Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-аар Евразийн эдийн засгийн холбоотой хэлэлцээр байгуулах талаар хэлэлцэж байна. Энэ талаар УИХ-ын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ж.Энхбаяраас тодрууллаа.

-Жил бүрийн хавар ноолуурын үнэ ямар байх бол гэсэн хүлээлт малчдын дунд байдаг. Энэ жилийн тухайд ноолуурын ханш өмнөх жилүүдийг бодоход суларчихлаа гэдэг зүйлийг хэлж байна. Яагаад, юунаас болоод ноолуурын үнэ дорвитой өсөхгүй байна вэ?

-Монгол Улс мал аж ахуйн түүхий эдээ бүрэн боловсруулъя, экспортлох чиг баримжаатайгаар үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх бодлогыг гаргасан. Товчхондоо үүнийг “Цагаан алт” гэж томьёолж байгаа. Энэхүү УИХ-аас баталсан бодлогыг Засгийн газар хэрэгжүүлж байна. Үүн дотор ноос, ноолуур, арьс шир, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноос гэсэн гол таван бүтээгдэхүүн бий. Энэ чиглэлээр боловсруулалтаа сайжруулж улмаар экспортод гаргая гэдэг бодлого хэрэгжиж байна. Уг ажлыг манай яам хийж байгаа. Ноолуурын тухайд хариулъя. Өнөөдөр Монгол Улсын экспортын гол бүтээгдэхүүн болсон нүүрс нэг тонн нь 230-80 ам.доллар болж унаад байна. Учир шалтгааныг та бид мэдэж байгаа. Нөгөө дэлхийн томоохон х удалдааны зөрчил маргаанаас болж байгаа асуудал. Энэхүү худалдааны дайнаас үндэсний үйлдвэрлэгчтэй орнуудад хожил гарч ирж байгаа юм. Манай улсын хувьд 2022 онд дотооддоо ноолуураа 100 хувь угаадаг болсон. Харин одоо дараагийн түвшний боловсруулалт буюу ноолуураа 100 хувь самнах шаардлагатай байна гэж үзээд бодлогоо гурван жилийн өмнө гаргасан. Өнгөрсөн хугацаанд үйлдвэрүүд хөрөнгө оруулалт хийж, хүчин чадлаа өргөтгөснөөр Монгол Улс угаасан ноолуураа 100 хувь самнах боломжтой болсон.

-Угааж самнахын эдийн засгийн нэмэлт нь яаж тооцогдож байгаа вэ?

-Одоо бид ноолуураа 100 хувь самнана. Угааж, самнахын хооронд багаар бодоход манай улсад 500-700 тэрбум төгрөгийн нэмүү өртөг үлдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, татвар, цалин, орлого, ашиг хэлбэрээр 500-700 тэрбум төгрөг үлдэнэ гэсэн үг.

Дэлхий дахинд болж байгаа тарифын зөрчил дотор бид энэхүү чадавхаа нэмэгдүүлсний хүчинд өнөөдөр ноолуур харьцангуй бага доголдож байгаа. Зүүн гурван аймгийн ноолуур үндсэндээ 90 хувь худалдан авалт хийгдээд дуусч байна. Одоо дунд бүсийн ноолуурын нийлүүлэлт эхэлж байгаа. Нөгөөтэйгүүр манай улс дэлхийн ноолуурын зах зээлийн 50 хувийг дангаараа гаргаж чадаж байгаа орон. Энэ утгаараа ноос ноолуурыг нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн болгоод дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх гээд зүтгээд байгаа нь үүнтэй холбоотой.

-Ноолуурын үнийг ченжүүд тогтоож байна. Ченжүүдээ хяна гэдэг зүйлийг шаарддаг байсан. Одоо яг ноолуурын үнийг хаанаас тогтоогоод байна вэ. Зах зээлийнхээ зарчмаар тогтож байна уу?

-Нэг кг самнасан ноолуур дэлхийн зах зээл дээр 104 ам.доллар гэж байгаа. Нэг кг самнасан ноолуурыг үйлдвэрлэхийн тулд хоёр кг ноолуур хэрэгтэй. Тэгэхээр нэг кг ноолуур 140-150 мянган төгрөг гэж үзэхээр 300 мянган төгрөгөөр худалдаж авч байна. Цаана нь үлдсэн 50, 60 мянган төгрөг дээр л дотоодын үйлдвэрлэл явж байна. Ноолуурын үнийг брэндүүд тогтоодог. Өөрөөр хэлбэл, самнасан ноолуурын үнээр ноолуурын ханш тогтдог. Тэгэхээр брэнд дээр өрсөлдөнө гэж том зорилго бидний өмнө байгаа. Зах зээл нь таван тэрбум ам.доллар хүрнэ гэсэн тооцоотой, жилээс жилд өсч байгаа том зах зээл. Энэ том зах зээл дээр бид өрсөлдөнө.

-УИХ-ын байнгын хорооны хуралдаанаар Евразийн эдийн засгийн хэлэлцээрт орох асуудлыг хэлэлцлээ. Уг хэлэлцээрт орсноороо үндэсний үйлдвэрлэгчдийн эрх ашиг хөндөгдөнө гэж үзэж байгаа. Үүнд та салбарын сайдын хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Энэ асуудал мэдээж хоёр талтай. Евразийн орнууд буюу Орос, Казахстан, Беларусь, Армен, Киргизистан байна. Нэгдүгээрт, эдгээр орнууд бол хүйтэн бүсийн улсууд. Энэ утгаараа манай мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортод эерэгээр нөлөөлнө. Өөрөөр хэлбэл, 200 сая хүнтэй зах зээл рүү манай мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнд амжилттай гарна гэсэн үг. Нөгөө талаараа эдгээр орнууд маань хөдөө аж ахуйн маш хүчирхэг бааз суурьтай. Энэ утгаараа хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний хувьд манайд дарамт үүснэ. Нөгөөтэйгүүр айл өрхийн сагсны бараа 300 орчим нэр төрөл байдаг. Манайх 20 орчим нэр төрлийн бараа бүтээгэдхүүн экспортолдог. Тэгэхээр бусад нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ хямдарч, хэрэглэгч дээр өргөн хэрэглээний бараа нэмэгдэнэ гэсэн үг. Энэ бол нэг талдаа сайн. Гэхдээ бид дотооддоо хийж чадаж байгаа зүйлээ хамгаалах бодлогоо хатуу явуулна. Энэ утгаараа Еврази дээр бид эдгээр бараа бүтээгдэхүүнээ тарифын хязгаарлалтаар хамгаална гэсэн үг. Нөгөө талаараа НӨАТ, орлогын албан татвар гэх мэт тарифын бус дотоод татварын зохицуулалтаар дотоодынхоо үйлдвэрүүдийг хамгаалж өгнө. Тодорхой хэлбэл, тэнд олдож байгаа 200 сая хүнтэй зах зээл рүү орцгооё. Харин дотоодынхоо үйлдвэрлэлээ тарифын бус дотоод татварын зохицуулалтаараа хамгаалъя гэж байгаа юм. Тэгэхээр энэхүү хэлэлцээрийг УИХ дэмжсэн тохиолдолд дагуулаад үндэсний үйлдвэрлэлээ яаж хамгаалах вэ гэдэг бодлогыг давхар хийж өгөх ёстой.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”

