Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Улс төрийн боловсролын академи, улс төр судлаач Б.Ариунбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Наадмын өмнө Анхдугаар чуулган хаалтаа хийлээ. Ингэхдээ Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг баталлаа. Шинээр байгуулагдсан Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг харж байхад ямар ололт, ямар дутагдал байна вэ?

-Ололт гэх зүйлийг судлаачийн хувьд олж харахгүй байна. Дэд сайдын албан тушаалыг байхгүй болгосныг эрх баригчид олзуурхаж ярьцгааж байгаа нь харагдсан. Угтаа энэ албан тушаал нь сайдын үндсэн ажлыг хөнгөвчлөх буюу төрийг данхар бүтэцтэй болгох үр ашиггүй л албан тушаал байсан.

-Хамтарсан Засгийн газар гэж байгаа. Ер нь улс төрийн нам, эвсэл хамтраад Засгийн газар байгуулахын ач холбогдол нь юу байдаг юм бэ?

-Энэ асуудалд өнгөрсөн хугацаанд олон судлаачид, хувь хүмүүс янз бүрийн байр суурь илэрхийлсэн. Миний хувьд олон улсын харилцаа, харьцуулсан улс төрөөр дагнан мэргэшиж байгаа хүний хувьд олонх болсон ч эвсэж байгаа тохиолдлуудыг судалж үзсэн. Эвсэж байгаа зорилго шалтгаан нь тодорхой байх ёстой юм билээ. Харин манай Засгийн газрын тэргүүний хувьд яв цав тодорхой зорилгоо илэрхийлээгүй, ерөнхий эв нэгдлийн тухай яриад байгаа. Гэтэл үзэл санааны хувьд томоохон маргаан байхгүй. Намуудын хувьд ижилсэл байгаагаас биш ялгарал үндсэндээ үгүй болчихлоо. Өмнө нь хэлсэнчлэн зорилго тодорхой байхаас шалтгаалан олонх болсон ч эвсдэг юм билээ.

-Тухайлбал ямар зорилго байх вэ?

-Олон улсын маргаанд татагдан оролцох, өөрийн улс орны гадаад болон дотоод аюулгүй байдлыг хангах зорилго байж болно. Дотоодын эв нэгдлийг хангах. Энэ нь ихэвчлэн иргэний дайн, шашин болон соёлын ялгарал бий болсон нөхцөлд илэрдэг. Маргаан дагуулахуйц томоохон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх үед гэх мэт зорилгуудаа тодорхой болгох хэрэгтэй байсан. Гэтэл Ерөнхий сайд тодорхой хариулт өгөхгүй байгаа байдлаас шалтгаалан иргэдийн хувьд төөрөгдөл үүсээд азаар тэд наадамтай золголоо. Сая дурдсан аюулгүй байдалтай холбоотой тодорхой шалтгаанууд үүсэн бүрэлдээгүй гэдэгт итгэж байна.

-Угтаа МАН-ын хувьд дангаараа засгаа байгуулах боломжтой байсан. Яагаад заавал хамтрах гэж зүтгэв. Цаад улс төрийн эрх ашиг нь юу руу чиглэж байна гэж та харж байгаа вэ?

-Сая хэлсэнчлэн зорилгоо тодорхой илэрхийлээгүй хамтарсан Засгийн газар бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээд эхэллээ. Хүндэтгэх шалтгаангүйгээр эвссэн нөхцөл байдлыг ажиглавал сөрөг хүчингүй, олон ургалч үзэл санаагүй, эрх мэдэл бяр чадал нь дэндсэн Засгийн газар бүрдсэн гэж харж байна. Удахгүй намрын улс төр эхэлнэ. Орон нутгийн сонгууль ирэх аравдугаар сард явагдана. Иргэдийн улс төрд итгэл итгэлийг эвдсэн маш хортой үзэгдэл нэгэнт бий болсон. Өнгөрөгч УИХ-ын ес дэх удаагийн сонгуульд саналаа МАН-д өгөөгүй 945 мянган иргэдийн итгэл шалдаа буусан. Ингээд л эвсчих байсан юм бол ер нь сонгуулийн холимог тогтолцоог нэвтрүүлэх хэрэг яг юу байсан юм.

Итгэл алдарсан иргэдийнхээ саналыг тэд ямар нүүрээрээ эргэн гуйх бол. Миний бодлоор ирэх орон нутгийн сонгуульд ирц бүрдэхгүй байх магадлалтай. Өөрчлөлтийн тухай ярьж байгаа ч итгэлийг нь хөсөрдүүлж байгаа тэд “арчаагүй иргэн” очиж саналаа өгөөгүй байдлаас чинь болж улсын төсвөөр ахин дахин сонгуулиа зохион байгуулж байна гэж иргэд рүүгээ дайрна. Монголын улс төр магадгүй түүхэндээ ийм бүдүүлэг байгаагүй байх.

-Энэ хамтарсан Засгийн газар бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуустал ажиллах улс төрийн нөхцөл бий юу. Насжилт нь ер нь ямар байх бол оо?

-Их хурал дээр дэмжигдсэн байдлаас нь үзвэл Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ МАН-ын дарга төдийгүй парламентад суудалтай бүх намын дарга юм билээ гэж харагдахаар байна. Та төсөөл дөө АН, ХҮН зэрэг намууд сонгуулиар МАН-ын үйл ажиллагааг эсэргүүцэж байгаагаа зарлаж иргэдийнхээ саналыг олж авсан. Гэтэл МАН-ын дарга нь Ерөнхий сайдад дэмжигдэх болохоор 100 хувийн саналаар дэмжчихнэ гэдэг чинь яг юу гэсэн үг юм. Улс төр биш эгэл жирийн нийгмийн харилцаанд бол зохиомол байдлыг бий болгож бодит байдлыг нуух замаар нөгөө талаа хохироосон бол эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцогддог. Өөрөөр хэлбэл, залилах гэмт хэрэг. Сонгогчдынхоо итгэлийг олж авч сөрөг хүчний үүрэг гүйцэтгэх байсан намууд эрх баригчидтай нэг хөнжилд орж байгаа үзэгдлийг ингэж л нэрлэе. Би байтугай “CNN” мэдээллийн агентлагийн сурвалжлагч Ричард Квест “Монголын эдийн засгийн чуулган-2024” үеэр гайхаж буйгаа илэрхийлж тайзан дээрх МАН, АН, ХҮН намын дарга нарыг “Тэгээд та хэдийн хэн нь сөрөг хүчин юм бэ” гэж ёжилж байна билээ. Энэ үзэгдлээс судлаачийн хувьд ичиж байна.

-Сөрөг хүчингүй гэлээ. Өөр нам эвсэл, мөн дөрөв дэх засаглал сөрөг хүчний ажлаа хийсээр л байх юм биш үү?

-Харин олон улсын харилцаанд “мөнхийн нөхөр гэж байхгүй, харин мөнхийн ашиг сонирхол бий” гэсэн реалист санаа байдаг. Тэдний ашиг сонирхол хаа хүртэл уялдаж нэгийгээ хамгаалж явахыг харах л үлдлээ. Харин судлаачид, иргэний нийгэм, сэтгүүл зүйн салбарынхан илүү сонор сэрэмжтэй байж тэдний ашиг сонирхлын гинжийг таслах хүндхэн үүрэг оногдсон. Учир нь манай парламент сөрөг хүчингүй, өнөөх “цавчаа ногоон”, “ЖДҮ”, “Нүүрс” шиг хэргүүд давтагдах нь бараг ойлгомжтой. Учир нь олон хүний ашиг сонирхлыг зангидахын тулд хоёрхон аргыг ашигладаг. Авлига, эд хөрөнгөөр, эсвэл дарангуйлах замаар.

-Арай үгүй байлгүй дээ…Наадам найрын сар ид дундаа явж байна. Манай улсын хувьд жилийн дөрвөн улиралтай. Зуны сар богино. Гэтэл энэ хугацаандаа наадам, найр гээд улсын ажлаа огоордог. Энэ нэг тогтсон жишиг, хандлагаасаа монголчууд яаж салах вэ?

-Асуудал хоолой дээр тулсан үед хөдөлж эхлэх нь хүний мөн чанарын л нэг хэсэг. Харин төр, засгийн газрын ажил амралт, баяр наадмаас үл хамаараад хэвийн явах ёстой. Зоригтой шийдэл эрэлхийлэх сайд нар Засгийн газарт олон байгаасай гэж хүсч байна. Иргэний хувьд шахаж шаардаж явах болно. Монголд амралтын өдөр өвдөх эрхгүй, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүй ажлын өдрийг хүлээдэг наад захын жишиг бий. Гэтэл хүн өвдөх өдрөө сонгодоггүй. Энэ мэт асуудал дээр зоримог буюу зайлшгүй авах ёстой шийдвэр, ажлууд байна. Утааны улирал өдрөөс өдөрт ойртож байна. Энэ жилийн хувьд эрчим хүчний доголдол үүсэх эсэх, шийдвэрлэсэн эсэх нь тодорхой бус байна. Бид яарахгүй байгаа ч асуудлууд маань бидэн рүү ирэх гэж яарч байгааг нүдээ нээгээд хараасай билээ л гэж бодож байна.

-Сонгуулийн дараахь шинэ төр засгийн бүтэц, бүрэлдэхүүний ажил хэзээнээс жигдрэх бол. Одоо ч хүртэл ордон доторх өрөөгөө тохижуулж дуусаагүй гишүүд олон байна. Ер нь төрийн ажилдаа шуурхай орох зан чанар манай улстөрчдөд нэлээд дутагдаж байна уу?

