Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэнтэй Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын нээлтийн үеэр ярилцлаа.

---

-Олон жилийн дараа Монгол Улс эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрээ ашиглалтад оруулж байна. Энэ утгаараа тус цахилгаан станцын ач холбогдлыг та салбарын сайдын хувьд хэлэхгүй юу?

-Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын 150 Мвт-ын эхний блок ийнхүү ашиглалтад орж, анхны галлагаагаа эхлүүллээ. Ингээд эхний хоёр сар туршилтын ажиллагаа бүрэн дуусна. Өвөл хаяанд ирлээ. Тэр дундаа 2024-2025 оны өвлийн ид ачааллын үеэр энэхүү станцын ач холбогдол илүү тод мэдрэгдэнэ. Энэ утгаараа тус станцыг барьж байгуулахад хөрөнгө оруулалт хийсэн “Бодь групп”-ийнхэндээ Эрчим хүчний сайдын хувьд талархаж байгаагаа илэрхийлье. Бөөрөлжүүтийн станцын эхний энэхүү блок анх 2016 онд барилга угсралтын ажил нь эхэлж, түүнээс хойш найман жилийн дараа галлагаагаа асааж байна.

-Өвлийн оргил ачааллын үед ач холбогдол нь илүү мэдрэгдэнэ гэлээ. Яг ямар байдлаар тооцоолол гарч байгаа юм бэ?

-Юу л даа, өмнө буюу 2022 оноос өмнө манай улсын цахилгаан эрчим хүч хэрэглээ энергийн хувьд 4-ээс 4.8 хувьтай, өвлийн оргил ачааллын үед дээд тал нь зургаан хувь хүртэл өсч байсан. Харин ковид дууссаны дараа манай улсын цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ огцом нэмэгдэж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, оргил ачааллын үеэр чадлын хувьд 12 хувь хүртэл өсч байсан. 12 хувь өснө гэдэг бол ойролцоогоор 210 гаруй Мвт-ын эрчим хүчний хэрэглээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Энэ утгаараа энэ өвөл ийм хэмжээний эрчим хүчний хэрэгцээ бидэнд байсан. Тэгэхээр 210 Мвт-аар өсч байгаа хэрэгцээний 150 Мвт-ыг энэхүү Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц орлох боломжтой болсон нь маш сайн мэдээ. 150 Мвт гэдэг бол зөвхөн эхний блокоос гарах хүчин чадал. Энэ төсөл нь нийт 600 Мвт хүчин чадалтай цахилгаан станц байгаа.

-Тэгэхээр дараа дараагийн блокууд хэдэн оноос эхэлж галлагаагаа эхлүүлэхээр байгаа юм бэ?

-Эхнийх нь бид сая ашиглалтад хүлээж авлаа. Харин хоёр дахь блокийг ирэх оны 10, 11 дүгээр сарын үед ашиглалтад авах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Харин гуравдугаар блокийг 2027 онд багтаан ашиглалтад оруулна гэдгийг хөрөнгө оруулагчид бидэнд хэлсэн. Тэгвэл эцсийн блокийг 2028-2029 онд ашиглалтад хүлээлгэн өгнө гэж байгаа юм. Ингээд үндсэндээ 2029 он гэхэд Монгол Улсад 600 Мвт-ын хүчин чадалтай цахилгаан станц бүрэн чадлаараа ажиллаж эхэлнэ гэсэн үг. Энэ станцын онцлог нь уурхайгаа өөрсдөө ашиглалтад оруулсан. Тэрхүү уурхайгаасаа конверт буюу туузан дамжлагаар нүүрсээ станц руугаа зөөдөг технологитой. Ерөнхийдөө хувийн салбарт хийгдсэн хамгийн том бүтээн байгуулалтын нэг болж байна. Цаашлаад бусад хувийн хэвшлүүддээ хандаж хэлэхэд эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулахыг уриалж байна.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт эрчим хүчний салбарыг либералчлах асуудлыг оруулж өгсөн байгаа. Энэхүү асуудалд та салбарын сайдын хувьд ямар байр суурьтай байна вэ. Энэ бодлого бодитой хэрэгжих үү?

-2024-2028 оны Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгаж өгсөн том зорилтуудын нэг. Тэгэхээр либералчлах асуудал дан ганц яам хийчихдэг зүйл биш. Олон цогц ойлголтууд цаана нь явдаг. Юутай ч эхний ээлжинд цахилгаан эрчим хүчний хэрэгцээгээ бид бүрэн дотоодоосоо хангадаг болох зорилтыг тавьж байгаа. Ингэхийн тулд зөвхөн станц барина гэдэг бол өрөөсгөл. Хуваарилах байгууламж, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, бусад асуудлыг иж бүрнээр нь хийж байж эрчим хүчний хэрэглээгээ хангана. Энэ утгаараа Монгол Улс 2028 он гэхэд цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээгээ дотоодоосоо бүрэн хангадаг болно гэдэг зорилтыг тавьж ажиллаж байна.

-Эрчим хүчний үнэ өртгийн хувьд ямар байх бол. Үнийн асуудал сүүлийн үед их яригдах болсон шүү дээ…?

-Үнийн хувьд нэг киловатт цагийн эрчим хүчийг 8.95 центээр нийлүүлнэ гэсэн цахилгаан худалдан авах гэрээ байгуулчихсан байгаа. Өмнө нь ашиглалтад орчихсон яваа ДЦС-4-ийн хувьд дунджаар манай цахилгаан эрчим хүчний нэг кловатт цагийн үнэ 280-285 орчим төгрөгийн үнэтэй байна. Энэ үнийг ахуйн хэрэглэгчдэдээ бид 140 төгрөгөөр тооцон өгч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өртөг нь 258 төгрөг атлаа хэрэглэгчдэд 140 төгрөгөөр өгч байна гэсэн үг. Тийм болохоор сүүлийн жилүүдэд манай төвийн эрчим хүчний систем эдийн засгийн хувьд алдагдалтай ажиллах болсон нь үнэн.

-Удахгүй ашиглалтад орох, ажил нь эхэлчихсэн өөр эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр юу байгаа вэ?

-Улсын хэмжээнд тусдаа хоорондоо холбогдоогүй бие даасан дөрвөн эрчим хүчний систем үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Баруун бүсийн хувьд эрчим хүчнийхээ ихэнх хувийг бид ОХУ-аас импортоор авдаг. Тиймээс Эрдэнэбүрэнгийн УЦС ашиглалтад орох ажлыг яарах хэрэгтэй байгаа. Энэ ажил эхэлчихсэн явж байна. Юуны өмнө 90 Мвт-ын хүчин чадалтай Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг ашиглалтад оруулахын тулд БНХАУ-ын холбогдох байгууллагуудтай бүх хэлэлцээрээ хийж дууссан байгаа. Энэ жилээс бүтээн байгуулалтын ажил нь эхлээд явж байна. Өнгөрсөн жилүүдэд баруун бүсэд хамгийн өндөр буюу 54 Мвт-ын эрчим хүч шаардсан гэж үзэхэд энэхүү 90 Мвт-ын хүчин чадалтай Эрдэнэбүрэнгийн УЦС ашиглалтад орчихвол ойрын жилүүдэд бид баруун бүсээ эрчим хүчээр дотоодоосоо хангаад явна гэсэн үг. Зүүн бүсэд бид Дорнодын цахилгаан станцыг 50 Мвт-аар өргөтгөсөн. Тэгэхээр энэ жилийн тухайд төвийн бүсээс зүүн бүс рүү явуулдаг эрчим хүч хэмнэгдэнэ. Тодорхой хэлбэл, төвийн бүсэд 30 Мвт-ын чадал сул гарч ирж байгаа гэсэн үг. Өмнө бүс бол төвийн эрчим хүчний системтэй 100 хувь холбогдчихсон. Тэгэхээр төвийн эрчим хүчний систем дээр л дутагдал гарна гэсэн үг. Үүнийгээ зүүн бүсийнхээ хэмнэлтээр нөхчихнө. Цаашид Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц үе шаттайгаар нэмэгдэнэ. Мөн Төв аймгийн Баян сумын нутагт бид сая 660 Мвт-ын хүчин чадалтай дулааны цахилгаан станц байгуулах шаваа тавилаа. Багануур дээр 50 Мвт-ын хүчин чадалтай батерей хуримтлалын станцыг ашиглалтад оруулах гэж байна. Ингээд том зургаараа Монгол Улс эрчим хүчнийхээ хараат байдлаас гарч, дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангадаг болох боломж нээгдэж байгаа юм аа.

 

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Р. Сэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-УИХ-ын анхны 126 гишүүнтэй парламентад та говийн бүсийг төлөөлөн хамгийн олон саналаар сонгогдон гарч ирлээ. Таны хувьд өмнө нь Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан. Юуны өмнө энэхүү томсгосон парламентын бүрэн эрхийн хугацаа эхэлсэнтэй холбогдуулан та сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу?