Э.Мөнх

УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо болон Эдийн засгийн байнгын хорооны өчигдрийн хуралдаанаар Засгийн газраас ирүүлсэн Монгол Улсад агаарын хөлгийн түлш нийлүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн төслийг хэлэлцлээ. Юуны өмнө энэхүү хэлэлцээрийг Эдийн засгийн байнгын хороо хойшлуулсан бол Төсвийн байнгын хороо дэмжиж, Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороо руу шилжүүлсэн. ОХУ-аас онгоцны түлш урт хугацаанд авах энэхүү гэрээний зарим зүйл заалт Монголын эрх ашигт нийцэхгүй байгаа талаар УИХ-ын гишүүд болон олон нийт тал талын шүүмжлэлтэй байр суурийг илэрхийлж байгаа юм. Харин Засгийн газрын зүгээс дараахь байдлаар хэлэлцээрийг дэмжих ёстой гэж үзэж байна. Тухайлбал, өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй, хүн амын суурьшил сийрэг, далайд гарцгүй манай орны хувьд агаарын тээврийн салбар нь гадаад ертөнцтэй холбогдох гол гарц болон үндэсний аюулгүй байдлын тулгуур хүчин зүйл болдог. Иймээс Засгийн газраас агаарын харилцааг эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлд тооцон төрийн бодлогоор дэмжин ажиллаж байгаа учир дээрх хэлэлцээрийг УИХ батлах шаардлагатай гэдгийг хэлж байгаа юм.

Тус гэрээнд анхаарал татаж олны шүүмжлэлийг хүлээж байгаа хэд хэдэн заалт байгааг хүргэе.

Тухайлбал, Монгол Улсад агаарын хөлгийн түлш нийлүүлэх тухай Монгол Улс болон ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дөрөвдүгээр зүйлд “Талуудын эрх бүхий байгууллагууд нь Монгол Улсын “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудлын дэд бүтцийг удирдах болон ашиглах Хамтарсан компани байгуулна” гэж заасан.

-Тус нисэх буудлыг удирдах ба ашиглах үйл ажиллагааг энэхүү хамтарсан компани хэрэгжүүлнэ.

-Нисэх буудлыг удирдах, ашиглалт хөгжүүлэлтэй холбоотой үйл ажиллагааны хүрээнд ОХУ-ын талын итгэмжлэгдсэн байгууллага болон түүний туслан гүйцэтгэгч байгууллагын албан хаагчид Монгол Улсын хилээр нэвтрэх, гарах, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт оршин суух, ажиллах нөхцлийг бүрдүүлнэ” гэж заажээ. Түүнчлэн ямар ч нөхцөлд ОХУ-ын талд Монгол Улс таатай нөхцөл бүрдүүлнэ.

-Тус хэлэлцээрт “Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхтэй холбогдолтой төлбөр, тэр дундаа Оросын талын итгэмжлэгдсэн байгууллагад оруулсан хөрөнгө оруулалтыг нь хураан авсны нөхөн төлбөрийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс саадгүй шилжүүлнэ.

-Монголын тал төлбөр тооцоог цаг тухайд нь хийнэ.

-Энэхүү хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан өдрөөс хойш Монгол Улсын хууль тогтоомжид өөрчлөлт орж, татвар, тариф, хураамж, үүний дотор гаалийн болон бусад бүх төрлийн татварын төлбөр нэмэгдэх, гадаадын ажилчдын квот нэмэгдэх эсхүл багасах эсхүл энэхүү хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаас хойш шинэ татвар, тариф, хураамж, үүний дотор гаалийн болон бусад бүх төрлийн татвар, гадаадын ажилчдын квот шинээр нэвтрүүлэх, түүнчлэн энэхүү хэлэлцээрт гарын үсэг зурах үед Оросын талын итгэмжлэгдсэн байгууллагад болон эсхүл хамтарсан компанид энэхүү хэлэлцээрээр болон Монгол Улсын хууль тогтоомжоор олгож байсан хөнгөлөлт, давуу эрхийг цуцлах нь энэ зүйлийн зорилгын хүрээнд Оросын талын итгэмжлэгдсэн байгууллагын нөхцөл байдал нь доройтсон гэж үзнэ. Хэрэв маргаан эхэлсэн өдрөөс хойш хоёр сарын дотор шийдвэрлэгдэхгүй тохиолдолд талуудын аль нэг талын хүсэлтээр ОХУ-ын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим дахь Олон улсын арилжааны арбитрын шүүхэд түүний холбогдох дүрэм, журмын дагуу шилжүүлнэ.

-Талууд хүчин төгөлдөр болгоход шаардлагатай дотоодын процедурыг хангасан тухай оролцогч талын сүүлчийн мэдэгдлийг дипломат шугамаар хүлээн авсан өдрөөс хойш 20 жилийн хугацаатай хүчин төгөлдөр байна зэргээр тусгажээ.

Энэхүү хэлэлцээрийг Төсвийн байнгын хороогоор хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүн нэр бүхий гишүүд “Түлш нийлүүлэх гэрээ бус хөрөнгө оруулалтын гэрээ шиг л уншигдаад байна. Хамтарсан компани байгуулж байж яахаараа Оросын талын итгэмжлэгдсэн компанид бүх зөвшөөрөл юмаа өгдөг юм. Үүнийг хэлэлцээр дээрээсээ арилгах ёстой” гэх зэргээр шүүмжилсэн юм. Товчхондоо уг хэлэлцээрт ОХУ-ын эрх мэдлийг давуу хамгаалсан бөгөөд манай улс татвар, хураамжийг хэрхэн яаж авах зэрэг мэдээлэл тодорхой тусгагдаагүй байна. Тус хэлэлцээрээр Роснефть Монголын онгоцны түлшийг хангах нь ингэхдээ өөрсдөө тоног төхөөрөмж, бүтээгдэхүүнээ Оросоос оруулж ирж, орос хүнээр удирдуулах аж. Энэ үйл ажиллагаагаа явуулахдаа Монголын талаас татварын бүх төрлийн хөнгөлөлтийг эдлэх бөгөөд оросууд чөлөөтэй орж, гарах нөхцөлийг бүрдүүлэхийн хүсч байгааг УИХ-ын зарим гишүүд эсэргүүцэж байв. Юутай ч энэхүү хэлэлцээр Эдийн засгийн байнгын хороогоор дэмжигдээгүй ч Төсвийн байнгын хороо дэмжиж, асуудлыг Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороо руу шилжүүлсэн байна. Тиймээс уг асуудлыг Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороо дэмжиж байж УИХ-аар хэлэлцэх эсэх нь шийддэг юм.

УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаатай Хувь хүний орлогын албан татварыг нэг хувь болгох хуулийн төсөл санаачлах талаар ярилцлаа.

-Нийгэмд татвар, түгжрэл, эрүүл мэнд, боловсролтой холбоотой томоохон асуудлууд их байна. Нийгмийн эдгээр асуудлыг эрх зүйн болоод тогтолцооны хувьд шийдэх ёстой УИХ, Засгийн газар ажлаа хийхгүй байна гэх шүүмжлэл их байна. Та хууль тогтоогчийнхоо хувьд үүнтэй санал нэг байна уу?