-Сандал, суудал тавилга гэсээр үндсэндээ намартай золгож байна. Ялсан гишүүд тойрог, нутаг усандаа очиж талархлаа илэрхийлж, наадаж явсаар сая дурдсан олон асуудлууд нь хоолойд нь тулж ирнэ. Энхийн цагт Засгийн газраа шахаагүй, 100 хувь саналаар дэмжсэн сайдуудаа ёворч эхэлнэ. Үүнийгээ намрын их улс төр гэж тэд нэрлэдэг тогтсон л үзэгдэл юм. Наадам, найр дуусч Засгийн газарт орсон намууд дотроо тохироо, албан тушаалаа хуваалцсаны дараа ажил эхэлнэ дээ. Мэргэжлийн хүн тавьсан эсэхээс хамаарч ажил урагшлах, эсвэл удаашрах эсэх нь шийдэгднэ. Засгийн газар, төрийн ажилд ер нь наадам, найр, баяр гэсэн ойлголт огт байж таарахгүй. Төрийн хүн бол цаг наргүй, олон түмний төлөө явах сэтгэл зүйгээ бэлдсэн эрхэм байх ёстой. Гэтэл нойр хоолгүй зүтгэсэндээ ялархаад байдаг дарга нар ч байдаг. Ядраад, ялархаад байвал больчих хэрэгтэй, хоёр битгий хэл гуравгүй сэтгэлээр зүтгэх олон олон залуус бий.

-Шинэ гишүүд, шинэ сайд нарын анхаарах ёстой хамгийн гол ажил, гол бодлого, гол эрх зүйн өөрчлөлт юу байх ёстой гэж та харж байна вэ?

-Юуны өмнө мөнхийн сэдвүүдтэйгээ нүүр тулж шийдвэрлэх бодлого дээрээ ажиллах шаардлагтай. Энэ нь мэдээж түгжрэл, агаарын бохирдол, хөрсний бохирдол, эрчим хүчний нэмэлт эх үүсвэр зэрэг асуудлууд багтана. Нөгөө талд эдийн засгийн асуудлууд шил даран хүлээгдэж байна. Үүнд, татварын орчныг илүү уян хатан болгох, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах зэрэг иргэний халаас, данстай нь шууд холбоо хамаарал бүхий асуудлууд нааштайгаар шийдвэрлэгдэх эдгээр чиглэлд шинэ гишүүд ажиллаасай гэж хүсч байна.

-УИХ-д суудал авсан намууд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх өөр өөрийн гэсэн зорилго, санаатай гэдгээ мэдэгдсэн. Ер нь энэ парламентын үед Үндсэн хуульдаа гар хүрэх болов уу?

-Үндсэн хууль гэдэг нийгмийн зөвшилцлийн гэрээ. Уг гэрээг хэн хүссэн нь хүссэн цагтаа өөрчлөөд байж таарахгүй. Таарахгүйгээр үл барам үргэлж өөрчлөөд оролдоод байдаг ч зүйл биш. Учир нь Үндсэн хуулийн агуулгаас шалтгаалж тухайн улс орны явж буй чиглэл тодорхой илэрхийлэгддэг. Автобусны чиглэл ч байн байн солигддоггүйг санах хэрэгтэй. Судлаач миний хувьд одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Үндсэн хууль өөрийн гэсэн маш олон давуу болон сул талуудтай гэдэгтэй санал нийлнэ. Гэхдээ өмнө нь хэлсэнчлэн Үндсэн хууль биднийг тодорхой зүгт чиглүүлж байгаа тэр нь хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоох. Энэ чиглэл туйлын зөв байсаар ирсэн. Одоо өөрчлөхөд биш, харин бүрэн утгаараа хэрэгжүүлдэг болоход анхаарах хэрэгтэй.

-Зарим гишүүд төрийн ордоноос Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн институцийг гаргах хэрэгтэй гэсэн байр сууриа эрт илэрхийлэх болсон. Үүнд та судлаач хүнийхээ хувьд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Байшин сав нь хаана байхаас үл хамаараад нөлөөлье гэвэл утсаар ч яриад болох зүйл болдгоороо л болно. “Separation of powers” буюу эрх мэдлийг хуваах зарчмын талаар ярих гэж байгаа бол онол, зарчмыг л ярих хэрэгтэй. Түүнээс байр, байшин үүнд огтхон ч хамаагүй. Татвар төлөгчдийн мөнгийг хэмнээд эдийн засаг сайжрах хүртэл тэсч болох зардал. Замын нөгөө талд, эсвэл шинэ хотын захиргааны байр луу нүүлээ гээд эрх мэдэл хуваарилалтад өөрчлөлт орохгүй. Эрх мэдэл цаасан дээрх эрх зүйн ойлголт болохоос хажуу өрөөнд сууснаар бүрддэг зүйл биш гэж бодож байна. Тиймээс эдийн засгийн амаргүй энэ үед илүү зардал, илүү цаг хугацаа зарцуулах шаардлага одоохондоо байхгүй болов уу.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, Академич Дүгэрийн Рэгдэлтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Анхны 126 гишүүнтэй парламентын Анхдугаар чуулган баярын өмнө хуралдаад завсарлалаа. Таны хувьд энэ парламентын хамгийн ахмад настай нь учраас чуулганы хуралдааныг даргалж эхлүүлсэн байгаа. Ер нь энэ парламент өмнөх парламентаасаа тооны хувьд илүү болсон. Өөр ямар онцлог, давуу тал ажиглагдаж байна вэ?

-Анхдугаар чуулганы хувьд үндсэндээ хоёр хэсэгтэй л дээ. Эхнийх нь нээлтийн хуралдаан буюу хамгийн ахмад настай нь даргалж хуралдуулдаг. Хоёр дахь нь УИХ-ын даргыг сонгоод нээлтийн хуралдаанаа өндөрлүүлж, нэгдсэн хуралдаанаа эхлүүлж, шинэ дарга нь удирдаж явдаг УИХ-ын дэгээрээ явлаа. УИХ-ын даргаар Д.Амарбаясгалан сонгогдсон. Сонгогдоод хэлсэн үгэндээ цаашид энэ Их хурал ямар байдлаар явах вэ гэдгээ товч тодорхой хэлсэн байгаа. Нэгдүгээрт, энэ парламент нээлттэй байна. Хоёрдугаарт, сөргөлдөөний зарчмаас салж, мэтгэлцээний зарчим руу орсон парламент болно. Гуравдугаарт, сонгогч болгоны саналыг орхигдуулдаггүй парламент байж ажиллана гэж тодорхойлсон. Би үүнтэй санал нэг байгаа. Нөгөөтэйгүүр Ардын намын санаачилгаар Үндсэн хуульд парламентын гишүүнийг 126 болгох өөрчлөлтийг оруулсан. Тухайн үед энэхүү өөрчлөлтийг хийж байхад дэвшүүлсэн зорилт өнөөдөр яг таг биелсэн гэж бодож байгаа.

-Ямар зорилго байсан юм бэ?

-Бид өмнөх сонгуулиар юуг хүлээдэг байсан билээ. Эмэгтэйчүүдийн, нийгмийн давхаргуудын, эмч, багш, инженер, эрдэмтдийн төлөөлөл орж ирээсэй гэж хүлээдэг байсан. Хардаг байсан. Хамгийн чухал нь улс төрийн олон намын төлөөлөл парламентад гарч ирээсэй гэж ард түмэн хүсдэг байсан шүү дээ. Сонгууль болгоны өмнө бүтдэггүй байсан эдгээр асуудлууд энэ сонгуулиар бүрэн утгаараа биелж, парламент тал бүрийн төлөөлөл хангагдаж бүрэлдсэн. Найман удаагийн сонгуулиар яриад, хүсээд, хүлээгээд хангагддаггүй төлөөллүүд ес дэх удаагийн парламентын сонгуулийн үр дүнд шууд хангагдсан явдал бол их олзуурхууштай. Гагцхүү сонгогдсон төлөөллүүд маань энэ өөрчлөлтийн төлөө өчүүхэн намын болон хувийн ашиг сонирхлоо сүүлд тавьж яваасай л гэж бодож байна.

Хэрэв ингэж ажиллаж чадвал энэ парламентаас маш их зүйл хамаарна. Монгол Улс бол парламентын засаглалтай орон. Тэр утгаараа парламентын тогтолцоо эрүүл, зөв байж улс орон хөгжих гол нөхцөл бүрдэнэ. Тиймээс тэр жишиг рүүгээ ойртсон парламентын эхлэл болж явах боломж нь бидэнд бүрдчихлээ гэсэн үг. Тиймээс анхны 126 парламентын гишүүн болгон хичээж ажиллах цаг үе гэдгийг хэлмээр байна.

-Анхдугаар чуулганаар зарим гишүүд УИХ-ын Дэгийн тухай хуулийг хөндөж байсан. Өөрөөр хэлбэл, өмнөх парламентын баталсан Дэгээр шинэ парламент явах ёсгүй гэдэг зүйлийг гишүүд хэлж байсан. Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Яагаад анх энэ Дэгийн асуудал хөндөгдөх болсон бэ гэдгийг товчхон хэлье. УИХ-ын гишүүний үг хэлэх эрх хаагдаж байна гэсэн үндсэн дээр энэхүү Дэгийн асуудал яригдаж эхэлсэн байдаг. Харин өмнөх парламентын хийсэн болгоныг дараагийн парламент гарч ирээд өөрчилье, больё гэвэл утгагүй. Шинэ парламент гарах болгондоо заавал шинэ Дэг тогтоох буруу жишиг рүү хөтөлнө. Энэ асуудлыг маш сайн бодох хэрэгтэй. Дэгийг хэрэгжүүлэх журмыг УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл баталж гаргадаг. Зарим гишүүд Зөвлөл бидний үг хэлэх асуудлыг шийдэж байна гэдэг утгаараа дургүйцлээ илэрхийлж байна лээ. Үүнд дургүйцэх шаардлага байхгүй л дээ. Тэд хуулиар заасан чиг үүргийнхээ хүрээнд л энэхүү журмыг гаргаж байгаа. Үүнийг гишүүд бид хэрэгжүүлээд л явах ёстой. Харин яаж 126 гишүүн тус бүрийн саналыг бүрэн авч байх вэ гэдэг асуудлыг л хэлэлцэх хэрэгтэй.

-Шинэ гишүүдийн хувьд одоо ч Төрийн ордонд өрөө, сууцаа тохижуулж чадахгүй байх шиг байна. Өрөөний хүрэлцээ хангалтгүй байна гэсэн гомдол ч гарч байх шиг байна лээ. Нөгөөтэйгүүр чуулганы танхимыг 126 гишүүнд зориулж шинэчилсэн. Энэ шинэчлэгдсэн танхимын хүрэлцээ, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт танд ямар санагдаж байна вэ?

