Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Доржханд: 2028 он гэхэд нэг хүнд оногдох дундаж орлого 10 мянган ам.долларт хүрнэ, түүнээс дээш гарах бүрэн боломжтой DNN.mn

УИХын гишүүн, Шадар сайд Т.Доржхандтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.


-Саяхан БНХАУ-ын Харбин хотод Засгийн газар томоохон гэрээнд гарын үсэг зурж, эцэслэлээ. Энэхүү хил холболтын төмөр замын ач холбогдлыг та эдийн засагч хүнийхээ хувьд яаж харж байгаа вэ?

-Юуны өмнө энэхүү гарын үсэг зурсан асуудал дан ганц хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлын гэрээ биш. Үүнээс гадна олон том асуудлуудын суурийг бид эхлүүлсэн. Тухайлбал, эрчим хүчний шилжилт, худалдаа, хамтын ажиллагаа, экспортын асуудлын суурийг шийдлээ. Хөгжье гэвэл холбоосоо хий, замаа тавь гэдэг үг бий. Үүн шиг өнөөдөр бид төмөр замын холболтын асуудлаа ярилаа. Цаашид бидний экспортын дараагийн боломж эрчим хүч. Үүн дотор цэвэр эрчим хүчний экспортыг онцлон хэлэлцлээ.

экспортын асуудлыг тавихад БНХАУ-ын зүгээс ямар байдлаар хүлээн авсан бэ?

-Харбинд болсон уулзалтаар БНХАУ-ын ерөнхий сайдтай энэ асуудлаар маш энгийнээр илэн далангүй ярилцлаа. Айлын зүгээс цэвэр эрчим хүчний төсөл дээр үр дүн гаргаж, нягт хамтран ажиллах саналаа илэрхийлсэн. Эрчим хүчний экспортын асуудлыг 2022 оноос хойш байнга ярилцлаж ирсэн гэдгээ айлын тал хэлсэн. Хоёр улсын Ерөнхийлөгч нарын түвшинд ч уг асуудлыг хөндөж байснаа энэ үеэр дурдсан. Энэ утгаараа эрчим хүч экспортлох асуудлыг энэхүү цаг үед бодитой ажил хэрэг болгох талаараа онцлон хэлж байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, БНХАУ-ын талаас эрчим хүчний асуудал дээр судалгаа хийж, хамтран ажиллаж, цаашид Монголоос эрчим хүч импортоор авах боломжтой гэдгээ албан ёсоор илэрхийлсэн.

-Манай улсын хувьд уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт дээр эдийн засаг тогтож явдаг. Тэгвэл уул уурхайгаас гадна эрчим хүч экспортлох боломж нээгдсэн гэж ойлголоо. Гэтэл бидэнд эрчим хүч экспортлох боломж нь байгаа юу?

-Өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас хараат оршдог нь үнэн. Гэхдээ цаг үе үргэлж ийм байхгүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унахад Монгол Улсын эдийн засаг тэр чинээгээр савлагаалдаг. Энэ байдал нь улс орны тогтворгүй хөгжил рүү чиглүүлдэг сул талтай. Тиймээс бид дан ганц уул уурхайн салбартаа найдан ирээдүйгээ төсөөлж болохгүй. Энэ утгаараа эрчим хүчний экспорт бол дараагийн том мега төсөл. Хэрэв бид цэвэр эрчим хүч буюу сэргээгдэх эрчим хүчээ экспортлоод эхэлбэл уул уурхайн салбараас олж байгаа орлоготой тэнцүү хэмжээний орлого эх орондоо авчирна. Энэ үүд хаалгыг саяны Харбинд болсон уулзалтаар нээлээ гэж ойлгож болно. Таны хэлж байгаа шиг бид өнөөдөр эрчим хүчний хэрэглээгээ гүйцэт хангаж чадахгүй байгаа нь үнэн. Гэхдээ энэ асуудал ойрын хугацаанд шийдвэрлэгдэх боломж нь хангалттай бүрдсэн. Тиймээс бид ирээдүйд эрчим хүчээ яах вэ, энэ салбараас яаж хөрөнгө босгох вэ гэдгээ бодох ёстой. Энэ хүрээнд боломж гарч ирж байгаа томоохон төслийн эхлэл энэхүү уулзалтаар албан ёсоор баталгаажлаа гэсэн үг.

-Сүүлийн үед БНХАУ-тай хийх хэлэлцээр, гэрээ, төсөл хөтөлбөрүүд амжилттай урагшилж байгаагийн шалтгаан нь юу байна вэ?

-Далан жилийн дараа урд хөрштэйгөө тохиролцож, хил холболтын төмөр замын ажлыг эхлүүлэхээр боллоо. Энэ том төсөл өмнө нь яагаад хийгдээгүй юм бэ гэхээр нэг л зүйл байгаа. Тэр нь манай улс төрийн дотоод нөхцөл байдал тааруу байсантай холбоотой. Харин энэ удаад хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан нь айлын талд биднийг харах өнцөг өөрчлөгдсөн гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсад улс төрийн эв нэгдэл, тогтвортой байдал бий болсон байна. Тиймээс томоохон төсөл хөтөлбөр эхлүүлэх боломжтой цаг үе ирсэн гэдгээ хэлж байна. Яг гурван сарын өмнө Шанхайд болсон уулзалтаар бид БНХАУ-тай харилцан тохиролцож, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын төслийг эхлүүлж байсан. Тэгвэл өнөөдөр хил холболтын төмөр замын ажлыг эхлүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурагдлаа. Цаашлаад олон төсөл хөтөлбөр бий.

-Урд хөрш мэдээж том зах зээл. Энэ зах зээл рүү орохын тулд холбоосуудаа сайн хийх нь зайлшгүй. Тэгэхээр танаас дахиад асуухад эдийн засгийн үр өгөөж ямар байдлаар дээшлэх бол…?

-Ганцхан Гашуунсухайт-Ганцмодыг төмөр замаар холбох асуудал биш л дээ. Ар араасаа боомтуудаа холбоод явах боломж бүрдлээ гэж харах ёстой. Тэгэхээр хил холболтын төмөр замуудаа нэмэгдүүлэх тусам Монгол Улсын экспорт хурдтай өснө. Өнөөдөр Замын-Үүд-Эрээний төмөр замын холбоосоор Монгол Улсын экспорт, импорт явж байна. Тэгвэл энэ гарц дахин нэгээр нэмэгдсэнээр эдийн засагт том нэмэр болох нь тодорхой. Тодорхой хэлбэл, энэ холбоос ашиглалтад орсноороо бидний орлого 1.5-2 дахин өснө. Энэ бол бодит эдийн засгийн өсөлт. Нөгөөтэйгүүр холбоосуудаар дан ганц нүүрс, уул уурхайн бүтээгдэхүүн экспортлогдохгүй. Бусад бараа бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж орж ирнэ. Бидний мэдэх дэлхий ертөнц өөрчлөгдөж байна. Энэ утгаараа цаашид уг холбоосуудаар цэвэр эрчим хүч болон газрын ховор элментүүдээ экспортлох боломжтой. Үүнтэй холбоотойгоор БНХАУ-тай эрчим хүч экспортлох гэрээг үзэглэлээ. Монгол Улсын хувьд жижиг зах зээлтэй. Тиймээс хөрөнгө оруулалт байдаггүй. Гэтэл БНХАУ-ын том зах зээл рүү орж ирэхийн тулд бид эрчим хүчний салбартаа хөрөнгө оруулалт маш сайн татах шаардлагатай. Ингэж байж бид экспортлох асуудлаа бодитой болгоно. Манай улсын хувьд 1.7 Гвт-ын хэрэглээтэй орон. Гурван жилийн дараа энэ хэрэглээ хоёр дахин өснө. Харин БНХАУ-ын нэг жилийн хэрэглээ 2.1 Твт. Манайхаас хэдэн мянга дахин илүү хэрэглээтэй гэсэн үг. Энэ хэрэглээ сараар биш, өдрөөр өсдөг оронд цаашид эрчим хүчний асар их нөөц хэрэг болно. Тиймээс БНХАУ-ын хувьд хүссэн хүсээгүй хамгийн боломжит нөхцөл рүүгээ хөрөнгө оруулалт хийх нь тодорхой. Энэ утгаараа уг хөрөнгө оруулалтаа манай улсын сэргээгдэх эрчим хүч рүү оруулна гэдгээ илэрхийлсэн. Эдгээр том зорилтуудаа бодит ажил хэрэг болгож чадсанаараа Монгол Улсын нэг хүнд оногдох ДНБ-ий хэмжээ 10 мянган ам.долларт хүрнэ. Энэ бол тийм холын зорилт биш. Ирэх 2028 он гэхэд нэг хүнд оногдох ДНБ 10 мянган ам.долларт хүрнэ, түүнээс дээш гарах бүрэн боломжтой. Цаашид бид экспортынхоо төслүүдийг санхүүжүүлээд орлогоо олоод эхэлбэл дараа дараагийн 5-10 жилийн дотор илүү хурдтай хөгжих боломж байна. Хамгийн гол нь бидэнд улс төрийн тогтвортой байдал болоод хаана зах зээл байна, хаана хөрөнгө оруулагчид байна, тийшээ чиглэсэн бодлого гаргаж явах нь чухал байгаа юм. Өнөөдөр Монгол Улс нүүрс, зэс зэрэг бүтээгдэхүүнээс орлогоо олж байгаа. Тэгвэл дараагийн эдийн засагт нэмэр болох салбар нь эрчим хүч, газрын ховор элемент байна.

-Газрын ховор элемент бол яах аргагүй дэлхийн зах зээл дээр хурдтай гарч ирж байгаа бүтээгдэхүүн. Монгол Улсын хувьд энэ салбарт гол тоглогч болох боломжтой гэж дэлхий биднийг хардаг. Гэтэл бид дотооддоо газрын ховор элементийг ашиглах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах мэдлэг, мэдээлэл сул байх шиг. Тодорхой хэлбэл, Халзан Бүрэгтэй төслийг эхлүүлэх гэж асар маргаан өрнөж байна. Энэ асуудал дээр Шадар сайдын хувьд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Иргэдийн хувьд дундаж орлого багатай учраас бодит мэдээлэл авах хандлага нь сул байна л даа. Иргэдийн энэ хандлага дээр үндэслэсэн популизм Монгол Улсад 30 гаруй жил явж ирсэн нь бас үнэн. Энэ байдал удахгүй дуусна. Нэгдүгээрт, иргэд маань популизм хийж байгаа улстөрчдийг таньж, ялгаж, улс төрөөс шүүрддэг болсон байна. Хоёрдугаарт, мега төслүүд эхнээсээ хөдөлж эхэлж байгаатай холбоотойгоор тодорхой хугацааны дараа эдийн засагт үр өгөөжөө оруулна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын эдийн засаг өсөхийн зэрэгцээ хувь иргэдийн амьжиргааны орлого эрс өөрчлөгдөнө. Энэ утгаараа эдийн засаг нэмэгдэх тусам иргэдийн мэдээлэлд бодитой хандах чадвар дагаад өсдөг. Нөгөөтэйгүүр дэлхий дахинд ногоон эрчим хүчний шилжилт явагдаж байна. Үүнтэй зэрэгцээд газрын ховор элментийг бүтээгдэхүүндээ ашиглах эрэлт хэрэгцээ асар хурдацтай өссөн. Тиймээс Монгол Улсын хувьд дараагийн эдийн засгаа өсгөх гол бүтээгдэхүүн, салбар бол цэвэр эрчим хүч болон газрын ховор элементүүд төслүүд гэдэг нь тодорхой. Өнөөдөр зарим иргэд маань мэдээлэл тааруу байгаагаасаа болоод ойлголтын зөрүүтэй байж болно. Гэхдээ маргааш энэ бол улс орны хөгжил, ард түмэн бидний амьжиргааны баталгаа гэдгийг маш сайн ойлгож чадна. Үүнд эргэлзэх хэрэггүй.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Тэр жилийн цагаан сарын өмнөх төлөвлөгөө минь бүтчихсэн бол яах ч байсан юм, мэдэхгүй… DNN.mn