– УИХ-ын сонгууль амжилттай явагдаж өндөрлөсөн. Анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдээд намрын чуулганаа эхлүүллээ. Энэ парламентад говийн бүсээс долоон хүн сонгогдон энэ бүс нутгийн хөгжлийн төлөө, хүн ардын төлөөлөл болон орж ирсэнд баяртай байгаа. Миний хувьд бүсчилсэн хөгжлийн

бодлогыг анхаас нь дэмжиж ирсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улсын парламентад сонгогдсон гишүүн болгон гарч ирсэн тойргоо л ярьцгаадаг байсан. Үүнд цэг тавьсан сонгууль боллоо гэж бодож байгаа. Одоо бид нэгэнтэйгээ нэгдэж, нэгдмэл нэг бодлого явуулж байж хөгжинө. Энэ утгаараа говийн бүсэд багтсан дөрвөн аймаг нэгэнтэйгээ давуу болон сул талаа уялдуулан ажиллах шаардлага зүй ёсоор ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, өмнө тус тусдаа асуудлаа ярьдаг байсан бол одоо хамтраад зовлон жаргалаа ярьж, шийдэхийн төлөө явдаг болсон нь бүсчилсэн хөгжлийн хамгийн том давуу тал гэж ойлгож байна. Долоон гишүүн говийн бүсээс сонгогдсон ч жагсаалтаар говьд хайртай, говийн асуудлыг ойлгодог, мэдэрдэг олон гишүүн энэхүү парламентад гарч ирсэн. Тиймээс цаашид говийн асуудал, говьд амьдарч байгаа олон мянган хүмүүсийн аж амьдрал дээшилнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Дээшлүүлэхийн тулд, тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдэхийн тулд л бид нэгдэж ажиллана.

-Манай улсын эдийн засгийг нуруун дээрээ авч яваа салбар бол уул уурхайн салбар. Уурхайн ихэнх нь говьд үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ бүс нутгийн цаашдын том зорилго чиглэл юу байхаар байна вэ. Байгалийн баялгаа олборлоод түүхийгээр нь экспортлоод л яваад байх уу. Илүү үр өгөөжтэй эдийн засгийн өсөлттэй, байгаль орчинд ээлтэй байлгахын тулд ямар зохицуулалт хэрэгтэй вэ?

-Ирэх оны байдлаар Монгол Улсын 21 аймгаас Дархан-Уул, Дорноговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Орхон аймгууд улсын төсөвт нэг их наяд 903 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэх ёстой.

Тэгвэл Өмнөговь аймаг дангаараа нэг их наяд 754 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр орж ирсэн нь орон нутгаас улсын төсөвт төвлөрүүлэх нийт орлогын 92 хувь нь оногдож байна гэсэн үг. Харин үлдэж буй 16 аймгийн төсөвт ерөнхий дүнгээр 527 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэг улсын төсвөөс олгоно. Эндээс харвал, манай аймаг бусад аймгуудынхаа татаасыг даагаад зогсохгүй нэг их наяд 200 гаруй тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлж байна. Үүнээс гадна тус аймагт Оюу толгой, Таван толгой, Нарийн сухайт тэргүүтэй уул уурхайн голлох 14 компани үйл ажиллагаа явуулдаг. 2025 оны төсөвт ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоор таван их наяд 644 тэрбум төгрөг улсын төсөвт төвлөрүүлнэ. Зөвхөн нүүрс, зэсийн баяжмалын экспортын нөлөөгөөр ирэх онд уул уурхайн салбар нэгдсэн төсвийн нийт орлогын 31 хувийг бүрдүүлнэ. Энд уул уурхайн олборлолт дагасан салбаруудын төсөвт оруулж буй орлогыг тооцоогүй. Хүнсний салбараас авахуулаад уул уурхайн томоохон техникийн сэлбэг хэрэгслийн гаалийн импортын татвар, нефтийн бүтээгдэхүүний онцгой татвар зэргийг тооцвол маш их мөнгөн дүн гарна.

-Өөрөөр хэлбэл, Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрээс олборлож байгаа түүхий эд Монгол Улсын эдийн засгийг нуруундаа үүрч яваа гэдгийг та хэлж байна, тийм үү?

-2010 онд Өмнөговийн ДНБ-ий дийлэнх буюу 69.5 хувийг уул уурхай бүрдүүлж байсан бол 2021 оны байдлаар энэ тоо 29.8 хувь болтлоо буурч эсрэгээрээ үйлдвэрийнх 44.9 хувь болж өссөн гэдгээс уул уурхайн салбарын өсөлт нь бусад салбарыг нь дэмжиж хөгжүүлсэн дүр зураг бий. Гэхдээ энэ байдлаа цаашид улам бүр гүнзгийрүүлэх чиглэлд анхаарах ёстой. Байгалийн баялгаа олборлоод экспортлоод л яваад байх уу гэдэг асуудлыг дан ганц Өмнөговийн шийдэх асуудал биш. Монгол Улсын ойрын болон дунд хугацаанд шийдэх чухал асуудлын нэг гэдэгтэй би санал нэг байна. Илүү үр өгөөжтэй эдийн засгийн өсөлттэй, байгаль орчинд ээлтэй байлгахын тулд орон нутагт тодорхой хэмжээний санхүүжилтийг үлдээх зохицуулалт хэрэгтэй байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд, манай аймагт орж буй орлогоос улсын төсөвт төвлөрүүлэх орлогын хэмжээ жилээс жилд огцом өсч байгаа атлаа улсын төсвөөс хөрөнгө оруулалтаар өчүүхэн хөрөнгө тавигдаж ирсэн нь нууц биш.

-Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар та юу хэлэх вэ. Засагт гурван намын төлөөлөл орсон. Өмнө ийм Засгийн газар байсан эсэхийг мэдэхгүй ч олон намын төлөөлөл гүйцэтгэл засаглалдаа орж ажиллахын давуу тал, ач холбогдлыг та УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ямар байдлаар харж байгаа вэ?

-Гурван нам хамтарч шинэ Засгийн газар бүрдүүлсэн. Мэдээж өөр өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гээд гурван тийш чангаах шаардлагагүй гэж бодож байна. Томоохон төслийн хувьд дэд бүтэц, улс орны цаашдын хөгжилд нэмэр болохуйц төсөл хөтөлбөр эхлүүлж байгааг дэмжиж байгаа. Бид эрчим хүчээ гаднаас экспортоор авалгүй өөрсдөө бие даан шийдвэрлэх ёстой. Улс орны хөгжлийг эрчим хүчгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Мөн гадаад өрийн асуудалдаа анхаарах цаг ирлээ гэж бодож байна. Манай нийт иргэдийн арилжааны банкнаас авсан зээл ганц жилийн дотор 14 их наядаас 19.7 их наяд буюу даруй 5.7 их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн гэх статистик энэ оны хагас жилийн тайланд харагдсан. Ломбард, ББСБ, хоршоо энэ тэрийг оруулбал бүр их тоо гарах байх. Тэгэхээр улс орны төдийгүй иргэдийн, өрхийн зээл санаа зовоох асуудал болжээ. Үүнээс гадна, Статистикийн бизнес регистрийн санд 2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар бүртгэлтэй 245 мянган хуулийн этгээдийн 40 хувь нь үйл ажиллагаа явуулж, 60 хувь нь үйл ажиллагаа явуулаагүй байна. Үүний голлох хувийг төсөв, мөнгөний бодлого оновчгүй байгаатай холбоотой гэж үзэхээс өөр арга байхгүй. Миний хувьд төр нь бүтээн байгуулалт хийхээс илүүтэй хувийн хэвшилдээ орон зай үлдээх ёстой гэдэг үзэл баримтлал дээр хатуу зогсдог. Дээр дурдсан асуудлууд хамтарсан Засгийн газрын хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажил гэж хэлнэ.

-Намрын чуулган эхэллээ. Энэ чуулганаар мэдээж Төсвийн тухай хуулийг хэлэлцэн батлах ёстой. Тэр утгаараа ер нь манай улс Төсвийн тухай хуулиа ямар байдлаар батлах ёстой вэ. Төсөв батлахаас хамаарч эдийн засгийн болон нийгэм, улс орны хөгжил шалтгаалж байгаа шүү дээ?