-Миний хувьд тавилга, ширээ сандлыг бараг л хардаггүй төрлийн хүн. Ажил хийе гэсэн хүн жижиг ширээ, нэг сандал, нөүтбүүктэй байхад хаана ч хийх ёстойгоо хийгээд явна. Хурал хийх танхимуудын хувьд бидэнд хүрэлцээтэй, хангалттай байна гэж харсан. Чуулганы шинэ танхимын хувьд их аятайхан болсон санагдсан. Надад лав ажлаа явуулахад орчин нөхцөл төвөг учраад байх зүйл алга. Харин УИХ-ын гишүүн суух өрөөний тухайд манай Төрийн ордны хүрэлцээ арай тааруу байна уу даа гэж бодож байгаа. Цаашид үүндээ анхаараад, шийдээд явчих байлгүй дээ. Нөгөөтэйгүүр нэг ордондоо парламент, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч хамт байх нь зарчмын хувьд тун буруу үзэгдэл. Үүнийг салгаж байрлуулах асуудлыг энэ парламентын хугацаанд шийдчих болов уу гэж бодож байна. Шийдэх ч ёстой.

-Таны хувьд ахмадын төлөөлөл гэдэг утгаараа энэ парламентад тодорхой ажлуудыг хийнэ гэж харж байгаа. Зарим хүмүүсийн хувьд шинжлэх ухааны салбарын гол төлөөлөл орж ирлээ гэж ойлгож байна. Энэ утгаараа шинжлэх ухааны салбарт ямар эрх зүйн өөрчлөлт хэрэгтэй байна вэ?

-Манай нам энэхүү төлөөлөл гэдэг асуудал дээр маш том бодлого барьж ажилласан. Тэр ч утгаараа намын жагсаалтад салбар, мэргэжил, нас, хүйсийн төлөөллийг бүгдийг нь оруулсан нь ард түмэнд ихээхэн таалагдсан болов уу гэж харсан. Миний хувьд шинжлэх ухааны салбарт голчлон анхаарч ажиллана гэдэг нь ойлгомжтой. Тэгүүлэх гэж л намайг энэ жагсаалтын тавдугаарт бичсэн байх. Түүнээс биш миний хувьд намын жагсаалтад оръё, эсвэл парламентын сонгуульд өрсөлдье гэж энэ насандаа ам ангайж үзээгүй хүн. Намаас санал тавьж, үүрэг, итгэл хүлээлгэсэн учраас л энэхүү асуудлыг хувьдаа хүлээн зөвшөөрсөн. Харин жагсаалтын хэдэд тавих эсэхийг намын Удирдах зөвлөлөөр хуралдаж байж шийдсэн байх. Шинжлэх ухааны салбарын хувьд эрх зүйн орчинг сайжруулах заалтууд цөөнгүй бий шүү. Өнгөрсөн тавдугаар сард Шинжлэх ухаан, технологийн хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг УИХ хэлэлцэж баталсан. Энэхүү хууль өмнөх хуулиудаа бодоход маш сайн эрх зүйн шинэчлэл болсон гэж бодож байгаа. Одоо бол энэхүү хуулийн хүчин чадлыг Төр, шинжлэх ухааны салбар бүрэн гүйцэд ашиглаж чадах уу эс чадах уу, гэдгээ л бодох хэрэгтэй. Энэ л чухал байна.

-Парламентад төлөөллийн зарчим бүрэн хангагдсан гэж байгаа. Тэгвэл яг энэ зарчмаар Засгийн газар байгуулагдчих шиг боллоо гэж харж байна. Таны хувьд “Хамтарсан” Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг ямар байдлаар хүлээн авч байна вэ?

-Засгийн газар байгуулагдах болгонд монголчуудын тавьдаг нэг шаардлага бий. Тэр нь мэргэжлийн Засгийн газар байгуулагдах ёстой гэдэг шаардлага. Энэ бол зөв шаардлага. Гэтэл мэргэжлийн яам гэж юуг хэлэх вэ гэдгээ бид сайн бодох хэрэгтэй. Бидний хувьд нэг л нийтлэг ойлголттой явдаг нь тухайн салбарын сайд мэргэжлийн байх ёстой гэдэг зүйлийг хэлдэг. Гэтэл үнэндээ сайд мэргэжлийн байна уу, үгүй юу гэдэг бол хоёр дахь асуудал. Сайд бол улс төрийн томилгоо. Хамгийн эхэнд анхаарах ёстой гол зүйл бол тухайн салбар, яамны аппарат мэргэжлийн байна уу гэдгийг л харах хэрэгтэй. Яамны аппратад мэргэжлийн хүмүүс л ажиллах ёстой. Энэ бол хатуу зарчим. Мэргэжлийн байлгахын тулд анхаарах ёстой. Түүнээс биш сайд мэргэжлийн байх эсэх бол хоёр, гурав дахь асуудал. Сүүлийн хорь гаруй жил яамны аппарат мэргэжлийн бус хүмүүсээр дүүрсэн. Аль нэг сайд, дарга гарч ирээд тэрхүү яамны аппаратад өөрийн хүнээ шахдаг. Сонгуулиар сайн ажилласан менежерээ хамгийн багаар бодоход газрын дарга түүнээс дээш албан тушаалд томилдог. Үүнээс болоод мэргэжлийн байх ёстой гол функц нь мэргэшсэн хүний нөөцийн дутагдалд ордог. Үүнээс болоод төрийн ажил дампуурдаг. Цаашлаад төрийн бодлого иргэдэд хүрэхдээ буруугаар эсвэл хүнд суртал дагуулан очдог. Тиймээс бид сайдыг мэргэжлийн байх эсэхийг биш тухайн салбар яамны аппаратад ажиллаж байгаа хүмүүсийг мэргэжлийн байх чиглэлд нь анхаарах ёстой.

-Таны хэлдэг ч зөв л дөө. Сая байгуулагдсан Засгийн газрын бүрэлдэхүүний асуудал дээр та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Энэ удаагийн Засгийн газрын хувьд гурван нам хамтарч танхимаа бүрдүүлж байгаа нь их онцлогтой. Угтаа МАН-ын хувьд дангаараа Засгийн газраа байгуулах боломжтой байсан ч нөгөө хоёр намдаа хамтрах санал болгож байгаа нь улс төрийн шинэ соёл. Нөгөөтэйгүүр том хөтөлбөрүүд дээрээ нэгдэж, том асуудлаа хамтдаа шийдье. Улмаар улс орныхоо хөгжлийг бодитой урагшлуулъя гэдэг зарчим бол маш зөв. Өмнө хоёр нам хамтарч Засгийн газраа байгуулж байсан түүх бий. Гэхдээ энэ удаагийнх бол зарчмын хувьд өөр. Улс төрийн нөхцөл байдлаа бодож биш улс орныхоо хөгжлийн төлөө бодлого, хөтөлбөрөө нэгтгээд явъя гэдэг зарчмаараа өөр байгаа юм. Энэ бол хандлагын маш том өөрчлөлт гэж би хэлнэ. Одоо засагт хамтарсан намууд тус бүрдээ мөрийн хөтөлбөрөө нэгтгэх асуудал дээр ажлын хэсэг гарч ажиллаж байгаа. Гуч хоногт хөтөлбөрөө нэгтгээд хэлэлцүүлнэ гэж байна. Тэгэхээр ирэх сарын эхээр засагт хамтарсан намуудын нэгдсэн том хөтөлбөр бэлэн болчих болов уу гэж бодож байна.

-Намрын чуулган аравдугаар сарын 1-нд хуралдах байх. Үүнээс өмнө ээлжит бус чуулган хуралдах уу. Энэ талаар та бүхэнд урьдчилж ирсэн мэдээлэл байна уу. Ер нь таны хувьд ээлжит бус чуулган хуралдах нөхцөл байдал үүснэ гэж харж байгаа.

-Ээлжит бус чуулган хуралдах нөхцөл үүсэх болов уу гэж харж байгаа. Таны хэлдгээр намрын чуулган болтол багагүй хугацаа байна. Энэ хооронд хоёр ч ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах нөхцөл үүсэх болов уу гэж хараад байгаа. Мэдээж ээлжит бус чуулган хуралдуулах нөхцөл шаардлагыг хуулиар тодорхой заагаад өгчихсөн байгаа. Ямар шаардлага үүсч болох вэ гэхээр Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүний тухай хуулийн танилцуулга хийх үеэрээ “Манай Засгийн газар нэгдсэн хөтөлбөрөө 30 хоногийн дараа бэлэн болгож, УИХ-д танилцуулна” гэж хэлсэн. Тэгэхээр энэхүү хөтөлбөр бэлэн болсны дараа ээлжит бус чуулган хуралдуулж, УИХ-ын гишүүдэд танилцуулах юм болов уу гэж ойлгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, наймдугаар сардаа багтаагаад ээлжит бус чуулган зарлагдах болов уу гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор 2024 оны улсын төсөвт өөрчлөлт оруулж таарна. Энэ утгаараа Төсвийн тухай хуульд УИХ л өөрчлөлт оруулах эрхтэй. Тиймээс намрын нэгдсэн чуулганаар төсөв хэлэлцэхээс өмнө ээлжит бусаар хуралдаж төсөвтөө өөрчлөлт оруулах болов уу гэж бодож байна.

-Засагт хамтарсан намууд мөрийн хөтөлбөрөө нэгтгээд, бодлогоо зөв тодорхойлоод явчихвал ирэх жилүүдэд Монгол Улсын эдийн засаг болоод төрийн бодлого одоо байгаагаас илүү дээрдэнэ гэж та харж байна уу?