Цаг наашилж, цагаан сар уяан дээр ирлээ. Ирж яваа цагийн бүлээн наран бодолд царцсан дурсамжийг төөнөж, хайр, инээд цацарсан тэртээх үйл явдал өчигдөрхөн болсон мэт санагдах нь сайхан. Би айлын ганц хүү. Дээрээ хоёр сайхан эгчтэй, доороо ганц охин дүүтэй хүн. Айлын ганц хүү гээд эрхлэх үе байх ч хүссэн бүхнээ авъя гээд хөөрхий аав, ээжийгээ шаналгадаггүй хүүхэд байлаа. Хоолтой, ундтай, хүний өмнө мөр бүтэн өмсөх хувцастай өсгөж байгаад нь энэ хоёр бурхандаа талархдаг байв. Багаасаа л автомашин барих дэндүү их хүсэлтэй байснаасаа болж хэд хэдэн удаа хэрэг тарьсныг эс тооцвол томоотой хүүхэд байсан болов уу. Тэр жилийн цагаан сарын өмнө манайд хөдөөнөөс аавын ангижав Пүрэвжамц ах ирлээ. Пүрэвжамц ахыг манай нутгийнхан Аяа гэж авгайлдаг. Энэ хүн нутагтаа ундааны цехтэй. Манайх 2000 оны өвөл Ховд аймгийн Чандмань сумаас хот руу шилжин ирэхээс өмнө Аяагийн ундааны цехийн үүднээс миний үеийн хэдэн сөөсгөр банди нар салдаггүй байв. Тэр үеийн газтай чихэртэй ундаа гэдэг хүүхдүүд бидэнд бол эрээд олддоггүй рашаан байлаа л даа. Аяаг ирсэн тэр жил би есдүгээр ангийн хүүхэд байв. Дээрээ хоёр эгчтэй ч багын л өөрөө хоол хийж идэх дуртай хүүхэд байсан болохоор Аяаг ирэхэд нь гараа гаргаж хоол хийж өглөө. Цаагуураа нутгийн ахад магтуулах санаатай байснаа нуугаад яах вэ. Ангижавындаа ирсэн нутгийн ах сайхан хоол идэж, улмаар аавтай шил сархад зооглон хүүхэд ахуйн дурсамжаа дэлгэн ярьж суулаа. Яг энэ үеэр манай хашаанд автомашинаа орой болгон оруулж тавьдаг хүргэн ах маань ирлээ. Би ч хэд хоног бэлдсэн төлөвлөгөөнийхөө дагуу тэр орой ажиллагаагаа эхлүүлэв. Ямар төлөвлөгөө, юун ажиллагаа вэ гэхээр ийм. Хүргэн ах манай хашаанд машинаа тавьчихаад түлхүүрээ үлдээгээд явдаг байв. Маргааш нь ээлжийн ажилдаа машингүй яваад нөгөөдөр нь ирээд машинаа аваад халтууранд явдаг ажилтай хүн л дээ. Тэгэхээр нэг өдөр нь манайд машинаа тавьж өнжөөнө гэсэн үг. Энэ сул хоногийг нь тооцоод гурав хоногийн өмнө үлдээсэн түлхүүрийг нь аваад Баянхошууны эцэст байрлах түлхүүр олшруулдаг газраар би үйлчлүүлсэн гэж байгаа. Харин өнөө орой хүргэн ах машинаа үлдээж байгаа нь миний төлөвлөгөө хэрэгжих боломж гарлаа гэсэн үг. Аяа, аав хоёр уусан сархаддаа дийлдээд амарлаа. Ээж, эгч, дүү нар ч хэдийн унтчихсан байв. Ингээд гарлаа. Тавьсан машиных нь хучлагыг нь аваад олшруулсан түлхүүрээ хийтэл яг таарч байна. Асаах гэж үзлээ, асдаггүй. Хашааны хаалга онгойлгоод хойш нь ухрааж байгаад араанд нь хийгээд асаах гэж оролдлоо. Бас л ассангүй. Нэгэнт хашаанаасаа гаргасан учраас яаж ийгээд асаая гэж бодоод хойд хашааныхаа ахыг дуудлаа. Хоёулаа уруу газар түрж байгаад асаая гээд түлхлээ. Уруу газар автомашин ч нэлээд эрчтэй явсан ч ассангүй. Байдал биш болов. Хүний машиныг хашаанаасаа нэлээд хол аваад ирсэндээ санаа зовж сандарлаа. Дуудаж гаргаж ирсэн ах “За наад машин чинь асахгүй юм байна. Чамд ах нь тус болоод буцаагаад хашаа руу чинь чирээд оруулъя” гэв. Хашаа руу ордог зам өгсүүр. Нөгөө ах чирээд чирээд хашааны үүдээр бүтэн оруулж чадсангүй, орхилоо. За тэгээд хагас дутуу хашааны хаалгаа хаачихлаа. Хучлагыг нь яг л байснаар нь хучсан ч нэг зүйл өөр байв. Тэр нь зогссон байршил нь жаахан хойно болов. Өглөө боллоо. Ээж “Манай хүргэн чинь машинаа яаж зогсоочихсон юм бэ. Хашааны хаалга эвдэх шахам наагаад тавьчихсан байх юм” гэж зэмлэх өнгөөр ярьж байна. Ээжийг ингэж хэлж дуусаагүй байтал хүргэн ах хүүе хаая болоод ороод ирлээ. Ээж ч “Чи чинь машинаа яаж тавиад байгаа юм бэ, хаалга эвдэлчихлээ” гэж загналаа. Хүргэн ах ээжийн загнаж байгааг ч анзаарах сөхөөгүй яагаад, юу болчих воо гэж бодож байх шиг. Ингээд эзэн нь өөрөө автомашинаа асаах гэж үзлээ. Шөнөжин түрж, дарж асааж чадаагүй машин одоо яаж асах билээ дээ. Баяжаад кабенаар нь дүүрэн бензин үнэртэж байна. Бас урд талаас нь чирсэн, хаалга нь цоожгүй гээд ямар нэгэн хүн хөдөлгөсөн нь баримтуудаар баттай боллоо. Хүргэн ах “Миний машиныг хүн хөдөлгөсөн байна. Унах гэж эсвэл хулгайлах гэж оролдож. Цагдаа дуудах уу” гэж байна. Цагдаа гэдэг үгийг сонсоод цохон дээгүүрээ сум давуулсан тарвага шиг цочин босоод ээж дээр очлоо. Очоод шууд л уйллаа. Ингээд автомашин унах гэсэн хүсэлдээ автаж хийсэн хэргээ хүлээв. Хүргэн ахад загнууллаа, хөөрхий аавдаа зэмлүүллээ. Харин ээжээс нэлээд дөнгүүр авшиг хүртсэн дээ. Аавын ангижав нутгийн сайхан ах Аяад магтуулж өссөн нэр хүнд маань өглөөний мандах нарнаар хайлах цас шиг л алга боллоо. Цагаан сарын өмнө болсон үйл явдал учраас очсон ах, дүү хамаатан садангууд намайг л ярьж, зэмлэх нь зэмлэж, хөхрөх нь хөхөрч байлаа. Миний энэ хэрэг аав, ээж хоёрт “Хүүгээ нэг автомашинтай болгоё” гэсэн бодлыг л нь буцалгаж өгсөн шиг. Дараа нь арван жилээ төгсдөг жил аав, ээж хоёр маань илүүгээ нийлүүлж, дутуугаасаа дундалж байж ганц хүүгээ хүлэгтэй болгосон доо. Тэр хүлгийг маань “Суман цагаан” гэдэг. Авсан тэр жилийнхээ цагаан сарын өмнө аав бид хоёр нийлж байгаад энэ хүлгээрээ сан тавьсан даа, хөөрхий…

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нийгэм

Шатахуунаар хараат байх нь цахилгаанаар хараат байхаас илүү аюултай DNN.mn

Манай улс Оросоос шатахуун болон эрчим хүчний хангамжаараа хараат оршдог орон. Тэр дундаа шатахуун, бензинээр 96 хувь хараат. хараат байна гэдэг бол бусдын эрхээр л хөдөлнө гэсэн үг. зах зээлийн нийгэмд хэрэглээгээ бусдаас хараат байлгана гэдэг нь тэдний хүссэн үнээр л худалдан авалт хийж хэрэгцээгээ хангадаг зарчим үйлчилнэ. Магадгүй үнийг нь хангалттай төлсөн ч тэд зогсоож, хааж боож болно. бол тэдний эрх ашиг. Тиймээс аль болох хараат байдлаас гарах бодлого улс орон бүрийн нэн тэргүүний асуудал байдаг. Манай улс сүүлийн жилүүдэд эрчим хүчний хараат байдлаас гарах гэж хичээж явна. Өнгөрсөн онд хэд хэдэн эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр ашиглалтад орж, төвийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон. Цаашид ч эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрүүд ашиглалтад орох нь тодорхой байгаа. Тиймээс Монгол Улсын хувьд эрчим хүчний хараат байдлаас ойрын жилүүдэд гарчих болов уу. ингээд эрчим хүч болчихлоо гэж бодъё. Гэтэл үүнээс илүү улс орны хөгжил, нийгэм, эдийн засгийн амьдралд том нөлөө үзүүлдэг гол зүйл бол шатахуун. Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайн салбарт түшиглэдэг. Уул уурхайн салбарыг хөдөлгөгч гол зүйл нь шатахуун. Шатахуунаа Орос хаалаа гэхэд уул уурхайн салбар зогсоно. энэ бол Монгол Улсын хувьд аюул. иргэдийн хувьд үр хүүхдээ цэцэрлэг сургуульд нь хүргэж өгөхөөс эхлээд бизнес, төр, хувийн хэвшлийн бүх салбарт автомашин амин чухал хэрэгцээ болсон. хөдөө орон нутагт ч ялгаагүй. Малаа мотоциклиор хариулж, ус, өвсөө зөөх, гэр, бараагаа нүүлгэх зэрэг амьдралын өдөр тутмын хэрэгцээнд автомашин хэрэглэж байна. Товчхон хэлбэл, Монгол Улсад шатахуун, бензин байхгүй болчихвол улсаараа сөнөнө. ийм том аюул нэгхэн улсын эрх ашигт багтаж байна гэж бодохоор айдас хүрмээр.

Энэ том айдас, эрсдэл хаяанд байхад бид улсаараа яагаад шатахууны асуудалд бодитой анхаарахгүй байна вэ. Саяхан Уих-аар Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төслийг үргэлжлүүлэн явуулах талаар хэлэлцсэн. зарим гишүүдийн хувьд санхүүжилт, хөрөнгө мөнгө, зээлтэй холбоотойгоор үүнийг зогсооё гэсэн байр суурийг илэрхийлж байсан. үнэндээ Газрын тос боловсруулах үйлдвэр буюу бид өөрсдөө шатахуун, бензинээ хийж эхэлдэг болохын тулд Монгол Улсад үнэ өртөг хамаагүй баймаар сан. Ёстой ямар ч үнээр хамаагүй энэ төслийг бодитой, бүр нэн яаралтай дуусгаж, ашиглалтад оруулах хэрэгтэй. Ерөнхийлөгч У.хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа олон жил гацсан энэхүү төслийг хөдөлгөж байсан. Одоо Ерөнхийлөгч байх хугацаандаа та энэ төслөө ард түмнийхээ элчийн хувьд шаардаж, шахаж болох бүх боломжоо ашиглан амжилттай дуусгах хэрэгтэй байна. Газрын тосны үйлдвэртэй болох нь монголчуудын хувьд мөрөөдөл. Бусад мөрөөдөлд мөнгө төлдөггүй ч энэ мөрөөдөлд бид юугаа ч харамлах эрх байхгүй. Учир нь энэ мөрөөдөл бидний тусгаар тогтонол.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Судлаач Ч.Сумъяа: Л.Оюун-Эрдэнийн Хятадад хийх айлчлал нь дотоод улс төрийн эгзэгтэй үетэй давхцаж байна DNN.mn

Хятад судлаач, эдийн засагч Ч.Сумъяатай Ерөнхий сайдын Хятад улсад хийх айлчлалын хүрээнд ярилцлаа.


-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэний Хятад улсад хийх айлчлалын үеэр юу анхаарал татаж байна вэ?

-Хэдийгээр Хятадын удирдагчидтай хийх хэлэлцүүлэг нь эртнээс хүсэн хүлээсэн хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа зэрэг асуудлыг голчлох ч дотоод улс төр нь ард орхигдохгүй. Тус улсын Харбин хотноо Азийн өвлийн наадам энэ сарын 14-нийг хүртэл зохион байгуулагдана. Олон улсын спортын арга хэмжээг зохион байгуулах уламжлалын дагуу, Хятад улс нь хөрш орнуудын нэр хүндтэй улстөрчид, удирдагчдыг уг наадмын нээлтийн, эсвэл хаалтын ёслолд оролцохыг урьдаг. Энэхүү утгаараа ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хаалтын ёслолд оролцоно. Энэ үеэр ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнэ БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин, ерөнхий сайд Ли Чян болон Хятадын бусад удирдагчидтай уулзана. Энэ нь түүний 2022 оны хоёрдугаар сар, 2023 оны зургадугаар сар, 2024 оны арваннэгдүгээр сард хийсэн айлчлалын дараах дөрөв дэх удаагийн айлчлал юм. Харин Харбин хотод анх удаагаа зочлох гэж байна.