-Төсвийн төслийг гоё ганган уриа лоозонгоор чимэглэхэд анхаарах бус харин эдийн засгийн хямралын эхлэлийг тавьдаггүй, өрийн хэмжээ нэмэгдүүлэхгүй, эдийн засгийн тэлэлт нь өрх гэрийн санхүү, аж ахуйн нэгж бүрийн үйл ажиллагааг дэмжсэн аливаа алдаа, дутагдлаа цаг хугацаа алдалгүй шийдвэрлэхэд чиглэгдэх ёстой. Төсвийн тогтвортой байдлын хууль, Төсвийн хууль бол маш чамбай хуулиуд. Иймээс дээрх хоёр хуулиа чанд мөрдөөд ажиллаж чадвал төсөв элдэв шүүмжлэлээс хол байж нийгэм, улс орны хөгжилд бодитой нөлөө үзүүлж чадна. Сүүлийн жилүүдэд халамж хавтгайрлаа, хувийн хэвшлийн орон зайг төр булааж байна, татварын дарамт өндөр байна зэрэг шүүмжлэлүүд их гарах болсон. Намууд хамтдаа өмнө нь дангаараа шийдэж чаддаггүй байсан олон асуудлын ард гарна гэж найдаж байна. Миний хувьд төсвийн хөрөнгө оруулалтад их анхаарч ажиллах болно. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын хуваарилалт, байршуулалт жигд, эдийн засгийн үр ашигтай, нийгмийн ач холбогдолтой байх зарчим алдагдаж буйд санаа зовниж явдаг. Тухайлбал, өнгөрсөн жилийн улсын төсвийг харахад Хэнтий аймгийн нэг хүнд ногдох төсвийн хөрөнгө оруулалт 14 сая 507 мянган төгрөг байхад Өмнөговь аймгийн хувьд 541 мянга, Орхон аймагт 931 мянган төгрөг оногдохоор байсан. Мөн батлагдсан тодотголын хөрөнгө оруулалтын мянга гаруй арга хэмжээний 80 хувь нь цаашид төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлэхээр харагдаж байна. Иймээс хөрөнгө оруулалтыг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж, ердөө 241-ийг нь царцаахад 927 тэрбум төгрөг хэмнэх боломж харагдаж байсан. Энэ хөрөнгөөр Монгол Улсын нийтлэг эрх ашгийг илэрхийлэх төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх нь зүйд нийцнэ гэж үздэг. Үндсэн хуулиндаа Монгол Улсын иргэн эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах баталгаатай эрх эдэлнэ гэж маш тодорхой заасан. Харамсалтай нь, манай иргэд хорт хавдрын хэд хэдэн өвчлөлийн тоогоор дэлхийд тэргүүлж байна. Иймээс төсвийн хөрөнгө оруулалтын хөрөнгөөр хавдрын өвчнийг эрт илрүүлэх, эмчлэх эмнэлэг барих ёстой юм. Жил бүр олон зуун сая ам.долларыг импортын эрчим хүчний зардалд өгөх биш, харин өөрсдөө үйлдвэрлэх бүтээн байгуулалт хийх ёстой. Хөрөнгө оруулалтын бодлогоо эрс шинэчилж урсгал зардлыг нэмэхгүй, ажлын байрыг олноор нэмэх үндэсний үйлдвэрлэлийн салбарт нийт хөрөнгө оруулалтын 60 хувийг төлөвлөх чиглэлд санал санаачилга гаргаж ажиллах болно.

-Та энэ УИХ-д Эдийн засгийн байнгын хороог ахлахаар болсон. Ер нь Монгол Улсын эдийн засгийн ойрын таван жилийн дараахь дүр зургийг та ямар байх бол гэж харж байна. Эдийн засгаа илүү хурдацтай өсгөхөд эрх зүйн ямар өөрчлөлт дутагдаж байна вэ?

-Монгол Улсын эдийн засаг 2023 онд долоон хувь өссөн байна. Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл нэмэгдэж, хувийн хэрэглээ сэргэн, төсвийн зардал тэлснээр эдийн засгийн өсөлтийг голлон тодорхойлж. “КОВИД-19 цар тахал, БНХАУ-тай хиллэдэг худалдааны боомтууд дахь хязгаарлалтууд, Украин дахь Оросын халдлага зэрэг гадаад орчны сөрөг нөлөө, цочролын улмаас Монгол Улсын эдийн засагт өнгөрсөн гурван жилийн турш хүндрэлтэй байсан. Гэвч экспортын эрэлт огцом сэргэсэн явдал нь эдийн засагт нөлөөллөө. Монгол Улсын эдийн засаг 2023 онд уул уурхайн салбарын өсөлтөд тулгуурлан эрчимтэй өссөн гэж дүгнэж болно. Монгол Улс бараг 70 сая тонн нүүрс экспортолж урьдчилсан байдлаар есөн тэрбум ам.долларын орлого олжээ. Гэсэн хэдий ч эдийн засгийн өсөлт жигд бус байна. Уул уурхайн бус салбарын идэвхжил харьцангуй сул байгаа нь эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэт өндөр хамааралтай болж. Уг салбарын мөчлөгийн хэлбэлзэлд улам ихээр өртөмтгий болсныг харуулж байна. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр Монгол Улсын эдийн засаг 5.6 хувьтай гэдгийг Монголбанкнаас гаргасан байна лээ. Нөгөөтэйгүүр УИХ-аас тэргүүлэх 14 чиглэлийг баталсан. Үүнээс эхний дөрвийг нь нэн яаралтай батлуулах ёстой гэсэн асуудлыг Засгийн газраас УИХ-д оруулж ирсэн байгаа. Энэ чиглэлээр бид ажиллана. Мөн хил дамнан тавигдах төмөр замын холболтуудыг шийдвэрлэх асуудлыг хэлэлцэнэ. Мөн Тавантолгойн станц, Эрдэнэбүрэн, Эгийн голын усан цахилгаан станцуудын асуудлыг нэн яаралтай хэлэлцэхээр төлөвлөж байгаа.

-Цаашид эдийн засаг ямар байдлаар өсөх бол?

-Дунд хугацаанд эдийн засгийн өсөлт хурдсаж, 2025-2026 онуудад дунджаар зургаан хувийг давах төлөв бий. Үүнд Оюу толгойн олборлолт 2025 он гэхэд энэ оны түвшнээс хоёр дахин нэмэгдэх хүлээлт байна. Гэхдээ эдийн засгийн төлөвт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй томоохон эрсдэлүүд байсаар байна. Тухайлбал, БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс доогуур байх, нүүрсний оффтейк гэрээний тодорхой бус байдал зэргээс шалтгаалан уул уурхайн экспорт төсөөллөөс бага байх боломжтой. Мөн дотоодод төсөв улам тэлэх, Ойрхи Дорнод дахь геополитикийн хурцадмал байдлаас шалтгаалж газрын тосны үнэ өсөх зэрэг хүчин зүйлүүд инфляцийн дарамтыг бий болгож болзошгүй байна. Уул уурхайн түүхий эдийн экспорт огцом тэлснээр Монгол Улсын макро эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал сайжирч байгаа. Энэхүү эерэг нөхцөл байдлыг цаашдаа тогтвортой хадгалахад эдийн засгийг төрөлжүүлэх, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлд тэсвэртэй байдлыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн бүтцийн өөрчлөлт, бодлогыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх нь чухал юм. Инфляцийн дарамтыг бууруулж, макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг бэхжүүлэхийн тулд төсвийн тэлэлтийг сааруулах ёстой. Ингэснээр эдийн засагт хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, гадаад хөрөнгийн зах зээлд Монгол Улсад итгэх итгэлийг бэхжүүлэх боломж бүрдэнэ. Сүүлийн жилүүдэд анхаарал татах болсон үнийн хөөрөгдөлтийг үүсгэхгүйгээр өрхийн бодит хэрэглээг хамгаалахын тулд нийгмийн хамгааллын бодлогоо хэт хавтгайруулах биш, үр ашгийг сайжруулах, илүү оновчтой арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Дунд хугацаанд төсвийн хуримтлалыг дахин бүрдүүлж, улмаар эдийн засагт үүсэх аливаа сөрөг нөлөөлөлд хариу арга хэмжээ авах бодлогын орон зайг бий болгох, ирээдүйд хийгдэх хөрөнгө оруулалтуудад шаардагдах хуримтлалыг бий болгох нь чухал. Түүнчлэн цахим үйлчилгээг хөгжүүлэх замаар эдийн засгийн төрөлжилтийг дэмжих шаардлагатай байгаа.

-Хууль тогтоогчийнхоо хувьд энэ бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ямар хуулийн төсөл боловсруулж, УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлэх төлөвлөгөөтэй, зорилготой байгаа вэ?

-Хэд хэдэн хуулийн төслүүд дээр сууж байна. Татварын орчныг таатай болгох асуудлаар судалгаа хийж байгаа. Үүнд, НӨАТ-ыг хэмжээг багасгах хуулийн төслийг зарим гишүүдийн хамт өргөн барихаар ажиллаж байна.