-Тулгамдсан асуудлууд их байгаатай санал нийлж байна. Тийм ч учраас олон нийтийн төр, засгаас хүлээх хүлээлт их байна гэж харж байна. Том, мега төслүүд гэж амтай бүр ярьж байгаа. Харамсалтай нь яг амьдрал дээр тэр том төслүүд хэзээ үр өгөөжөө өгөх, эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох нь тодорхойгүй байна.

Бид өнөөдрийн нийгэмд, иргэдэд юу тулгамдаад байна, иргэдийн аж амьдралд юу дарамт болоод байна гэдгээ энэ том төслүүд, том өөрчлөлтүүдийнхээ хажуугаар шийдэж явах учиртай.

Тэгэхээр иргэдийн бодит орлого хэр байна, амьдрал ахуй ямар байна, татварын дарамт ачаалал хэр байна гэх асуудал бол яах аргагүй тулгамдсан асуудлуудын нэг мөнөөсөө мөн. Тэгэхээр энэ асуудлын хууль эрх зүйн орчин нь хэр байна, хэрхэн сайжруулах вэ гэдэг дээр ажиллах нь УИХ-ын гишүүдийн үүрэг.

-Таны хувьд Хувь хүний орлогын албан татварыг нэг хувь болгох хуулийн төслийг нэр бүхий гишүүдтэй хамт санаачилна гэдэг зүйлийг мэдэгдсэн. Хуулийн төсөл боловсруулчихлаа гэж бодоход энэ 126 гишүүнтэй парламент дэмжээд батална гэдэгт та итгэлтэй байна уу?

-Хувь хүний орлогын албан татварыг 10 хувь байдгийг нэг хувь болгож буулгах иргэний санаачилгыг парламентын цахим платформд ганцхан долоо хоногийн дотор 100 гаруй мянган хүн дэмжсэн нь долоо хоногт 700 мянга хүрэх ч магадлалтай гэсэн үг. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүд бид Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хуулийн 95.7-д зааснаар өргөдөл гомдлоор ирсэн асуудлыг хуулийн төсөл болгож ажиллах боломжтой. Ийм үүрэгтэйг хүмүүс. Энэ утгаараа нэр бүхий УИХ-ын гишүүд бид уг асуудлыг хуулийн төсөл болгон санаачлахаар зорьж байна. Уг саналыг манай УИХ дахь АН-ын бүлэг дэмжихээр болсон. Саналах өгсөн 100 мянган иргэдийг насны байдлаар нь авч үзвэл 18-30 насныхан хамгийн өндөр буюу 50 хувийг нь бүрдүүлсэн байна лээ. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр манай залуу үед энэхүү татварын дарамт хүнд тусаж байнаа л гэсэн үг. Хэрэгжих боломжтой эсэх дээр бол бүрэн боломжтой. Тиймээс 126 гишүүний хувьд энэ их олон хүний хүсэл, хэрэгцээг ойлгож мэдэрч, ард иргэдийнхээ бодит орлогыг нэмэгдүүлье гэсэн хүсэл сонирхол байгаа бол дэмжиж батлана гэдэгт найдаж байна.

-Угтаа намууд хамтарч Засгийн газраа байгуулсан. Сонгуулийн үеэр ч нам болгон татварын дарамтыг бууруулна, татвар нэмэхгүй гэдэг амлалтыг өгч гарч ирсэн санагдана. Гэтэл татварыг буулгах нь битгий хэл хэд дахин өсгөөд яваад байгааг та юу гэж үзэж байна вэ?

-Дээгүүрээ АН, МАН, ХҮН хамтарсан ч гэсэн нам болгон өөр өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөрт ард иргэдийг татварын дарамтаас нь салгана гэж заасан нь үнэн. Тухайлбал, хамтарсан Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт “Бага дунд орлоготой татварын ачааллыг бууруулах бодлого баримтална” гэж заасан байна. Үүнийг нь УИХ тогтоолоор баталгаажуулчихсан. Тэгэхээр энэ амлалтыг бид нийлээд ард түмэндээ албан ёсоор өгчихсөн гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр улсын төсвийн зарлага сүүлийн жилүүдэд асар их нэмэгдэж байгааг та бид мэднэ. Энэ их төсөв, зарлагыг санхүүжүүлэхийн тулд татвар, хураамжаа нэмэхээс өөр аргагүй. Өөрөөр хэлбэл, улам данхайж, томорч буй төрийн ачааг татвар төлөгчдийн нуруун дээрээ үүрүүлж байна аа л гэсэн үг.

-Ажил хийж байгаа иргэн хүн цалингаасаа яг хэдэн төгрөгийн татвар төлөөд байна вэ. Үүнд та бодитой жишээ хэлэхгүй юу. Мөн аж ахуйн нэгжүүдэд энэхүү татвар асар дарамт болохоос гадна ажилчдынхаа цалинг өсгөх, нэмэгдүүлэх боломжийг нь хаачихаад байгаа шүү дээ…?

-Сангийн яамнаас авсан статистик тоо мэдээллийг би танд жишээ болгож хэлье. Тухайлбал, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг 787 мянган иргэний 50 хувь нь манай улсын голч цалингаас доош цалин хөлс авдаг гэсэн тооцоолол байна. Өөрөөр хэлбэл, 393 орчим мянган хүн 2.2 сая төгрөгөөс доош цалин авч байна гэсэн үг. Өөр нэг жишээ хэлье. Ажил хийж байгаа иргэнд сард гар дээр нь хоёр сая төгрөг өгөхийн тулд аж ахуйн нэгж, компани буюу ажил олгогчид нийт 2.8 сая төгрөгийн зардал гаргаж байна. Өөрөөр хэлбэл, 800-гаад мянгыг ажилтан, ажил олгогчид нийлээд төлж байна гэсэн үг. Үүнээс харвал ажил хийж байгаа хүн ч тэр, ажил олгосон компани ч тэр татварын дарамтад бодитоор өртөж байна гэсэн үг. Тиймээс ч аж ахуйн нэгж, компаниуд ажилчдынхаа цалинг нэмж чаддаггүй. Иймээс энэхүү татварыг буулгах нь дам утгаараа ч зайлшгүй болчихоод байна.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт татвар бууруулна гэж заасан. Үүнийг нь УИХ баталчихсан байхад яагаад татвар нэмэгдээд байна вэ. Татвар яаж нэмэгдсэн талаар та бодитой жишээ хэлэхгүй юу. Нийгэмд ч тодорхой харагдаж л байна л даа…?

-Мэдээж нийслэлчүүдийн бухимдлыг дээд цэгт нь тулгаж байгаа татвар болох Нийслэл хотын албан татвар 100 хувь нэмэгдчихсэн байна. Автотээврийн хэрэгслийн албан татвар 200 хувь нэмэгдчихсэн. Мөн автом зам ашигласны төлбөр 400 хувь нэмэгдчихсэн байна. ХАОАТ өмнөх онтой харьцуулбал 44 хувиар нэмэгдчихсэн байгаа юм. Тэгэхээр энэ их татвар хураамж нь өөрөө ард түмний нуруун дээр асар дарамт болж хувирч байгаа гэдгийг бид ойлгох хэрэгтэй. Дээрээс нь бас үнийн өсөлт гээд том ачаа байна.

