөөж өндөр ч нөгөө талдаа Монгол Улсын тусгаар тогтнол, гадны хөрөнгө оруулагчдыг татах том боломж нээгдлээ гэж үзэж байна. Бусад төслүүдийн хувьд Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль, төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай тусгай зөвшөөрөл, төслийн хэрэгжилтэд шаардлагатай санхүүжилт, гадаадын хөрөнгө оруулалт татахад улс төрийн тогтвортой байдал, зээлжих зэрэглэл, олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд ямар нэгэн зохицуулалт хийгдэх шаардлагатай байж болох юм. Түүнээс гадна хамгийн том нөлөөлөл нь эдгээр төслүүдийн хэрэгжилтэд нийгмийн дэмжлэг асар чухал хэрэгтэй.

-Газрын тосны үйлдвэр барих төсөлтэй холбоотой зээлийн асуудлыг УИХ-аар хэлэлцлээ. Уг асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Газрын тосны үйлдвэртэй болох нь монголчуудын хувьд мөрөөдөл, олон жил ярьсан төсөл. Олон ч жил гацсан уг төслийн гацааг өнөөгийн төр засгийн удирдлагууд гаргаж, хөдөлгөж чадсан. Тодорхой хэлбэл Монгол, Энэтхэг хоёр улсын төрийн тэргүүн уг төслийг хөнгөлөлттэй зээлээр барихаар тохирсон. Харамсалтай нь ажил эхэлсэн боловч ковидын улмаас төсөл зогссон. Ингэж зогссон хугацаанд барилгын материалын үнэ өссөнтэй холбоотой ТЭЗҮ шинэчлэн хийх шаардлага үүссэн юм билээ. засгийн газраас 200 сая ам.доллароор нээх шийдвэр гарсан ч шинэчилсэн ТЭЗҮ-ээр 1.7 тэрбум ам.доллар болсон. Өөрөөр хэлбэл, энэхүү 1.7 тэрбум ам.доллараар уг төслийг үргэлжлүүлэх шаардлага бий болоод байна гэсэн үг. Үүнийг нь Энэтхэг улс хүлээн зөвшөөрч шинэ гарсан ТЭЗҮ төслийг цааш үргэлжлүүлэх сонирхолтойгоо хэлсэн. Нөгөөтэйгүүр, нефтийн хоолойг Эрдэнэс Таван толгой компани 300 гаруй тэрбум төгрөгөөр хийж байгаа. Тиймээс цаг алдалгүй ашиглалтад оруулах зайлшгүй шаардлага үүссэн гэж харж байгаа юм.

-Гол асуудал нь үйлдвэр ашиглалтад орлоо ч зардлаа нөхөж чадахгүй гэдгийг шүүмжлээд байгаа шүү дээ…?

-Тэр нь өргөн хэрэглэгддэг АИ92 болон хийн түлшний өртөг өсч байгаа учраас зардлаа нөхөж зээлээ эргүүлэн төлөх боломжтой гэдэг тайлбарыг өгч байна лээ. Тиймээс зардлаа бодитой нөхөөд явахаар байгаа бол уг төслийг нэн яаралтай богино хугацаанд хэрэгжүүлэх тусам монголчуудад ашигтай гэж харж байна.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга, хууль тогтоогчийнхоо хувьд ямар хуулийн төслүүдэд анхаарч ажиллаж байгаа вэ. Сая намрын чуулганы төгсгөлд танай байнгын хороо нэлээд эрчтэй ажиллах шиг боллоо?

-Мега төсөл, нийгэм, эдийн засагт өндөр ач холбогдолтой олон хуулийн төслүүдийн хэлэлцүүлгийг хийлээ. Намрын чуулган хаах дөхсөн учраас мөн л хэлэлцэх асуудал олон байна. Халамжийн системийг илүү тэгш, хүртээмжтэй болгох зорилгоор шинэчлэл хийх, эрүүл мэндийн даатгал, тусламж үйлчилгээний х үртээмж, чанарыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хуулийн өөрчлөлт хийх шаардлага бий. Мэдээж, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, хамгаалах эрх зүйн орчныг илүү тодорхой болгох, хялбаршуулах, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, жижиг, дунд бизнесийг дэмжих, санхүүгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зохицуулалт хийх ёстой. Эдгээр чиглэлүүд нь улс орны хөгжлийг дэмжих, иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулахад чиглэгдсэн байх болно. Гэхдээ эдгээр зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд УИХ, засгийн газар, төрийн бус байгууллага, иргэдийн хамтын ажиллагаа, оролцоо маш чухал юм.

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиар Ерөнхий сайд оны өмнө иргэн бүрд 135 мянган төгрөгийн хуримтлал үүсгэсэн. Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Нэг талаас байгалийн баялгаас олсон орлогыг хүн бүрд шууд тараах нь Үндсэн хуулиар баталгаажсан ард түмний баялгийн эзэмшлийн эрхийг хүлээн зөвшөөрч, тэдний амьдралд шууд нөлөөлөх боломжийг олгож байгаа хэлбэр. Бас эдийн засгийн хүндрэлтэй үед иргэдэд тусламж болж болох юм. Нөгөө талаас тэр орлогыг нийгмийн хөгжилд чиглүүлэх нь чухал. Ингэснээр эрүүл мэнд, боловсролын салбарт хөрөнгө оруулснаар ирээдүйд илүү тогтвортой, хөгжилтэй нийгэм бий болно. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн үр өгөөж нь эдгээр салбарт хөрөнгө оруулснаар ирээдүйн үеийнхэнд болон одоогийн иргэдэд урт хугацааны хувьд илүү ашиг тусаа өгнө гэсэн үг.

-Хэрэв төрийн өмчит томоохон компаниуд илүү ашигтай сайн ажиллаж чадвал тэрхүү 135 мянган төгрөгийн хуримтлал хэд ч болж өсөх боломжтой гэж ойлгож байгаа. Энэ зөв үү?

-Тийм ээ, хэрвээ төрийн өмчит уул уурхайн компаниуд илүү үр ашигтай, сайн ажиллаж чадвал, тэдний олсон орлого нэмэгдэж, улмаар иргэдийн хуримтлалын мөнгөний хэмжээ өсөх боломжтой. Гэхдээ илүү бодитой өсөн нэмэгдүүлэхэд нэн тэргүүнд дэд бүтцийн хөгжил, менежментийн сайжруулалт, авлигын бууралт, тогтвортой хөгжлийг хангах арга хэмжээнээс шууд хамааралтай. “Чингис хаан” үндэсний баялгийн сангийн тухай миний байр суурь тодорхой байгаа.