-Баялгийн сангийн тухай хууль хэрэгжиж эхлээд удаагүй байна. Энэ хуулийн хэрэгжилт бүрэн дүүрэн хэрэгжиж байж иргэд байгалийн баялгаасаа бодитой хувь хишиг хүртэх боломжтой гэж хараад байгаа. Энэ асуудлаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Газрын хэвлийн баялаг нь нэг удаагийн буюу шавхагдах шинжтэй, улсын эдийн засагт олборлох салбар томоохон байр суурь эзэлснээс хамаарч бусад салбарт сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Түүнчлэн олборлолтын үйл ажиллагаа нь тухайн хэсэг нутаг дэвсгэрийг хамран явагддагаас үүдэн тухайн нутаг дэвсгэртээ сөрөг болон эерэг нөлөөллийг бий болгож байдаг зэрэг асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд байгалийн баялгаас олсон орлого, үр шимийг зөв удирдах хэрэгцээ, шаардлага үүсдэг. Монгол Улсын тухайд Баялгийн сантай болох зорилгоор 2007 онд Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн тухай хууль, 2009 онд Хүний хөгжлийн сангийн тухай хууль, 2010 онд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль, 2016 онд Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулиудыг баталж хэрэгжүүлж ирсэн. Эдгээр сан байгалийн баялгаас олсон орлогыг хуримтлуулан, тодорхой зорилгоор зарцуулалт, хуваарилалт хийхийг зорьж байсан боловч сангийн хөрөнгийг ашиг олох, арвижуулах зорилгоор төсөл, хөтөлбөр санхүүжүүлэхэд биш, харин бэлэн мөнгө тараах байдлаар зарцуулснаас болж төсөвт өрийн дарамт үүсгэж, эдгээр сан цаашид үйл ажиллагаа явуулах боломжгүйд хүрсэн байдаг. Тиймээс Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлж чадахуйц зорилго, зохицуулалт бүхий Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг өнгөрсөн парламент УИХ сонгуулийн өмнөхөн баталсан. Гэхдээ л олон шүүмжлэл дагуулж байх шиг байна. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс 73 орчим тэрбум ам.долларын уул уурхайн бүтээгдэхүүн олборлон гаргасан ч олсон орлогынхоо 100 төгрөг тутмын ердөө нэг төгрөгийг нь хуримтлуулж үлдсэн 99 төгрөгийг үрж дуусгажээ. Үр дүнд нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чанарын ахиц гарсангүй, байгаль орчин доройтлоо. Иймд эрдэс баялгийн орлогыг сонгуулиас сонгуулийн хооронд улстөрчдийн үзэмжээр зарцуулдаг явдлыг таслан зогсоож Үндэсний баялгийн санг жинхэнэ утгаар нь байгуулан Монгол Улсын урт хугацааны эдийн засгийн хөгжил, хүн амын хангалуун амьдралын баталгаа болгох ёстой. Үүний тулд Баялгийн санг хараат бусаар, тогтвортой ажиллуулах сайн засаглал, улс төрийн зөвшилцөл шаардлагатай гэж үздэг.

-Гишүүд, сайд нарын тоо нэмэгдсэн. Дагаад төрийн албан хаагчдын тоо ч нэмэгдлээ. Ингэхээр мэдээж төрийн байгууллагын зардал өснө. Угтаа энэ зардлыг яаж бууруулах вэ гэдэг рүү төр бодлогоо чиглүүлэх ёстой байх. Нөгөөтэйгүүр хувийн хэвшлээ Монголын төр дэмжиж байж улс орны эдийн засаг өсдөгийг бид мэдэж байгаа. Төрийн оролцоог багасгаж, хувийн хэвшлээ дэмжих асуудлаарх таны байр суурь ямар байдаг вэ?

-Өнөөдөр манай улсад 226 мянган төрийн албан хаагчид, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд, төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 66 мянган иргэн ажиллаж байгаа нь том тоо. Нэмээд 510 мянган ахмадууд тэтгэвэр, тэтгэмж авч байна. Инфляци өнгөрсөн жилүүдэд өндөр хувьтай байсан тул төрөөс хэд хэдэн удаа цалин тэтгэвэр нэмсэн нь төсвийн урсгал зардлыг өсгөсөн нь үнэн. Мөн төсвийн тэлэлт хувийн хэвшлийн орон зайг булааж байгаа гэсэн шүүмжлэл байсаар байна. Энэ нь төсөвт зоригтой шинэчлэл хийхийг шаардаж байна гэсэн үг. Яаж төсвийн тэлэлтийг зогсоох вэ гэдэг асуудлаас эхлэх байх. Олон гарц гаргалгаа бий. Тухайлбал, төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг анхаарах ёстой. Олон жил дамнан өртөг нь өсдөг. Хэт өндөр мөнгөн дүнтэй атлаа иргэдийн амьдралд наалдахгүй олон төсөл хөтөлбөр төсөвт орж ирдэг. Мөн гадаад зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжиж буй төсөл хөтөлбөрийн үр дүнд анхаарах ёстой. Эдийн засгаа солонгоруулж, хувийн хэвшлээ төсвийн бодлогоор дэмжиж чадвал энэ бүхнийг засаж залруулах тийм хүнд асуудал биш болов уу. Энэ цагт гурван нам хамтарч нэг зорилгын төлөө ажиллаж чадвал энэ зорилгодоо хүрч чадна гэсэн итгэл надад байна. Төлөвлөсөн, хэрэгжүүлэх ажлууд ч их байна. Хэдийгээр ярих хийхийн тал гэж ярьдаг ч миний хувьд ярихаасаа илүүтэй хийж бүтээхэд гол анхаарлаа хандуулдаг.

-Орон нутгийн сонгууль ид үргэлжилж байна. Таны хувьд Их хуралд орж ирэхээсээ өмнө Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан хүн. Тус аймгийн хувьд өнгөрсөн хугацаанд АН олонх болж засаглаж ирсэн. Чамгүй ололт амжилт гаргаж ажилласан гэдгийг орон нутгийнхан тань хэлдэг. Одоо танай орон нутгийн нам ямар мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлэн өрсөлдөж байна вэ?

-Ардчилсан намын хувьд “Өсөлттэй Өмнөговь” хөтөлбөрийг дэвшүүлэн залуучууд маань өрсөлдөж байгаа. Хөтөлбөрийн гол зорилго, агуулга бол эдийн засгийн өсөлтийг өрх болгонд оруулъя гэдэг үндсэн санаагаа дэвшүүлсэн. Өмнөговь аймагт нийт 14 том уурхай ажиллаж байгаа. Эдгээр уул, уурхайн компаниудын үйл ажиллагааг эхлүүлэхэд нь манай говьчууд ямар нэгэн тээг, эсэргүүцэл огт үзүүлж байгаагүй. Нөгөөтэйгүүр эдгээр компаниудын Монгол Улсын төсөвт үзүүлж байгаа орлого маш өндөр. Улсын төсвийн 50 гаруй хувийг дангаараа бүрдүүлдэг гэж хэлж болно. Энэ утгаараа Монгол Улсын эдийн засгийг бүрдүүлж байгаа аймаг Өмнөговь мөн л юм бол тэнд амьдарч байгаа иргэн, айл өрх бүрийн аж амьдралд энэхүү эдийн засгийн өсөлт хамгийн түрүүнд мэдрэгдэж байх хэрэгтэй. Говийн бүсэд амьдарч байгаа өрх айл бүрийн үүдээр энэхүү өсөлт орж байх шаардлагатай. Уул уурхайд бэлчээрээ алдсан, бэлчээрийн нөөцгүй болсон иргэдийн аж амьдралыг анхаарах нь чухал юм. Тиймээс “Өсөлттэй Өмнөговь” гэдэг бол эдийн засгийн өсөлтийг аймгийнхаа иргэн, өрх айлын аж амьдрал, эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн асуудлыг нь шийдэхийн төлөө бодитой дэмжлэг болгон оруулж байх зорилттой байгаа юм. Энэ утгаараа Өмнөговь аймгийг цаашид авч явах баг, хамт олонд нутгийн зон олон нь итгэж, найдаж байгаа. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд бидний хувьд “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрөөр дамжуулан байгалийн баялгаас өмнөговьчууд давуу байдлаар ногдол ашиг хүртэж байх асуудлыг ярьсан. Учир нь энэ нутгийн хүмүүс бол говь нутгийн эзэд нь гэдэг санаагаар “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийг оруулж ирж байсан. Үүнийгээ ч ажил хэрэг болгон орон нутгийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдээс орж ирсэн ногдол ашгаас иргэн бүрдээ 500 мянган төгрөгийг олгодог байсан. Харамсалтай нь үүнийг Өмнөговь аймгийн МАН-ынхан эрс эсэргүүцэн зогсоож байсан. Гэвч бид “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийг зогсоогоогүй. Одоо ч үргэлжиллээд явж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд бид 4300 төрийн албан хаагчийнхаа цалинг нэмсэн. Хашаандаа сайхан амьдрах боломжийг нь олгосон. Говьд саяар тоологдох мод тарилаа. Цахилгаан дулаанд олон айл өрхүүдийг холбосон. Үүгээрээ агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого барьж ажиллалаа. Даланзадгад хотыг утаагүй болгох ажил дээр ахицтай ажиллалаа. Цаашид Өмнөговь аймгийн иргэдийн ажиллах, амьдрах орчин улам илүү дээшлээсэй. “Нутгийн хишиг” хөтөлбөр цаашид хэрэгжээд яваасай. Зах хязгаарын сумдад ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдын маань цалин өндөр хэвээрээ үргэлжлээсэй. Эхлүүлсэн олон сайн ажлууд гацалтгүй улам төгөлдөржиж, говийн хүний аж амьдралд эдийн засгийн өсөлт болгон хамгийн түрүүнд мэдрэгдэж байгаасай гэж хүсч байна. Ингэхийн тулд Өмнөговь аймгийн Ардчилсан нам заавал засаглах, олонх болох шаардлагатай гэдгийг манай зон олон сайн мэдэж байгаад эргэлзэхгүй байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Монгол Улс 21 аймаг, 330 сумтай гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Харин сум тус бүр ямар эдийн засгийн боломжоор хөгждөг, хэчнээн хүн байдаг, тэр хүмүүсийн аж амьдрал өдөр тутамдаа хэрхэн өнгөрдөг, ямар асуудлууд гардгийг тэр бүр мэдэхгүй. Буйдхан ч миний төрсөн нутаг сайхан гэж зундаа хааяа очдог сумаа амралтын газар мэтээр ойлгодог хандлагатай хүмүүс ч олон. Ийм хүмүүст тэр суманд амьдарч байгаа иргэдийн аж амьдрал, боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийн өсөлт буюу том зургаараа сум, орон нутгийн хөгжил ямар ч падгүй.