-Ер нь манай улсын төсөв, татварын бодлого алдаатай хэрэгжээд байгаагийн илрэл нь татвар нэмэгдэх замаар тодорхой харагдаж байна уу?

-Ерөөсөө сүүлийн жилүүдэд дан төсвийн зарлагыг санхүүжүүлэх татварын бодлогыг хэрэгжүүлж ирлээ. Энэ бол төрийн бодлогын алдаа. Тэгэхээр цаашид яах ёстой вэ гэхээр төсвийн зардлаа бид хамгийн байж болох дээд түвшиндээ хэмнэх замаар ард түмний нуруун дээр байгаа ачааллыг багасгах шаардлагатай. ХХОАТ-ыг нэг хувь болгочихоор иргэдийн бодит орлого нэмэгдэнэ. Сүүдрийн эдийн засаг хумигдана, хөдөлмөрийн идэвх сайжирна, хүн бүхэн ажилтай болохын төлөө тэмүүлнэ.

Ингэснээрээ том зургаараа худалдааны эргэлт ч сайжрах зэрэг эерэг өөрчлөлтүүд нийгэм, эдийн засагт бодитой бий болно. Төсөв 2023 онд гэхэд л 22.5 их наяд байсан. Гэтэл хоёрхон жилийн дараа буюу 2025 онд бөөн юм болж байж бууруулж 33.7 их наяд болгоход л бүхэл бүтэн 11.2 их наядаар нэмэгдсэн байна гэсэн үг. Энэ чинь төрийн зардал л гэсэн үг. Тэгэхээр хоёрхон жилийн өмнө л бид 22.5 их наядаар амьдарч болоод байсан цаашид ч болох ёстой. Төр өөрөө бүсээ тасартал таргалчихаад, иргэдээ болохоор гэдсийг нь тасартал нь бүслүүлчихээд байна.

-Төсвийн зардлаа хэмнэхийн тулд данхар төрөөсөө татгалзах шаардлагатай болох байх. Гэтэл манайх эсрэгээрээ албан тушаал нэмсээр байгаа биз дээ…?

-Бусад оронд ямар байдаг вэ гэдэг дээр би нэг жишээ хэлье. Тухайлбал, Аргентина улсын хүн ам 46.5 сая. Манай улсаас бараг 13 дахин их хүн амтай орон. Гэтэл төр, засгийн бүтцээрээ буюу нөгөө данхайсан төрийн хэлбэрээрээ тэнгэр газар шиг ялгаатай. Аргентины Засгийн газар есөн сайдтай. Харин манайх 23 сайдтай. Өөрөөр хэлбэл, есөн сайд манайхаас 13 дахин их хүн амтай улсыг авч явж чадаад байхад манайд болохоор 23 сайдтай атлаа төсвийн зардлаа иргэдийнхээ нуруун дээр үүрүүлсээр ард түмнээ туйлд нь хүргэж байгаа нь харамсалтай. Нөгөөтэйгүүр, манай Засгийн газрын бодлого хэлж ярьж байгаа зүйлийнхээ эсрэгээр хэрэгжиж байна. Уг нь бид төрийн данхар бүтцээсээ зоригтой салж, нэмээд элдэв төрлийн хавтгайрсан халамж тараах, энд тэнд элдэв байшин, барилга барихаа зогсоож, МЕГА хэмээх маскны цаана нуугдсан ган татлагат гүүр зэрэг ганган нэртэй төслүүдээ ч мартмаар байна. Хөрөнгө оруулалтаа ч дахин эрэмбэлэх шаардлагатай. Гэх мэтээр 10 хувь нь ХХОАТ-ыг нэг хувь болгохоор гарах зөрүү 2.5 их наядыг орлуулах бүрэн боломжтой.

-Иргэдийн гар дээр үлдэх 2.5 их наядын зөрүү инфляц хөөрөгдөнө гэж зарим хүмүүс эсэргүүцэж байх шиг байна. Үүн дээр ямар тайлбар хийх вэ?

-Инфляцад нөлөөлдөг хэд хэдэн хүчин зүйлс бий. Нэг нь төсвийн тэлэлт. Тэгэхээр орлого талдаа төсөв буурахаар засгийн газар үрэлгэн зардлаа хасаж танаж таарах ёстой. Хоёрт, ямар ч баялаг бүтээхгүйгээр зах зээл рүү нийлүүлэгдэж буй жишээ нь малчдын 5 их наяд гэх мэт мөнгө, халамж зэрэг нь шууд зарцуулалт болж инфляцыг илүү өдөөдөг.

Харин энэ тохиолдолд гарт үлдэж байгаа мөнгө бол өөрсдийнх нь хөдөлмөрлөсний хөлс. Тиймээс ч хэн ч зовж олсон мөнгөө илүү хариуцлагатай, илүү үр ашигтай зарцуулахыг бодно. Магад, үр хүүхдийнхээ боловсрол, эрүүл мэндэд илүү хөрөнгө оруулалт хийх, эсвэл хадгаламж болох хандлагатай байх. Мэдээж хэрэглээ ч нэмэгдэнэ. Үүнийгээ дагаад бизнесийнхэн нийлүүлтээ нэмж таарна. Ингээд үр дүнд нь эдийн засаг идэвхжсэнээр, эерэгээг нөлөөлнө гэж харж байгаа.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”

Э.Мөнхтүвшин

“Хайлан сэмжрэх цасаа дагаад

Хаврын өнгө нь цоохор билээ

Хашир малчдын алдрыг өргөөд

Хангинах төл нь дуучин билээ” хэмээх П.Адарсүрэн гуайн сайхан дуу бий. Үнэхээр ч хяр, бэлийн цас хайлан судгаа даган урсаж, хангай дэлхий хаврын аашинд өнгөө тохируулан цоохорджээ. Малчны хотонд төлийн дуу цангинаж, урин цагийн элчээр хүний сэтгэл баясаж байгаа энэ үеэр бид Төв аймгийн Батсүмбэр сумын хоёрдугаар багийн малчин Б.Мөнх-Эрдэнийн хотонд очиж, нялх төлийн сурвалжилга бэлтгэлээ. Биднийг очиход гэрийн эзэн хониндоо явсан, эхнэр нь хүүхдүүдтэйгээ байв. Б.Мөнх-Эрдэнэ өдгөө 30 дөнгөж гарч яваа залуу ч таван сайхан хүүтэй юм. Таван хүүгийнх нь ууган нь одоо дөрөвдүгээр ангид сурдаг бол бага нь бор хоолонд хараахан орж амжаагүй “том” залуу ажээ. Эднийх арван жилийн өмнө Ховдоос малаа туугаад энэ нутагт шилжин ирсэн байна. Анх 100 гаруй богтой, 6-7 адуутай ирсэн гэдгээ Б.Мөнх-Эрдэнийн эхнэр Д.Хонгорзул ярьж суулаа.