-Айлчлалын гол сэдэв нь юу байх бол гэж та харж байна вэ?

-Засгийн газрын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан, Зам тээврийн сайд Б.Дэлгэрсайхан нар сэтгүүлчдэд өгсөн мэдээллээр Ерөнхий сайдын Хятадын удирдагчидтай хийх уулзалтын гол сэдэв нь хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа, аялал жуулчлал, агаарын бохирдол гэх мэт байх болно гэж мэдэгдсэн. Хятадын Гадаад хэргийн яамны хэвлэлийн төлөөлөгчид болох Гуо Жиакун, Лин Жиан нар Л.ОюунЭрдэнийн айлчлалын өмнө хэлэлцэх асуудлын талаар тодорхой мэдээлэл өгөхөөс татгалзсан ч хоёр улс олон салбарт хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэх амлалттай байгаагаа мэдэгдсэн байна. Тэгэхээр “Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа, Тавантолгойн нүүрсний уурхайн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т г арын үсэг зурахыг Монголын Засгийн газрын хуралдаанаар зөвшөөрсөн. Энэхүү хэлэлцээр нь 16 жилийн турш гацсан төмөр замын холболтын төслийн хувьд чухал үе шат болно.

-Хил дамнасан төмөр замын төслийн тухайд оны өмнө Ерөнхий сайд Хятад улсад айлчилж, гарын үсэг зурсан байдаг. Дараа нь УИХ-аар дээрх төсөлтэй холбоотой тогтоол батлагдсан санагдаж байна…?

-Ерөнхий сайд Оюун-Эрдэнийн Хятад улсад хийсэн өмнөх айлчлалын үеэр хоёр тал хамтарсан барилгын ажлын тухай дагалдах хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Энэ үеэр Ерөнхий сайд хил дамнасан төмөр замыг барих ажлыг хариуцах “Чайна Энержи”-ын удирдах зөвлөлийн гишүүн Лю Гуоюэтэй уулзсан. Энэ уулзалтаар хоёр тал Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр замын төслийн талаар санал нэгдсэн байдаг. Урьдчилсан зураг төслийн дагуу Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр зам нь нийт 8081 метр урттай, үүнээс 5441 метр нь гүүрэн байгууламжтай байна. Тус төмөр зам нь UIC 60 ган рийлсээр баригдах ба нэг өргөн цариг 1520 мм, нэг стандарт цариг 1435 мм гол замтай байх юм. Олон нийтэд мэдээлснээр төмөр замын төслийг нийт 976 тэрбум төгрөгөөр төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван Толгой” ХК санхүүжүүлэхээр болсон. “Чайна Энержи” болон түүний охин компаниуд энэ оны дөрөвдүгээр сард хил дамнасан төмөр замын барилгын ажлыг эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм билээ.

-Төмөр зам ашиглалтад орсноор нүүрсний экспортод яаж нөлөөлөх тооцоо байна вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүд Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр замын төслийн хэрэгжилт нь бусад хил дамнасан төмөр замуудын дутууг нөхөх боломжтойг мэдэгдэж байна лээ. Уг төсөл бүрэн хэрэгжиж ашиглалтад орсноор жилд 30 сая тонн ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай болно. Энэ нь Монгол Улсын нүүрсний экспортын 55-60 хувийг тээвэрлэх боломжтой гэсэн үг. Засгийн газар уг хил дамнасан төмөр зам ашиглалтад орж, бусад арга хэмжээнүүдийн үр дүнд Монгол Улсын нүүрсний экспорт жилд 120 сая тонн гаруй болж, нэг хүнд ногдох ДНБ 10.000 ам.долларт хүрч өсөх боломжтой гэж үзэж байгаа. Харьцуулбал, Монгол Улс 2024 онд 83.7 сая тонн нүүрс буюу хамгийн ихээр экспортолсон. 2023 онд нэг хүнд ногдох ДНБ нь 5838 ам.доллар байсан. 2024 онд Монгол Улсын Хятад руу экспортолсон нүүрс бараг 83 сая тоннд хүрч огцом өссөн нь 2023 оны 70 сая, 2022 оны ердөө 31 сая тоннтой харьцуулахад мэдэгдэхүйц өссөн үзүүлэлт юм. Түүнчлэн Монгол Улс өнгөрсөн жилүүдэд Тавантолгойн уурхайгаас Хятад хүртэл 240 км төмөр зам барьсан. Гэсэн хэдий ч уг төмөр зам хилийн орчим тасалдаж, цааших хил дамнасан зам тээврийг ачааны машинаар үргэлжлүүлэх шаардлагатай болдог. Монгол Улсын Засгийн газар ГашуунсухайтГанцмодны хил дамнасан т өмөр замын төсөл хэрэгжсэнээр Хятад улстай хийх нүүрсний борлуулалт улам өснө.

-Төмөр замаа холбоод нүүрсээ их хэмжээгээр нь борлуулж байвал Монгол Улсад л ашигтай гэдгийг эдийн засагчид хэлдэг. Нөгөөтэйгүүр Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлал дотоод улс төрийн халуун нөхцөлд хийгдэж байна. Энэ утгаараа Хятадын тал айлчлалыг ямар байдлаар хүлээн авах бол?

-Хятад улс руу нүүрс экспортлохдоо нүүрс хулгайлсан, хээл хахууль авсан гэх мэдээллээс болж 2022 оны арванхоёрдугаар сард манай улсад өргөн хүрээний хариуцлага нэхсэн эсэргүүцлийн жагсаал болж байсныг санаж байгаа байх. Монгол Улсын Засгийн газар уг асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд 2023 онд Авлигатай тэмцэх шинэ стратегийг хэрэгжүүлж эхэлсэн хэдий ч нүүрсний экспорт нь өнөөг хүртэл маргаан дагуулсан халуун сэдэв хэвээр байна. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн энэхүү Хятадад хийх айлчлал нь Монгол Улсын хувьд дотоод улс төрийн эгзэгтэй үетэй давхцаж байгаа нь үнэн. Нэмээд хэлэхэд, утааны асуудал байна. Утаанаас үүдэлтэй эндэгдэл, үүнтэй холбоотой нийгэм, хүний эрхийн асуудлуудыг үндэслэн УИХ-ын гишүүн Ч.Лодойсамбуу болон парламентын бусад гишүүд Ерөнхий сайдыг огцруулах, албан тушаалаас нь чөлөөлөх тухай асуудлаар хуулийн процедур эхлүүлж гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн. Нийгэм, хүний эрхийн асуудлууд, тухайлбал агаарын бохирдол, замын түгжрэл, авлига, төрийн байгууллагын бүтээмж чадвар сул байгаа зэрэг нь Монгол Улсад олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлж, үүний улмаас Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэний нэр хүнд унахад хүргэсэн. Дотоод дахь эдгээр улс төрийн нөхцөл байдал, динамик нь түүний Хятад дахь дипломат ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөхийг харах л үлдлээ. Өөрөөр хэлбэл, айлчлалаас гарах үр дүнгийн дараа л энэхүү асуудал ийм байж, тийм байж гэж хэлэх боломжтой гэсэн үг.

Э.Мөнх

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Рэгдэл: Угаартаж нас барж байгаа асуудал түлшнээс биш, зуухнаас шалтгаалсан эрсдэл гэж ойлгох хэрэгтэй DNN.mn

Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, академич Д.Рэгдэлтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.


-Анхны 126 гишүүнтэй парламентад та шинжлэх ухааны салбарыг болон ахмадуудыг төлөөлөн орж ирсэн. Энэхүү 126 гишүүнтэй парламент эх ний намрын чуулганаа хаалаа. Ер нь өмнөх 76-гаас ялгарах зүйл нь юу байна гэж дүгнэж байгаа вэ?

-Миний зүгээс харвал энэ парламентын албан ёсны анхны чуулган нэлээд амжилттай яваад өндөрлөлөө. Дан ганц намрын чуулган биш, өмнө ээлжит бус чуулган гэж сар гаруй хуралдчихсан учраас шинэ гишүүд хийх ажилдаа нэлээд зүгширсэн болов уу гэж бодож байна. Харин гаргасан шийдвэрүүдээс ямар давуу тал, ололт бий болов оо гэж. Юуны түрүүнд 20-30 жил гацсан мега төслүүдийг эхнээс нь хөдөлгөж байна. Тодорхой хэлбэл, 14 төслөөс гурвыг нь зөв хөдөлгөж чадлаа. Үүнд Францтай хийсэн уран олборлох төсөл байна. Оюу толгойн дараа орж ирж байгаа хоёр дахь том төсөл энэ юм. Эдийн засагт ач холбогдолтойгоос гадна Монгол Улсын гадаад бодлого, нөх цөл байдлыг шинээр харуу лахад ач холбогдолтой төсөл гэж ойлгож байна. Мөн 10 жил гацсан төмөр за мын хил холболтын бүтээн байгуулалтын ажил буюу нүүрсээ төмөр замаар экспорт лох төсөл гацаанаасаа гарлаа. Удахгүй Ерөнхий сайд энэхүү гэрээнд гарын үсэг зурах төлөвтэй харагдаж байгаа.

-Гурав дахь зүйл нь юу байна вэ?

-Тэр бол эрчим хүчний хангалтын асуудал. Одоо байгаа суурь эрчим хүчний чадлаа хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилго Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт орсон. Эрчим хүч хэн үйлдвэрлэж байна тэр улс засаглана гэдэг зарчим дэлхийд мөрдөгддөг. Тэгэ хээр манай улс үйлдвэрлэлээ хөг жүүлэхийн тулд энэ яригдаад байгаа том төслүүдээ хөдөлгөхөд нэн шаардагдах зүйл нь эрчим хүч. Одоо байгаа манай төвийн эрчим хүчний систем ид ачааллын үеэр унах аюулд орчихсон явж байгаа. Тиймээс эрчим хүчээ нэмэгдүүлэх томоохон шийдвэрүүдийг УИХ-аас гаргаж, Засгийн газарт чиглэл өгч ажилласан. Энэ дагуу ДЦС-II-ын оронд 24 Мвт-ын хү чин чадалтай цахилгаан станц болон 300Мвт-ын хүчин чадалтай дулааны цахилгаан станц барих төслийн ТЭЗҮийг ОХУ-ын талаас хийлгэх асуудлыг УИХ шийдэж өглөө. Энэ хүртэл хоёр ч том эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийг ашиглалтад оруулсныг дурдах хэрэгтэй. Нэг нь Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц. Нөгөөх нь Багануурын батерей хуримтлалын станц.

Залгаад Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцуудыг шуурхай барьж байгуулаад ашиглалтад оруулах шаардлагатай. Эдгээр станцуудын асуудал аль ч талаараа шийдэгдсэн зүйлүүд. Тиймээс ажлыг нь яаравчлах хэрэгтэй.

-Шинжлэх ухааны салбарыг төлөөлж орж ирсэн хүний хувьд танаас утааны талаар асуух асуултууд байна. Ер нь шийдвэр гаргах түвшинд шинжлэх ухаан талаасаа хариулт нэхсэн олон асуудал УИХ-аар хэлэлцлэгдлээ. Ард түмний хувьд шинжлэх ухааны тайлбараар нэлээд дутагдлаа шүү дээ…?

-Төрийн бодлогын шинжлэх ухааны үндэслэл гэдэг зүйлийг дэлхий дахинд хоёр түвшинд авч үздэг. Нэгдүгээрт, технологийн томоохон шийдлүүдийг заавал шинжлэх ухааныг үндэслэн гаргаж байх ёстой. Төрөөс бодлогын томоохон шийдвэрүүдийг гаргадаг. Ингэхдээ шинжлэх ухаанаар нотлогдохуйц үндэслэлтэй байх шаардлагатай. Энэ утгаараа утааны асуудал бол яах аргагүй шинжлэх ухаандаа суурилж, бодлого нь ч тэр, технологи нь ч тэр явах ёстой юм.

-Саяхан утааны асуудлаар УИХ-ын ерөнхий сонсгол явагдаж дууслаа. Мэдээж сонсголоор олон асуудал яригдсан. Гол асуудал нь бид утаанаасаа яаж салах вэ. Хэзээ утаагүй болох вэ. Ингэхийн тулд юу хийх шаардлагатай вэ?

-Утаагүй болгох утааг хэрхэн багасгах вэ гэдэг шийдлээ бид аль эрт олчихсон. Гол нь яаж хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдэг л байна. Юуны түрүүнд Улаанбаатар хотод хатуу түлш түлхийг хориглоогүй, энэ түлшээ түлж байгаа цагт утаа байсаар л байна. Хатуу түлш гэдэгт нүүрс, одоо түлж байгаа шахмал түлш болоод ирээдүйд түлх хагас коксын түлш ч орно. Аль ч ялгаагүй түлж байвал утаа гарсаар л байна.