Уг сан нь Монгол Улсын байгалийн баялгийг ирээдүйн үеийнхэндээ үлдээх, тогтвортой хөгжлийг дэмжих, эдийн засгийн уян хатан байдлыг хангах зорилготой. Байгалийн баялгийн орлогоос үүсэх урт хугацааны хөрөнгийг зөв удирдах нь эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ нь зөвхөн өнөө үеийнхэнд төдийгүй ирээдүйд ч тус болох боломжийг бүрдүүлнэ. Нөгөөтэйгүүр, хэрэв илүү их орлоготой үед, түүнийг хэрхэн хуваарилах вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Иргэдэд шууд тараах уу, эсвэл дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэндэд оруулах уу гэдгийг төлөвлөх нь чухал. Хамгийн гол нь эдгээр сангуудын үйл ажиллагаа ил тод, хариуцлагатай байх шаардлагатай. Ингэснээр иргэдийн итгэлцлийг хадгалж, сангийн зорилгыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх боломжтой болно гэж харж байгаа.

-Намрын чуулганаар төсвийн хэлэлцүүлгийг хоёр удаа хийлээ. Нэлээд олон асуудал үүсч байж төсвөө баталсан. Зарим эдийн засагчдын хувьд төсөвт дахин тодотгол хийнэ гэж үзэж байгаа. Төсвийн тодотгол орж ирэх үү. Хэзээ орж ирэх вэ?

-Юуны өмнө төсвийн тодотгол хийх нь хэд хэдэн хүчин зүйлээс шалтгаалах боломжтой. Жишээ нь, эдийн засгийн өөрчлөлт, гадаад, дотоодын нөхцөл байдлын өөрчлөлт, шинээр гарсан төсөл хөтөлбөрүүд, эсвэл төсвийн хэрэгжилтийн явцад илэрсэн зайлшгүй шаардлагаас үүдэж болно. Тодорхой шалтгаан дурдвал, өнгөрсөн жил батлагдсан төсөв нь эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн түвшин, уул уурхайн орлого зэргийг тооцон гаргасан байж болох ч, энэ ондоо үүсэх шинэ нөхцөл байдлын улмаас тодотгол хийх шаардлага гарах магадлалтай. Өнгөрсөн оны төсвийн тодотголууд, ялангуяа сонгуулийн жилүүдэд төсөв өсдөг үзэгдэл харуулсан байдаг. Энэ нь 2025 оны төсөвт ч мөн ижил төстэй шалтгаанаар тодотгол хийх шаардлага гарч болзошгүй гэж үзэж болно. Төсвийн тодотгол нь зөвхөн нэмэлт зардал бус, мөн төсвийн тогтвортой байдлыг хангах, алдагдлыг бууруулах, эсвэл орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор ч хийгдэж болно. Энэ онд эдийн засгийн нөхцөл байдал, гадаадын хөрөнгө оруулалт, нөөцийн үнийн хөдөлгөөн зэргээс хамааран тодотгол хийх шаардлага үүсч магадгүй.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд танаас цалин хөлс, барааны үнийн уялдаатай холбоотойгоор асууя. Оны өмнө цалин, тэтгэвэр нэмэгдсэн. Дагаад өргөн хэрэглээний барааны үнэ өслөө. Ер нь цаашид цалин тэтгэвэр нэмэгдэх болгонд барааны үнэ өсдөг байдлыг яаж бууруулах вэ. Бууруулах боломж байдаг уу?

-Өнөөдөр манай улсад бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт өдөр бүр явагдаж байгааг анхаарах шаардлагатай. Нэг өглөө сэрээд өчигдөр авсан үнээрээ тухайн бараа, бүтээгдэхүүнээ авах гэхээр үнэ нь нэмэгдчихсэн байдаг. Яг юунаас болоод үнэ нь нэмэгдчихсэн бэ гэдгийг бодитой тооцон гаргах шаардлага бий. зарим тохиолдолд үнээ хийсвэрээр нэмдэг зүйл их байгаа. Тэр бүхэнд хяналт, шалгалт хийж, зохих хуулийн хүрээнд хариуцлага ярих ч шаардлагатай. Үнэ гэдэг бол эдийн засгийн зарчмаараа тогтож байх ёстой чухал хэмжүүр. Тиймээс Төв банкнаас инфляцийг хянах, мөнгөний нийлүүлэлтийг тохируулах замаар эдийн засагт хяналт тавих тохиргоо сайн хийх шаардлагатай. засгийн газраас өргөн хэрэглээний барааны үнийг хянах, хэрэв шаардлагатай бол тодорхой бүтээгдэхүүний үнийг зохицуулах арга хэмжээ авч болно. Гэхдээ энэ нь зах зээлийн механизмыг тасалдуулж болзошгүй тул болгоомжтой хандах хэрэгтэй л дээ. Хэрэв өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсч, иргэдийн амьжиргааны түвшин буурч байвал цалин, тэтгэвэр нэмэхээс өөр гарцгүй. Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл нь зөвхөн үнийн өсөлтийг дагаж бус иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих зорилготой байх ёстой.

-Хэмнэлтийн хууль мөрдөгдөх асуудал ойлгомжгүй байх шиг байна. Уг хууль төр хувийн хэвшлийн түншлэлд ч сөрөг нөлөө үзүүлж байна гэдэг шүүмжлэл их байгаа. Энэ хуулийг ер нь эргэж харах, бүр хэрэгжилтийг нь зогсоох талаар гишүүд анхаарах нь зөв юм биш үү?

