Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Эх нялхас, Хавдрын эмнэлгийн үүдээр явж үзчихээд 200 тэрбум төгрөгөөр соёлын төв барих эсэхээ шийднэ үү, гишүүд ээ DNN.mn

УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотголыг хэлэлцэж байна. Төсвийн тодотголыг угтаа Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор хэлэлцэх эсэхийг нь шийдсэн. Гэвч гол агуулгаасаа хальсан төсвийн тодотгол болж байгааг эдийн засагчид анхааруулан хэлсээр байна. Үүний нэг жишээ нь 200 тэрбум төгрөгөөр сумдуудад соёлын төв шинээр барихтай холбоотой санал юм. Энэхүү саналыг зарим гишүүд дэмжиж зарим нь эрс эсэргүүцэж байна. Улмаар нийгмийн хүрээнд маргаан, шүүмжлэл дагуулж байгаа гол сэдвийн нэг боллоо. Нийгмийн энэ маргаанаас харахад ард түмний ихэнх нь шинэ соёлын төв барихыг үгүйсгэж байгаа юм.

Харин нөгөө талдаа соёлын төв шинээр барьж сонгогдсон тойрогтоо ажил хийсэн хүн мэтээр харагдах гэсэн хэдэн улстөрчид энэхүү саналаа улс оронд тулгамдаад байгаа нэн тэргүүний ажил мэтээр олон нийтэд ойлгуулах гэж улайрсаар. Яах вэ, чухал газартаа, чухал хүмүүстээ шинэ соёлын төв хэрэгтэй л байх. Гэвч энэ нь улс орны өмнө тулгамдаад байгаа ард түмний аминд тулсан асуудал гэж үзэхгүй. Шинэ б арилга, байгууламж ус, агаар мэт дутагдаж байгаа салбар Монгол Улсад цөөнгүй бий. Тэр бол эрүүл мэндийн салбар. Ёстой ард түмний аминд тулчихаад шийдэлгүй олон жил болсон асуудал бол эмнэлгийн шинэ байр, өргөтгөл, шинэчлэлт. Жишээ нь ЭХЭМҮТ-ийн өглөөний оочер байна. Уйлсан, өвдсөн, шаналсан бяцхан хүүхдээ тэвэрсэн эцэг, эхчүүдийн бараан царайтай, хөл гишгэх зайгүй бүгчим энэ орчинд үнэхээр зай талбайтай орчин үеийн шинэ эмнэлэг хэрэгтэй байна. Ийм чихэлдсэн орчинд бага зэрэг бүлээрсэн хүүхдээ авч ороод өвчнийг нь бүр хүндрүүлэх тохиолдол ч их гардаг.

Өөрөөр хэлбэл, аюулгүй, халдваргүй орчин эмнэлгүүдэд байхгүй болсон гэсэн үг. Зай талбай бүхнээ өвчтөн хүлээн авах өрөө болгон ашиглаж байна. Зай болгондоо нэг ч гэсэн ор гаргаад өвчтөнөө хэвтүүлэн эмчилж байна. Эх, нялхсын эмнэлэгт хүүхдээ тэврээд очсон эцэг, эх болгоны толгойд “Монгол Улсын төр, засаг даан ч яав даа. Алгын чинээ хүүхдүүдийнхээ төлөө татвар төлөгч бидний мөнгөөр олигтой эмнэлэг бариад өгчихөж болдоггүй л юм байх даа. Ямар арчаагүй улс оронд бид амьдарч байна вэ” гэсэн ганцхан бодол орж ирдэг. Ийм бодол, тархи толгойнд орж ирдэггүй хүмүүс Монголд мөн олон байх шиг байна. Тэд нар нь магадгүй 200 тэрбумаар Соёлын төв барих гэсэн улстөрчид байх. Томчуудын хүүхдүүд өвдлөө гэхэд үнэтэй хувийн эмнэлгээр үйлчлүүлчихнэ. Хүндхэн өвдлөө гэхэд яаралтай гадагшаа аваад л нисчихэж байгаа. Ийм хүмүүс эгэл жирийн амьдралтай иргэдийн Монголын төрөөс хүсэж, шаардаж байгаа асуудлыг яаж ч ойлгох билээ. Учир нь тэд ард түмний зовлонг мэдрэхгүй, мэдэхгүй байна. Хавдрын эмнэлгийн үүдний өрөөнд болдог тэр зовсон, шаналсан хүмүүсийн эмнэлгийн үйлчилгээ авах гэсэн “алаан”-ыг энэ 126 гишүүн очиж үзэх хэрэгтэй. Хавдар судлалын үндэсний төв эмнэлгийн барилга 1982 онд ашиглалтад ороход стандартын дагуу тоноглосон хагалгааны хоёрхон өрөө төлөвлөсөн учраас 2000 оноос дөрөв болгон өргөтгөж байж. Өрөөний хүлээгдлээс болж тухайн өдөрт төлөвлөсөн мэс заслаа дуусгахын тулд эмч нар наанадаж 21:00, цаад тал нь шөнө “Төрийн дуулал” эгшиглэхтэй зэрэгцэн ажлаа дуусгадаг.