-Хагас кокожсон түлш хэрэглэчихвэл утаагүй болно гэж зарим хүмүүс ойлгож байсан…?

-Хагас кокс түллээ гэхэд утаа харагдах байдлаараа одооныхоос хэд дахин илүү буурна. Гэхдээ СО2 буюу нүүрсхүчлийн давхар исэл агаарт цацагдаж л байна гэсэн үг. Тэгэхээр бид хатуу түлшийг ашиглахаа больсон цагт л утаагүй боллоо гэж үзнэ. Сая Ж.Чинбүрэн гишүүнээр ахлуулсан утааны сонсгол амжилттай болж өндөрлөлөө.

-Амжилттай болсон гэдгийг та ямар утгаар нь хэлэв. Нөгөөтэйгүүр шийдэл байгаа бол яагаад одоо болтол утааг багасгаж болохгүй байгаа юм бэ?

-Утааны асуудал дээр шийдлүүд маш тодорхой бий. Улаанбаатар хот 198 мянган яндантай гэж үзье. Тэгвэл нэгдүгээрт, бид түлшний асуудлаа шийдэх хэрэгтэй. Зэрэгцээд түлш шатааж байгаа зуухны асуудлаа шийдэх нь гарцаагүй. Мөн дулаалгын асуудлаа шийдэх ёстой. Утааг нэмэгдүүлж байгаа гурван зүйл чинь энэ. Энэ гурвыг холбож зэрэгцүүлж сайн хийвэл утаа төдий чинээ буурна. Нийтээрээ энэ гурвыг яс сайн хийчихвэл өнөөдрийн утаа 50 хувь буурах ч боломжтой. Гэхдээ нийгэм гэдэг бол нэгэн жигд хүмүүсийн цугларал биш болохоор хэцүү. Ядаж олонх нь энэ гурван зүйлээ сайн хийчих шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, хатуу түлш ашиглахгүй болтол энэ гурван зүйлийг анхаарах нь чухал гэсэн үг. Хоёрдугаарт, иргэдээ бид төлөвшүүлж авах хэрэгтэй байна. Ямар түлшийг юунд яаж түлээд байна вэ гэдгийг мэдэхийн зэрэгцээ мэдүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Буруу галлагаатай холбоотой асуудал гэсэн үг. Уг асуудлаас болоод л хүний амь нас эрсдэж байна. Тэгэхээр иргэд галаа яаж хэрхэн зөв түлэх вэ, угаар, утааны эрсдлээс өөрсдийгөө яаж хамгаалах вэ гэдэг шторк, шоглоомуудыг телевиз, сонингоор тогтмол мэдээлж байх ёстой байна. Манайд энэ төрлийн мэдээ, мэдээлэл огт явахгүй байгаагаас болоод иргэд уламжлалт гал асаах, дулаацах гэсэн сэтгэхүйгээрээ асуудалд хандаж байна. Ямар түлшийг юунд яаж шатаах ёстой вэ гэдэг нь өөрөө шинжлэх ухааны ойлголт. Тиймээс тэр бүр хүмүүс мэдээлэлгүйгээсээ болоод амь насаараа эрсдэлд орох нөхцөлийг бүрдүүлээд байна.

-Бидний түлж байгаа түлшийг нэг л үйлдвэр хийж байгаа. Улмаар угаартаж нас барах тохиолдол их байна шүү дээ. Тэгэхээр гол асуудал нь түлшинд үү. Эсвэл зуух, буруу галлагаа юм уу?

-Түрүүний асуултад би нэг зүйл нэмээд хэлье. Одоо бидний ашиглаж байгаа түлш бол сайжруулсан түлш биш. Зүгээр шахмал түлш. Сайжруулсан шахмал түлш гэдэг бол хагас коксжсон түлшийг хэлнэ. Тэгэхээр одоо ашиглаж байгаа энэ шахмал түлшийг шатаахаар агаар бохирдуулагч дэгдэмхий хорт бодисууд гардаг. Тэгэхээр бид түлшээ сайжруулах хэрэгтэй гэдэг маань энэ шахмал түлшээ хагас коксоор солих шаардлагатай юм. Ингэвэл энэ дэгдэмхий бодис болон өмхий үнэр хоёр дахин багасна. Хагас коксжсон сайжруулсан шахмал түлш ашигладаг болтлоо бид эхлээд үйлдвэрийг нь барих ёстой. Тэр болтол одоо түлж байгаа түлшээ ашиглахаас өөр аргагүй. Хажуугаар нь зуухаа солих хэрэгтэй.

-Зуух солиод утаа багасахгүй гэдгийг хүн болгон л хэлж байна. Гэтэл зуухаа солих хэрэгтэй, сайжруулах хэрэгтэй гэх юм. Үүнд шинжлэх ухаан талаасаа ямар нэгэн онцгой анхаарах зүйл байна уу?

-Үнэндээ ард түмэн ингэж ярихаас өөр аргагүй юм л даа. Учир нь зуух сайжруулж байна гээд өнгөрсөн хугацаанд хэдэн арван төсөл, түүнд зарцуулагдсан төсвийн мөнгө хэдэн тэрбум төгрөгөөр үрэгдсэн. Гарсан үр дүн нь тун тааруу. Тиймээс л дахиад зуухаа сольё гэхээр ард түмэн хаширсан гэдэг шиг бухимдах нь аргагүй л дээ. Гэхдээ үнэхээр зууханд анхаарахаас өөр арга байхгүй. Зуух бол хамгийн чухал. Гол нь чанартай, зөв технологиор хийгдсэн зуухтай, мөн түлшиндээ тохирсон байх шаардлагатай. Ер нь түлшнээс болоод угаартахгүй. Буруу галлагаа, чанаргүй, эсвэл түлшиндээ тохироогүй зуухнаас болж угаартаж нас барах тохиолдол цөөнгүй байна. Тэгэхээр юуны түрүүнд Улаанбаатар хотод байгаа 198 мянган зуухны хэд нь ашиглах боломжгүй байна, хэд нь түлшиндээ тохирохгүй байна, хэдийг солих шаардлагатай байгаа судалгаагаа нэн яаралтай хий гэж хэлсэн.

-Түлшиндээ тохироогүй зуух гэж яг юуг хэлээд байна вэ. Тохироогүйгээсээ болоод угаартах тохиолдол их байна гэлээ шүү дээ…?

Бидний ашиглаж байгаа энэ шахмал түлш нь өөрөө зургаан мянган ккал илчлэгтэй. Тэгэхээр зургаан мянган илчлэг шатаах зууханд ашиглагдана. Өөрөөр хэлбэл, соролт сайтай зууханд түлэхэд тохиромжтой гэсэн үг. Энгийн нүүрс ша таадаг зуух бол дөрвөн мянган ккал байдаг. Шууд хэлэхэд, түлшээ гүйцэт шатааж чадахгүй СО буюу угаарын хийг үүсгэдэг гэсэн үг. Тэгэхээр угаартаж нас барж байгаа асуудал угтаа түлшнээсээ биш, зуухнаасаа шалтгаалсан эрсдэл гэж ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс Улаанбаатар хотын 198 мянган зуухыг шалгах хэрэгтэй байгаа юм. Энэ бол түргэн хийгдэх боломжтой хамгийн чухал ажлуудын нэг. Ингээд тэнцээгүй, эсвэл ашиглах ямар ч боломжгүй зуухуудыг нэн яаралтай солихоос өөр гарц одоохондоо бидэнд байхгүй болов уу. Эсвэл зуух солихгүй гэж үзвэл буцаад дөрвөн мянган ккал илчлэгтэй түүхий нүүрс түлэх шат руугаа буцаж болно. Хамгийн чухал нь иргэдийн амь нас. Тиймээс энэ асуудал дээр холбогдох албаныхан нэн шуурхай л ажиллах ёстой доо. Нөгөөтэйгүүр угаартах эрсдэлд орсон иргэдийн ихэнх нь галлагаагаа зөв хийж чадахгүй байна. Зарим нь галаа зөв шатааж эхэлсэн ч гал ид шатаж байх үед нь яндангийнхаа сойлтыг түлхчихдэг. Үүнээс болоод агаарын соролт буюу хүчилтөрөгчийн хэмжээ зуухан дотор дутагдаж улмаар түлш дутуу шаталтанд орж угаарын хий ялгаруулдаг. Сойлтыг огт түлхэж болохгүй гэдгийг иргэдэд маш сайн ойлгуулах хэрэгтэй байна. Яндангийн сойлт түлхлээ гээд та түлшээ хэмнэхгүй. Эсвэл дулаанаа удаан бариулна гэж буруу ойлгох хэрэггүй. Ялгаагүй л шатаад дуусна. Гаргах дулаанаа ялгаруулна. Тиймээс агаар соролтын асуудлыг сайжруулах тусам угаартах эрсдэл буурна.

-Түлш, зуух, дулаалга гэсэн шаталсан сайжруулалттайгаа хэдий хугацаанд явах вэ. Хэзээ утаа гаргахгүйгээр дулааны асуудлаа шийдэх бол. Шийдэл нь юу байх вэ?

-Шийдэл нь мэдээж хий, эсвэл эрчим хүч. Улаанбаатар хот 2030 он гэхэд хатуу түлшний хэрэглээнээс бүрмөсөн гарна гэж зарлаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 2030 оноос хойш нэг ч яндангүй болно гэсэн үг. Тэгэхээр 2030 он хүртэл бид зуух, түлш, дулаалга, галлагаагаа шат дараатай, уялдаа холбоотойгоор сайжруулж явахаас өөр гарцгүй. Цаашид хагас коксжсон түлш ашиглаад ирвэл түүнд тохирсон зуух мөн байх ёстой. Тэгэхээр дахиад зуухаа сольцгооно гэсэн үг. Тэгэхгүй бол түлшээ сайжруулчихаад зуухаа орхиж огт болохгүй. Энэ хоёр адилхан сайжраад явах учиртай. Үүнийг иргэд маань сайн ойлгож, шинжлэх ухаанчаар аливаа асуудалд хандаж, танин мэдэхүйн мэдлэгээ сайжруулж, өөрсдийнхөө амь насыг авран хамгаалах шаардлагатай.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Монгол бөхийн ам авах дүрмийг болиулахгүй бол өв тээгч гэж тооцоход хэцүү DNN.mn

Хүрэл зэвсгийн үеэс эхлээд үндэсний бөх үүссэн гэдэг түүхэн баримт бий. Ойролцоогоор 7-11 мянган жилийн тэртээгээс үүссэн монголчуудын нэн эртний өв соёл юм. Хожим XIII зуунаас эхлэн өнөө цагийн үндэсний бөхийн хэв шинж, цол, чимэг хөгжин ирсэн түүхтэй гэж үздэг. Ийм нэн эртний өв соёл өнөө бидний цагт устаж, үгүй болоход ойрхон байна. Устдаггүй юм гэхэд соёлын агуулга нь өөрчлөгдөж байгаа нь харамсалтай. Өв соёл ямар байна нийгмийн хандлага, ёс суртахуун тийм болж төлөвшдөг. Энэ утгаараа монгол бөх бол соёлын маш том өв. Энэ өв, соёлыг бөхчүүд тээж яваа. Сүүлийн үед бөхчүүдийг өв тээгч гээд байгаа нь ч ийм учиртай. Бид айлд хүү төрвөл бөх болог гэж ерөөдөг ард түмэн. Учир нь бөх хүн гэдэг бол монгол эр хүн гэсэн үг. Монгол эр хүний ёс суртахуун, хандлага, төлөвшлийн үлгэр жишээ нь бөх. Гэтэл өнөө цагт хүү төрвөл бөх битгий болоорой гэж хэлэгдэх хүртлээ энэхүү өв соёл биднээс алсарч байгаа нь харамсалтай. Худлаа хэлдэг, бусдыг шулдаг, дээрэлхдэг, амин хувиа хийчээгч, их зантай, шуналын дэв болсон шалдан бөх байхаар… гэж ярих нь ч их. Хуучин цагт наадам, барилдаан боллоо гэхэд л нутгийн залуус эр бяр, авхаалж самбаагаа гайхуулан тэмцэлдэж хүч чадал, эр зориг, хүн чанарын үзүүлэн болдог байжээ. Энэ агуулгаараа монгол эрчүүдийн зориг, тэвчээр, холч ухаан, цог хийморийн дээд нь монгол бөх гэж нутгийн зон олон үнэлдэг.