-Хэмнэлтийн хуулийн асуудалд хандахдаа хэд хэдэн хүчин зүйлсийг анхаарах нь чухал гэж бодож байна. Ер нь бол ковидын дараахь эдийн засгийн сэргэлтийг харгалзан үзэхэд өнөөгийн эдийн засаг илүү сайжирч, тэлэх боломж нэмэгдсэн нь үнэн. Гэхдээ энэ өсөлтийг үргэлжлүүлэхэд төрийн зардлын хяналт, хэмнэлт маш чухал. Хамгийн гол нь юуг хэмнэх вэ, ямар зардлыг танах вэ гэдгээ маш тооцоотой хийх ёстой. Таны хэлж байгаа шиг Хэмнэлтийн хууль нь хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт, төсөл хөтөлбөрийг хязгаарлаж, гацаанд оруулж байгаа зүйл бий. Ингэснээр эдийн засгийн тэлэлтэд саад болж байгаа гэдэг нь үнэн. Энэ утгаараа Хэмнэлтийн хуулийг эргэж харах, түүний нөлөөллийг үнэлэх нь чухал. Хуулийн зорилго нь төрийн зардлыг хянах, авлигыг бууруулах, тогтвортой эдийн засгийг дэмжих. Яг энэ зорилго нь хэрэгжиж байна уу, эсвэл хувийн хэвшилдээ чөдөр болоод байна уу гэдгийг нэн даруй судалж, тогтоох хэрэгтэй. Хэрвээ хууль нь эдийн засгийн өсөлт, хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж байгаа бол, зарим заалтыг өөрчлөх, хөнгөвчлөх, эсвэл хэрэгжилтийг зогсоох талаар ярих нь зүйтэй гэж боддог. Тиймээс Хэмнэлтийн хууль нь төрийн сахилга батыг дээшлүүлэх, авлига, үр ашиггүй зардлыг багасгах зорилготой байдаг ч, түүний хэрэгжилт нь хувийн хэвшлийн хөгжилд саад болж байвал, энэ хуулийг эргэж харах, өөрчлөх нь зүйтэй. Хуулийн зохицуулалт нь эдийн засгийн уян хатан байдлыг хангахад л чиглэгдэх ёстой. Эдийн засгийн тэлэлтийг дэмжих, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг татахад саад болохгүй байхыг анхаарах нь чухал.

Иймд УИХ-ын гишүүд Хэмнэлтийн хуулийг эргэж харах, түүний нөлөөллийг үнэлэх, шаардлагатай бол өөрчлөлт оруулах талаар анхаарах нь зөв алхам байх болно гэж үздэг.

Э.МӨНХТҮВШИН

Ард түмнийхээ дунд “Хээгүй” хэмээн алдаршсан Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч Пунсалмаагийн Очирбат агсан бурханы оронд одлоо. Эл хүмүүний халамжит хань, хайртай үр хүүхэд, ах, дүү, найз нөхөд, ар гэрийнхэнд нь “Өдрийн сонин” уншигч, олныхоо өмнөөс гүнээ эмгэнэл илэрхийлье. Тэрбээр ардчиллын зарчмаар сонгогдсон Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч билээ. Ард түмний эрхэм хүү П.Очирбат 1942 оны нэгдүгээр сарын 23-нд буюу Морин жилийн өвлийн адаг сарын шинийн наймны өдөр Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын Бунхантын өвөлжөөнд малчин ард Пунсалмаагийн хүү болон мэндэлж, 1951-1960 онд Улаанбаатар хотын VIII, арван жилийн XIV дунд сургуульд суралцан, 1960-1965 онд ЗХУ-ын Ленинград хотын Уул уурхайн дээд сургуулийг уул уурхайн ашиглалтын инженер мэргэжлээр төгсжээ. Тэрбээр 1966 онд Аж үйлдвэрийн яамны мэргэжилтнээр ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж, 1967-1972 онд Шарын голын уурхайд ерөнхий инженер, 1972-1976 онд Түлш, эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн яамны орлогч сайд, 1976-1985 онд Түлш, эрчим хүчний яамны сайд, 1985-1987 онд Гадаадтай эдийн засгийн талаар харилцах Улсын хорооны дарга, 1987-1990 онд Эдийн засгийн гадаад харилцаа, хангамжийн яамны сайдын албыг хашиж байсан. Анх 1924 онд Улсын бага хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга гэсэн албан тушаалыг Монголын төрийн тэргүүн болгож байсан. Бага хурлыг татан буулгасны дараа Улсын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, хожим нь Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга төрийн тэргүүний үүрэг гүйцэтгэдэг болсон байна. Хамгийн сүүлд 1990 онд ардчилсан хөдөлгөөн гарснаар Ерөнхийлөгч гэсэн цолыг бий болгосон түүхтэй.

Тухайн үеийн нэрээр Монгол Улсыг Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс гэдэг байсан бөгөөд Пунсалмаагийн Очирбат нь БНМАУ-ын эхний бөгөөд эцсийн, цор ганц ерөнхийлөгч байв.