Үнэндээ сумдыг нэгтгэх асуудлыг хүчгүйдүүлдэг хамгийн том шалтгаан бол сумын дарга нар болон тойргоос сонгогдсон улс төрчид. Хоёр мянга хүрэхгүй хүн амтай сумандаа улсын төсвөөс орж ирэх хөрөнгөнөөс хувьдаа зарцуулчихдаг, дарга сэтэр зүүж, албаны том жийпээр баярхаж данхалзан явах дуртай улстөрчдийн амин хувийн сонирхлоос болж орон нутгийн иргэд олон жил амьдралаараа хохирч байна. Улсын төсөв данхайж байгаагийн гол шалтгаан нь ч энэ. Тиймээс сумдыг нэгтгэх асуудал монголчуудын амьдралын шаардлагаар урган гарч ирж байгаа ажил юм. Үүнийг ч сая шинээр байгуулагдсан УИХ, Засгийн газар анхаарч, холбогдох асуудлыг судлах ажлын хэсэг байгууллаа. Мөн жижиг сумдыг нэгтгэх, татан буулгах лобби бүлэг УИХ-д суудалтай зарим нам дотор ч ажлаа эхлүүлж. Өмнө нь энэ асуудлаар УИХ, Засгийн газар хэд хэдэн удаа авч хэлэлцсэн ч олонхын дэмжлэг авч чадалгүй бодлогын түвшинд унадаг байсан. Яагаад унадаг байсан нь ойлгомжтой. Дээр хэлсэн сумын дарга нарын хувийн ашиг сонирхол, төрөөс идэж уух гэсэн хүслээс гадна тойргоос сонгогддог сонгуулийн тогтолцооноос болж сумдыг нэгтгэх асуудал дээр улс төрийн зориг нь хүрдэггүй байсантай холбоотой. Бүр тодорхой хэлбэл, сумдаа тойглосон улстөржилт, нутгийн зөвлөл, Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчийн хурлын төлөөлөгч гэх мэт цөөн хүний албан тушаалын сонирхлоос болоод ерөнхийдөө дэмжигдэхгүй явсаар өдий хүрсэн нь нууц биш.

Харин одоо УИХ-д гарч ирсэн улстөрчдөд хэн нэгнээс тэр дундаа тойргоос айх айдасгүй болсон учраас нийтийн эрх ашгийн төлөө зоригтой шийдвэр гаргах боломжтой цаг үе ирж. Энэ утгаараа шинээр байгуулагдсан 126 гишүүнтэй парламент, хамтарсан Засгийн газар сумдыг нэгтгэх асуудлыг бодитой ажил хэрэг болгохоор судалгааны ажилдаа орсон байна. Ямартаа ч энэ парламент бүрэн эрхийнхээ хүрээнд олон жил яригдсан сумдыг нэгтгэх асуудлыг бодлогын түвшинд бодитой, зоригтой өөрчлөх нь гарцаагүй боллоо. Хүн ам багатай хэт жижиг болон аймагтайгаа ойр орших 100 сумыг эхний ээлжинд нэгтгэх ажлыг судалж байгаа аж. Ер нь ямар сумыг нэгтгэх зайлшгүй шаардлагатай вэ гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд бидэнд бараг тодорхой болчихсон асуудал л даа.

Тухайлбал, Төв аймгийн Сэргэлэн сум байна. Аймгийн төвөөсөө 10 гаруйхан км-т оршдог, хоёр мянга гаруйхан хүн амтай жижиг сум. Ихэнх хүмүүс аймгийнхаа төвд ажилтай, сумын төвд ажил байдаггүй. Баруун хязгаарт Ховдын Буянт сум байна. Мөн л аймгийн төвөөсөө 20 гаруйхан км-т оршдог. Наашлаад Архангай аймгийн Цэнхэр сум, зүүн тийшээ Хэнтий аймгийн Мөрөн сум байна.

Энэ сум бол мянга гаруйхан хүн амтай гэж хэдэн жилийн өмнө тоолуулж байж. Одоо бүр хүн нь багассан, төрийн байгууллагын хэдэн хүмүүс л бий гэж нутгийнхан нь ярьдаг болж. Иймэрхүү аймагтайгаа хэт ойрхон, зэргэлдээ орших 35 сум байна. Цаашлаад сум сумтайгаа хаяа залган ойрхон орших сумд ч бий. Аймгийн төвөөсөө 50 км-ийн дотор байрлах нийт 60 орчим сум байна.

Энэ бол хэт ойрхон зэргэлдээ орших сумдын тоо. Харин хүн амаар нь авч үзвэл нийт 330 сумын тал хувь нь 2000-аас доош хүн амтай байна гэсэн статистик мэдээ байна. Үүнээс 20 орчим сум бүр 1000 ч хүрэхгүй хүн амтай гэхээр яаж эдийн засгийн эргэлт явагдах вэ дээ. Иймэрхүү хэт жижиг, эдийн засгийн чадавхгүй сумд төсвийн зардалд нэрмээс болж байгаа нь үнэн. Тиймээс сумдыг нэгтгэх битгий хэл аймгийн төвийг Улаанбаатар хоттой нэгтгэх ажил эхэлчихсэн байгаа.

Шинэ Зуун мод хот буюу Төв аймгийг Улаанбаатар хоттой нэгтгэх төсөл эхэлчихсэн байгаа нь сайн. Үүн шиг баруун тийшээ Баянцогт, Лүн, зүүн тийшээ Эрдэнэ, хойшоо Баянчандмань гэх сумдыг Улаанбаатар хотын алслагдсан дүүрэг болгоод хөгжүүлчих хэрэгтэй. Ер нь Төв аймаг Улаанбаатар хоттой нэгдэж байгаа бол сумдыг нь ч хоттой нэгтгэх шаардлага үүсч таарна. Эдгээр ажлуудыг эхлүүлэхийн тулд хамгийн чухал нь улстөржихгүй, мөн ард түмний саналыг авна гэж нийтийн маргаантай хэлэлцүүлэг болгон муйхарлах шаардлага огт байхгүй. Сумын дарга нар, ИТХ-аас нь ч асуух шаардлага байхгүй. Хэрэв сумдыг нэгтгэх асуудлаар ард түмнээс санал авч, сумын дарга, удирдлагуудын саналыг сонсох л юм бол энэ ажил ажил биш болно. Монголчууд бид цөөхүүлээ атлаа улстөржилт, тэр дундаа жалга довын үзэл ихтэй ард түмэн. Тиймээс нийтийн эрх ашгийн төлөө, цаашлаад улс орны хөгжлийн төлөө энэхүү ажлыг УИХ, Засгийн газар дангаараа шийдвэрлэх шаардлагатай. Сумдыг нэгтгэлээ гэхэд та нарыг ард түмэн эсэргүүцэхгүй.

Учир нь сумдыг нэгтгэх асуудал бол иргэдийн өнөөг хүртэл туулж ирсэн амьдралаас үүссэн ажил. Харин төсөв захиран зарцуулах эрх мэдэл атгачихсан хурган дарга нар чинь л эсэргүүцнэ. Тэдний саналыг тусгах ямар нэгэн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах л юм бол хурган дарга нар ард түмнийг өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө зохион байгуулалтад оруулан хөдөлгөх болно. Энэ утгаараа сумын дарга, удирдлагуудын санал, цаашлаад ард түмний дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлэхгүйгээр энэхүү ажлыг эхлүүлэх нь зөв шүү. Нөгөөтэйгүүр уг ажлыг эхлүүлэхгүйгээр бүсчилсэн хөгжлийн бодлого, үзэл санаа чинь явахгүй. Бүсчилсэн хөгжлийг дагуулаад сумдыг нэгтгэх асуудлыг энэ УИХ, Засгийн газар ярих биш шууд ажил хэрэг болгох цаг нь болсон. Дахин хэлэхэд 20, 30 км зайтай сум, хүн ордоггүй гэж болох том соёлын ордон, 35 км-ийн зайтай хоёр суманд 600 хүүхдийн сургууль байна.