Нутаг усаараа тэдний удам залгах хүү эр болжээ, наадамд түрүүллээ, үзүүрлэлээ, тэд давлаа бүүр байхад л хөөрхөн зодоглоод зогсож байна лээ гэж ярьдаг, хардаг байжээ. Тиймээс л хүүгээ эр хүн шиг эр хүн болоосой гэсэндээ бөх болог гэж ерөөдөг байсан учиртай байх. Харин өнөө цагийн бөхчүүд мэргэжлийн болж ард түмнээс тасарсан. Тиймээс уралдаан тэмцээн, ашиг хонжооны шинж нь илүү түлхүү болж, зөвхөн мэргэжлийн тамирчид л оролцохоос өөр арга байхгүй болсон. Хамгийн ноцтой нь өнөө цагийн монгол эрчүүдийн зан төлөв, хандлагад монгол бөх, нөгөө өв тээгч гэгдэх бөхчүүд маань өөрсдөө сөргөөр нөлөөлж байгааг нийгэм судлаачид хэлж байна. Учир нь монгол бөхийн барилдаанд ам авах ёс гэж бий. Энэ нь том цолтой нь жижиг цолтойгоо амлаж аван барилдах юм. Гэтэл өнөө цагийн өв тээгчид маань ам авахдаа аль хөгшин, бэртэлтэй, бэлтгэл султайг нь авч барилддаг болсноороо түрүү үеийн бөхчүүдээсээ ялгарч байгаа хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, иртэй бяртайг нь авч давдаг байсан өв уламжлалыг хамгийн сул доройг нь авч барилддаг арчаагүй ёс суртахуунаар сольчихож байгаа гэсэн үг. Ядарсан зүдэрсэн, аргагүй байдлыг нь далимдуулах, нас ахимаг харьж явааг дээрэлхэх бол яаж ч бодсон хүний адгийн зан төлөв юм.

Тэгвэл өв тээгчид маань яг ийм бай гэж биеэрээ үлгэрлэж байгаа хэрэг. Энэ хандлага нь даамжирсаар дан ганц давахын төлөө бөхчүүд маань барилддаг болсон. Давж байж түрүүлнэ. Түрүүлж байж өндөр цолонд хүрнэ. Өндөр цолонд хүрч байж хялбар аргаар мөнгө, эд баялагтай болно гэж үздэг болсон бөхчүүдийг өв тээгч гэж хэлэхэд хэцүү болгож байна.

Бөх сонирхогчид, бөхдөө хайртай монголчууд бид Үндэсний их баяр наадмын дөрвийн давааг олзуурхан шимтэн үздэг. Учир нь дөрвийн даваанд бөхчүүд ам авахгүй. Харин оноолтоор таарч барилддаг. Ингэхээр том цолтой бөх аль сул дорой, бэлтгэл тааруу бөхтэй барилдана гэхээс илүү эр бяраараа дөрвийн даваа хүртэл барилдаад гарч ирсэн залуучуудтай таарч барилддаг. Тиймээс л дөрвийн даваанд сонирхолтой, үзэгчдийг шуугиулсан барилдаанууд олон гардаг. Яг л ийм даваа, ийм барилдаануудыг ард түмэн хүсдэг учраас ам авдаг ёсыг дүрмийнхээ хүрээнд болиулчих хэрэгтэй байна. Нөгөөтэйгүүр ам авахыг болиулчихвал монгол бөхчүүдийн ёс суртахуун дээшилнэ. Цэвэр өрсөлдөөн гарч ирнэ. Нөгөө тавын давааны найраа алга болно. Жинхэнэ эр хүмүүс шиг хүч бяраа үзэн барилддаг болно. Үүнээс улбаалж, Монгол бөхийн нэр хүнд өснө, бөхчүүд жинхэнэ утгаараа өв тээгч болж чадна.

Хэрэв ам авдаг ёс, дүрэм байсаар байвал цаг, нийгмээ дагаад бөхчүүдийн хандлага улам л ёозгүй болж хувирах гээд байгааг олон хүн анхааруулан сануулсаар байна. Ам авалтын цаана монгол бөхийн, монгол эр хүний хамгийн дорой, муухай, бэртэгчин зан, үйлдлүүд улам тод үзэгдэнэ. Муу муухай нь гарч ирэх тусам энэ өв соёл нийгмээс арчигдана гэсэн үг. Энэхүү том өв соёл биднээс алга болчихвол яах вэ. Монгол гэж ондооших, Монгол гэж бахархах зүйлгүй л болно. Монгол эр хүний зан суртахуунаас омогшил, эр зориг, дайчин чанар, арга ухаан, тэвчээр, андлалцал, гүндүүгүй байдал, жудаг гэдэг зүйл алга болно. Энэ утгаараа бид өв соёлоо дээдлэх, тэртээгээс ирсэн ёс уламжлал, хандлагыг нь хадгалах зайлшгүй шаардлагатай. Үүнийг л өв тээгчид гэдэг. Гэтэл өнөө цагийн бөхчүүдийг өв тээгч гэж хэлэхэд үнэхээр хэцүү байна. Монгол Улсын арслан олноо том П.Сүхбат хэмээн алдаршсан эрхэм “Миний үеийн бөхчүүд ам авахдаа аль бяртай чадалтайг нь авч барилддаг байлаа. Бүр багшийнхаа хэлсэн бөхийг биш, эсрэгээр нь хамгийн хүнд өрсөлдөгчийг зөрж сонгон барилддаг байсан. А.Сүхбат гэх залуу ид гарч ирж байсан үе. Түүнийг битгий амлаарай, чамд халгаатай шүү. Аягүй бол ойчно гэж хэлж байсан багшийнхаа үгийг сөрөөд амлаж аваад барилддаг байлаа.

Тэртээгээс эдүгээ хүртэл монгол бөх оршин байсан гол шалтгаан бол хүч бяраараа өрсөлддөг явдал шүү дээ. Гэтэл сүүлийн үеийн бөхчүүдийн ам авч байгааг харахад үнэхээр ичмээр санагддаг. Өмнөх даваанд аль нь хамгийн их хүч гаргаж барилдав. Аль нь эцсэн байна. Аль нь надаас муу вэ гэдэг байдлаар ам авдаг болж. Энэ бол бөх хүний ёс суртахуун огт биш. Ингэж барилдаж байхаар барилдахгүй байсан нь дээр. Хамгийн сулыг нь авч даваад бөх хүнд ямар ашигтай юм. Ийм хүн хэзээ ч том цолонд хүрэхгүй” хэмээн ярьсан удаатай.

Үнэхээр ам авдаг ёс, дүрмийн цаана бөхчүүдийн муу муухай болгон явдаг гэдэг үнэн. Нөхөрлөж явсан найзыгаа нэг өдөр далаар нь тавьдаг, эхнэртээ дээрэлхүү, бүр гар хүрдэг, аливаа зүйлийг ашиг хонжоо талаас нь олж хардаг ийм хандлагатай залуучууд, эрчүүд өнөөгийн нийгэмд олон байна. Энэ нь монгол эр хүний ёс суртахууныг монгол бөх хэмээгчид залуурддаг болохоор өөр юу ч горьдох вэ,тийм л хүмүүс бий болно. Тиймээс монгол бөхийн барилдаанаас ам авдаг ёс дүрмийг болиулахгүй бол, тэднийг ёс жудагтай болгохгүй бол бөхчүүдийг өв тээгч гэж үзэхэд хэцүү байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монгол бөхийн ам авах дүрмийг болиулахгүй бол өв тээгч гэж тооцоход хэцүү DNN.mn

Хүрэл зэвсгийн үеэс эхлээд үндэсний бөх үүссэн гэдэг түүхэн баримт бий. Ойролцоогоор 7-11 мянган жилийн тэртээгээс үүссэн монголчуудын нэн эртний өв соёл юм. Хожим XIII зуунаас эхлэн өнөө цагийн үндэсний бөхийн хэв шинж, цол, чимэг хөгжин ирсэн түүхтэй гэж үздэг. Ийм нэн эртний өв соёл өнөө бидний цагт устаж, үгүй болоход ойрхон байна. Устдаггүй юм гэхэд соёлын агуулга нь өөрчлөгдөж байгаа нь харамсалтай. Өв соёл ямар байна нийгмийн хандлага, ёс суртахуун тийм болж төлөвшдөг. Энэ утгаараа монгол бөх бол соёлын маш том өв. Энэ өв, соёлыг бөхчүүд тээж яваа. Сүүлийн үед бөхчүүдийг өв тээгч гээд байгаа нь ч ийм учиртай. Бид айлд хүү төрвөл бөх болог гэж ерөөдөг ард түмэн. Учир нь бөх хүн гэдэг бол монгол эр хүн гэсэн үг. Монгол эр хүний ёс суртахуун, хандлага, төлөвшлийн үлгэр жишээ нь бөх. Гэтэл өнөө цагт хүү төрвөл бөх битгий болоорой гэж хэлэгдэх хүртлээ энэхүү өв соёл биднээс алсарч байгаа нь харамсалтай. Худлаа хэлдэг, бусдыг шулдаг, дээрэлхдэг, амин хувиа хийчээгч, их зантай, шуналын дэв болсон шалдан бөх байхаар… гэж ярих нь ч их. Хуучин цагт наадам, барилдаан боллоо гэхэд л нутгийн залуус эр бяр, авхаалж самбаагаа гайхуулан тэмцэлдэж хүч чадал, эр зориг, хүн чанарын үзүүлэн болдог байжээ. Энэ агуулгаараа монгол эрчүүдийн зориг, тэвчээр, холч ухаан, цог хийморийн дээд нь монгол бөх гэж нутгийн зон олон үнэлдэг.

Нутаг усаараа тэдний удам залгах хүү эр болжээ, наадамд түрүүллээ, үзүүрлэлээ, тэд давлаа бүүр байхад л хөөрхөн зодоглоод зогсож байна лээ гэж ярьдаг, хардаг байжээ. Тиймээс л хүүгээ эр хүн шиг эр хүн болоосой гэсэндээ бөх болог гэж ерөөдөг байсан учиртай байх. Харин өнөө цагийн бөхчүүд мэргэжлийн болж ард түмнээс тасарсан. Тиймээс уралдаан тэмцээн, ашиг хонжооны шинж нь илүү түлхүү болж, зөвхөн мэргэжлийн тамирчид л оролцохоос өөр арга байхгүй болсон. Хамгийн ноцтой нь өнөө цагийн монгол эрчүүдийн зан төлөв, хандлагад монгол бөх, нөгөө өв тээгч гэгдэх бөхчүүд маань өөрсдөө сөргөөр нөлөөлж байгааг нийгэм судлаачид хэлж байна. Учир нь монгол бөхийн барилдаанд ам авах ёс гэж бий. Энэ нь том цолтой нь жижиг цолтойгоо амлаж аван барилдах юм. Гэтэл өнөө цагийн өв тээгчид маань ам авахдаа аль хөгшин, бэртэлтэй, бэлтгэл султайг нь авч барилддаг болсноороо түрүү үеийн бөхчүүдээсээ ялгарч байгаа хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, иртэй бяртайг нь авч давдаг байсан өв уламжлалыг хамгийн сул доройг нь авч барилддаг арчаагүй ёс суртахуунаар сольчихож байгаа гэсэн үг. Ядарсан зүдэрсэн, аргагүй байдлыг нь далимдуулах, нас ахимаг харьж явааг дээрэлхэх бол яаж ч бодсон хүний адгийн зан төлөв юм.

Тэгвэл өв тээгчид маань яг ийм бай гэж биеэрээ үлгэрлэж байгаа хэрэг. Энэ хандлага нь даамжирсаар дан ганц давахын төлөө бөхчүүд маань барилддаг болсон. Давж байж түрүүлнэ. Түрүүлж байж өндөр цолонд хүрнэ. Өндөр цолонд хүрч байж хялбар аргаар мөнгө, эд баялагтай болно гэж үздэг болсон бөхчүүдийг өв тээгч гэж хэлэхэд хэцүү болгож байна.

Бөх сонирхогчид, бөхдөө хайртай монголчууд бид Үндэсний их баяр наадмын дөрвийн давааг олзуурхан шимтэн үздэг. Учир нь дөрвийн даваанд бөхчүүд ам авахгүй. Харин оноолтоор таарч барилддаг. Ингэхээр том цолтой бөх аль сул дорой, бэлтгэл тааруу бөхтэй барилдана гэхээс илүү эр бяраараа дөрвийн даваа хүртэл барилдаад гарч ирсэн залуучуудтай таарч барилддаг. Тиймээс л дөрвийн даваанд сонирхолтой, үзэгчдийг шуугиулсан барилдаанууд олон гардаг. Яг л ийм даваа, ийм барилдаануудыг ард түмэн хүсдэг учраас ам авдаг ёсыг дүрмийнхээ хүрээнд болиулчих хэрэгтэй байна. Нөгөөтэйгүүр ам авахыг болиулчихвал монгол бөхчүүдийн ёс суртахуун дээшилнэ. Цэвэр өрсөлдөөн гарч ирнэ. Нөгөө тавын давааны найраа алга болно. Жинхэнэ эр хүмүүс шиг хүч бяраа үзэн барилддаг болно. Үүнээс улбаалж, Монгол бөхийн нэр хүнд өснө, бөхчүүд жинхэнэ утгаараа өв тээгч болж чадна.