Тэртээ 1921 оноос хойш буюу П.Очирбат агсныг төрийн тэргүүнээр сонгогдох хүртэл Монголын төрийг удирдагчид бүгд нам, засгийн үүрэг даалгавраар томилогдож байсан түүхтэй. Харин 1992 оны Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаар Монголын ард түмэн төрийн тэргүүнээ өөрсдийн үзэл бодлынхоо хүрээнд чөлөөтэй сонгох хамгийн анхны ардчилсан сонгуулиа 1993 онд явуулсан нь улс төрийн шинэ содон үзэгдэл байв. Энэхүү сонгуульд тэрбээр нэр дэвшиж, бүх ард түмнийхээ итгэлийг хүлээн Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан түүхэн хүн билээ. Тэрбээр МАН буюу хуучнаар МАХН-аас сонгогдон АИХТ дарга буюу төрийн тэргүүн, ардчилсан хувьсгал ялсны дараа анхны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар АН-аас буюу тэр үеийн Социал-Демократ намаас нэр дэвшиж, ялалт байгуулсан онцлогтой улстөрч байв. Цаг хугацаа баатрыг төрүүлдэг ч бас үгүйсгэдэг. Харин цаг хугацаанд хэзээ ч хувиршгүй үнэт зүйл байдаг нь хүний мөн чанар, хайр юм хэмээх мэргэн ишлэл бий. Анхны ерөнхийлөгч П.Очирбат агсны ард түмэн, улс орныхоо төлөө хийсэн улс төр, гадаад бодлогын шинэ зоригтой үйлс, байгуулсан гавьяаг үнэлшгүй их ээ. П.Очирбат агсны Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа Монгол Улс нийгэм, эдийн засаг, тусгаар тогтонолын хувьд бүрэн бэхжиж амжаагүй, эрс шилжилтийн ээдрээтэй он цаг үед тохиож байв. Шуудхан хэлэхэд, Монголд ардчилал хэдий тайван замаар ирсэн ч дөнгөж амаржсан эх шиг эмзэг, нярай байсныг ард түмэн мартаагүй. Ийм амаргүй он цагт Монгол Улсыг бусад “Стан”-ы орнууд шиг дарангуйллын зам руу хөтлөөгүй нь П.Очирбат агсны хамгийн том гавьяа гэдгийг Монголын ард түмэн болон олон улсад хүлээн зөвшөөрдөг билээ. Хожим тэрбээр манай сонинд ярилцлага өгөхдөө “Миний бие Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг ардчилал хангана гэж үздэгийн хувьд ардчилсан хувьсгал нь тэнгэрээс бидний ивээсэн эх хувь заяа байлаа” хэмээн хэлсэн удаатай. Үнэхээр ч тухайн үед тэрбээр дарангуйллыг биеэрээ хааж, ардчиллыг үйлдлээрээ хөгжүүлж, дэлхийд алдаршсан Монголын ардчиллыг зөв бодлогоор замчилсан гавьяатай хүн билээ. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу парламентын засаглалтай байх уу гэсэн торгон мөчид тэрбээр парламентын засаглалыг сонгоход түүхэн гавьяа байгуулсан төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн юм. Түүнчлэн өнөөгийн бид бүхний мөрдөж байгаа Үндсэн хуулийг анх санаачлан боловсруулж, баталахад гар бие оролцож, манлайлан удирдсан, Монголыг улс төрийн хувьд олон намын тогтолцоотой болгоход биечлэн зүтгэсэн эрхэм хүмүүний нэг байсан. П.Очирбат агсан мэргэшсэн уул уурхайн инженер хүн байлаа. Өнөөгийн Монгол Улсын эдийн засаг уул, уурхайн салбар дээр тогтож, хөгжиж яваа. Тэгвэл П.Очирбат агсны энэ салбарт оруулсан хувь нэмэр, мэргэжлийн ур чадвар дээр суурилсан төрийн бодлого асар том үүргийг гүйцэтгэсэн нь туйлын үнэн билээ. Монголд Ардчилал мэндэлсэн амаргүй жилүүдэд ардчиллыг хөлд оруулахын төлөө биечлэн зүтгэсэн энэ эрхэм хүмүүний хээгүй зан төрх, харилцаа, хандлагыг монголын ард түмэн хэзээ ч мартахгүй биз ээ. Тэртээгээс шангийн татсан нефтийн үйлдвэр, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт, гуравдагч хөрш орнуудтай хамтран ажиллах гадаад бодлого өнөөдөр биеллээ олж эхнээсээ монголын ард түмэнд үр өгөөжөө хүртээж байна. Түүний ярьсан, санаачилсан байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх Үндсэн хуулийн заалт Үндэсний хуримтлалын сан, Баялгийн сан зэргээр монголын ард түмэнд үр өгөөж нь бодитой хүрдэг боллоо. Монгол Улсыг уул уурхайн орон болгож чадсан П.Очирбат агсан улстөрчийнхөө хувьд төрийн өндөр албан тушаалыг амин хувьдаа бус ард түмэн, улс орныхоо хөгжлийн төлөө ашиглаж, “хүн шиг л яваарай” хэмээх ижийнхээ захиасыг биелүүлж чадсан хүү нь байлаа. Авлига, албан тушаалын хэрэгт нэр холбогдож үзээгүй ёстой нэр цэвэр явснаараа өнөөгийн албан тушаалд шунасан, сандал, суудлын хэрүүл хийсэн улстөрчдөд зөв үлгэр дууриалал үзүүлж чадсан төрийн зүтгэлтэн гэдгийг монголын ард түмэн хүлээн зөвшөөрдөг. Монголчууд бид аливаа шинэ зүйлийн эхлэлийг юу юунаас илүү чухалд тооцон бэлгэшээдэг. “Мордохын хазгай болчих вий дээ” хэмээн болгоомжилдог. Энэ утгаараа анхны ардчилсан Ерөнхийлөгч П.Очирбат агсны бодлого, үйлс, гишгэсэн мөр болгон нь ард түмнийхээ нүд, чихэнд хамгийн ойр явсан нь үнэн. Ард түмний хүү, анхны ардчилсан Ерөнхийлөгч П.Очирбат агсны нийгэм, улс төр, эдийн засагт оруулсан гавьяаг үнэлшгүй их. Тиймээс Монголын төр энэ эрхэм хүмүүнийг төрийн нэрт зүтгэлтний ёсоор эцсийн замд нь үдэх ажлыг тусгай комисс гарган нэр төртэйгөөр гүйцэтгэнэ гэдэгт найдаж байна.

Ард түмэндээ “Хээгүй” хэмээн алдаршсан Монголын анхны Ерөнхийлөгч маань өөрөөсөө инээд, наргиан, баяр баясгалан цацруулж, түмэн олныхоо дунд халгиж, цалгисан амьдралаар энэхэн хорвоогийн жамыг үзэн, бурханы оронд одлоо. Алдарт хүмүүн та амар амгалангийн орноо тайван нойрсоорой. Ум Ма Ни Бад Мэ Хум…

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, Батлан хамгаалахын сайд С.Бямбацогттой салбарын асуудлаар ярилцлаа.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдаад шинэ онтойгоо золголоо. Таны хувьд өмнөх Засгийн газрын үед Зам, тээврийн сайдаар ажилласан. Харин энэхүү хамтарсан Засгийн газрын үед Батлан хамгаалахын салбарыг хариуцан ажиллаж байгаа. Энэ утгаараа уг салбарт ямар бодлого, шийдвэр гарган ажиллаж байна вэ?