Тиймээс ХХ зууны дэд бүтэц, машин механизм, хөгжлийн концепцитой уялдсан хөдөө орон нутгийг XXI зууны эдийн засгийн хөгжилтэй нийлүүлэхгүй бол болохгүй. Сумдыг нэгтгэхгүй бол Монгол Улсад эдийн засаг, томоохон төсөл хөтөлбөр урагшаа явахгүй. 21 аймаг, 330 сумыг бүсийн хөгжилтэй уялдуулж цөөлөх шаардлагатай. Энэ ажлыг та нар хийхгүй л бол Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөл байдал ХХ зууны хөгжлөөрөө л гацсан хэвээрээ байна.

Сумдаа нэгтгэж байж орон нутагт амьдрах боломж хэд дахин илүү нэмэгдэнэ. Тэнд амьдарч байгаа иргэдийн эрүүл мэнд, боловсрол, нийгэмд үзүүлэх төрийн үйлчилгээ чанаржиж, хүртээмж нь дээшилнэ. Хүн ам нэмэгдэх чинээгээр эдийн засгийн өсөлт сайжирна. Жалга довын үзэл, хоосон хийрхсэн улстөржилтгүй болно. Авлига, хүнд суртал эрс буурна. Бүс бүсийн эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар огцом нэмэгдэнэ. Үүнийг л ард түмэн хүсч байгаа. Түүнээс биш өнгөрсөн хугацаанд амьдралаараа хохирч ирсэн шигээ дахиад хохирч явахыг хүсэхгүй л болов уу.

Э.МӨНХТҮВШИ

 

УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотголыг хэлэлцэж байна. Төсвийн тодотголыг угтаа Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор хэлэлцэх эсэхийг нь шийдсэн. Гэвч гол агуулгаасаа хальсан төсвийн тодотгол болж байгааг эдийн засагчид анхааруулан хэлсээр байна. Үүний нэг жишээ нь 200 тэрбум төгрөгөөр сумдуудад соёлын төв шинээр барихтай холбоотой санал юм. Энэхүү саналыг зарим гишүүд дэмжиж зарим нь эрс эсэргүүцэж байна. Улмаар нийгмийн хүрээнд маргаан, шүүмжлэл дагуулж байгаа гол сэдвийн нэг боллоо. Нийгмийн энэ маргаанаас харахад ард түмний ихэнх нь шинэ соёлын төв барихыг үгүйсгэж байгаа юм.

Харин нөгөө талдаа соёлын төв шинээр барьж сонгогдсон тойрогтоо ажил хийсэн хүн мэтээр харагдах гэсэн хэдэн улстөрчид энэхүү саналаа улс оронд тулгамдаад байгаа нэн тэргүүний ажил мэтээр олон нийтэд ойлгуулах гэж улайрсаар. Яах вэ, чухал газартаа, чухал хүмүүстээ шинэ соёлын төв хэрэгтэй л байх. Гэвч энэ нь улс орны өмнө тулгамдаад байгаа ард түмний аминд тулсан асуудал гэж үзэхгүй. Шинэ б арилга, байгууламж ус, агаар мэт дутагдаж байгаа салбар Монгол Улсад цөөнгүй бий. Тэр бол эрүүл мэндийн салбар. Ёстой ард түмний аминд тулчихаад шийдэлгүй олон жил болсон асуудал бол эмнэлгийн шинэ байр, өргөтгөл, шинэчлэлт. Жишээ нь ЭХЭМҮТ-ийн өглөөний оочер байна. Уйлсан, өвдсөн, шаналсан бяцхан хүүхдээ тэвэрсэн эцэг, эхчүүдийн бараан царайтай, хөл гишгэх зайгүй бүгчим энэ орчинд үнэхээр зай талбайтай орчин үеийн шинэ эмнэлэг хэрэгтэй байна. Ийм чихэлдсэн орчинд бага зэрэг бүлээрсэн хүүхдээ авч ороод өвчнийг нь бүр хүндрүүлэх тохиолдол ч их гардаг.

Өөрөөр хэлбэл, аюулгүй, халдваргүй орчин эмнэлгүүдэд байхгүй болсон гэсэн үг. Зай талбай бүхнээ өвчтөн хүлээн авах өрөө болгон ашиглаж байна. Зай болгондоо нэг ч гэсэн ор гаргаад өвчтөнөө хэвтүүлэн эмчилж байна. Эх, нялхсын эмнэлэгт хүүхдээ тэврээд очсон эцэг, эх болгоны толгойд “Монгол Улсын төр, засаг даан ч яав даа. Алгын чинээ хүүхдүүдийнхээ төлөө татвар төлөгч бидний мөнгөөр олигтой эмнэлэг бариад өгчихөж болдоггүй л юм байх даа. Ямар арчаагүй улс оронд бид амьдарч байна вэ” гэсэн ганцхан бодол орж ирдэг. Ийм бодол, тархи толгойнд орж ирдэггүй хүмүүс Монголд мөн олон байх шиг байна. Тэд нар нь магадгүй 200 тэрбумаар Соёлын төв барих гэсэн улстөрчид байх. Томчуудын хүүхдүүд өвдлөө гэхэд үнэтэй хувийн эмнэлгээр үйлчлүүлчихнэ. Хүндхэн өвдлөө гэхэд яаралтай гадагшаа аваад л нисчихэж байгаа. Ийм хүмүүс эгэл жирийн амьдралтай иргэдийн Монголын төрөөс хүсэж, шаардаж байгаа асуудлыг яаж ч ойлгох билээ. Учир нь тэд ард түмний зовлонг мэдрэхгүй, мэдэхгүй байна. Хавдрын эмнэлгийн үүдний өрөөнд болдог тэр зовсон, шаналсан хүмүүсийн эмнэлгийн үйлчилгээ авах гэсэн “алаан”-ыг энэ 126 гишүүн очиж үзэх хэрэгтэй. Хавдар судлалын үндэсний төв эмнэлгийн барилга 1982 онд ашиглалтад ороход стандартын дагуу тоноглосон хагалгааны хоёрхон өрөө төлөвлөсөн учраас 2000 оноос дөрөв болгон өргөтгөж байж. Өрөөний хүлээгдлээс болж тухайн өдөрт төлөвлөсөн мэс заслаа дуусгахын тулд эмч нар наанадаж 21:00, цаад тал нь шөнө “Төрийн дуулал” эгшиглэхтэй зэрэгцэн ажлаа дуусгадаг.

Одоо Хавдрын эмнэлгийн ачаалал 10 биш 20 дахин нэмэгдсэн. 1982 онд ЗХУ-ын тусламжаар ашиглалтад орсон Монгол Улсын цорын ганц хавдрын эмнэлгийн одоогийн байрыг шинэчлэх, өргөтгөх зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг олон жил ярьсан. Одоог хүртэл барих эсэх нь шийдэгдээгүй л явж байна. Бүр социализмын үеэс хойш Монгол Улсад нарийн мэргэжлийн эмнэлэг огт баригдаагүй гэж бодохоор дэндүү эмгэнэлтэй биш гэж үү. Эмнэлэг барихынхаа оронд энд тэндхийн сумдад соёлын төв шинээр болон байнгын шинэчлэлт засварыг нь хийсээр өдийг хүрч. Одоо бүр 200 тэрбум төгрөгөөр сумдуудад соёлын төв барина гэнэ. Өдөрт хагалгааны ор олдохгүйгээс болж хэдэн арван хүн үхэж байна. Эмчийн ур чадвар, хүрэлцээ тааруугаас бус өвчтөн хэвтэх ор, эмнэлгийн орчин байхгүйгээс болоод иргэдээ алдсаар байгаа нь харамсалтай. Энэ асуудлаар хавдрын эмч “Бидний эмчилгээг голсондоо ард түмэн гадагшаа явдаггүй. Бас бид муудаа өвчтөнөө алддаггүй. Гол асуудал нь манайд тэр хөгжилтэй орнууд шиг аятай, тухтай үйлчилгээ үзүүлэх орчин алга. Энэ орчинг шинэ эмнэлэг барьж шийднэ” гэж сонинд ярилцлага өгч.