Хэрэв ам авдаг ёс, дүрэм байсаар байвал цаг, нийгмээ дагаад бөхчүүдийн хандлага улам л ёозгүй болж хувирах гээд байгааг олон хүн анхааруулан сануулсаар байна. Ам авалтын цаана монгол бөхийн, монгол эр хүний хамгийн дорой, муухай, бэртэгчин зан, үйлдлүүд улам тод үзэгдэнэ. Муу муухай нь гарч ирэх тусам энэ өв соёл нийгмээс арчигдана гэсэн үг. Энэхүү том өв соёл биднээс алга болчихвол яах вэ. Монгол гэж ондооших, Монгол гэж бахархах зүйлгүй л болно. Монгол эр хүний зан суртахуунаас омогшил, эр зориг, дайчин чанар, арга ухаан, тэвчээр, андлалцал, гүндүүгүй байдал, жудаг гэдэг зүйл алга болно. Энэ утгаараа бид өв соёлоо дээдлэх, тэртээгээс ирсэн ёс уламжлал, хандлагыг нь хадгалах зайлшгүй шаардлагатай. Үүнийг л өв тээгчид гэдэг. Гэтэл өнөө цагийн бөхчүүдийг өв тээгч гэж хэлэхэд үнэхээр хэцүү байна. Монгол Улсын арслан олноо том П.Сүхбат хэмээн алдаршсан эрхэм “Миний үеийн бөхчүүд ам авахдаа аль бяртай чадалтайг нь авч барилддаг байлаа. Бүр багшийнхаа хэлсэн бөхийг биш, эсрэгээр нь хамгийн хүнд өрсөлдөгчийг зөрж сонгон барилддаг байсан. А.Сүхбат гэх залуу ид гарч ирж байсан үе. Түүнийг битгий амлаарай, чамд халгаатай шүү. Аягүй бол ойчно гэж хэлж байсан багшийнхаа үгийг сөрөөд амлаж аваад барилддаг байлаа.

Тэртээгээс эдүгээ хүртэл монгол бөх оршин байсан гол шалтгаан бол хүч бяраараа өрсөлддөг явдал шүү дээ. Гэтэл сүүлийн үеийн бөхчүүдийн ам авч байгааг харахад үнэхээр ичмээр санагддаг. Өмнөх даваанд аль нь хамгийн их хүч гаргаж барилдав. Аль нь эцсэн байна. Аль нь надаас муу вэ гэдэг байдлаар ам авдаг болж. Энэ бол бөх хүний ёс суртахуун огт биш. Ингэж барилдаж байхаар барилдахгүй байсан нь дээр. Хамгийн сулыг нь авч даваад бөх хүнд ямар ашигтай юм. Ийм хүн хэзээ ч том цолонд хүрэхгүй” хэмээн ярьсан удаатай.

Үнэхээр ам авдаг ёс, дүрмийн цаана бөхчүүдийн муу муухай болгон явдаг гэдэг үнэн. Нөхөрлөж явсан найзыгаа нэг өдөр далаар нь тавьдаг, эхнэртээ дээрэлхүү, бүр гар хүрдэг, аливаа зүйлийг ашиг хонжоо талаас нь олж хардаг ийм хандлагатай залуучууд, эрчүүд өнөөгийн нийгэмд олон байна. Энэ нь монгол эр хүний ёс суртахууныг монгол бөх хэмээгчид залуурддаг болохоор өөр юу ч горьдох вэ,тийм л хүмүүс бий болно. Тиймээс монгол бөхийн барилдаанаас ам авдаг ёс дүрмийг болиулахгүй бол, тэднийг ёс жудагтай болгохгүй бол бөхчүүдийг өв тээгч гэж үзэхэд хэцүү байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ардчилсан нам Лу.Гантөмөрийг даргаараа сонгосон нь оносон бололтой DNN.mn

Намын даргаа сонгож, эвлэлдэн нэгдэж чадсан одоогийн Ардчилсан нам өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиас өмнө ямар байлаа. Цацсан шагай шиг л тархай, бутархай байсныг хэн хүнгүй санаж байгаа байх. Үнэндээ Монголын улс төрийн хоёр дахь том хүчин гэж хэлэхэд хүртэл итгэхгүй болтлоо тартагтаа тултал унасан. Тэр үед монголчуудын хэлдгээр ёстой шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг нэгэнтээ толхилцож, хувааж, салгаж болох бүх зүйлээ л хагалж буталсан даа. Энэ улаан хэрүүл, уйлаан майлаан дундаас Лу.Гантөмөр АН-ын даргаар сонгогдон гарч ирсэн. Тамга, гэрчилгээний хэрүүл дуусч, намын үйл ажиллагаа Лу.Гантөмөр гарч ирснээр албан ёсоор эхэлсэн. Гэтэл түүнийг гарч ирснийх нь дараа дэмжсэн, дэмжээгүй бүгд л АН-ыг Лу. Гантөмөр нэгтгэж, эвлүүлж яагаад ч чадахгүй гэж халаглаж байсан нь саяхан. Ингэж халаглах гол шалтгаан нь Лу.Гантөмөр хүнийхээ хувьд ч, улс төрчийнхөө хувьд ч зөөлөн хүн учраас намын зодооныг зогсоож, эвлүүлж, бүр дэг журманд нь оруулж чадахгүй гэж үзсэнд байгаа юм. АН дахиад л бужигнаж байгаад УИХ-ын сонгуультай золгож, арга байхгүй “зөөлөн Лу”-тайгаа орцгоосон. Ингээд сонгууль ч болоод дууслаа. Анхнаасаа намын даргаа голж сонгуульдсан АН-ынхнаас сонгуулийн дараа ч амжилттай оролцлоо гэж нэг ч хүн хэлээгүй. Үнэндээ бодит байдал дээр АН энэхүү сонгуульд маш амжилттай оролцсон гэдэг нь 400 гаруй мянган хүний саналаас тодорхой харагдана. Авсан саналаараа анхны 126 гишүүнтэй парламентад 42 суудал авсан. Парламентын энэ том бүлэг нэмээд Засгийн газрын найман гишүүнтэй болсон. Тийм гараанаас ийм амжилттай оролцсон Ардчилсан намын гавьяа хүссэн хүсээгүй намын дарга Лу.Гантөмөрт л оногдоно. Энэ хүн ч гавьяаг хүсэхгүй байх. Харин дээрх гарсан амжилтаас улбаалсан эерэг нөлөөлөл Ардчилсан намын дархлааг дэмжих вакцин болж өгч байгаа нь уг намын хамгийн том ололт. Тэртэй тэргүй унасан ч, боссон ч дотроо зодоонтой, хэрүүлтэй явдаг АН-д энэ нөлөөлөл алсуураа эвлэлдэн бэхжих зам руу л чиглүүлнэ. Нам гэж мартагдах шахсан АН өнөөдөр нам шиг нам болчихсон төрийн бодлогыг хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын түвшинд тодорхойлон явж байна. Гарсан амжилт нь Лу.Гантөмөр битгий хэл АН-ын өмнөөс дуугарчихсан учраас уг намын талаар сайн хэлэх хүмүүс өдөр ирэх тусам олширсоор байгаа нь үнэн. Ингээд бодоод үзэхэд Ардчилсан нам Лу.Гантөмөрийг даргаараа сонгосон нь оносон бололтой.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Б.Найдалаа: Асар их хөрөнгө зарцуулсан ч утаа буурах биш, улам л хортой болсонд иргэд бухимдаж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь ХҮН намын зөвлөлийн дарга Б.Найдалаатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.


-Анхныхаа чуулганыг 126 гишүүнтэй парламент хуульд заасан хугацаандаа хуралдаж хаалаа. Энэ утгаараа өнгөрсөн намрын чуулган та бүхний хувьд ямар үр бүтээлтэй болж өндөрлөв?

-Холимог системээр сонгуулиа хийж, гарсан үр дүнгээр нь байгуулагдсан анхны 126 гишүүнтэй парламентын анхны ээлжит чуулган өндөрлөлөө. Энэ утгаараа 76-гаас 126 болсон парламент асуудалд яаж хандаж байна, ямар хандлага илүү байна, өмнөхөөсөө юугаараа өөр байгааг тодорхой илтгэсэн чуулган болсон гэж бодож байгаа. Товчхондоо маш сонирхолтой чуулган боллоо гэж хариулмаар байна.

-Хамгийн сонирхолтой нь хамтарсан Засгийн газар байгуулсан явдал байх, тийм үү. Үүнд танай нам бас орсон байгаа шүү дээ…?

-Юуны өмнө ямар үндэслэл, шалтгаанаар хамтарсан бэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Анх хамтарч байхдаа ч олон нийтэд энэ талаар тодорхой хэлж байсан. Одоо ч хэлье. Манай намын хувьд яагаад Засгийн газарт хамтарсан юм бэ гэж. Юуны өмнө 2-3 жил биш 20-30 жил улс төрийн гацаанаас гарч чаддаггүй том төслүүдийг хөдөлгөх гэж хамтарсан. Улс төрийн тогтвортой байдал чухал байна гэж бид сүүлийн 30 жил ярилаа. Үүнийг бодитой болгох гэж бид хамтарсан. Улс орны хөгжлийг бодитой дээшлүүлэхийн төлөө бид хамтарсан. Эдийн засгаа өсгөхийн тулд хамтарсан гэж ойлгож байгаа. Эхнээсээ хамтарсан Засгийн газрын бодит үр дүнгүүд гарч байна.

-Тухайлбал, ямар үр дүн гарчихаад байна вэ?

-Монгол Улс бол дэлхийн хоёр том гүрний дунд оршдог, хоёрхон хөрштэй улс. Энэ утгаараа бидэнд гуравдагч хөршийн бодлого, гуравдагч улс орнуудтай хийх том төсөл, хөрөнгө оруулалтын гэрээ зэрэг нь эдийн засаг гэлтгүй бусад талаараа асар чухал нөлөөтэй. Энэ утгаараа саяхан бид Францын “Орано Майнинг” компанитай байгуулах Хөрөнгө оруулалтын гэрээг үзэглэлээ. Энэ бол маш том ажил. Өнгөрсөн 20 гаруй жил хийгдээгүй том ажил гэж харж байгаа. Маш хурдан хугацаанд хөдөллөө. Хөдлөх болсон шалтгаан нь нөгөө хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсантай холбоотой болов уу. Дээр нь төмөр замын хил холболтын бүтээн байгуулалтын асуудал байна. Төмөр замаа бид барьчихсан атлаа холбож чадалгүй 20 км-ээр зөрүүлчихсэн байсан. Энэ бол үнэхээр харамсалтай үйл явдал. Үүний цаана асар их цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө зарцуулагдсан. Алдагсан боломжоо мөнгөн дүнгээр тооцоод гаргаад ирвэл хэдэн их наяд төгрөгийн алдагдал гарч ирнэ. Үүнийг хөдөлгөж, хил холболтын төмөр замуудын ажил гацаанаасаа гарсан.

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох асуудал намрын чуулганы сүүлээр нэлээд шуугьсан. Их хэмжээний өр зээл тавьж байгаад уг үйлдвэрийг ашиглалтад оруулна. Ашиглалтад орсныхоо дараа зардлаа нөхөж чадах уу гэдэг дээр шүүмжлэл их гарсан л даа. Энэ тал дээр таны байр суурь ямар байна вэ?

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэрээ бид аль болох богино хугацаанд ашиглалтад оруулаад, эрчим хүч, газрын тосны хараат бус байдлаа нэн яаралтай олж авах хэрэгтэй

Та үр ашигтай байх талаас нь асуулаа. Гэхдээ үр ашигтай байх буюу менежмент нь тусдаа асуудал шүү. Мөн Энэтхэгээс авч байгаа зээл ч гэсэн тусдаа яригдах асуудал. Үүнийг бид ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, бид дотооддоо менежментээ хийж чадаагүй, уг төслийг үр ашиггүй удирдчихаад үүнийгээ Энэтхэгээс авах зээлийн асуудалтай хольж хутгах ямар ч шаардлага байхгүй гэсэн үг.

-ХҮН намын хувьд энэхүү парламентад бүлэг байгуулах хэмжээнд хараахан суудал авч чадаагүй байх аа. Гэхдээ бүлгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах боломжтой гэж гишүүд хэлж байсан санагдана. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Манай намын хувьд парламентад найман гишүүн сонгогдон ард түмнээ төлөөлөх, хууль тогтоох ажлаа хийж байгаа. Мэдээж бүлэг байгуулахад гишүүний тоо дутна. Тиймээс бид УИХ дахь ХҮН намын зөвлөл байгуулсан. Даргаар нь миний бие ажиллаж байна. Зөвлөл ч гэлээ бүлгийн хэмжээнд ажиллаад явах боломж бидэнд хангалттай бий. Ажиллаад ч явж байгаа гэж боддог. УИХ-ын найман гишүүн гэдэг бол цөөхөн тоо биш ээ.