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан нь том төслүүдээ хөдөлгөх, олон жил улс төр, бүлэглэлийн нөлөөнд гацсан асуудлыг шийдвэрлэж, эдийн засгаа хэд дахин тэлэх зорилготой байсан. Миний хувьд өмнө нь Зам, тээврийн хөгжлийн сайдаар ажиллаж байхдаа агаарын тээврийн либералчлалыг эрчимжүүлж, орон нутгийн найман чиглэлд онгоц нисгэдэг болгосон. Мөн тийзийн үнийг хямдруулж олон улсад олон чиглэлийг шинээр нээсэн. Гацаанд ороод байсан хил холболтын төмөр замын асуудалд гарц шийдэл олж, УБТЗ-ын их өрийг тэглэсэн. Иргэдийг олон жил бухимдуулсан Дарханы замын ажлыг гурван сарын дотор дуусгасан. Авто зам засварын ажлыг нүд хуурч, нүх бөглөдөг байдлаар биш, их болон ээлжит засвар хийж шинэ зам шиг болгох шийдэл рүү аваачсан гээд яривал олон зүйл байна. Тэр бүгдийг ярих шаардлага байхгүй.

Тэртэй тэргүй хийсэн ажил маань миний өмнөөс ярьж, танигдаж байгаа.

-Зам, тээврийн салбар хариуцаж байгаад тэс өөр салбарыг хариуцуулахаар өгчихлөө гэдэг яриа явсан. Гэхдээ таны хувьд цэргийн цолтой хүн гэж сонссон…?

-Миний хувьд Цэргийн сургуульд сурсан, бэлтгэл хурандаа цолтой хүн. Тиймээс өөрийн салбартаа ирлээ гэж ойлгож болно. Энэ утгаараа хариуцлагатай албанд тохоон томилогдсон учир сэтгэл гаргаад бүх чадлаараа зүтгэнэ гэсэн бодолтойгоор салбартаа ирсэн. Яг энэ бодлоо тодорхой бодлого, шийдэлтэй төлөвлөгөө, дориун үр дүн гаргах бодит ажил болгоод явж байна.

–ДРОНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ ХӨГЖҮҮЛЭХ, ТУРШИХ, УГСРАХ, ӨӨРСДӨӨ ҮЙЛДВЭРЛЭХЭД ОНЦГОЙ АНХААРНА–

Товчхондоо, батлан хамгаалах салбарт ингэж сэргэлт авчирч болох юм байна гэдгээ олоод харчихсан болохоор ажил гарт орж, сэтгэлд дүүрэн багтаж байгаа шүү. Ер нь төрийн бодлого хань хамааралгүй хүнээр ямар нэгэн салбарыг хариуцуулан удирдуулна гэж байхгүй. Тэр дундаа өнөө цагт мэргэжлийн байх гэдэг зарчим нэгдүгээрт тавигддаг учраас аливаа бодлого, шийдвэр энэ зарчмаа хадгалж л явах ёстой. Тиймээс цаашид салбартаа сайныг нь урамшуулж дэмжих, мууд нь хариуцлага тооцдог зарчим баримтална.

-Салбартаа баримталж байгаа зарчим тань ийм байж. Тэгвэл хэрэгжүүлж байгаа ямар ажлууд байна вэ?

-Юуны өмнө батлан хамгаалах салбарын энэ оны төсөв, хөрөнгө оруулалтыг сая төсөв хэлэлцэх үеэр нэлээд хэмжээгээр нэмэгдүүлэн батлуулж чадлаа. Энэ салбарыг хариуцан ирэхдээ л хамгийн түрүүнд салбарынхаа у д ирдах ажилтны зөвлөгөөнийг хийлээ. Батлан хамгаалахын сэргэлтийн бодлогыг танилцууллаа. Энэ бол хийх ажлаа тодорхой болгож, зорилго, төлөвлөгөөгөө гаргаж ирсэн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, бодлого, зорилт нэгэнт тодорхой болсон учраас хэрэгжүүлэлт, үр дүн буюу шат шатандаа үүргээ яаж гүйцэтгэх вэ гэдэг л үлдсэн. Тодорхой хэлбэл, ажил хийх л үлдсэн. Аль ч салбарт ажил хийхэд авч байгаа цалин хөлс нь чухал. Цалин хөлс ямар байна, ажлын үр дүн, бүтээмж тийм л байна гэсэн үг. Энэ утгаараа манай салбарынхан олон жил онцгой нөхцөлийн нэмэгдлээ гүйцэд авч чадаагүй өнөөг хүрсэн юм билээ. Тэгвэл энэ сараас эхлээд Онцгой нөхцөлийн нэмэгдлийг 25 хувь болголоо. Мөн алслагдсан нэгтгэл, ангийн алба хаагчдын нэмэгдлийн асуудлыг шийдлээ. Нийт төрийн албан хаагчдын цалингийн зургаан хувийн нэмэгдэлд манай нийт бие бүрэлдэхүүн хамрагдаж байгаа. Энэ ондоо багтаад 600 цэргийн алба хаагчийг хямд өртөгтэй орон сууцаар хангах төсөл эхлүүлэхээр төлөвлөсөн. Тэгэхгүй бол манай алба хаагчдын 70 орчим хувь нь түрээсийн байранд, зарим нь бүр айлын хажуу өрөөнд, хүний хашаанд аж төрж байгааг судалгаагаар тогтоосон. Оны эхний хагастаа багтаж бүх нэгтгэл, ангиудын дарга захирагч нарын унаа тэргийг нь бүрэн шинэчилж өгнө. Энэ мэтээр эхлээд нийгмийн асуудлыг нь шийдээд сэтгэлд нь гэрэл асаагаад өгвөл араас нь ажлын бүтээмж, арга барил, үр дүн нэхэх боломж бий болно шүү дээ.

-Аль ч салбарын хөгжил аж үйлдвэрлэлээс шууд хамааралтай. Өөрсдөө замаа тавьдаг, бүтээн байгуулалтаа хийж байж салбарын ч, улсын ч хөгжил хурдацтай явагдна. Энэ утгаараа батлан хамгаалах салбарын аж үйлдвэрлэл ямар байгаа вэ. Жишээ нь сум, хантаазаа бид өөрсдөө үйлдвэрлэх боломжтой болсон уу?