Ойрын 20-30 жилд Монгол Улсад хорт хавдрын өвчлөл, нас баралт нэмэгдэх тооцоололтой. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага ч “гурван эрэгтэй тутмын нэг нь, таван эмэгтэй тутмын нэг нь хорт хавдраар өвдөнө” гэдэг таамаглал дэвшүүлжээ. Тэгвэл өнөөгийн “алаан” болоод байгаа эмнэлгийн хүрэлцээ өдөр ирэх тусам л улам ширүүсч, нэмэгдэнэ гэсэн үг. Сэтгэлээ баясгах гэж соёлын төв ордог байж болно. Сэхээнд ортлоо өвдчихсөн байхад соёлын төв хэрэггүй л болов уу.

Хавдраар үхэж байгаа иргэдээ бодоцгоо. Ханиаданд дарлуулж, өвчнөө эмчлүүлэх гэж үүднээсээ хоймор хүртлээ чихэлдэх Эх, нялхсын эмнэлгээ нэг харцгаа. Хоёрхон эмнэлгийн үүдээр ороод гарахад л 200 тэрбум төгрөгөөр соёлын төв барих нь чухал уу гэдгээ ойлгох байлгүй, та бүхэн. Тэгэхээр гишүүд минь энэ хоёр эмнэлгээ нэг үзчих. Ний нуулгүй хэлэхэд соёлын төв гэдэг бол Монгол Улсад яг одоохондоо арай л хээнцэрдэж байна. Эцсийн бүлэгтээ соёлын төв бол комминустын үзэл суртлын л үлдэгдэл.

Тиймээс ардчилсан улс оронд хөгжлийн гараагаа соёлын төв барьж эхлүүлдэг биш худалдааны гудамж байгуулснаар эхэлдэг гэж олон улс хүлээн зөвшөөрдөг. Жишиг нь ч тийм. Монгол шиг соёлын төв барьж хөгжлийн шинэ гучин жилээ эхлүүлье гэдэг улс дэлхийд хаана ч байхгүй болов уу. Япон улс гэхэд томоохон байгалийн гамшгийн дараа соёлын төв гэхээс илүүтэйгээр худалдааны гудамжаа нэн тэргүүнд сэргээн босгодог. Худалдааны гудамжаа сэргээснээр ард түмэн төрийн царай харахгүйгээр өөрсдийнхөө амьдралыг дээшлүүлдэг гэж үздэг байна. Энэ хандлага жишгээрээ Япон улс өнөөдөр эдийн засаг, хөгжлөөрөө дэлхийн эхний аравт жагсаж байна. Биднээс бусад нь улс нийгэмдээ юу чухал вэ, ямар асуудлыг нэн тэргүүнд тавьж эрэмбэлэх вэ гэдгээ мэдээд байна. Бид үнэхээр хөгжье гэж бодож байвал иймэрхүү хандлагаа засах хэрэгтэй.

Тулгамдсан асуудлаа зөв эрэмбэлж сурах шаардлагатай. Эрх ашгийн эрэмбэ гэхээс илүү улсын төсөв, татвар төлөгчдийн мөнгийг юунд зарцуулах уу, ямар ажлыг тэргүүнд эрэмбэлэх үү гэдгээ тодорхой зөв гаргадаг болъё. Иргэнийхээ амь насыг аварч, өвчнөөс нь салгах орчинг бүрдүүлэх нь чухал уу, эсвэл энд тэндхийн хэсэг хүмүүсийн уулзах, цэнгэх байрыг бэлдэх нь чухал уу гэдгээ бодоцгоо.

Э.МӨНХТҮВШИН

Намрын эхэн сар шувтрах дөхөж байна. Энэ үе бол тариаланчдын хувьд онцгой цаг. Хавар, зуны хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж, тарьсан ногоо, ургуулсан жимсээ хураан авна. Нийслэл хотод байгаа ихэнх хүнсний зах, худалдааны төвүүдэд шинэ ургацын жимс, ногоо лангуу дүүрэн зарагдаж байна. Мөн нутаг нутгийн брэнд болсон бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдийнхээ гарт хүрсээр байгаа. Тэр дундаа Ховд нутгийн брэнд жимс тарвасыг 1500 км-ийн алсаас Улаанбаатар хотыг зорин ирж борлуулдаг олон хүмүүс бий.

Тэгвэл энэ удаагийн “Өдрийн сурвалжлага”-аараа бид Ховдын тарвасыг намар болгон Улаанбаатар хотод авчирч нийслэлчүүдэд амтлуулдаг Монгол Улсын аварга О.Хангайгийн тарвас борлуулж байгаа цэгээс бэлтгэлээ. Бидний сайн мэдэхээр Сансарын ШТС-ын чанх урд амтат гуаны өнгөтэй ачааны том автомашин зогсож байна. Энд О.Хангай аварга аавынхаа тарьсан тарвасыг ачин ирж саяхнаас зарж байгаа аж.

Тарвас ачсан автомашины хажууд эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн нааш цааш холхиж, шуудайтай тарвасаа эргүүлж тойруулан, зарим шуудайнаас ганц, хоёр бондгор тарвас гарган ирж, жинлээд хүмүүст зарж байв. Биднийг очиход эмэгтэй нь мэнд асууж, төмөр саваар дүүрэн зүссэн тарваснаасаа амсууллаа. Амт гэж ёстой ванлий. Шүүслэг, чихэрлэг амттай. Нэг зүсмийг идээд л өөрийнх эрхгүй дахиад нэгийг гартаа барьчихсан зогсоно. Тарвасаа амтлах зуураа ямар учиртай яваагаа хэллээ. Бидэнд тарвас өгсөн энэ залуухан эмэгтэй О.Хангай аваргын төрсөн дүү ажээ. Харин цаана шуудайтай тарвас өргөн зогсож байсан залуу аваргын хүргэн нь гэв. Танилцаад аварга хэзээ ирэхийг асуулаа. Аваргын дүү “Ах хөдөө явж байгаа. Бид хоёр аавынхаа тарвасыг зараад зогсож байна” гэлээ. Бид хэдийг танилцах зуур хэд хэдэн хүн ирсний ихэнх нь “Энэ О.Хангай аваргын тарвас мөн үү. Фэйсбүүк дээр тавьсан зарыг хараад ирлээ.

“Тарвас авъя” гэх зэргээр асууж байв. Авто зам дагуу зогсон зарж байгаа болохоор замаар өнгөрсөн хүмүүс “Хаанахын тарвас вэ” гэж асууна. Хариуд нь хүргэн нь “Ховдын Буянтынх. О.Хангай аваргын тарвас шүү” гэж байна. Үүнээс харахад хэдэн арван тонны даацтай энэ том автомашинд ачсан тарвас хэдхэн хоноод л дуусах бололтой.

УРДААС ОРЖ ИРДЭГ БОРДООТОЙ, ХЭЗЭЭ Ч МУУДДАГГҮЙ ТАРВАСЫГ ЮУ Ч БОЛООГҮЙ ИДДЭГ АТЛАА ЭХ ОРНЫХОО ХӨРСӨНД УРГАСАН, ХҮНСЭЭ ХЭРЭГЛЭХДЭЭ АМ МУУТАЙ БАЙЖ БОЛОХГҮЙ

Бид танилцаад О.Хангай аваргын дүү О.Тамиртай тарвасны борлуулалт ямар байгаа талаар ярилцлаа.

---

-Танайх хэдэн жил тарвас тарьж байгаа вэ. Мэдээж сумын төвөөсөө холгүйхэн тарьдаг байлгүй?

-Ах маань одоо 34 настай гэхээр манайх бараг 30 орчим жил тарвас тарьсан юм уу даа. Аав маань Ховд аймгийн Буянт сумаас холгүйхэн байдаг Захын гуу хэмээх үржил шимтэй сайхан газар тарьсаар ирсэн.

-Анх тарвасаа өөрсдийнхөө хэрэглээнд зориулж тарьж байсан байх. Яваандаа хаана эхэлж борлуулж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байсан бол оо?

-Тэгэлгүй яах вэ. Анх бид өөрсдийнхөө хэрэгцээнд зориулж тарьдаг байсан гэдэг. Улмаар том талбайд тарьдаг болж, ахиу ургац авдаг болсноор сумандаа болон аймаг руу оруулж зардаг болсон. Манай тарвас хэзээний л амт, чанар сайтай гэдгээрээ нутгийнхандаа танигдсан болохоор зарж, борлуулахад хүн авахгүй гэсэн асуудал огт байгаагүй.

-Хэзээнээс Улаанбаатарт борлуулах болсон юм бэ?

-Удаагүй байх аа. Сүүлийн таван жил л намар болгон тогтмол оруулж ирж борлуулдаг болсон доо.

-Одоо нийслэлчүүд ч гэсэн “О.Хангай аваргын тарвас” гэдгийг андахгүй мэддэг боллоо шүү дээ. Намарт ер нь хэчнээн хэмжээний тарвас авчирж зарж байна вэ?