Тэрээр “Хаваржилт гайгүй байна. Өнгөрсөн жилийн өвөл цас их дарсан. Энэ их цас хэзээ хайлж дулаарна даа гэж бодож байтал гуравдугаар сарын сүүлчээс ханзарч эхэлж билээ. Ингээд нөгөө их цас нэг л өглөө юу ч үгүй хайлж, өнжсөн өвс намраараа шахуу гарч ирсэн нь хаврын малд их тамир болсон шүү. Энэ сарын эхээр манай анхны төл гурван ихэр хурга байсан. Залгаад хоёр ихэр төл хэд, хэд авлаа. Одоо мал төллөлт дундаа орж байна” гэв. Ойр зуур хаваржилтын талаар ийнхүү ярьж суутал орон дээр түрүүнээс хойш унтаж байсан “том” залуу сэрж, уйлагналаа. Айлын эзэгтэй бага залуугийнхаа уйлахыг тоосон шинжгүй ирсэн зочдод цай, хоол бэлтгэн, гал тогооныхоо ажилдаа анхаарч байв. Уйлсан тэр залуугийн дээр дахиад дөрвөн хүү өсгөсөн болохоор ч тэр үү тав дахь залууг тоож байгаа шинж харагдсангүй. Мөнөөх залуу ч ах нарынхаа дууг сонсоод саатав. Бид цай амсчихаад хотонд үлдсэн төл малын цангинасан дууг сонсохоор гарлаа. Эднийх хаваржаагаа хашаалж, хашаан дотроо худаг гаргасан байна. Хангай газрын айл гэсэндээ малын хашаа хороог бүгдийг нь дүнзэн урт модоор жимбийтэл засч барьсан нь ажилсаг залуу өрх гэдгийг нь илтгэнэ. Хашаанд нь мотоцикл, портер, ойр зуур уначих жижиг тэрэг харагдав. Залуу өрх гэхэд дутах зүйлгүй л амьдарч байгаа нь хэдэн малаа өсгөж хөдөлмөрлөснийх нь үр шим гэлтэй. Биднийг хашаа, хороогоор алхахтай зэрэгцэн дөрвөн хүү нь даган гарч, хоёр том нь хойд уулын модтой энгэрт хонио хариулан яваа аавынхаа зүг мордлоо. Харин хоёр бага хүү бидэнтэй хамт ишиг, хурга хөөцөлдөн тоглож байв. Эдний хаваржаанаас баруун зүгт Баянбуурал амралтын газар харагдана. Наагуур нь төмөр зам явж, Хараа голын хөндий уужуу харагдах аж. Бид “Танай зуслан хаана вэ” гэж гэрийн эзэгтэйгээс асуухад “Голын наана харагдаж байгаа тэр ганц байшин чинь манай зуслан. Тэр хажууханд нь байгаа торлочихсон газар бол манай төмсний талбай. Удахгүй төмсөө тарина даа” гэв.

Д.МӨНХ-ЭРДЭНЭ: ХАВАР ШУУРАХ НЬ БАГА БАЙВАЛ ГАРСАН ХЭДЭН ТӨЛ АЯСААРАА МАЛ БОЛЧИХДОГ ДОО

Хараа гол зах хэсгээрээ урсаж, голын мөсөө хоёр талаас нь долооно. Усны шувууд төрөл төрлөөрөө, хос хосоороо ганганана. Хун, галуу, нугас, ангир тэргүүтэй усны шувууд хараа голын тохой хэсгээр багтаж ядан нисэлдэнэ. Уулын хормойг ороон гарч ирсэн галт тэрэгний хүнгэнэсэн дуунд үргэсэн шувуудын ганганаатай зэрэгцэн нялх төлийн майлалдах чимээ хаврын их найрал хөгжим гэлтэй сонсогдоно. Хавар цаг ч хүний сэтгэлийг яах аргагүй хөдөлгөж, догдлуулдаг бололтой. Тэр дундаа малчны хотонд өнжих шиг жаргал байхгүй гэлтэй. Ирсэн бидэнд хэдий сайхан байгаа ч хавар цаг малчдаас чамгүй хөлс хүч, хөдөлмөр зүтгэлийг шаарддаг онцлогтой улирал билээ. Анхны төл гурван ихэр хургыг өхөөрдөн харж, хачин ааштай хар халзан ишигтэй тоглон байтал гэрийн эзэн уяан дээр ирлээ. Бидэнтэй уулзахаасаа өмнө тэрээр энгэрээсээ дөнгөж саяхан төрсөн бололтой нялх ишиг гарган ирж, “он жавууд”-тай нь хамт үлдээчихээд, хүрэмтэй дээлээ дайлан тоосоо гөвлөө. Түрүүн явсан хоёр залуу аав дээрээ очиж, хонио харж хоцорсон нь тодорхой. Хэдий хүүхдүүд нь жаахан ч эхнээсээ ийнхүү тусад орж байгаа нь сайхан. Удахгүй энэ таван залуу аав, ээжийгээ юунд ч хөдөлгөхгүй жаргаана биз ээ.

Гэрийн эзэнтэй мэндлээд, хаваржилт ямар байгаа хөөрөлдлөө.

-Мал төллөлт ид дундаа байх шиг байна, тийм үү?

-Хаваржилт давгүй сайхан шүү. Ойрын хэд хоног дулаахан, салхи шуурга багатай, их л аятайхан байна. Гэхдээ хаврын тэнгэр “хааш яаш” гэдэг дээ. Нэг өглөө босоод ирэхэд цас дарчихсан байдаг. Манай нутагт хавар цаг шуурчихгүй бол болдог доо. Нэг шуураад эхэлчихвэл ч цаг хүндэрч, мал, малчингүй л тамиргүй болтлоо ядардаг. Ойрын үеийн цаг агаарын мэдээ сонсож байхад шуурахгүй л гэж байсан. Битгий шуураасай л гэж залбирах юм.

-Мал төллөлт хэдийд шувтрахаар байна?

-Болоогүй байна. Өнгөрсөн долоо хоногоос эхэлж төллөсөн. Талдаа ч ороогүй байна даа.

-Танайх энэ жил хэчнээн төл авах вэ. Мал ер нь жилбэтэй төрж байна уу?

-Цас эрт хайлж, намраараа шахуу байсан өвс гарч ирсэн нь хэдэн малд маань сайн юм боллоо. Тэр утгаараа энэ жилийн мал их жилбэтэй сайхан төрж байна. Шуурахгүй яг энэ хэвээрээ шинэ ногоотой залгачихвал ч хэдэн жил тохиогоогүй сайхан хавар болох шинжтэй байна шүү. Манайх 700 орчим богтой. Үүнээс өнгөрсөн намар, өвөл эр хонинуудаа бүгдийг нь борлуулчихсан. Дандаа эм хонио авч үлдсэн. Энэ хавар 400 богоос төл авах учиртай. Одоогийн байдлаар 200 гаруй төл авчихаад байна. Дахиад 100 гаруй төл авчихвал ч хаврын ажил дуусах дөхөж л байна даа.

-Хаваржилт гайгүй болж байна гэлээ. Энэ утгаараа төл малын хорогдолт бага байна уу?

-Өмнөх жилүүдийг бодоход өнчин ишиг ч дутаагаагүй л байна. Гэхдээ цагийн байдал ямар байхаас хамаарна. Хавар шуурах нь бага байвал гарсан хэдэн төл аясаараа мал болчихдог доо. Манай энд төл малын хорогдолт нөлөөлдөг нэг аюул бий. Тэр нь шувуу. Яг энэ мал төллөх үеэр хониныхоо дэргэдээс алхам ч холдож болдоггүй. Гэрийнхээ гадаа дөхүүлчихээд, цай уух зуур хэд хэдэн хурга, ишиг шүүрчихдэг. Өчигдөр би хониныхоо толгойг гэрээдээ зүглүүлчихээд хойд арыг давж, саахалтынхаасаа нэг юм авчихаад ирэх хооронд л хоёр хурга шүүрчихсэн. Болдог бол энд байгаа том шувуудыг бүгдийг нь буудчих юмсан гэж бодогддог.