-Олон улсын судлаачдын хэлж байгаагаар Монгол Улс хөгжлийн нөөц ихтэй орны тоонд орж байгаа юм. Харин манайд энэ хөгжлийн нөөцөө ашигладаг түвшин бол тааруухан байдаг нь нууц биш. Гурван намын хөтөлбөрийг нийлүүлж байгаад нэгдсэн нэг хөтөлбөр гаргана гэдэг бол амар ажил биш. Нөгөөтэйгүүр аятайхан, хүнд таалагдсан заалт болгоныг нь түүж аваад нийлүүлчихнэ гэсэн зүйл ч биш. Хамгийн гол нь хөгжлийн зорилт, том хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн заалтуудаа багцлаад түүгээрээ нэгдэх байх гэж бодож байгаа. Манайд энэ салбарт ийм заалт танайхаас илүү дээр юм байна, үүнийг авчихъя гэх маягаар явбал утгагүй болно. Энэ бол хөгжлийн хөтөлбөрөөрөө нэгдэж байгаа зүйл огт биш. Тиймээс маш сайн тооцоо судалгаатайгаар энэхүү асуудлаа зөв гаргаж ирж чадвал ирэх дөрвөн жилд Засгийн газрын хийх ажил тодорхой болно. Хийх ажлаа тодорхой болгочихно гэдэг бол том зорилтуудаа хэрэгжүүлэхэд саадгүй болчихно гэсэн үг. Тиймээс бүтэн дөрвөн жил хэрэгжүүлэх ажлаа нэгтгэж гаргахад 30 хоног ч арай багадах болов уу. Гэхдээ залуучууд шуурхай ажиллаад зөв хөтөлбөрөө боловсруулаад гаргаад ирэх байх гэсэн итгэл, хүлээлттэй байна.

-Намуудын мөрийн хөтөлбөрт аж үйлдвэржилт, эрчим хүчний хараат байдлаас гарах тухай олон заалтууд байсан. Ер нь эрчим хүчний хараат байдлаас бид яаж гарах вэ. Шинэ станц барих, цаашлаад атомын цахилгаан станцтай болох асуудлыг их ярьдаг. Монгол Улс атомын цахилгаан станцтай болох ёстой гэж үздэг хүмүүсийн нэг бол та. Атомын цахилгаан станцтай болох мөрөөдөл хол байна уу, ойрхон байна уу?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын ойрын үед шийдвэрлэх ёстой 10 зорилт гэж зарласан. Үүн дотор хамгийн нэн тэргүүнд эрчим хүчний бие даасан байдлыг бүрдүүлэх зорилт явж байгаа. Энэ зуунд хэн эрчим хүч эзэмшиж байна тэр эзэгнэнэ гэдэг зарчим тод үйлчилж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр Монгол Улсын хувьд яалт ч үгүй эрчим хүчний асуудлаа анхаарах цаг болсон. Эрчим хүчний хувьд бид хараат бус болох хэрэгтэй. Манай намын мөрийн хөтөлбөрт энэ талаар юу гэж заасан байгаа вэ гэхээр өнөөгийн Монгол Улсын эрчим хүчний суурь хүчин чадлыг хоёр дахин нэмэгдүүлнэ гэж заасан. Энэ хийж болох зорилт. Гэхдээ эрчим хүч угтаа хоёр дахин нэмэгдчихлээ гэж бодоход энэ хугацаанд маш олон боловсруулах үйлдвэр, метро зэргийг ашиглалтад оруулна. Тэгэхээр нөгөө нэмэгдсэн эрчим хүч шинээр бий болсон бүтээн байгуулалт руугаа шингэчих маягтай харагдах болов уу гэж бодож байгаа. Гэвч энэ тийм чухал асуудал биш л дээ. Судлаач хүнийхээ хувьд Монгол Улс цөмийн эрчим хүч ашиглах асуудлыг их ярьдаг. Өргөн уудам нутагтай, хүн ам цөөнтэй манай улсад атомын цахилгаан станц тохирно гэж үзэж байгаа. Үүнийг судалж, энэ чиглэлд төрийн бодлогоо чиглүүлж ажиллах болов уу. Нөгөөтэйгүүр 2040 онд биш, үүнийг наашлуулаад 2030 он гэхэд эхний ээлжийн жижиг атомын цахилгаан станцтай болох шаардлагатай.

Э.МӨНХТҮВШИН

Иргэний зориг, ногоон намын жагсаалтын дөрвөөр парламентад сонгогдсон, анхны казах эмэгтэй УИХ-ын гишүүн С.Замираатай ярилцлаа.

-Ардчиллаас хойш анх удаагаа казах эмэгтэй хүн төрийн эрх барих дээд байгууллагад орж ирлээ. Өмнө нь ер нь шийдвэр гаргах түвшинд үндэсний цөөнх болсон казах эмэгтэйчүүд орж ажиллаж байсан түүх байдаг болов уу. Таны хувьд энэ Их хуралд орж ирсэндээ сэтгэгдэл ямар байна вэ?

-Юуны өмнө Иргэний зориг, ногоон намыг дэмжиж, бидний төлөө саналаа өгсөн монголчууддаа чин сэтгэлээсээ талархаж байна. Мэдээж үндэсний цөөнх, тэр дундаа эмэгтэйчүүдийнхээ төлөөлөл болж орж ирсэндээ сэтгэгдэл маш өндөр байгаа. Манай казах түмнээс хуучин нийгмийн үед буюу Хорлоогийн Чойбалсан гуайн үед төрийн эрх барих байгууллагад ажиллаж байсан нэг эмэгтэй бий. Энэ хүн яаж яваад Улсын бага хурлын гишүүн болсон нь их сонин түүхтэй. Тэртээ 1950-иад оны үед Хорлоогийн Чойбалсан гуай манай аймагт албан ажлаар очсон юм билээ. Энэ үеэр Х.Чойбалсан гуай казах эмэгтэйчүүдийн нямбай, хөдөлмөрч, соёлтой байдлыг магтаж, цаашлаад казах түмний соёлыг орон даяар таниулахын тулд төрийн эрх барих байгууллагад төлөөлөл оруулах ёстой гэж үзсэн юм билээ. Энэ дагуу тэрбээр Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байхдаа нутгийн зон олонтой уулзах үеэр “Та бүхэн Апселен Жамила хэмээх энэ эмэгтэйг сонгоод төрдөө гаргаарай” гэж захисан байдаг. Ингээд казах түмнээс анх Жамила хэмээх эмэгтэй Улсын бага хурлын гишүүн болж байсан түүхтэй. Тэр үеийн Х.Чойбалсан гуай Апселен Жамилатай авахуулсан зураг байдаг. Түүнээс хойш, энэ ардчилсан нийгэм байгуулагдсанаас ч хойш өдий болтол нэг ч эмэгтэй гарч ирж байгаагүй. Дандаа л эрчүүд сонгогдон гарч ирдэг байсан. Миний бие ардчиллаас хойших анхны эмэгтэй УИХ-ын гишүүн болж байна.

-Анхны их хурлын эмэгтэй гишүүн болсноороо мэдээж дараа дараагийн казах эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл орж ирэх замыг та нээлээ гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр таны хувьд өмнө УИХ-ын сонгуульд хэд хэдэн удаа өрсөлдөж байсан түүхтэй юм билээ. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Миний хувьд 1996 болон 2004 онд Очирбатын Дашбалбар агсны Монголын уламжлалын нэгдсэн намын нэр дээр УИХ-ын сонгуульд дэвшиж байсан. Тухайн үед бол монголчууд Хувьсгалт нам, Ардчилсан нам гэж мэдэхээс бусад улс төрийн намуудыг төдийлөн сайн таньдаггүй байсан үе. УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшиж байгаа учраас намаа олон нийтэд танилцуулах гол зорилготой л сонгуульд оролцож явлаа. Таны хэлдгээр казах эмэгтэйчүүд маань улс төрийн манлайлал үзүүлж, шийдвэр гаргах түвшинд орж ажиллах боломж бүрэн байна. Юутай ч миний хувьд анхны замыг нь татлаа. Араас минь олон мундаг казах эмэгтэйчүүд улс төрийн манлайлал үзүүлэн орж ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Анхны казах эмэгтэй УИХ-ын гишүүн гэдэг утгаараа өөрөө том үлгэр дуурайл болж, төр, түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэх болно гэдгээ хэлмээр байна.

-Хамгийн сүүлд та 2004 онд нэр дэвшиж байсан гэхээр нэлээд хугацааны дараа дахин нэр дэвшсэн байна шүү дээ. Ер нь энэ сонгуулийн өмнө ямар байдлаар ИЗНН-ын жагсаалтад бичигдэх болсон юм бэ. Танд мэдээж санал тавьсан болов уу. Ер нь яагаад сонгуульд оролцох болов?

-Юуны өмнө ардчилсан тогтолцоонд шилжээд 34 жил өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ер нь яагаад казах эмэгтэй УИХ-д ард түмний төлөөлөл болоод гарч ирэхгүй байгаа юм бэ гэдгийг улс төрийн намууд, тэр дундаа ИЗНН анхаарч харсан байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын сонгууль болгоноор манайхаас гурван эрэгтэй хүн гар гараасаа хөтлөлцөөд л парламентад очдог. Жендерийн хувьд ийм жишиг тогтчихсон байсан гэсэн үг. Тиймээс яагаад эмэгтэйчүүд УИХ-д орж ирэхгүй байна, орж ирэх замд нь яг юу саад болоод байна вэ, мэдлэг, боловсрол, улс төрийн оролцоо дутагдаад байна уу гэдэг судалгааг сонгуулийн өмнө казах түмний дунд явуулсан юм билээ. Ингэхэд ерөөсөө мэдлэг, боловсрол дутсан юм байхгүй. Гарч ирэх боломж бололцоо нь нээлттэй байсан. Тиймээс ИЗНН-ын хувьд анх надад санал тавьсан. Таныг бид манай намын жагсаалтад орж, сонгуульд нэр дэвшээсэй гэж хүсч байна гэсэн.

-Санал тавьсны үндсэн дээр сонгуульд оролцох шийдвэрээ та хувьдаа гаргасан байна, тийм үү…?