-Танай намын хувьд салбарын реформуудыг хийх шаардлагатай гэж ярьдаг. Энэ утгаараа хамтарсан засагт ороод Эрчим хүчний реформыг эхлүүлсэн. Гэхдээ реформ гэхээс илүү нийгмээс намдаа гал дуудсан салбарыг түрүүлээд барьчихсан юм биш үү гэж хардаг л даа…?

-Манай нам Засгийн газарт хамтарсан гол зорилго бол шийдэж чадахгүй байсан шинэчлэлийн чанартай суурь асуудлыг шийдэх реформ. Үүний тод жишээ нь, эрчим хүчний реформ юм. Эрчим хүчний салбараа бид шинэчилж байж эдийн засгийн өсөлт, бусад салбарын болоод иргэдийн орлого нэмэгдэх тухай ярих боломж нээгдэнэ. Энэ шинэчлэлийг эхлүүлэхгүйгээр, хийхгүйгээр Монгол Улсын хөгжлийн тухай ярих хэцүү. Бараг боломжгүй. Тиймээс бид нийтээрээ бодит үнэнтэйгээ нүүр тулах ёстой. Энэ утгаараа уг асуудлыг ХҮН нам улс төрийн хувьд манлайлаад Үндэсний хороо байгуулан ажиллаж байна. Уг хороог Шадар сайд Т.Доржханд ахалж байгаа. Мөн нам, намын гишүүд тус хороонд ажиллаж байгаа. Ингэж ажиллаж байгаагийнхаа хувьд энэхүү шинэчлэлийг хийхэд улс төрийн дэмжлэг үзүүлэн ажиллах шаардлагатай. Энэ бол том ажил. Чухал сэдэв. Үүний үр дүн тун удахгүй гарах болно.

-Та сая хэллээ, эрчим хүчний шинэчлэлийг манай нам манлайлж эхлүүлсэн гэж. Мэдээж шинэчлэл гэдэг өргөс авсан юм шиг хийгдэхгүй байх. Гэхдээ эрчим хүчний үнэ, тарифыг нэмэх замаар шинэчлэл хийх шаардлага байсан уу. Нэмсэн юм бол яагаад цахилгаан хязгаарлалт хийсэн юм бэ гэдэг дээр иргэд маш их бухимдалтай байна. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Иргэдийн шаардаж, бухимдаж байгаа нь зөв өө. Үүнийг ХҮН нам маш сайн ойлгож, хүлээн авч байгаа. Гэхдээ нэг буруу ойлголт энд байна. Үнэ нэмчихээд тог тасалчихлаа гэж. Тэгэхээр эрчим хүчний шинэчлэлийг эхлүүлэх хамгийн эхний алхам бол мэдээж үнэ тариф. Өөрөөр хэлбэл үнэ, тарифыг нэмэх шаардлага заавал байсан. Нөгөөтэйгүүр үнэ тарифыг нэмсэн, нэмээгүй эрчим хүчний хязгаарлалт болдгоороо болох л байсан зүйл. Тогны хязгаарлалт бол үнэтэй ямар ч хамаагүй ойлголт шүү. Үүнийг иргэд маань ялгаж салгах учиртай. Тогны хязгаарлалт угтаа олон жил бид эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр бариагүй, байгаа эх үүсвэрээ тулгачихаад хэрэглээгээ улам нэмсэнтэй холбоотой асуудал. Түүнээс биш үнэ, тариф нэмээгүй байсан бол тог хязгаарлахгүй байх боломж байсан мэтээр ойлгож болохгүй л дээ. Хүссэн хүсээгүй тогны хязгаарлалтад орох нь бидний бодит байдал. Үүнтэй нүүр тулах ёстой. Харин эрчим хүчний реформ гэдэг бол зөвхөн үнэ тариф нэмэх асуудал огт биш гэдэгтэй санал нэг байна. Үнэ тариф бол энэ салбарын алдагдлыг дөнгөж бууруулах хэмжээнд л хийгдсэн ажил. Цаашлаад бид салбарын бүтэц, тогтолцоонд ужгирсан асуудлыг ил тод болгож, засах шаардлагатай. Улмаар эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр, байгаа эх үүсвэртээ тогтмол засвар үйлчилгээг нь хийх ажлуудыг давхар хэрэгжүүлнэ. Урт хугацаандаа бид эрчим хүч импортоор авах биш, экспортлох асуудлыг ярьдаг болно.

-Цахилгааны хязгаарлалтад ордог, үнэ, тариф нь өссөн зэргээс шалтгаалаад ЖДҮ эрхлэгчид бизнесээ явуулахад асар хүнд байна. Дээр нь татварын дарамт их байна шүү дээ. Ер нь татвартай холбоотой асуудлаар таны хувьд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Юуны түрүүнд татварын ачаалал бага байх шаардлагатай. Үүнийг хэн хүнгүй л хүсч байна. Татвар, цахилгааны хязгаарлалт гэх мэт асуудлаас болж иргэд, аж ахуйн нэгжүүд бухимдаж байгаа. Энэ үнэн. Саяхан талбай дээр иргэдийн жагсаал цуглаан боллоо. Бухимдаж байгаа иргэд олон харагдсан. Миний хувьд иргэд юунаас болоод бухимдаад байна вэ гэдгийг ингэж ойлгож байгаа. Гарц шийдэл нь тодорхой бус, хэзээ шийдэгдэх нь мөн адил тодорхой бус, тэгсэн атлаа асар их хөрөнгө зарцуулчихсан асуудалд бухимдаж байна. Жишээ нь утаа. Өнгөрсөн хугацаанд утааг багасгах, бууруулахад зориулж хэдэн тэрбум төгрөг зарцуулсан бэ. Ингээд утаа буурсан уу гэвэл үгүй. Харин эсрэгээрээ илүү хортой болсон. Нийгэм ийм байхад дахиад татвар нэмэх замаар ч юмуу, эсвэл иргэдийнхээ хувийн өмчтэй байх эсэхэд нь халдсан шийдвэрүүд олон нийтийг улам л бухимдуулж байна.

-Автомашинтай болох эсэх нь мэдээж иргэний эрх. Гэтэл нэг асуудлыг шийдэх гэж нөгөөхийг нь хориглосон шийдвэр их гарах болсон гэж та хэллээ. Жишээ нь, автомашины дугаар олгох асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Монгол Улс уудам газар нутагтай. Энэ уудам газар нутаг дээр аж төрж амьдарч байгаа хүн морьтой, автомашинтай байх ёстой. Гэтэл үүнд нь хязгаарлалт тавих гэж оролдож байна. Ийм байж болохгүй. Автомашин авах асуудлыг нь нээлттэй чөлөөтэй үлдээ. Харин тэрхүү авсан автомашинаа хаана унах вэ гэдэгт нь нөлөөлөх бодлого байх ёстой. Тухайлбал, иргэн хүн шинэ автомашин авлаа гэж бодъё. Тэрхүү автомашинаа тухайн хүн заавал Улаанбаатар хотод унахгүй шүү дээ. Хөдөө явна. Гэтэл хөдөө, орон нутагт явахдаа яах юм. Автомашингүй яв гэж байгаа юм уу. Тиймээс иргэнийг автомашинтай болоход нь саад тодгор битгий учруул. Харин тэр автомашинаа хаана унах вэ гэдэг дээр зөв бодлого гаргаж явах учиртай. Манай зарим шийдвэр гаргагчид хувь хүний хэрэгцээг бодохгүйгээр зөвхөн хотын утаа, түгжрэл зэрэг асуудлыг бодсон шийдвэр битгий гаргаач ээ. Энэ бол төрийн бодлогод нийцэхгүй.

-Үе үеийн парламентын зарим гишүүн гэмт хэрэгт нэр холбогдох, улмаар гишүүний бүрэн эрхээсээ чөлөөлөгдөх асуудал яригддаг. Энэ удаагийн парламентад мөн нэр бүхий гишүүнийг эгүүлэн татах асуудал яригдаж байна. Үүнд та шинэ гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Уг асуудал бол бидний бодол, хүслээс хамаарахгүй явах асуудал л даа. Өөрөөр хэлбэл, хуульд юу гэж заасан байна түүгээр явах асуудал. Шүүх ямар шийдвэр гаргасан юм. Шүүхийн шийдвэр нь бичгээр баталгаажиж гарсан уу. Тэгэхээр тодорхой шийдвэр гарсан тохиолдолд яах вэ гэдгийг шийдэх бэлэн хууль, эрх зүйн орчин нь байна. Энэ утгаараа хэрэв шүүхийн тодорхой шийдвэр албажиж гарсан тохиолдолд ямар ч гишүүн гишүүнийхээ ажлыг өгөхөөс өөр аргагүй л гэж бодож байна. Түүнээс биш залуу гишүүн учраас байлгаж байя, эсвэл энэ удаадаа хамгаалаад үлдье, дараа битгий ийм алдаа гаргаарай гэдэг байдлаар явах нь өрөөсгөл шүү. Хуульд яаж заасан байна, түүгээрээ шийдэгдээд л явах учиртай.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Цогтбаатар: Д.Цогтбаатар гишүүний асуудлыг эрх зүйн хувьд нарийвчилж харахгүй бол болохгүй. УИХ-ын зарим шийдвэрийн хүчин төгөлдөр байдал ч сөхөгдөж болзошгүй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.


-Анхны 126 гишүүнтэй парламент намрын чуулганаа дуусгалаа. Хууль зүйн байнгын хороо энэ чуулганы үеэр онцлох ямар хуулийн төслүүдийг хэлэлцсэн талаар та мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Ер нь ажилласан цаг, шийдсэн асуудлынхаа тоо, цар хүрээгээр аваад үзвэл манай байнгын хороо хамгийн эрчтэй ажиллалаа. Онцлоод хэлэхгүй юу гэсэн болохоор гол хэдэн асуудлыг дурдъя. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлттэй холбогдуулан Цагдаагийн албаны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, цагдаагийн алба хаагч тухайн хүнийг зургаан цаг түр саатуулах хугацааг цагдаагийн байгууллагад хүргэснээр тооцож эхэлдэг байсныг болиулж тухайн этгээдийг саатуулсан үеэс эхлэн тооцохоор хуульчиллаа. Үндсэн хуулийн Цэцийн 2024 оны 03 дугаар тогтоолтой холбогдуулан Цагдаагийн албаны тухай хуулийн 69 дүгээр зүйлээр цагдаагийн алба хаагч нь үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүн байхыг хориглосныг болиулж, шаард лагатай зохицуулалтыг оруулахаар ажиллаж байна. УИХ-ын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хянан шалгах, үр дагаварт үнэлгээ хийх, тайлан, илтгэл, мэдээлэл хэлэлцэх зорилтын хүрээнд Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус хэрцгий хандахаас ангид байх эрхийн хэрэгжилт, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах хяналтын сонсголыг 37 төрийн байгууллага, 87 иргэн, хуулийн этгээд, хоёр ажиглагчийг оролцуулан зохион байгууллаа.

Энэхүү хяналтын сонсголыг зохион байгуулсантай холбогдуулан авч хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай Хууль зүйн байнгын хорооны тогтоолыг баталж Засгийн газар болон холбогдох яам, төрийн байгууллагуудад үүрэг, чиглэл өгч, мөн Эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн хохирогчийг хамгаалах, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх, эрүүл мэнд, нийгэм, сэтгэл зүй, эд хөрөнгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх, нөхөн төлбөр олгох талаар судалж, холбогдох санал, дүгнэлт боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгууллаа.

-Тэгвэл хаврын чуулганаар ямар хуулийн төслүүдийг өргөн барихаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн Ч.Лодойсамбуугийн өргөн мэдүүлсэн Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, миний өргөн мэдүүлсэн Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, мөн Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Хууль зүйн сайд О.Алтангэрэл өргөн мэдүүлсэн. Товчхондоо хэлэхэд, дээр дурдсан олон хууль тогтоолууд амьдралаас хол мэт сонсогдож байгаа боловч бодит байдал дээрээ яг л иргэдийн эрх чөлөө, өдөр тутмын амьдрал, үйл ажиллагааны зохицуулалтуудыг л сайжруулахад чиглэсэн байгаа юм. Цагдаагийн хуулинд орсон өөрчлөлтүүд л гэхэд иргэний эрх чөлөөнд хуулийн дагуу халдах тохиолдолд хугацааг үзэмжээр сунгахгүй байх тухай байгаа. Хууль тогтоомжийн хуульд орж буй өөрчлөлт бол албан байгууллагын дунд шатны дарга, албан тушаалтнууд өөрийн үзэмжээр дүрэм журам боловсруулж, х уулиар олгогдсон эрхээсээ давсан мэдэлтэй болчихоод иргэдийн амьдралыг “журамлан дэглэж”, хүндрүүлээд буйг цэгцлэхэд чиглэсэн алхам. Ийнхүү дунд шатны дарга нарын эрх мэдлийг журмаар зузаатгаад буй явдлыг зогсоохгүйгээр хүнд суртал, түүнээс үүдэх авлига зогсохгүй. Манай байнгын хорооноос гаргаж байгаа шийдвэр бүр ийм үндсэн зорилтыг биелүүлэхэд чиглэгдэж байна.