-Чоно, нохой гайгүй байна уу?

-Чоно гайгүй ээ, бас аргатай л байна. Энэ муу шувуу л хэцүү байна даа.

ЗЭЭЛ АВЧ ХУДАГ ГАРГУУЛСАН. ДАХИАД ЗЭЭЛ АВААД ЗУСЛАН ДЭЭРЭЭ БАЙШИН БАРИХ САНААТАЙ БАЙНА

Биднийг ийн ярилцаж байтал гэрийн эзэгтэй хоол ид гэж гэртээ урилаа. Цагаан сарын бууз, ууцны мах чанажээ. Хүүхдүүд нь хотод сургууль, цэцэрлэгт явдаг байна. Ингэхдээ аав нь бүтэн сайнд хүргэж өгөөд тав дахь өдөр очиж авдаг гэнэ. “Иддэг ам цөөрчихөөр хоол, хүнс ч хорогдох нь бага болчихдог. Тиймээс цагаан сарынхаа бууз, ууцны махыг, одоо болтол бараагүй байна” гэлээ. Эдний ууган хүүг М.Мөнхзул, удаахийг нь М.Мөнхсайхан, дундахыг нь М.Мөнх-Ирээдүй, М.Мөнхбаяр гэдэг бол багыг нь М.Мөнхтулга гэнэ. Таван Мөнхтэй айл гэхээр нутгийнхан нь андахгүй мэддэг гэж байлаа. Гэрийн эзнээс “Танайх хашаандаа худагтай юм уу. Худаг гаргахад өртөг ямар байдаг вэ” хэмээхэд “Өнгөрсөн намар худаг гаргуулсан. Ус нь их сайхан шүү. Ойр хавьд байгаа айлууд манайхаас усаа зөөдөг. Өнгөрсөн намар хоршоонд нэгдээд 17 сая төгрөгийн зээл авсан. Түүгээрээ худаг гаргуулж, үлдсэнээр нь хаваржаагаа томсгож, тохижуулан зассан. Улмаар өвөл хэдэн мал нядлаад зарсан орлогоороо зээлийнхээ ихэнхийг дарсан. Одоо хаврын ноолуураараа бүтэн төлөөд дуусгачихна. Тэгээд дахиад 40 сая төгрөгийн зээл авч, зусландаа шинэ байшин барина даа. Манайд зун хүмүүс их ирнэ. Бас олон хүүхэдтэй учраас гэрт багтаж шингэдэггүй. Тиймээс дөрвөн өрөөтэй саруулхан байшин барьчих санаатай байна. Мөнгө байхад ч хангай газар байшин барих шиг амархан ажил алга” гэлээ. Эдний хоршоонд есөн айл нэгдсэн байна. Энэ айлууд тус бүрдээ 20-40 сая төгрөгийн зээл авчээ. Зарим нь ч хүүхдүүдийнхээ сургалтын төлбөр, автомашин зэрэгт зарцуулсан бол зарим нь худаг гаргуулах, байшин барих, ногооны талбай, хаваржаа, өвөлжөөгөө тохижуулан янзлахад зарцуулжээ. Зээл хөөцөлдөх амархан гэдгийг Д.Мөнх-Эрдэнэ хэллээ. Зарим нь гар утаснаасаа зээлийн материалаа бүрдүүлээд авчихдаг болсон гэж байв.

ТҮРҮҮ ЖИЛ НООЛУУР 165 МЯНГАН ТӨГРӨГ БАЙСАН. ЭНЭ ЖИЛ 150 МЯНГАН ТӨГРӨГ ГЭЖ ДУУЛДСАН

“…Мал төллөөд дуусахаар ямаагаа самнана даа” гэсээр гэрийн эзэн яриагаа үргэлжлүүллээ. Тэрээр “Өнгөрсөн жил ноолуурын үнэ 165 мянган төгрөг гэж байсан. Манайх ч түрүү жил цаг хүндэрч олон богоо үхүүлсэн болохоор хавар ноолуур гарах ямаа цөөхөн байсан. Харин энэ жил 200 орчим ямаа самнана. Саяхан сумын төв ороод ирсэн хүнээс ноолуурын үнэ асуутал 150 мянган төгрөг гэж дуулдсан. Мал төллөөд дуусахаар ямаагаа самнана. Энэ долоо хоногтоо төл малын ажил шувтарчих байх. Тэгэхээр ирэх долоо хоногийн эхээр ямаагаа самнана. Эртхэн самнаад тушаахгүй бол хоног хоногоор ноолуурын үнэ уначихдаг” гэв. Нэг ямаанаас дунджаар 300-400 орчим грамм ноолуур гарна гэж бодохоор 60-80 кг ноолуур авахаар байна. Үүнийг 180 мянган төгрөгөөр тооцвол 9-12 сая төгрөгийн орлоготой болохоор байна. Д.Мөнх-Эрдэнийнх шиг залуу малчин өрхөд энэхүү орлого асар дэмтэй гэдэг нь тодорхой.

Э.МӨНХТҮВШИН

Манай эриний өмнөх 27 онд эртний Ромын эзэнт гүрэн гэж байлаа. Баруун эзэнт гүрний нийслэл нь Ром хот. Энэхүү хотод тухайн үед эзэнт гүрнийхээ сүр хүчийг илтгэсэн нэгэн том тэмцээн болдог байсан нь гладиаторын тулаан байв. Энэ тулаан нь өнөө цагийн дэлхийн долоон гайхамшгийн нэг алдарт Колизей цэнгэлдэх хүрээлэнд болдог байсныг бид “Гладиатор” киноноос мэднэ. 50-80 мянган хүн, зарим үедээ 110-130 мянган хүн чихэлдэн байж гладиаторын тулааныг үзэж сонирхдог байсан нь түүхэнд үлдсэн байдаг. Улс төрийн хувьд энэ олон мянган хүнийг нэг дор цуглуулах нь эрх мэдэл, засаглалаа бэхжүүлэх, ард олондоо таалагдах том боломж байсан нь тодорхой.