-Яг санал тавихад нь бас шууд хүлээж аваагүй л дээ. Учир нь манай том охин маань Ардчилсан намын гишүүн. Бүр АН-ын хэрэг эрхлэх газарт нь мөн адил анхны казах эмэгтэй болж ажиллаж байсан. Ингээд хүүхэд төрүүлээд улмаар аймгийн АН-ын даргын алба хашсан. УИХ дахь АН-ын бүлэгт ч ажилласан. Том охин маань улс төрийн идэвхтэй ингэж явж байсан болохоор манай нөхөр “Хоёулаа энэ сонгуулиар охиноо дэмжье. Охин маань сонгуульд оролцохоор болчихвол миний хань улс төр лүү ороод яах билээ” гэж бид хоорондоо ярилцсан л даа. Үнэхээр ч охин маань залуу хүн, мэдлэгтэй хүн. Иймэрхүү маягтай сонгуулийн өмнө байж байсан. Гэтэл охин маань намаасаа дэмжлэг авч чадаагүй. Мэдлэг, боловсрол дутсандаа биш л дээ. Эмэгтэй хүн гэдэг талаасаа бас бус зүйл явсан байх гэж боддог. Ингээд охин маань надад хэлсэн “Би нэгэнт намаасаа явах боломжгүй болсон учраас та ИЗНН-ын саналыг хүлээж аваад өөрийнхөө бодлого, үзэл санаагаа олон түмэндээ хүргээд явбал зүгээр биш үү” гэж. Ингээд л ИЗНН-ын квотод орсон.

-ИЗНН-ыг дэмжсэн иргэд энэ сонгуулиар их байсан. Тиймдээ ч парламентад дөрвөн суудал авлаа. Цаашдаа ч улс төрийн томоохон амжилтуудыг үзүүлж явах нам гэж судлаачид харж байгаа. Яг энэ сонгуулиар барьсан гол бодлого юу байв?

-ИЗНН-ын хувьд ард түмэнд нэг зүйлээрээ маш их таалагдсан гэж боддог. Тэр нь цэвэр нэр төр. Үнэхээр улс төрийн янз бүрийн хир толбо байхгүй, нэр төр нь сэвтээгүй ийм улс төрийн хүчин байсан учраас иргэдийн хувьд ИЗНН-ыг илүүтэй дэмжсэн болов уу гэж бодож байна. Цаашдаа ч илүү дэмжинэ. Сонгуулийн өмнө намын дарга Б.Батбаатар маань маш богино хугацаанд намаа бэхжүүлж, бодлого, мөрийн хөтөлбөрөө тодорхойлж явсан. Бидэнд бол маш богино хугацаа байлаа шүү дээ. Өнөөгийн улс төрд квот худалдаж авах битгий хэл намыг мөнгөөр авах тохиолдол цөөнгүй бий. Манай нам харин квотоо мөнгөөр худалдаагүй. Яг цэвэр мэдлэг боловсрол, судалгаа, иргэдийн санал хүсэлтийн дагуу л нэр дэвшигчдээ тодруулсан. Ямар нэгэн бохир улс төрөөс ИЗНН түүхэндээ хол явсан. Тиймээс л нэр төр нь цэвэр, улс төрийн хэр толбо тогтоогүй нам учраас иргэд таатай хүлээн авлаа.

-Таны хувьд УИХ-ын гишүүн боллоо. Цаашдаа ямар бодлого барьж ажиллах төлөвлөгөөтэй байна вэ?

-Хаана ч тэр иргэд маань амьжиргаагаа болгочих гээд нэг бизнес эхлүүлье гэхээр хаадаг, янз бүрийн зөвшөөрөл шаарддаг. Бөөн асуудал болж бизнес нь эхлээд хөл дээрээ босоогүй байтал татвараар дарамталдаг. Ийм нөхцөл байдалд яаж хувийн хэвшил хөгжих билээ дээ. Яаж иргэдийн амьдрал дээшлэх билээ. Монголд хүн хүссэнээрээ хөдөлмөр эрхлээд амьжиргаагаа сайжруулах боломж хаалттай байгаа учраас л нийгэмд хоёрхон давхарга бий болсон гэж боддог. Нэг талдаа баян, эсвэл ядуу. Дундаж давхарга гэдэг зүйл бараг байхгүй болж. Ерөөсөө л хүнийг сайхан амьдрах тэр боломж, бололцоо, орчныг нь л төр бүрдүүлэх үндсэн үүрэгтэй шүү дээ. Тэгэхээр сүүлийн гуч гаруй жил Монголын төр энэхүү үүргээ хангалттай сайн биелүүлж ирсэнгүй гэж үзэж байна. Үүний тод илрэл нь ард түмэн өнөөдөр ядуу амьдарч байна, тийм үү. Тэгэхээр энэ асуудлыг шийдэхийн төлөө л миний бодлого, үйл ажиллагаа, зарчим чиглэнэ. Ингэхдээ өнөөгийн эрх баригч нам эсвэл төр, засгийн үйл ажиллагаа, шийдвэрийг жадлан эсэргүүцээд, шүүмжлээд байхгүй. Болж байгааг нь дэмжээд, болохгүйд нь хэлэх үгээ хэнээс айхгүйгээр хэлээд явна. Миний хувьд асуудлыг шийдэхийн төлөө л аль болох эвсэж ажиллана. Бие биетэйгээ сөргөлдөх биш бодлогын мэтгэлцээн өрнүүлж төрийн ажлыг явуулах ёстой. Хууль ч тэр, төрийн бодлого ч тэр сөргөлдөх бус эвсэж л гарах учиртай.

-Улсын хүн амын 3.9 хувийг казах түмэн эзэлж байгаа. Үүн дотор эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь ямар байдаг вэ?

-Нийт казахчуудын 50 гаруй хувь нь эмэгтэйчүүд шүү. Ер нь эрчүүдээсээ арай ахиухан байдаг.

-Эмэгтэйчүүд нь их байдаг гэлээ. Тэгвэл энэ олон эмэгтэйчүүдээс өнөөг хүртэл яагаад шийдвэр гаргах түвшинд гарч ирж чадахгүй байв. Үүний шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

-Нэг талдаа мөнгөний нам гэж байна, тийм үү. Намд хэн илүү мөнгө төлнө тэр нь дээшээ явдаг ийм сонин тогтолцоо руу улс төрийн намууд маань орчихсон байна. Харин тэрхүү мөнгийг хэн гаргаж ирээд байна гэхээр ихэнхдээ эрчүүд. Эмэгтэйчүүдийн хувьд мөнгө төлөөд улс төрд явах боломж тэр болгон байхгүй. Тэд хэчнээн бизнес хийгээд мөнгөтэй болсон ч гэсэн улс төр лүү гэхээс илүү гэр бүл рүүгээ чиглүүлдэг. Бүр шулуухан хэлэхэд, эмэгтэйчүүд маань хулгай ч хийхгүй. Нөгөө талдаа улс төрийн намд ч бай, хаана ч эрчүүд илүү давамгай эрх эдэлж ирсэн. Тухайлбал, орон нутагт эмэгтэй намын дарга байна гэж сонсож байсан уу. Саяхан л Ховд аймгийн Засаг даргаар анхны эмэгтэй томилогдлоо. Өөрөөр намын дарга, аймгийн Засаг дарга болсон эмэгтэй байгаа юу. Ганц нэг сумын Засаг дарга л эмэгтэй байгаа. Миний хувьд Ховдын Засаг дарга байсан Э.Болормааг аль ч нам нь хамаагүй эмэгтэй хүн гараад ирлээ гэдэг утгаараа тухайн үед маш их дэмжиж, сэтгэгдлээ бичиж байсан хүн. Тэгэхээр яагаад өнөөг хүртэл эмэгтэйчүүдийн улс төр дэх, тэр дундаа шийдвэр гаргах түвшин дэх оролцоо бага байж ирэв гэхээр монголчууд маань эмэгтэй хүнийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрөх хандлага төдийлөн сайн тогтоогүйд байгаа юм болов уу гэж боддог. Энэ асуудал зөвхөн манай аймагт ч биш шүү дээ. Монгол Улс даяараа л ийм хандлагатай байгаа нь надад харагддаг. Тэгэхээр юуны өмнө эмэгтэйчүүдээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй байна. Энэ хандлагад суралцах, дэлгэрүүлэх шаардлага байна гэж үзэж байгаа. Эмэгтэйчүүдийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас нөгөө талдаа бид угаасаа дэвшээд эрчүүд маань гаргахгүй шүү дээ гэдэг буруу ойлголт төлөвшчихсөн өдийг хүрлээ л дээ. Тэгэхээр аль аль талдаа буруу зөрүү ойлголт, хандлага, төлөвшлөө өөрчлөх цаг үе ирсэн. Эхнээсээ өөрчлөгдөөд явж байна. Илүү сайн өөрчлөгдөх хэрэгтэй юм болов уу.

-Таны хувьд эдийн засагч мэргэжилтэй хүн. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийг юу гэж бодож явдаг вэ?

-Монгол Улсын гол хэрэглээ, гол эдийн засгийн суурь нөөц бол мал аж ахуй. Миний хувьд 1994 онд арьс, ширний үйлдвэртэй байлаа. Арьс ширээрээ гутал, савхи үйлдвэрлээд нэлээд сайн ажиллаж байсан. Тэр үед хонины нэхий долоон мянган төгрөгт хүрсэн гээд бод доо. Адуу, үхрийн шир 12-15 мянган төгрөгт хүрч байсан. Өнөөгийн мөнгөний ханшийг бодоход тухайн үед нэлээд үнэтэй байсан байгаа биз. Гэтэл өнөөдөр арьс, шир, малын гаралтай түүхий эдийн бүтээгдэхүүн үнэд хүрч байгаа билүү. Бараг бүгд хог дээр хаягдаж байна. Арьс, шир, малын гаралтай бүтээгдэхүүн гэдэг бол алтнаас үнэтэй зүйл байхгүй юу. Хамгийн чухал нь энэхүү түүхий эдээ мал өөрөө бий болгож байна. Бий болгохын тулд хүнээс ямар ч хүч, хөрөнгө зарцуулагдахгүй, зардал гарахгүй гэсэн үг. Тэгэхээр түүхий эдийн ийм баялаг нөөцтэй салбараасаа эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаад экспортлох юм бол маш их мөнгө Монгол Улс руу ороод ирнэ. Энэ боломжоо бид ашиглах шаардлагатай байна.

-Анхны 126 гишүүнтэй парламент байгуулагдаж, даргаа томилчихсон. Одоо Засгийн газраа байгуулах гэж тал бүрийн улс төр явагдаж байна. УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд Засгийн газар ямар байдлаар байгуулагдах ёстой гэж үзэж байгаа вэ?