-УИХ-аар Зэвсэгт хүчний зэвсэг, техникийн шинэчлэл, энхийг дэмжих ажиллагаа, цэргийн жинхэнэ албатай холбоотой холбогдох хууль бодлогуудыг батлуулж, эрх зүйн цогц шинэчлэлийг хийсэн. Нөгөөтэйгүүр энэ салбарыг хариуцан ажиллаж байгаа хүний хувьд Батлан хамгаалах салбарын зэвсэг техникийн шинэчлэлд онцгой анхаарч ажиллаж байна. Энэ хүрээнд Бүгд найрамдах Турк улсын дэмжлэгтэйгээр сумны үйлдвэртэй болох ажил шийдэгдсэн. Яг энэ өдрүүдэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНТУ-д айлчилж энэхүү асуудлыг хурдавчлах тал дээр талууд онцгой анхаарсны хүчинд энэ сардаа багтаад үйлдвэрийн бүх тоног төхөөрөмж, сум үйлдвэрлэх түүхий эд манай улсад ирэхээр боллоо. Ер нь Батлан хамгаалах а ж үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэх, дроны үйлдвэрлэл хөгжүүлэх, турших, угсрах, үйлдвэрлэх асуудалд ч онцгой анхаарч байгаа. Мөн хиймэл оюун ухаан, кибер сургалтын танхим байгуулах, Засгийн г азраас дэвшүүлсэн “Цаасгүй засаг” арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, салбарын ц ахим платформыг хөгжүүлэхэд анхаарч байна. Өндөр технологи, үр ашигтай шинэ инноваци манай салбарт сэргэлт авчирч, үндэсний сөрөн тэсвэрлэх чадавхыг бэхжүүлэхэд тун ач холбогдолтой.

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх чадавх гэж ярилаа. Ер нь энэ чадавх юугаар хэмжигдэх вэ. Нөгөөтэйгүүр эх оронч үзлийн тухайд таны бодол ямар байдаг вэ?

-2025 оныг Батлан хамгаалах яам “Эх оронч Монгол-Их сэргэлтийн жил” болгон зарласан. Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх чадавхын амин сүнс болсон эх оронч үзлийг түгээн дэлгэрүүлж, салбартаа их сэргэлт авчрахад яам, ЗХЖШ, харьяа байгууллагууд зүтгэх хүч нь байх болно. Ер нь эх оронч үзэл гэдэг хөгжлийнхөө цоож нь биш, түлхүүр нь байх ёстой гэж би боддог. Өөрөөсөө бусад үндэстэнг үздэггүй, гадны технологи дэвшлийг нэвтрүүлэхээс айдаг, үйлдвэр бүтээн байгуулалт хийлгэхгүй, байгалийн баялагаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахгүй, усан цахилгаан станц бариулахгүй гэдэг үргэлж хоцрогдсон, хожимдсон байдал руу чиглүүлж байдаг тийм үзлийг эх оронч үзэл гэдэггүй. Монголчууд хамгийн хүчирхэг байх үедээ дотогшоо агшиж биш гадагшаа тэлж гадаад орчинд нээлттэй, олон сувгийн эдийн засагтай, олон улсын харилцаатай, олон орны технологитой байсан. Тиймээс бид нийтээрээ эх оронч үзэл гэж юу вэ гэдгээ зөв ойлгох ёстой.

-Батлан хамгаалах салбарт гадаад харилцаа чухал нөлөөтэй гэж ярьдаг. Тэгвэл энэ салбарын гадаад бодлого яаж явахаар байгаа вэ?

-Мэдээж хэрэг олон улсын батлан хамгаалах салбарын хөгжлийн чиг хандлага технологийн шинэчлэлд ихээхэн анхаарч байгаа. Дрон, хиймэл оюун ухаан, кибер аюулгүй байдал зэрэг орчин үеийн технологиуд хүчтэй түрж гарч ирж байна. Монгол Улсын батлан хамгаалах салбар үүнээс хоцорч болохгүй. Түүнчлэн кибер аюулгүй байдлаа бэхжүүлэхэд улс орнууд онцгой анхаарч байгаа. Олон улс газар нутгийн аюулгүй байдал, хилийн хамгаалалтыг сайжруулахад, мэдээллийн дайны хор хөнөөлөөс улс үндэстнээ хамгаалахад батлан хамгаалах бодлогоо чиглүүлж эхэллээ. Манай улс ч энэ чиг хандлагыг тугаа болгож үндэсний сөрөн тэсвэрлэх чадавхаа, үндэсний дархлаагаа нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Батлан хамгаалах салбарыг бэхжүүлэхэд орчин үеийн техник технологи онцгой чухал. Тэгвэл яг оны өмнө бид “Батлан хамгаалахын техник, тоног төхөөрөмж болон технологи шилжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Япон улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”ийг соёрхон батлах тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн бариад байна. Урд, хойд хөрш, БНСУ, БНТУ, ХБНГУ, АНУ-тай ч энэ чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахыг чармайж байна. Олон талт гадаад хамтын ажиллагаа бол үндэсний аюулгүй байдлын нэг баталгаа, батлан хамгаалах салбарын хөгжлийн хөдөлгөгч хүч гэж ойлгодог.

-Манай улсын зэвсэг, техник, технологи гэж юу байдаг юм гэж ярих хүмүүс цөөнгүй. Нэг үгээр хэлбэл, батлан хамгаалах салбараа хуучин нийгмийн хөгжлөөр нь үлдээсэн ч гэдэг. Энэ талаар таны байр суурь ямар байдаг вэ?

-Бодит асуудлаа л ярих, түүнийгээ хөгжлүүлэх, шийдэх хандлага л чухал. Түүнээс биш асуудлыг орхиж болохгүй. Өөрчлөгдөхгүй, гуч дөчин жилийн өмнөх хэв маягаараа байх, хайрцаглагдсан, хөшүүн хойрго, царцанги сэтгэлгээгээр хандсан хэвээр байвал аль ч салбар уналтад орно. Нэг ийм үг байдаг даа, “Төр сулрах юм бол цэрэг суларна” гэж. Бас “Өөрийн армиа тэжээж чадахгүй бол бусдын цэргийг тэжээдэг” гэдэг үг ч түүхийн гашуун сургамжаар нотлогдсон үнэн.

Тийм болохоор салбартаа сэргэлт авчрахын төлөө Батлан хамгаалах, Зэвсэгт хүчин, төрийн цэргийн байгууллагаар овоглосон, хаягласан хэн бүхэн зүтгэх нь өргөсөн тангараг, хүлээсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлж байгаа л хэрэг. Тиймээс зэвсэг техникийн шинэчлэл, батлан хамгаалах аж үйлдвэрлэлийн хөгжил, шинэ инноваци өндөр технологи бүтээх болон нутагшуулах зэрэг асуудлыг онцгой анхаарч ажиллаж байна.