Тиймээс гладиаторын тулааныг үзэн сонирхохоор ирсэн хүмүүст тухайн үеийн Ромын төр үнэгүй талх тараадаг байсан нь түүхэнд тод бичигдэн үлдсэн байна. Үүнийгээ тэд “талх ба цирк” гэж нэрлэдэг байж. Энэ нь Ромын засаг захиргаа, ялангуяа эзэн хаад болон улстөрчид ард түмнийг тайван байлгаж, дэмжлэг авч үлдэхийн тулд хэрэглэдэг арга хэмжээ байв. Тухайн үеийн Ромд ядуу иргэд маш олон байсан гэж үздэг. Мөн үйлдвэрлэлийн төвлөрөл муу, ажилгүйдэл ихтэй, ард түмэн нь өлсгөлөн, бухимдалтай байсан учраас бослого, эсэргүүцэл гарах аюултай байсан учраас төрийн бодлогоороо үнэгүй талх тараадаг байсан аж. Ингэж тарааснаараа хуран цугларсан түмэн гладиаторын цус асгаруулсан тулаанаас сэтгэлийн таашаал авахын зэрэгцээ өлөө дарж үнэгүй талх иддэг байсан нь нийгмийн уур бухимдлыг дарах гол арга нь болж чадсан байна. Энэхүү арга нь тухайн үедээ төрийн тогтвортой байдалд чухал нөлөө үзүүлсэн ч яваандаа эдийн засгийн дарамт үүсгэж, хэт хамааралтай нийгэм бий болгож, цаашлаад Ромын эзэнт гүрний задрах болсон хамгийн том шалтгаан гэж түүхчид үздэг. Яг ийм дүр зураг өнөөгийн Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотын төв талбайд өрнөж байна даа. Ажилгүйдэл, ядуурал өндөртэй, авлига, хулгай нь гаарсан, татварын дарамт, шударга бус байдлаас болоод нийгмийн бухимдал нь дээд цэгтээ хүрч байгаа энэ үед Сүхбаатарын талбайд үнэгүй плов тарааж, ард олны дунд алаан болгож байна. Ингэхдээ Нийслэлийн Засаг дарга нь өдөр болгон төв талбай дээрээ гарч ирэн “…өнөөдөр пловтой, маргааш лавшатай, нөгөөдөр цуйвантай” гэж хоолныхоо цэсийг өөрийн биеэр зарлах жишээтэй. Хорооноос хоол тавьж өгвөл иднэ дээ гэдэг наргиа яриа өнөөдөр биеллээ олж байх шиг. Яг ямар зорилгоор ийм арга хэмжээ хийсэн нь тодорхойгүй. Уг арга хэмжээг хийсний дараа Монгол Улс руу орж ирэх жуулчдын тоо нэмэгдэх үү, эдийн засагт орлого орж ирэх бодитой нөхцөл, боломж бүрдэх үү.

Сүхбаатарын талбайд үнэгүй хоол тараах энэхүү арга хэмжээг татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс 600 сая төгрөг гарган хийсэн гэж байгаа. Энэхүү зардлаа ядахдаа хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний орлогыг эдийн засагтаа буцаагаад оруулж чадах уу. Энэ мэт энгийн асуултууд хариултгүй хоцорч байна. Гэхдээ аливаа арга хэмжээ тодорхой зорилготой байдаг. Тэр зорилгыг нь өнөөгийн нийгэмд болж байгаа цаг үеийн үйл явцтай уялдуулан холбож ойлговоос нэг ийм дүр зураг буухаар. Өөрөөр хэлбэл, зорилгыг нь тодорхойлох гээд л үзэж байгаа нь энэ. Сүүлийн үед хэн хүнгүй эрх баригчдын явуулж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг шүүмжилж байна. Тэр дундаа татварын асуудал утаа, түгжрэлээс илүү иргэдийг бухимдуулж, туйлдуулж дууслаа.

Наад захын жишээ гэхэд Нийслэлийн татвар, үүн дотроо автомашинд тавьсан татварын өөрчлөлтөд ард түмэн үнэхээр бухимдаж байгаа юм. Үүнээс харвал Нийслэлийн Засаг дарга татвар нэмсэндээ уучлалт хүсч, ард түмнийхээ бухимдлыг багасгах зорилгоор энэхүү үнэгүй хоол тараах арга хэмжээг сэтгэн санаачилсан байх магадлал өндөр байна. Иргэдийн хоолойд тулсан асуудал олон байгаа энэ цаг үед эрх баригчдад шаардлага, санал шүүмжлэлээ жагсаал цуглаанаар хүргэх сонирхолтой хүмүүс их байгаа. Ингээд жагсах гэж ирсэн иргэдийг өнөөх хоол үнэгүй идэж байгаа иргэд нь дургүйцэж “хоол идэж байхад юун жагсаал, тэмцэл яриад байгаа юм бэ” гэх зэргээр үзэж чадахгүй байна. Ядаж байхад нийгмийн асуудлаа ярьж, шүүмжилж, бодитой эсэргүүцдэг нь үнэгүй хоол идэх сонирхолтой иргэдээсээ хэд дахин цөөн аж. Дэлхийн бусад хотод хоолны том арга хэмжээнүүд болдог.

Тэнд болж байгаа хоолны өдөрлөгт оролцогчид нь хоолыг соёл, урлаг гэж хүлээн авдаг. Яг л театрт дуурь үзэж байгаа мэт соёлтой, хүндэтгэлтэй оролцдог. Харин манайд хоолыг соёл гэхээс илүү үнэгүй хоол идээд өлөн ходоодоо нэг баясгачихъя гэдэг хандлага нь илүү давчих шиг. Манайхан ч тэгээд хоол битгий хэл бусад оронд хог болчихсон барааг оруулж ирээд хямдрал зарлаад зарахад л алаан болцгоодог хүмүүс л дээ. Тиймээс үнэгүй хоол өгөх арга хэмжээг энэ их зардлаар ингэж зохион байгуулалт муутай, дампуу хиймээргүй л байлаа.

Жишээ нь, пловыг узбекчүүдээр хийлгүүлээд тараах хэрэг байсан уу. Энэ нь Монголыг сурталчлах, жуулчдыг татах пиар болж чадах уу. 600 сая төгрөгөөр плов тараачихаар Узбект, эх оронд нь очоод идье гэсэн сэдлийг хүмүүст төрүүлэхгүй юу. Жуулчид татах битгий хэл харин ч эсрэгээрээ хүний нутаг руу хүмүүсээ явуулах агуулга харагдахгүй байна гэж үү. Ийм дампуурсан, бодлогогүй арга хэмжээ хагас тэрбум гаруй төгрөгөөр зохион байгуулж байхаар энэ мөнгөө үндэснийхээ хоол үйлдвэрлэгчдэд өгөөд, тэднээр энэ арга хэмжээгээ зохион байгуулчихсан бол аятай байлаа. Нөгөө хүний нохой идэхээр өөрийн нохой идэг гэдэг үг байдаг биз дээ. Манайхан узбекчүүдээс дутахааргүй плов хийдэг болсон. Олон үндэстний хоол гэж ярих гэж байгаа бол манайхан тэрийг чинь хэн хүнээс илүү сайн хийнэ.