-АН, МАН, ХҮН хамтраад Засаг байгуулах гэж байна гэсэн бусадтай адилхан мэдээлэлтэй байгаа. Миний хувьд юу гэж харж байна вэ гэхээр МАНАН яаж үүсч байлаа гэдгийг ард түмэн санаж байгаа. МАНАН бүлэглэл ерөөсөө хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсанаас болж л үүссэн. Тиймээс энэ чиглэл рүү асуудлыг аваачиж огт болохгүй. Үнэхээр цэвэр Монгол Улсынхаа төлөө, ард түмний төлөө зүтгэе, ажиллая гэсэн сэтгэл байвал МАН-ын хувьд хамтарсан ч хамтраагүй ч хийнэ. Тэгэхээр хамтрах эсэхийг миний хувьд мэдэхгүй ч хамтарлаа гээд гарах үр дүн юу байхав гэдгийг цаг хугацаа харуулна биз. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдлаа гэхэд хоёр дахь МАНАН үүсэх үү, эсвэл үнэхээр том төслүүдээ хэрэгжүүлээд улс орныхоо төлөө ажиллаад явах уу гэдгээ л сайн бодох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр манай улсад тогтолцооны нэг том гажиг үүссэн байна гэж би харж байгаа. Миний хувьд тэртээ 1990 онд Монгол Улс ардчилсан тогтолцоотой, эрх зүйт төртэй, чөлөөт зах зээлийн нийгэм байгуулахаар хувьсгал хийсэн гэж боддог. Гэтэл өнөөдөр буюу гуч гаруй жилийн дараа энэхүү хувьсгалын маань үзэл санаа, чиг баримжаа нь алдагдаад учир нь олдохгүй тогтолцоо руу орчихсон байна. Өөрөөр хэлбэл, бид өнөөдөр ардчилсан нийгэм гэж ярьсан атлаа капиталжсан нийгэм рүү орчихсон явж байна. Ардчилсан нийгэм гэдэг бол хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн, хүнлэг, энэрэнгүй нийгэм биз дээ. Гэтэл нэг талдаа баяждаг нөгөө талдаа ядуурдаг, өвчин зовлонтой, амьдрах битгий хэл амьсгал авахад хүндхэн нийгэм болсон байна. Тэгэхээр энэ тогтолцооны гажигаа бид засах хэрэгтэй. Засахын тулд хүнлэг, энэрэнгүй ёс суртахууныг түгээн дэлгэрүүлэх шаардлагатай байна. Үүнийг дагаад шударга ёс, тэгш боломж нийгэмд бүрдээд ирнэ. Эхлээд бид хүнлэг, энэрэнгүй байх хэрэгтэй байна гэсэн үг. Ийм сэтгэл, ийм ёс суртахуунтай болчихвол улстөрчид ч тэр, ер нь хүн бүр нэгнээ хайрладаг болно. Нэгнээ хүндэтгэдэг болно. Нийгэм өөрөө хүнлэг, энэрэнгүй болчихвол шударга ёс тогтоно, боломж хүн бүрд тэгш олгогдоно. Авлига алга болно.

-Тэгэхээр хамгийн чухал нь хүнлэг, энэрэнгүй нийгмийг бүрдүүлэх болж байна, тийм үү?

-Яг тийм. Дараагийн нэг зүйл бол бид чөлөөт зах зээлтэй нийгэм байгуулчихсан гэж бодсон чинь одоо юу болсон байна вэ. Монгол Улсад амьдарч байгаа хүн бүр, өрх бүр чөлөөтэй бизнес хийгээд амь амьжиргаагаа дээшлүүлэх боломжтой байна уу. Харамсалтай нь тийм боломж нөхцөл буюу орчин нь одоогоор бүрэлдээгүй байна. Тэгэхээр энэ парламентын хийх ёстой гол ажил бол хүн бүр, өрх бүр бизнес хийх боломж, орчинг нь бүрдүүлж өгөхөд чиглэсэн эрх зүйн өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй гэсэн үг. Миний хувьд хууль тогтоогчийнхоо үүргийг энэ чиглэлд барьж ажиллана. Магадгүй миний дээрх хэлсэн бүхэн буруу байж мэднэ. Би өөрийгөө зуун хувь зөв ярьж байна гэж тулгахгүй. Энэ бол цэвэр миний хувь хүний бодол шүү. Засгийн газрын тухайд өнөөдөр Монгол Улсад ийм олон яам, сайд, дарга огт хэрэггүй байх гэж боддог. Нэг яам шинээр нэмж байгуулж байхаар түүгээрээ нэг том эмнэлэг барь л даа. Эрүүл мэндийн салбар үнэхээр доошоо орсон нь үнэн. Эмчилгээ нэхсэн өвчтэй хүмүүс боломжтой нь гадаад руу гарч эмчлүүлэхийг зорьж байна. Боломжгүй нь өвчинтэйгөө тэмцээд өнөө маргаашийг өнгөрүүлсээр байна. Гэтэл албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө асар их хөрөнгөөр яам, сайд нэмж төрийг улам томруулах шаардлага байхгүй болов уу гэж боддог. Ядаж бид Монгол Улсдаа хэдэн мянган хүнд нэгэн зэрэг үйлчлэх орчин үеийн технологи, тоног төхөөрөмжтэй том эмнэлэг барьж болохгүй гэж. Өөрсдөө барьж чадахгүй бол чаддаг улсынх нь эмнэлгийг оруулаад ирж болно. Ядаж л гадагшаа чиглэх валютын урсгал дотооддоо эргэлдэнэ шүү дээ. Тэгэхээр иймэрхүү шийдвэр, зарчим дээрээ бид анхааралтай тогтох хэрэгтэй. Бодох хэрэгтэй. Сэтгэл гаргах хэрэгтэй байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн Ж.Баясгалантай цаг үеийн асуудлаар ярицлаа.

-126 гишүүнтэй парламентад хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн анхны төлөөлөл болж та орж ирлээ. Юуны өмнө парламентын гишүүн болсон анхны сэтгэгдэл тань ямар байна вэ. Эхний өдрөөсөө л парламентын хүртээмжийн асуудал танд мэдрэгдсэн байх…?

-Юун түрүүнд хүний эрхийг хамгаалдаг, хүний эрхийн төлөө дуугардаг “Өдрийн сонин”-ы редакц надаас ярилцлага авч байгаад талархаж байна. Миний хувьд парламентын хүртээмжгүй байдлыг анхнаасаа шүүмжилж ирсэн хүн. Энэ утгаараа ярьдаг гол сэдэв маань хүртээмжгүй нийгмийг хүртээмжтэй болгох асуудал. Гишүүний үнэмлэхээ гардан авах гээд Төрийн ордондоо орж ирэхэд хаалга, үүднээс эхлээд налуу замтай давгүй л санагдсан. Гэвч дотор орж ирээд зүгээр нэг дүр эсгэсэн хүртээмж гэдэг нь тодорхой болсон. 126 гишүүн үнэмлэхээ гардаж авахаас 125 гишүүн тайзан дээр гарч үнэмлэхээ гардлаа. Нэг хүн заалнаас авсан. Энэ бол зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний асуудал гэдэг явцуу өнцгөөр ойлгох боломжгүй. Ерөөсөө хүний эрхийн зөрчил үүнээс илэрч харагдаж байгаа юм. Мэдээж тайзан дээр гарч үнэмлэхээ авлаа гээд өөр болохгүй л дээ. Гэхдээ ялгавартай байдал үүсч байгааг л үүгээрээ хэлэх гээд байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр энэ бол хувь Ж.Баясгалан гэдэг ганц хүний асуудал биш. Монгол Улсын 115 мянган хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн бий. Тэгэхээр энэ бол тэргэнцэртэй, хөгжлийн бэрхшээлтэй, тусгай хэрэгцээт хүмүүсийн асуудал байгаа шүү гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

-Шинээр сонгогдсон гишүүд үнэмлэхээ гардаж аваад баярлаж байгаа нь царайнаас нь тодорхой харагдсан. Харин таны хувьд төдийлөн баярлах эмоци үүссэнгүй гэж хэлж байна уу?

-Парламентын есөн удаагийн түүхэнд хүмүүс гишүүн боллоо гээд бүгд л баярлаж байсан байх. Харин эхнийхээ өдөр гомдолтой байсан анхны хүн нь магадгүй би болов уу гэж бодож байна. Хатуухан хэлэхэд ийм байна.

Ер нь асуудлыг хатуугаар хэлэх хэрэгтэй. Бид өнгөрсөн жилүүдэд аливаа асуудлыг дандаа мөлгөр байдлаар хэлж, хэлэлцэж ирсэн. Одоо бурууд хатуу байх цаг болсон.

-Таны хувьд яах аргагүй энэ парламентын нэгэн шинэ дүр төрх мөн. Нөгөөтэйгүүр танаас энэ бүлгийн хүмүүсийн асуудлыг бодлогын түвшинд шийдэх өндөр итгэл, хүлээлт бий. Энэ утгаараа таны ойрын хийхээр зорьж байгаа эрх зүйн өөрчлөлтүүд юу байна вэ?

-УИХ-ын гишүүн гэдэг мэдээж хууль тогтоогч. Нөгөөтэйгүүр иргэд маань намайг жүжигчин хүн гэдгийг мэдэх байх. Мөн би эрх зүйч мэргэжилтэй хүн. Энэ утгаараа миний хамгийн эхэнд хийх ажил маань Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай хуульд нэмэлт оруулах. Зөвхөн энэ хуулиа засаж, өөрчлөөд л явах хэрэгтэй. Өөр шинэ эрх зүйн орчин бий болгох шаардлага одоохондоо байхгүй. Монгол Улсад хууль ихдэх үү гэхээс дутаагүй. Гагцхүү энэ олон хуулийн хэрэгжилт дээр л асуудал бий шүү дээ. Тэгэхээр дээрх хуульд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийг, хүртээмжийг хангасан тодорхой заалтуудыг тусгаж өгнө. Ямар асуудал байгааг биеэрээ өнөөг хүртэл мэдэрч, туулж явж байгаа. Тэгэхээр яг энэ асуудлаа хуульд оруулж өгнө. Нөгөөтэйгүүр УИХ-аар хэлэлцэх, шинээр хуулийн төсөл боловсруулах бүх ажилд миний бие орж ажиллана. Ингэснээр намайг сонгосон шалтгаан бодит үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Энэ л ерөөсөө төлөөллийн гол амин сүнс. Хүний эрх хэрхэн зөрчигдөж байгаа вэ гэдэг рүү чиглэн хууль болгон дээр саналаа хэлж, өөрийнхөө өнцгийг гаргаж оролцоно.