Э.Мөнхтүвшин

Улсын Их хурлын дэд дарга Б.Пүрэвдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-НӨАТ-ын 10 хувийг таван хувь болгох хуулийн төслийг та өмнөх парламентын үеэс эхэлж тавьсан. Анхны 126 гишүүнтэй парламентад дахин өргөн мэдүүлж байна. Дахин өргөн мэдүүлнэ гэдэг нь уг хуулийн төсөл татагдсан гэсэн үг биз дээ?

-Энэхүү хуулийг миний хувьд 2019 онд буюу сүүлийн 76 гишүүнтэй парламентын үед өргөн барьж байсан. Харамсалтай нь өргөн барьсан хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийг хийхгүй байсаар сонгуультай залгасан. Тэгэхээр УИХ-ын Дэгийн тухай хуулиар тухайн парламентын-бүрэн эрхийн хугацаанд ямар нэгэн хуулийн төсөл хэлэлцэгдэхгүй бол хууль санаачлагчид нь буцаах хуультай. Энэ утгаараа дээрх хуулийн төсөл шинэ парламентын үед дахин өргөн баригдаж байгаа юм. Шинэ парламентад УИХ-ын дөрвөн гишүүний хамт НӨАТ-ын хувь хэмжээг таван хувь болгох хуулийн төслөө өргөн барьж байна.

-Энэхүү хуулийн ач холбогдлыг хэлэхгүй юу. Яг ямар ач холбогдолтой болохоороо төдийгөөс өдийг хүртэл хэлэлцүүлэх гэж зүтгээд байгаа вэ?

-Манай улсад нийт 180 мянга гаруй аж ахуйн нэгж бий. Үүнээс 80 мянга нь НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлсэн байгаа. Мөн хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг 250 мянган иргэн байдаг. Үүний 50 мянга нь НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлсэн тоон мэдээлэл байна.

-50 хувь ч хүрэхгүй аж ахуйн нэгж, иргэд НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлсэн байна гэсэн үг үү?

-Дэндүү бага тоо харагдаж байгаа байх. Юунаас болоод НӨАТ төлөгч биш байна вэ гэдэг нь тодорхой. Тэр бол НӨАТ дэндүү өндөр байгаа байдал юм. Тиймээс НӨАТ-ыг буулгах хэрэгтэй. Магадгүй өнгөрсөн жил энэхүү хуулийн төслийг хэлэлцээд баталчихсан бол 3.8 их наяд төгрөгөөр татвар багасна гэж автоматаар тооцож болохгүй. Харин татварыг багасгаснаар татварын бааз суурь нэмэгдэх замаар татварын бүрдүүлэлт улам нэмэгдэх байсан. Өөрөөр хэлбэл, НӨАТ-ыг таван хувь болгосноороо 50 мянган НӨАТ төлөгч биш, 150 мянган НӨАТ төлөгч бүр тэрнээс дээшээ НӨАТ төлөгч бүртгэгдэх байсан. Одоо НӨАТ төлөгч 80 мянган аж ахуйн нэгжийн тоо даруй хоёр дахин нэмэгдэх боломж бүрдэх байсан. Ингэснээр татварын нөөц багасахгүй, харин ч нэмэгдэнэ. Хамгийн эерэг нөлөөлөл нь НӨАТ төлөгч нэмэгдэхийн хэрээр далд эдийн засаг хумигдах, цаашлаад эдийн засгийн ил тод байдал улам нэмэгдэх боломжтой байсан. Том зургаараа аж ахуйн нэгж, иргэдийн хувьд ч эдийн засгийн өсөлт бий болох байсан юм. Мөн бараа бүтээгдэхүүний үнэ буурах, цаашлаад эдийн засаг илүү эрчимжих хандлага бий болох байлаа.

-Олон улсад ер нь НӨАТ ямар байдаг юм бэ. Тэр дундаа манай улс шиг эдийн засагтай орнуудын хувьд энэ төрлийн татварын хувь хэмжээ ямар түвшинд байдаг юм бол?

-Нийт 200 гаруй орны 80 орчим хувь нь 10 хувиас доош татвартай байдаг. Мэдээж өндөр татвартай буюу 20 хувиас дээш НӨАТтай улсууд байдаг. Гэхдээ тэр улсуудын НӨАТ-ын буцаан олголтын систем нь маш шуурхай, чамбай. Нөгөөтэйгүүр бизнес эрхэлж байгаа хүн болгон НӨАТын системдээ хамрагдаад явдаг, онцлогтой.

Тиймээс НӨАТ өндөр байна гэж гомдоллодоггүй. Учир нь буцаан олголтын систем маш сайн байдагтай холбоотой.

-Тэгэхээр манай улсын хувьд буцаан олголтын систем тааруу гэж ойлгох уу?

-Тийм. Яагаад энэ систем муу байна вэ гэж. Орон нутаг дээр би жишээ авч ярья. Сумын төвд 20 дэлгүүр ажилладаг байлаа гэж бодъё. Эдгээр дэлгүүрүүдийн хоёр, гурав нь л НӨАТ-ын баримт өгдөг. Үлдсэн 17 дэлгүүр НӨАТ өгдөггүй гэж ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр цалин, орлого багатай иргэдийн хувьд аль болох НӨАТ-гүй дэлгүүрээс бараа, бүтээгдэхүүн худалдан авахаа бодно. Ингэхээр НӨАТ өгч байгаа дэлгүүр бараагаа зарахын тулд НӨАТ өгөхгүй байдал руу орохоос өөр аргагүй. Хүн амын тал хувь нь орон нутагт амьдардаг. Тэгэхээр НӨАТ-ын буцаан олголтыг өндөр болголоо ч гэсэн тал хувь нь НӨАТ хийдэггүй учраас буцаан олголт авч чадахгүй гэсэн үг. Тиймээс НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэх гэхээс илүү татварыг бууруулах нь хамгийн зөв шийдэл.

-Та хуурамч шатахууны эсрэг хуулийн төслийг энэхүү шинэ парламентад өргөн мэдүүлсэн. Ер нь хэрэглээнд хуурамч шатахууны хувь хэмжээ өндөр байна уу. Энэ нь нэг төрлийн бизнес болсон гэж та хэлж байсан?