-Танаас гишүүний бүрэн эрхтэй холбоотой асуулт асууя. УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах тодорхой үндэслэлүүд байдаг. Тухайлбал, шүүхээс гэм буруутай гэж үзвэл эгүүлэн татах үндэслэл болдог. Тэгэхээр Д.Цогтбаатар гишүүний хувьд шүүхээс гэм буруутай гэж үзсэн. Зарим хүмүүс татах ёстой гэж байна. Гэхдээ нэгэнт сонгогдоод гараад ирсэн төлөөллийг заавал эгүүлэн татахгүйгээр бүрэн эрхийг нь дууссаны дараа асуудлыг нь шийддэг болох ёстой ч гэж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ парламентын гишүүдээс нэгийг нь л эгүүлэн татаад явуулчихвал гишүүдийн тогтвортой ажиллах дархлаанд сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэж харж байна уу?

-Энэ бол харьяаллын хувьд яг манай байнгын хорооны асуудал биш. Гэхдээ Хууль зүйн байнгын хорооны даргын хувьд цэвэр хуулийн хүрээнд л байр сууриа илэрхийлье. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл миний хувьд яг л хууль, бодит фактад тулгуурлан асуудалд хандана гэсэн үг. Тэгэхээр нэгдүгээрт, асуудал шүүхээр эцэслэн шийдэгдсэн гэдгийг онцолмоор байна. Тиймээс шийдвэр гарсан хугацаанаасаа хүчин төгөлдөр. Үүн дээр хаана ч маргаан байхгүй байгаа. Хоёрдугаарт, шүүхийн шийдвэрээ харин хэрэгжүүлж эхлэх хугацаа чинь хаанаас вэ гэдгээс их зүйл хамаарна. Энэ нь урьд өмнө огтоос тулгарч байгаагүй эрх зүйн үр дагаврыг үүсгэнэ. Иргэн хүний үйлдсэн гэж шүүхийн тогтоосон гэмт хэргийн хуулийн хариуцлага, үр дагаврыг гишүүн болсон хойно нь тооцож, хэрэгжүүлнэ гэдэг гишүүн хүний үйлдсэн гэмт хэргийн дагуу авах арга хэмжээ, үр дагавраас процедурын хувьд өөр байхаар л харагдаад байгаа. Энэ утгаараа урьд өмнөх тохиолдлуудаас арай өөр дэс дараатай, дэг журамтай байж болзошгүй. Үүнийг эрх зүйн хувьд ийнхүү нарийвчилж харахгүй бол болохгүй. Хэд хэдэн байгууллагын шийдвэр, УИХ-ын зарим шийдвэрийн ч хүчин төгөлдөр байдал сөхөгдөж болзошгүй. Энэ асуудал руу гүн оролгүй, гэхдээ цэвэр эрх зүйн өнцгөөс нь дүгнэхэд л ийм асуудлууд гарахаар байгаа юм. Гуравдугаарт, таны хэлсэнчлэн УИХ-ын гишүүнийг шүүхээс нэгэнт гэм буруутай гэж шийдсэн тул эгүүлэн татах үндэслэл бүрдээд байгаа нь үнэн. Гэхдээ шүүхээс шийтгэх тогтоол нь албан ёсоор гарсны дараа энэ талаар ярих нөхцөл бүрдэнэ. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэнэ гэдэг бол уг шийдвэрийнх нь үг, үсэг болгоныг хэрэгжүүлнэ гэсэн үг. Тэр үг, үсэг бүхий шийдвэр байхгүй байхад “шийдвэрт тэгж л заасан байж таараа, ойлгомжтой шүү дээ” гэсэн байдлаар багцаалан хандана гэсэн ойлголт байж болохгүй. Тэгэхээр тийм шийдвэрийн тодорхой тогтоолыг үг, үсгээр та ч, би ч, энэ УИХ-д хэн ч хараагүй байгаа. Бид бүгд олон нийттэй адилхан хэвлэл мэдээллээр авсан мэдээлэлтэй л байцгааж байгаа. Иймд энэ асуудлаар одоогоор нарийвчлан яриад байх нь боломж хязгаарлагдмал байна.

-Хамтарсан Засгийн газраас мега төслүүдээ зарлан батлуулсан. Яг одоогоор хэдэн төсөл хөдлөх эрх зүйн болоод хөрөнгө оруулалтын орчин нь бүрдчихээд байгаа вэ?

-Монгол Улсын хөгжлийн 2025 оны төлөвлөгөөнд дөрвөн тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд 14 мега төсөл, тогтвортой хөгжлийг хурдасгах 149 төслийг тусгаж баталсан. 2025 оны төсвийг алдагдалгүй болгон багахан шиг танаж батлахдаа ч мега төслүүдийн хэрэгжилтийг бодолцон тусгаж баталсан байгаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай томоохон төслүүдийг ч урагшлуулахаар шаардлагатай хууль, тогтоол, шийдвэрүүдийг УИХ шийдэмгий гаргаад өглөө. Одоо хэрэгжүүлэх л үлдлээ. УИХ-ын зүгээс одоо харин үр дүн шаардаж, шийдвэрүүд болон бодлогынхоо хэрэгжилтийг хянаж ажиллах л үлдлээ. Харин мега төслүүд гэж яриад жинхэнэ мега төслүүдээ олж харахгүй, жижиг мэт андуу ширвээд өнгөрч болохгүй гэдгийг гишүүд сануулж, ажиллах хэрэгтэй.

-Энэ нь юу гэсэн үг вэ?

-Мега төслүүдийн дүнд монголчууд ажилтай, орлоготой, ахисан амьдралтай болох ёстой гэдгийг мартаж болохгүй гэсэн үг. Улс орон гэх том ойлголтын дэргэд нэг иргэний асуудал жижиг зүйл мэтээр сэтгэж, тэнгэрээр дэвж нисэх юм бол нэг нэгээр л тоологдох бүх иргэдийн амьдрал орхигдоно. Үүний цаана хөгжил эзгүйрнэ. Харин тендерчид, авлигачид зоолно. Харахад том гүүр, замууд, түүгээр нь давхилдах инфлүүнсэрүүдийн төлбөртэй ганган хээнцэр лайв, сторинууд, харин амьдрал дээрээ ажилгүй, бусдын гар харсан иргэдтэй хоцрохоос л сэргийлэх хэрэгтэй. Тэгэхээр ажилтай орлоготой бас эрх чөлөөтэй иргэн гэдэг бол мегагийн мега төсөл. Ардчилал, эрх чөлөө гэдэг нь эрх чөлөөтэй иргэн мега төслийн оршихуйг тодорхойлох суурь мега төсөл. Энэ хоёр мега төслийн суурийг хөндөхгүйгээр хэрэгжих мега төслийг л XXI зуунд мега гэж би ойлгоно. Түүнээс иргэн хүн ормогц өөрт нь өчүүхнийг нь мэдрүүлэхэд чиглэсэн дундад зууны хаад ноёдын гигантомани хийрхлийн бэлгэдэл болсон том сүм хийдүүд, язгууртанлаг орд харшууд мэт агуу нүсэр байгууламжуудын аястай мега төслүүд байваас, тэдгээр нь Монголд хэрэггүй.

-Татварын асуудалд иргэд үнэхээр бухимдангуй байна. Татвараа хөнгөлөх, зарим татварыг бүр болиулах, ер нь энэ татвартай холбоотой эрх зүйн ямар өөрчлөлт дутагдаж байна гэж та хардаг вэ?

-Төр улс байгаа бол татвар байх нь зайлшгүй үнэн. Үүнээс зугтахгүй, төлдөг байх нь өөрийн төр улстай, туурга тусгаар амьдрахын үндэс. Гэхдээ уг татвар нь шударга, алагчлал ялгаварлалгүйгээр үйлчилдэг байх ёстой. Мөн эдийн засаг, үйлдвэрлэлийн бүтээмж, өрсөлдөх чадавхтай уялдсан байх ёстой. Эдгээр шинж чанарыг өөртөө агуулсан татварын тогтолцоо дарамт биш, хөгжлийн хөдөлгүүр болон үйлчилдэг. Энэ үүднээсээ татварын бодлого нь үндэсний үйлдвэрлэгч, ажлын байр бий болгогчдыг дэмжих, бизнесийн тогтвортой таатай орчныг бүрдүүлэхэд чиглэх учиртай. Гэтэл төрөл бүрийн журмаар бий болсон төлбөр, хураамж нь татвараасаа ялгаагүй ачаалал үүсгэж байгаа нь бизнесүүдэд нэмэлт дарамт учруулж байгаа. Үүний хажуугаар хүнд суртал, түүний даган үүсдэг авлигын сүлжээ ажил хэрэгч хүмүүсийн бизнес урмыг хугалж байна. Энэ бүгд бизнесүүдийн нуруун дээр ирж буй төрийн дарамт. Иймд татварын шинэчлэлийг тодорхой үе шаттайгаар зохион байгуулах шаардлагатай байгаа юм. Эхний ээлжинд иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд санхүүгийн ачаалал, хүнд суртал, чирэгдэл үүсгэж буй хууль тогтоомжид нийцээгүй төлбөр, хураамж, хөлс зэргийг хүчингүй болгох талаарх хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлагатай. Татвар хураамжуудын нийлбэр дарамтыг нарийвчлан тооцож, бизнесүүдийг урамшуулах үүднээс ачааллыг нь бууруулах арга замыг эрэлхийлэх л хэрэгтэй.

Мөн зээлийн хүүгийн бодлого, мөнгөний бодлогоо дэлхийн болон бүс нутгийн зах зээлийн динамик өөрчлөлттэй уялдуулан боловсронгуй болгох шаардлага ч бий.

-Макро эдийн засгийн тогтвортой байдал ч нөлөөлнө гэж эдийн засагчид хэлдэг. Энэ бас татварт нөлөөлөх чухал асуудал уу?

-Макро эдийн засгийн бодлогын тогтвортой байдал маш чухал. Тухайлбал, мөнгөний оновчгүй бодлого явуулахад гарах үр дагавар нь инфляци. Инфляци өсөхөд татвар хичнээн бага байгаад ч харагдахгүй “татвар” мэт бизнесүүдийн орлогыг инфляци авч одно. Гадаад худалдааны бодлогоо унагаж, Монголын экспортын бүтээгдэхүүний гадаадад зах зээлд нэвтрэх боломжийг боймлоход гадаад валютын нийлүүлэлт доройтож, төгрөгийн ханш унана. Энэ нь эргээд л иргэдийн бодит орлогыг үнэгүйдүүлнэ. Өөрт чинь танил сонсогдож байгаа биз. Яг ийм хүндрэлүүдийн дундуур л бид чинь явж ирлээ. Макро эдийн засгийн бодлого нь тогтворгүй, татварын орчин нь оновчгүй хэрнээ тогтворгүй, хуулиуд нь мөн тогтворгүй. Улс төр нь тогтворгүй, авлигатай. Хэт үндсэрхэг байвал гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай бодоод ч хэрэггүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтгүй бол мега төслүүдийг бас ярих хэцүү л болно. Энэ бүгд эдийн засгийн хөгжлийг нэг талаасаа боймлоод, нөгөө талаасаа улстөрчид нь сайхан амьдрал амлан хэтийдсэн мөрөөдлийн зорилтууд тавиад, төрийн өмчийн компаниудаараа хийлгэнэ гээд хийрхээд байвал татвар угаасаа бууна гэдэг нэн хэцүү. Тиймээс хувийн хэвшлээ л бэхжүүлэх нь чухал аврал. Ядаж татвар талаас нь харвал тэд бидний төлсөн татвараар юу хийгээд байгаагаа тайлагна гэдэг шахалтыг илүү шургуу тавина.

Мөн татварыг оновчтой байлгахыг байнга шаардаж, шахна. Ийм учраас л хувийн хэвшлийг дэмжиж, эдийн засаг дахь төрийн жинг бууруулахаар сүүлийн 3-4 жил дуугарсаар, зүтгэсээр ирсэн.

Э.Мөнхтүвшин