-Манайх хот руу оруулж ирж зарж байгаа нь жилд дунджаар 20-30 тонныг л авчирдаг. Энэ жилийн тухайд гэвэл бид 25 тонн тарвастай ирсэн. Хэд хоногийн өмнө ТЭЦ-IV дээр зогсоод 10 гаруй тонныг зараад дууссан. Харин саяхан энд ирээд үлдсэн тарвасаа зарж байна. Манайх тарвасаа энэ сарын эхээр хурааж авсан. Тэгээд наймдугаар сарын 10-ны үеэр хот руу оруулж ирсэн дээ.

-Тарвасны сорт, үр янз бүр байдаг байх. Танайх тарьдаг үр, сорт нь ямар байдаг вэ?

-Болц, хоногоосоо шалтгаалаад мэдээж маш олон төрөл бий. Тэр дундаас манайх хар ногоон өнгийн тарвасыг голцуу тарьдаг. Энэ бол улаан бухт гэдэг үр, сорт. Яагаад энэ сортыг тарьдаг гэхээр хэд, хэдэн онцлогтой. Нэгдүгээрт, зузаан бат бөх хальстай учраас хол замд тээврийн ачлага сайн даадаг. Мөн амттай, шүүслэг байдаг.

-Хэдий үеэс үрээ суулгаад ямар хугацаанд гүйцэт болоод хурааж авдаг юм бол?

-Манайх хавар тавдугаар сарын сүүлээр буюу 20-д гаргаад л үрээ суулгадаг. Ингээд намар наймдугаар сарын эхээр буюу 10-ны үеэр ургацаа хураадаг. Аав маань 30 гаруй жилийн өмнөөс л тарвас тарьж эхэлсэн. Тэр үетэй өнөө үеийг харьцуулбал тарвас тарих технологи, арга барил илүү сайн хөгжсөн. Тухайлбал, хүлэмжинд үрслэгээгээ хийгээд ургуулдаг. Бага зэрэг навч ургасных нь дараа хөрсөнд нь суулгадаг. Ийм аргаар тарвас тарихаар болц нь хурдан явагддаг. Өөрөөр хэлбэл, иймэрхүү арга технологиор тарьсан тарвас намар эрт ургацаа өгдөг. Үүнийг зарим хүмүүс янз бүрийн бордоо хэрэглээд эрт ургацаа авч зараад байна гэж ойлгодог. Үнэндээ тийм биш. Энэ бол маш буруу ойлголт. Эрт хураах эсэх нь бордоотой хамаагүй. Цэвэр тариаланчдын хөдөлмөр, тарьж буй арга, технологиос хамааралтай. Тарвасаа ер нь халуунд сайн ургадаг. Тиймээс хүлэмжинд тарихаар эрт ургацаа өгнө гэсэн үг.

-Танайх энэ жил хүлэмжинд тарьсан уу, эсвэл задгай талбайд тарьсан уу?

-Манайх ил талбайд тарьсан.

-Энэ жилийн тухайд Ховдын тарвасны амт чанар ямар байна. Жил болгон өөр өөр амттай гардаг гэж байсан?

-Энэ жилийн хувьд манай нутгийн тарвас маш их шүүслэг, амттай гарсан. Нэг асуудал энэ жилийн ургац хураалтад нөлөөлсөн гэсэн. Тэр нь зарим талбай, зарим газраар наадмын үеэр хүчтэй мөндөрт цохиулсан. Буянт суманд олон газар олон хүмүүс тариалалт хийж байгаа. Зарим газар нь мөндөр маш хүчтэй ороод тарьсан тарвас нь гадна талаараа нэлээд их цоохор, цайвар өнгөтэй болсон. Үүнээс болоод Ховдын тарвас энэ жил бордоотой байна гэж буруу ойлгосон хүмүүс их байсан. Энэ бол тийм биш. Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөнөөс болж зарим хүмүүс тарвасаа ийм болгосон нь тэр хүмүүсийн буруу огт биш шүү дээ.

-Эдийн засаг талаасаа тарвас борлуулах нь ашигтай байна уу?

-Ашигтай байж л жил болгон хот руу тарвас ачин оруулж ирдэг олон хүмүүс байгаа байх. Ер нь жил жилийнхээ ургацнаас л шалтгаалдаг болов уу. Зардлаа ямартай ч нөхдөг. Мэдээж тодорхой хэмжээний ашиг олдог. Гэхдээ бидний хувьд ашиг харж эсвэл ашгийн төлөө тарвасаа борлуулдаггүй. Ашигтай ажиллалаа гэж баярлахаасаа илүүтэйгээр 30 гаруй жил Ховдынхоо тарвасыг тарьж байгаа аавынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг намар болгон ард түмэндээ амтлуулдаг нь л бидний хувьд хамгийн сайхан нь. Аав маань хэлдэг. “Хүн хөдөлмөрлөж л байвал юуны төлөө амьдарч байгаагаа ойлгоно” гэж. Нөгөөтэйгүүр хөдөлмөрийнхөө үр шимийг амтлах шиг сайхан зүйл хаана ч байхгүй юм болов уу гэж боддог. Энэ хөдөлмөрийн үр шимийг мөнгө, ашгаар үнэлэшгүй л дээ. Нөгөө талдаа Ховд нутгийн маань брэнд. Энэхүү брэндийг бид л өргөж явна. Улс даяараа Ховдын тарвас гэж магтан ярьдаг. Энэ сайхан хүндэтгэл, итгэлийг бид хөсөрдүүлэх ёсгүй. Харин ч улам баяжуулж, илүү сайныг, хамгийн чанартайг нь ард түмэндээ хүргэхийг зорьдог. Бас нэг зүйлийг онцлон хэлмээр байна. Урдаас орж ирдэг бордоотой, хэзээ ч мууддаггүй тарвасыг юу ч болоогүй иддэг атлаа эх орныхоо хөрсөнд ургасан, эко, эрүүл хүнсээ хэрэглэхдээ ам муутай байж болохгүй. Олон мянган тонн тарвасыг олон хүмүүс өөр өөрийн гэсэн арга барилаар тарьж, ургуулж байгаа. Энэ олон дунд сайнтай, муутай зүйл байна шүү дээ. Ховдынх гэхээр бүгд гоё амттай, чанартай байна гэж бодож болохгүй. Эсвэл ганц нэг хүмүүсийн тааруу ургацыг нийтээр нь муу юм шигээр ойлгох нь буруу л гэж боддог.

-Намрын ид ургац хураалтын үеэр эвсэл хавар тариалалтын үеэр аварга аавындаа очиж тус, дэм болдог байлгүй?

-Агаа тусалдаггүй юм өө (инээв). Гэхдээ ах маань хэдэн жилийн өмнө бол тусалдаг байсан. Одоо ч өөрөө завгүй учраас тэр болгон очоод тус хүргэх нь ховор л доо. Ахын хамгийн том тус бол зарж борлуулах, маркетинг талдаа шүү дээ. Хаана ч очоод зарахад “Аваргын тарвасыг авахаар ирлээ” гээд хүмүүс авдаг. Олон жил тасралтгүй авдаг хүмүүс ч байна. Тэр болгонд ард түмэндээ талархдаг даа. Ах даа бас баярладаг. Ааваараа бахархдаг.

-Цаашдын төлөвлөгөө зорилго юу байна. Автомашинтайгаа ачиж оруулж ирээд нэг газар олоод зараад байх уу. Эсвэл томхон дэлгүүр байгуулах бодолтой байна уу?

-Ховдынхоо брэнд болсон тарвас, хүнсний ногоо, төмс, лууван зэргийг зардаг дэлгүүртэй болох бодолтой явдаг. Тийм том дэлгүүр биш ээ. Энгийн, цомхон дэлгүүртэй болъё гэж бодож байгаа. Гэхдээ хэзээ гэдгийг нь би сайн мэдэхгүй. Яваандаа болох л байх. Ховдын тарвасаас гадна “Ховдын шар төмс байгаа юу” гэж хүмүүс их асуудаг.

-О.Хангай аварга та бүхэн хар багаасаа л тарвас идэж өссөн байх. Ер нь тарвасны ач тус гэвэл та юу хэлэх вэ?

-Өглөө босоод л тарвас иднэ. Өлөн элэг дээрээ. Ингээд тарвас зараад өдөржин зогсохдоо тарвасаа иднэ. Тарвасаа идсээр байгаад хоол идэхээ мартчихдаг. Ус, ундаа авч уудаггүй. Ууя ч гэж боддоггүй. Янз бүрийн чихэр ч иддэггүй. Тарвас хүний эрүүл мэндэд асар их тустай. Ходоод гэдэс цэвэрлэнэ, зүрх судасны өвчинд болон бөөрөнд сайн. Олон амин дэм өөртөө агуулдаг. Яриад байвал олон талын ач тустай. Цус цэвэршүүлнэ гээд. Бидний эрүүл саруул өссөн, эр бяртай байгаа нь аавын маань тарьж ургуулсан амин дэмтэй тарвасны л ач тус болов уу гэж бодож байна.

Э.МӨНХТҮВШИН