-Онцгой албан татвараас зугтдаг, түүнийгээ бизнес болгосон бүлэглэл манай улсад бий. Энэ бол хуурамч шатахууны бизнес. Юуны өмнө хуурамч шатахуун гэж юу вэ гэдгийг иргэд ойлгох хэрэгтэй. Жишээ нь, Эрдэнэт хотод байдаг шатахуун импортын нэг үйлдвэр бий. Тэр үйлдвэр хойноос 30 ширхэг вагон түлш оруулж ирлээ. Ингээд оруулж ирсэн вагон түлшнийхээ нэг бүрээс 25 хувийг нь соруулж авдаг. Улмаар дутсан 25 хувьдаа керосин, нафтагаа нэмчихдэг. Дахиад 30 литр бэхжүүлэгч бодис нэмнэ. Ингээд вагон бүрийнхээ тагийг хаагаад явуулчихдаг. Тухайн түлш ачсан вагон хойноос зүүн тийшээ явах замдаа холиод хуурамч шатахуун бий болдог. Үүнийгээ шатахуун түгээх станцуудад түгээгээд улмаар жолоочид хүрнэ гэсэн үг. Ингээд хуурамч шатахуунаас болоод иргэдийн автомашин эвдэрч гэмтэнэ. Зарим нь бүр явах боломжгүй болно. Үүнээс болж иргэдийн хувьд эд хөрөнгөөрөө хохирохоос гадна бизнесээ явуулах боломжгүй байдалд хүрч байгаа юм. Тэгэхээр яаралтай энэхүү хуулийн төслийг хэлэлцэн батлаад, хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

-Иргэдийн хувьд ч хохиролтой, улсын татварын орлогод ч сөрөг нөлөө үзүүлж байна гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Эдийн засаг өсөх нэг шалтгаан нь бизнес эрхлэгчдийн ө рсөлдөөн байдаг. Тэр дундаа шударга өрсөлдөөнөөс эдийн засаг, зах зээл эрүүлждэг. Гэтэл нэг хэсэг нь татвараа төлөөд бараа бүтээгдэхүүнээ оруулж ирж байхад нөгөө хэсэг нь ингээд татваргүй бараа оруулж ирж, иргэдийн эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд нь хохирол учруулж яав ч болохгүй. Бүр төсвийн орлогыг тасалдуулах эрсдэл үүсдэг учраас энэхүү хуулийн төслийг нэн яаралтай батлуулах хэрэгтэй.

-Угтаа энэ хуулийг өргөн бариад УИХ баталчихсан байсныг Үндсэн хуулийн Цэц дүгнэлт гаргаад хүчингүй болгосон. Энэ нь ямар учиртай юм бэ?

–Уг хуулийг миний хувьд 2017 онд өргөн барьж, хоёр жилийн турш зүтгүүлж байгаад батлуулж байсан. Харамсалтай нь 2023 оны долдугаар сард ҮХЦ-ээс дүгнэлт гаргаж, хүчингүй болгосон. Үүний шалтгаан нь тодорхой гэж боддог. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд авлига авсан гэж миний хувьд харддаг. ҮХЦ-ийн энэхүү дүгнэлтийг тухайн үеийн парламент хүлээн авснаараа иргэдийнхээ өмнө гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үздэг. Тиймээс энэхүү хуулиа анхны 126 гишүүнтэй парламентын үед дахин өргөн барьж байна.

-Таны хувьд Төмөр замын царигтай холбоотой, тэр дундаа нарийн царигийн асуудлаарх хуулийн төслийг боловсруулж байгаа гэж сонссон?

-Төрөөс төмөр замын тээврийн талаарх баримтлах бодлогын бичиг баримт батлагдан гарсан. Энэ утгаараа Наушкиас Эрээн хүртэлх төмөр зам өргөн царигаар явж байгаа. Тэгэхээр уг салаалсан буюу огтлолцсон тохиолдолд өргөн царигаар төмөр зам барина гэсэн заалттай. Хэрэв уул уурхайн ордоос хилийн боомт хүртэл төмөр зам тавибал ямар царигаар тавихыг УИХ-аар хэлэлцүүлнэ гэж заасан. Тиймээс энэхүү заалтыг Засгийн газар шууд хэрэгжүүлдэг байх хуулийн төслийг миний зүгээс өргөн барих гэж байна. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн ордоос хилийн боомт хүртэл төмөр зам тавих тохиолдолд тухайн орны царигтай ижил төмөр зам барих тогтоолын төслийг өргөн барихаар Засгийн газраас санал авах шатандаа явж байгаа. Энэхүү төслийг 2021 онд УИХ-д өргөн барьж байсан. Харамсалтай нь хэлэлцүүлэгт орж чадалгүй явсаар 76 гишүүнтэй парламентын бүрэн эрхийн хугацаа дуусгавар болсон. Тиймээс энэхүү төслөө шинэ парламентын үед дахин өргөн мэдүүлэхээр ажиллаж байна.

-Нарийн царигийг зөвхөн уул уурхайн орд гэхгүйгээр шууд Улаанбаатар хүртэл тавих эрх зүйн боломжийг нээчихвэл эдийн засгийн ач холбогдол нь нэмэгдэх юм биш үү?

-Миний өргөн барих гэж байгаа төсөл дээр яг энэ тухай заалт ороогүй. Зөвхөн уул уурхайн орд газраас л гэж бий. Тодорхой хэлбэл, уул уурхайн ордоос хойшоо буюу ОХУ руу чиглэж байвал өргөн царигаар, урагшаа буюу БНХАУ руу чиглэж байвал нарийн царигаар төмөр замаа барих тогтоолын төсөл гэсэн үг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр ОХУ-аас БНХАУ руу шууд транзит ачаа гарлаа гэж бодоход хамгийн гол нь нэмүү өртөг нь тухайн уурхайд буюу Монголд бодитой үлдэхээр тооцож байгаа юм. Тэр зангилаа дээр нэмүү өртөг нь Монголд үлдэх боломжийг хангаж байгаа ийм л зохицуулалт гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын гадаад бодлогод чухал нөлөө үзүүлнэ.

Э.Мөнхтүвшин