-Засгийн газрын бүтцийн асуудал яригдаж байна. Үүнийг мэдээж эрх баригч нам дотроо ярих нь тодорхой. Янз бүрийн чиг үүрэгтэй яам байгуулагддаг. Та түрүүн хэлсэн 115 мянган хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн байгаа гэж. Гэтэл өнөөдөр эдгээр иргэдийн асуудлыг бодитой, дорвитой шийдсэн зүйл алга байна. Таны хэлдгээр нүд хуурсан, хэлбэр төдий байдлаар аргалж ирсэн гэдэг бол үнэн. Тэгэхээр яг энэ чигийн бодлого, шийдвэрийг зангидсан яам байгуулагдах боломж юу байдаг бол?

-Юуны өмнө Засгийн газрын бүтцийн хувьд Ардчилсан намын барьж байгаа нэг гол бодлого бий. Энэ бол төр данхар биш, цомхон мэргэжлийн байх ёстой гэдэг зарчим. Өөрөөр хэлбэл, яам нэмэх бус цөөлөх бодлого барьдаг гэсэн үг. Гэхдээ зайлшгүй асуудал нь овоорсон нийгмийн салбарт бодлогын түвшинд яам нэмэх асуудал байж болно. Гэхдээ нэмэхийн тулд бүтцийн өөрчлөлт хийж, шаардлага байхгүй яамдыг татан буулгах хэрэгтэй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй 115 мянган хүн байна гэж шууд утгаар нь ойлгож болохгүй. Энэ хүмүүсийн цаана ар гэр нь бий. Өрх, айл гэж ойлгох хэрэгтэй. Энэ өрх маань Монгол Улсын өрхийн 13-14 хувийг эзэлж байна. Энэ бол маш том нийгмийн бүлэг, маш том асуудал. Тэгэхээр энэ бүлгийн эрх ашгийг хамгаалсан яам байх ёстой гэж үзэж байна. Хэрэв энэ асуудлыг бодлогын түвшинд шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий яам бий болбол асуудал маш хурдан цэгцэрнэ гэж харж байгаа. Өнөөдөр Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам дэргэдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн салбар зөвлөл байгуулж ажиллаж байгаа. Үүгээрээ дамжуулаад хуульд өөрчлөлт оруулна гээд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээс санал, зөвлөмж, хүсэлтийг нь авсан. Өчнөөн судалгаа хийлгэдэг. Яг ингээд хуулийн төсөл бэлэн болоод өргөн барихдаа иргэдээс авсан санал, шийдлийг хасаад оруулчихдаг жишээ олон байна. Зүгээр л дүр эсгэсэн хандлага маш их байдаг. Үүнийг л таслан зогсоохын төлөө би энэ парламентад орж ирсэн гэж өөрийнхөө үүргийг ухамсарладаг.

-Дүр эсгэсэн хандлага гэдгийг та тодорхой жишээгээр хэлбэл юу байна. Өдөр тутмын амьдралаас харагдаж байгаа асуудал гэвэл…?

-Тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалсан шийдвэр гээд төрийн бүх албан байгууллага, яамд гадна үүднийхээ шатны дэргэд налуу замтай болсон байдаг. Аль яамны үүдний шат налуу замтай байна вэ гэдэг нь гаднаасаа харагдана. Мэдээж бид баярлана. Гэтэл дотор нь ороод асуудал бахь байрандаа. Гаднаа хүртээмжтэй мэт харагдсан боловч дотроо ороод хүртээмжгүй. Үүнийг л хэлбэр хөөсөн, дүр эсгэсэн хандлага гэж хардаг. Үүнээс л хүний эрхийн зөрчил үүсдэг. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэх цаг нь иржээ гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр налуу замтай, налуу шаттай байна гэдгийг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан гэж нэг талын өнцгөөс хардаг. Тэгвэл тэр налуу замаар нялх хүүхдээ тэргэн дээр нь суулгаад аваад орж болно. Ажилчид нь ачаагаа зөөхдөө ашиглаж болно. Настнууд тэргэнцэр дээр суугаад гарч болно. Гэтэл манайд нялх хүүхдээ тэрэгнээс нь авч тэврээд шатаар гардаг тохиолдол олон. Харахад, ярихад энгийн асуудал мэт боловч цаагуураа энэ бол хүний эрхийн зөрчил гэж ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс налуу зам гэдэг бол хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн дан ганц асуудал огт биш.

-Олны анхаарлыг татаж байгаа гол сэдэв бол шинэ Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн ямар байх вэ гэдэг асуудал байна. Хамтарсан засаг байгуулагдах асуудал дээр та гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ардчиллын гол зарчим бол хүний эрх, эрх чөлөө. Тэр утгаараа Ардчилсан нам олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэдэг. Манай намыг зодоонтой, хэрүүлтэй гэж шүүмжилдэг. Манайхаас илүү МАН аймшигтай зодоонтой нам. Ардчилсан намаас ялгаатай нь тэр дүрээ бусдаас маш сайн нууж чаддаг. Таны асуусан хамтарсан засагт орох асуудлыг манай намын Үндэсний бодлогын хороо хэлэлцэж шийдвэр гаргана. Мэдээж энэ шийдвэр ил тод явагдана. Миний хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ гэхээр ийм байна. Өнгөрсөн найман жилийн алдаа завхралыг засаарай, хүчтэй сөрөг хүчин байгаарай гэж ард түмэн Ардчилсан намыг сонгосон. Сөрөг хүчин ямар байх ёстой вэ. Засагт орохгүйгээр гаднаас нь хийж байгаа юм бүхнийг нь шүүмжлээд, орилж явснаараа сөрөг хүчний ажлаа сайн хийлээ гэж би хувьдаа ойлгохгүй.

-Тэгэхээр таныхаар бол хамтарсан засагт орж ажиллаж байж сөрөг хүчний үүргээ илүү сайн гүйцэтгэнэ гэж үзэж байгаа юм уу?

-Энэ бол дан ганц Ж.Баясгалан гэдэг хувь хүний бодол шүү. Манай намд Засгийн газарт орж, мэргэжлийн түвшинд ажиллах хангалттай хүний нөөц бий. Тиймээс хамтарсан засагт орж ажиллах ёстой. Нөгөөтэйгүүр засагт орж ажиллаж байж тэр доторх булхай, луйвар, хулгай бүхнийг ил тод болгож чадна. Өөрөөр хэлбэл, Эрүүл мэндийн яамд орж байж л ковидын үеийн 20 их наядын төсвийг хаашаа яаж зарцуулагдсаныг ил тод болгох боломжтой. Үнэхээр 20 их наяд юм уу. Бид гаднаас нь орилоод байдаг, тийм үү. Үүнээс их дүн байгаа ч юм уу бид мэдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, бид гадна байгаа учраас Ардчилсан нам, ард түмэн хоёр яг ижил нүдтэй байна гэсэн үг. Тиймээс бид дотор тал руу нь шагайж, өнгийж орж байж энэ асуудлыг шийднэ. Дотор нь орж ба сөрөг хүчний дуу хоолойгоо улам тод илэрхийлж чадна гэж хувьдаа бодож байгаа. Миний хувьд Засгийн газарт ямар нэгэн байдлаар орох сонирхол байхгүй гэдгээ албан ёсоор хэлье.

-УИХ дээр чиглэл чиглэлийн байнгын хороо байгуулагдана. Таны хувьд аль байнгын хороонд орж ажиллах сонирхолтой байна вэ?

-Миний хувьд Төсвийн байнгын хороо болон Нийгмийн бодлогын байнгын хороонд орох хүсэлтээ өгсөн.

-Зарим хүмүүсийн хандлага байна. Таныг зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асуудлыг л ярих ёстой гэсэн. Үүнд та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Ийм хандлага байдаг. Би энэ хандлагыг л өөрчлөх гэж энд орж ирсэн. Миний хувьд зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл биш. Нэг ийм хайрцагласан байдлаар ойлгох нь дэндүү явцуу. Миний хувьд дөрвөн хүүхдийн эцэг. Энэ утгаараа би аавуудын төлөөлөл байх ёстой. Би жүжигчин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан хүн. Энэ утгаараа би урлаг, соёлын салбарын төлөөлөл байна. Мөн би гуч гаруй жил бизнес эрхэлсэн хүн. Бас энэ утгаараа би бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл болж ажиллах ёстой. Тэгэхээр дан ганц хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл гэдэг нэг л өнцгөөр хандах, ойлгох нь буруу юм. Ийм хандлагыг би өөрчлөхийн төлөө, нөгөөтэйгүүр хүний эрхийг салбар бүрд хангах чиглэлд том төлөөлөл болж ажиллана.

-Бизнесийн салбарынхан таныг мэдэх нь мэднэ. Зарим хүмүүсийн хувьд таныг “Баян Баясаа” гэж дууддаг юм билээ. Энэ ямар учиртай нэр вэ. Таны хоч уу?

-Энэ бол сайхан бэлгэдэлтэй үг шүү дээ. Миний хувьд 12 насандаа анхныхаа цалинг авч байлаа. Тэр үед тоглолт хийгээд, йогаар хичээллэдэг байсан. Хамгийн анхныхаа цалинг аваад түүгээрээ халуун сав авч ээждээ өгч байлаа. Түүнээс хойш Их сургуульд орохдоо хувьдаа автомашинтай болчихсон залуу явлаа. Энэ бол хөдөлмөрийн ач. Манай аав геологич хүн. Ээж маань тооцооны нягтлан хүн. Миний хувьд элит, эсвэл сэхээтэн гаралтай хүн биш. Би ажилчин ангиас гаралтай. Тиймээс би хөдөлмөрийн үр шим, ач тус ямар байдгийг мэднэ. Удам дамжсан хөрөнгө байхгүй. Надад олдсон зүйл байх л юм бол би түүнийг бизнес хийж, хөдөлмөрөө шингээж бий болгосон гэсэн үг. Би гишүүн болохоос өмнө төрд огт ажиллаж байгаагүй. Би тендер авч байгаагүй. Яг л бизнесээрээ явсан. Таны асуугаад байгаа “Баян Баясаа” гэдгийг манай найз нар надад өгсөн нэр. Юу гэхээр би найзуудаасаа хамгийн түрүүнд хамгийн олон хүүхэдтэй болсон нь. Тэр утгаараа намайг хүүхдийн тэргэн дээр суулгаад ч багтахгүй олон үртэй шүү гэдэг байсан. Үртэй хүн баян гэдэг шүү дээ. Энэ утгаараа л намайг найзууд маань “Баян Баясаа” л гэдэг болсон. Үүнээс би ичдэггүй. Яг энэ утга агуулгыг нь мэдэхгүй хүмүүс янз бүрээр хүлээж аваад байхаар зарим үед жаахан төвөгтэй санагддаг.