Ялгагдахын аргагүй л хийнэ. Гол нь гадагшаа гарч байгаа мөнгө дотооддоо үлдэнэ. Дээр нь үндэсний үйлдвэрлэгч, энэ чиглэлээр бизнес эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжчихнэ. Нэг сумаар хэд хэдэн туулай буудчих боломжоо яагаад эсрэгээр нь хийчихэв гэдэг дээр хүн болгон гайхаж байна. Зохион байгуулагчдын зүгээс хэлсэн 600-хан сая төгрөгөөр иймэрхүү хоолны өдөрлөгийг яаж бол яаж хийхээр байлаа. Зохион байгуулсан нь ч тэр, очиж хоол идэж байгаа нь ч тэр тархи толгойдоо хоолноос өөр зүйл бодохгүй байгаа нь тодорхой харагдав. Гэтэл дэлхий дахинд буюу биднээс бусад нь юу бодож, юу сэтгэж, юуг хийхээр тэмцэж, зорьж байна вэ. Хиймэл оюуны хөгжлөөр өрсөлдөж байна. Худалдааны дайн хийж байна. Эдийн засгаа илүү томруулахын тулд, улс орноо хөгжүүлэхийн төлөө яах ёстой вэ гэдэг дээр нойр, хоол бодолгүй л өрсөлдөж байна. Улс орныхоо тусгаар тогтонол, газар нутаг, хүн ардынхаа сайн сайхан ирээдүйн төлөө эцсийн хүчээ шавхан тулалдаж байна. Гэтэл бид харь орны хоол үнэгүй пловын төлөө л ард олон, эрх баригчдаараа дээр доор ортлоо алалцаж байгаа нь эмгэнэлтэй биш үү. Үнэндээ юуны төлөө, ямар зорилгоор татвар төлөгчдийн энэ их мөнгөөр ийм арга хэмжээ зохион байгуулж байгааг ойлгохгүй байна. Улсын хөгжил хүнээсээ гэдэг.

Тэгвэл ард түмнээ хоолноос цааш гаргахгүйгээр энэ нийгмийг удирдах нь өнөөгийн эрх баригчдын гол бодлого болж. Хоолноос цааш гарахгүй байгаа ард түмэнтэй улсад авлига, хээл хахууль, шударга бус байдал хэзээ ч арилахгүй. Арилгах сонирхол ч төрийн бодлого тодорхойлогчдод байдаггүй бололтой. Учир нь эрх мэдэл, албан тушаалтайгаа байхын тулд сонгож байгаа ард түмнийхээ нүдийг нээж болохгүй гэдэг бодлогыг эрх баригчид явуулж байна. Энэ утгаараа Сүхбаатарын талбайд үргэлжилж байгаа хоолны өдөрлөг цагаа ч олсонгүй, агуулгаа ч гаргасангүй. Тиймээс хаврын ид ажлын үеэр энэ тэнэглэлээ зогсоох хэрэгтэй. Зогсоогоод барахгүй ийм арга хэмжээ зохион байгуулсан албан тушаалтнуудад татвар төлөгчдийн өмнөөс хариуцлага оногдуулах ёстой гэдгийг хоолноос давж сэтгэдэг ард түмэн шаардаж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын хууль зүйн байн-гын хорооны өчигдрийн хуралдаанаар АТГ-ын даргыг улираан томилох тухай асуудлыг хэлэлцсэн.

Уг байнгын хорооны хуралдааны үеэр Уих-ын гишүүн Б.энхбаяр нэгэн ноцтой сэжүүрийг АТГ-ын даргын нүүрэн дээр хэллээ. Тэрээр “7.3 тэрбум төгрөгийн хэргээр ял авсан С.Батдөл ШШГЕГ-ын Богд уулын амралтын газар амарч, ялаа эдэлж байна. Засгийн газар энэ асуудалд яаж хандаад байгаа юм бэ. Энэ нөхрийг амрааж байна гэхээр түүний ард нэг сайд байна гэсэн үг. Бүр мөнгө мэддэг сайд байна. Өөрийг нь илчлээгүйн төлөө С.Батдөлийг Богд ууланд амрааж байгаа сайд байна гэсэн үг. Тиймээс эзнийг нь олж шийтгээрэй. эзэн нь тодорхой харагдаж байна” гэв.

Уих-ын гишүүн, хууль зүй, дотоод хэргийн сайд байсан хүн байнгын хорооны хуралдаан дээр ийнхүү айхтар мэдэгдэл хийлээ. Ял эдэлж буй этгээдийн ард сайд байна гэхээр мэдээж одоо байгаа хамтарсан засгийн газрын, тэр дундаа эрх баригч намын сайд энэхүү хэргийн эзэн нь болж таарч байгаа юм. үүнд сөрөг хүчин болох АН хамаагүй байх нь. Учир нь С.Батдөлийн энэхүү шуугиантай хэрэг гарах үед МАН дангаараа засгийн газраа бүрдүүлж байсан. хамгийн ноцтой нь энэхүү сэжүүрийг гаргаж байгаа Б.Энхбаяр гишүүн өөрөө энэхүү хэрэг ид мандаж байх үед хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар ажиллаж байсан.

Өөрөөр хэлбэл, тус хэрэг гарах үеийн хуулийн салбарыг нь толгойлж байсан хүн өнөөдөр “С.Батдөлийн ард сайд байна. Мөнгө мэддэг сайд байгаа” гэж хэлж байгаа нь тун ноцтой сэжүүр юм. Юутай ч Б.энхбаярыг сайд байхад нэг танхимд байсан сайд нь энэхүү хэргийн эзэн нь болж таарах нь. Мөн тэрээр эзэн нь тодорхой харагдаж байна гэж хэлээд байна. Тэгэхээр МАН-ын мөнгө мэддэг сайд хэн бэ гэдгийг Б.Энхбаяр гишүүн өөрөө шууд хэлэх хэрэгтэй. Тэр үед нууж. Харин одоо сэжүүрийг нь өгч байхаар шууд хэлчих ёстой юм биш үү, Б.гишүүн ээ. Мөнгө мэддэг сайд гэхээр Ерөнхий сайд байж болно. Гэхдээ Ерөнхий сайд биш.

Учир нь одоо улираан томилох гэж байгаа АТГ-ын даргын үед, Л.Оюун-эрдэнийг Ерөнхий сайд байхад УБТЗ-ын Тээвэр зохион байгуулалтын албаны орлогч дарга С.Батдөл гэгчийг Эрүүгийн цагдаагийн газрын албанаас хойшлуулшгүй ажиллагаа явуулж баривчилсан байдаг. Тэгэхээр Ерөнхий сайд өөрөө ард нь байгаад өөрийнхөө хүнийг баривчлуулж, хулгай луйвар авлигыг нь нийгэмд дэлгэнэ гэж байхгүй.

АН-ын хувьд хамтрах нь битгий хэл, өөр хоорондоо учраа олох сөхөөгүй явж байсан үе. Тэгэхээр АН-аас биш гэдэг нь тодорхой. МАН-аас өөр хэн мөнгө мэддэг байж таарах вэ. Б.Энхбаярын байнгын хорооны хурал дээр ийм ноцтой мэдэгдэл хийхтэй бараг зэрэгцэн “С.Батдөл ШШГЕГ-ын 409 дүгээр ангид ял эдэлж байна. Б.Энхбаяр худал мэдээлэл тараав уу” гэх мэдээллийг цахимаар сэвээд эхэлнэ лээ.

Б.Энхбаяр гишүүний хөвүүлсэн утасны үзүүрийг олох угтаа амархан байх шиг. Энэ асуудалд АН сөрөг хүчний үүргээ биелүүлэх хэрэгтэй. Сайдыг хамгаалсан хүн амралтын газарт ял эдлээд, сайд нь сайдаа хийгээд явдаг байж болохгүй. Тиймээс энэхүү хэргийн эзнийг нэр устай нь олон нийтэд зарлах хэрэгтэй. Ард түмэн ч мөнгө мэддэг сайдыг хэн бэ гэдгийг нь зарлах хүртэл нь шаардах ёстой.

Э.МӨНХТҮВШИН