Э.МӨНХТҮВШИН

Ардчилсан нам ард түмний саналд үнэнч байх ёстой. Учир нь амьдралаа ийм улны болтлоо дэмжиж ирсэн МАН-ын ноёрхлыг хазаарлаж, дээрээс нь хяна гэж та нарт ард түмэн энэ хэмжээний саналаа өглөө. Тиймээс бүх ард түмний энэ үүрэг сануулгад үнэнч байх ёстой . Үүнээс урваж хувийн эрх ашгаа дээдэлбэл сүр сүлд чинь сөнөнө. Улс төр хором бүрт та нараас дээрх үнэнч байдлыг чинь сорьж үзнэ. Сориод ч эхэлчихсэн байх шиг бололтой. Анхны 126 гишүүнтэй парламентад МАН олонх болсон учраас Засгийн газраа дангаараа байгуулах боломж бий. Гэвч дангараа байгуулсан танхим нь хэврэг байх болно гэж тэд айж байгаа.

Тиймээс л Ардчилсан намаар өөрсдийгөө хамгаалуулахын тулд эвсэх санал тавьж байна. Ямартаа ч эрх баригчид хамтарсан засаг байгуулна гэдгээ нийгэмд зарлачихав бололтой. Хамтарчихвал хамаг ажил бүтэж, том, том төслүүд хөдөлж Монголын эдийн засаг огцом өснө гэх яриаг тэд гаргаж ирэв. Яг өнөөдрөөс тэдний хувьд том төслүүдээ хөдөлгөж эхлэхэд Ардчилсан нам л хэрэгтэй байгаа мэтээр хамтарсан засгаа зөвтгөн тайлбарлаж байна. Хар ухаанаар бодоход өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Ардын нам үнэмлэхүй олонх байгаагүй бил үү. Тэр үедээ Ардын нам өнөөгийн Ардчилсан намтай намгүй л том төслүүдээ хөдөлгөх битгий хэл дахин нэг Улс байгуулах ч хэмжээний хүчтэй байсан байх аа. Гэтэл яагаад хүчтэй байхдаа хөдөлгөх гэж оролдоогүй том төслүүдээ хүч арай зэрэгцсэн энэ үед Ардчилсан намтай л байвал хөдөлнө гэв. Ийм хөгийн улс төрд ард түмэн одоо итгэхээ байсан. Хамтарсан засаг байгуулах нь бидний хувьд улс төрийн бодлогоо тогтвортой явуулахад хэрэгтэй байна гээд үнэнээ хэлчих зориг Ардын намд алга уу. Найман жил хуурч, найман жил хүчиндэж, найман жил ноёрхчихоод хийгээгүй атлаа одоо хамтраад хийе гэдэг улиг болсон улс төрөө боль оо. Ард түмэн үүнд чинь үнэхээр эгдүүцэн, зэвүүцэж байна.

Хэдэн жилийн өмнө аз жаргалаа хуваалцаад хамтарлаа гээд Оюу толгойн төслийг эхлүүлээд бөөн юм болж байв даа. Тэгсэн одоо ганцхан С.Баярцогт л бүх гэрээг хийсэн, төрөөс хулгай хийсэн болоод үзэгтэй бүгдэд адлуулаад явж байгаагаа Ардчилсан нам мэддэг үү. Тиймээс энэ удаад Ардчилсан нам ард түмний саналдаа үнэнч байж, сонгосон сонгогчдынхоо хүслээр хүчтэй сөрөг хүчин гэдгээ л бат нот харуулах хэрэгтэй. Та нарыг дэмжсэн хагас сая иргэн найман жил ноёрхсон Ардын намын өнөөгийн эрх барих бодлогыг зүгээр л хазаарлаад хянаад өг гэж гаргаж ирсэн.

Тиймээс Ардчилсан нам бурууд нь хатуу бай, болохгүй байгааг нь зөв болго, ард түмнээ улных шалныхаар нь ялгаварладаг, татвараар дарамталдаг, иргэдийнхээ боломжийг нь хулгайлдаг, нүүрс, автобус хулгайлдаг, зээл аваад өгдөггүй гэх зэрэг эрх баригчдын увайгүй үйлдлийг нь зогсоох ёстой.

Бүх үйлдвэр үйлчилгээг сэргээж, хувийн хэвшлийн бизнес хийх боломжийг утга төгөлдөр баяжуулах чиглэлд бодлогын улс төрөө хүчтэй хий. Улаанбаатар хотын түгжрэл, утааг алга болго. Шинэ станцууд барьж эрчим хүчний хараат байдлаас гаргах, нефтийн үйлдвэр байгуулж, аж үйлдвэржилтийг бодит утгаар нь төгөлдөржүүлэхэд хүчтэй шахалт үзүүлж ажилла. Ардчилсан нам ингэж л ажиллах хэрэгтэй. Энэ бол та нарын гол ажил гэж ард түмэн саналаа өгөхдөө сануулан хэлж, сонгон гаргасан. Үнэхээр ард түмний та нарт өгсөн санал хүчтэй, бодитой сөрөг хүчин болох боломжийг чинь нээж өгсөн. Тиймээс ирэх дөрвөн жилд хүчтэй сөрөг хүчин байж, намаа бэхжүүл. Хамтарсан засагт орохоор яс горьдсон нохой шиг гүйлдэж явахаар сөрөг хүчний үүргээ гүйцэтгэж, наанадаж удахгүй болох орон нутгийн сонгуулиа бодоцгоо, та минь. Орон нутгийн сонгуульд Ардчилсан нам амжилттай оролцох онц шаардлагатай. Учир нь Монголын ард түмний зовлонгийн ихэнх нь Улаанбаатар хотод байна. Тиймээс АН орон нутгийн сонгуульд ялж, нийслэлээ авах хэрэгтэй. МАН бүх түүхэндээ хоёр мянган км зам барьж байсныг Ардчилсан нам эрх барихдаа нэг жилд мянга, мянган км зам тавьж чадсан. Нийслэл хотын авто замын уулзвар бүрийг шинэчилсэн.

Тиймээс орон нутгийн сонгуульд ялж нийслэлээ аваад тэр хурдаараа Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулж, том, том гүүрэн замаа барих хэрэгтэй. Бусдын 91 жилд хийсэн ажлыг танай нам нэг жилийн дотор л хийж, хөгжлийн хурдыг Монголд мэдрүүлсэн. Яг үүн шиг ажиллахыг ард түмэн Ардчилсан намаас хүсч байгаа. Та нар л энэ ажлыг хийхгүй бол бусад нь хийж чадахгүй нь. Улаанбаатарчууд метро гэж яриад гучин жил өнгөрлөө. Сүүлдээ нийслэлчүүд метро ч мөрөөдөл боллоо, метротой болтлоо микрогоо түр явуулж байгаач гэж гуйж, өвлийн хүйтэнд хөлдөж осгож үйл тамаа үзэцгээв. Тиймээс Ардчилсан нам орон нутгийн сонгуульд ялж, нийслэлээ авч, метрогоо хариуцан хий. Та нарыг л хийнэ гэж ард түмэн харж байна. Та нарыг л хийгээсэй гэж саяны сонгуулиар ард түмэн саналаа өгцгөөсөн. Ардчилсан нам энэ ажлаа анхаарахгүйгээр эрээвэр хураавар засагт орох гэж сандралдах хэрэггүй. Та нар өнгөрсөн найман жил өлбөрч үхээгүй, тэссэн. Одоо наймхан сар тэс. Яг өнөөдрөөс эхлээд хагас жил гаруйхан хугацааны дараа л гэхэд МАН-ын гомдогсод босоод л ирцгээнэ. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд үнэмлэхүй олонх байхдаа ч Хүрэлсүхийн үед 32, 33-ын бүлэг болж хоёр хуваагдаж байсан. Саяны засгийн үед ч хуваагдаж л байсан, сонгууль дөхчихөөд л нийгэмд сайн мэдэгдээгүй болохоос. Одоо энэ түүх хагас жил гаруйхан хугацааны дараа дахиад давтагдах улс төр яг одооноос яваад эхэлсэн байна. Энэ нам засгаа дотроосоо ч, гаднаасаа ч мэрсээр унагах улс төр аль хэдийнэ бий болсон.

Тиймээс Ардчилсан нам ангал цуу гарч байгаа Ардын намын засагт орж, цавуу, холбоос болох шаардлага огт байхгүй. Хуваагдаад гомдогсод бий болсных нь дараа улс төр хийхэд Ардчилсан намд оройтохгүй. Та нар бусад хүчинтэй эвсээд засаг барих ч боломжтой шүү дээ. Үнэхээр Ардын нам энэ Их хуралд тавь гаруйхан суудал авсан бол хамтарч болох гэсэн. Гэтэл та нараас арав гаруй суудлаар хавь илүү байгаа нам. Тиймээс ийм олонх болсон намтай хамтарч Засаг байгуулна гэдэг бол Ардчилсан намд саналаа өгсөн ард түмний итгэлийг та нар хөсөрдүүлж байгаагийн илрэл. Нөгөө үнэнч байдлаасаа урваж байгаагийн шинж гэсэн үг. Тиймээс сөрөг хүчний үүргээ сүр жавхаатай биелүүлээд удахгүй болох орон нутгийн сонгуульдаа намаа бэхжүүлж ялахаа бодоцгоо, та минь…

Э.МӨНХТҮВШИН