Одоо Хавдрын эмнэлгийн ачаалал 10 биш 20 дахин нэмэгдсэн. 1982 онд ЗХУ-ын тусламжаар ашиглалтад орсон Монгол Улсын цорын ганц хавдрын эмнэлгийн одоогийн байрыг шинэчлэх, өргөтгөх зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг олон жил ярьсан. Одоог хүртэл барих эсэх нь шийдэгдээгүй л явж байна. Бүр социализмын үеэс хойш Монгол Улсад нарийн мэргэжлийн эмнэлэг огт баригдаагүй гэж бодохоор дэндүү эмгэнэлтэй биш гэж үү. Эмнэлэг барихынхаа оронд энд тэндхийн сумдад соёлын төв шинээр болон байнгын шинэчлэлт засварыг нь хийсээр өдийг хүрч. Одоо бүр 200 тэрбум төгрөгөөр сумдуудад соёлын төв барина гэнэ. Өдөрт хагалгааны ор олдохгүйгээс болж хэдэн арван хүн үхэж байна. Эмчийн ур чадвар, хүрэлцээ тааруугаас бус өвчтөн хэвтэх ор, эмнэлгийн орчин байхгүйгээс болоод иргэдээ алдсаар байгаа нь харамсалтай. Энэ асуудлаар хавдрын эмч “Бидний эмчилгээг голсондоо ард түмэн гадагшаа явдаггүй. Бас бид муудаа өвчтөнөө алддаггүй. Гол асуудал нь манайд тэр хөгжилтэй орнууд шиг аятай, тухтай үйлчилгээ үзүүлэх орчин алга. Энэ орчинг шинэ эмнэлэг барьж шийднэ” гэж сонинд ярилцлага өгч.

Ойрын 20-30 жилд Монгол Улсад хорт хавдрын өвчлөл, нас баралт нэмэгдэх тооцоололтой. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага ч “гурван эрэгтэй тутмын нэг нь, таван эмэгтэй тутмын нэг нь хорт хавдраар өвдөнө” гэдэг таамаглал дэвшүүлжээ. Тэгвэл өнөөгийн “алаан” болоод байгаа эмнэлгийн хүрэлцээ өдөр ирэх тусам л улам ширүүсч, нэмэгдэнэ гэсэн үг. Сэтгэлээ баясгах гэж соёлын төв ордог байж болно. Сэхээнд ортлоо өвдчихсөн байхад соёлын төв хэрэггүй л болов уу.

Хавдраар үхэж байгаа иргэдээ бодоцгоо. Ханиаданд дарлуулж, өвчнөө эмчлүүлэх гэж үүднээсээ хоймор хүртлээ чихэлдэх Эх, нялхсын эмнэлгээ нэг харцгаа. Хоёрхон эмнэлгийн үүдээр ороод гарахад л 200 тэрбум төгрөгөөр соёлын төв барих нь чухал уу гэдгээ ойлгох байлгүй, та бүхэн. Тэгэхээр гишүүд минь энэ хоёр эмнэлгээ нэг үзчих. Ний нуулгүй хэлэхэд соёлын төв гэдэг бол Монгол Улсад яг одоохондоо арай л хээнцэрдэж байна. Эцсийн бүлэгтээ соёлын төв бол комминустын үзэл суртлын л үлдэгдэл.

Тиймээс ардчилсан улс оронд хөгжлийн гараагаа соёлын төв барьж эхлүүлдэг биш худалдааны гудамж байгуулснаар эхэлдэг гэж олон улс хүлээн зөвшөөрдөг. Жишиг нь ч тийм. Монгол шиг соёлын төв барьж хөгжлийн шинэ гучин жилээ эхлүүлье гэдэг улс дэлхийд хаана ч байхгүй болов уу. Япон улс гэхэд томоохон байгалийн гамшгийн дараа соёлын төв гэхээс илүүтэйгээр худалдааны гудамжаа нэн тэргүүнд сэргээн босгодог. Худалдааны гудамжаа сэргээснээр ард түмэн төрийн царай харахгүйгээр өөрсдийнхөө амьдралыг дээшлүүлдэг гэж үздэг байна. Энэ хандлага жишгээрээ Япон улс өнөөдөр эдийн засаг, хөгжлөөрөө дэлхийн эхний аравт жагсаж байна. Биднээс бусад нь улс нийгэмдээ юу чухал вэ, ямар асуудлыг нэн тэргүүнд тавьж эрэмбэлэх вэ гэдгээ мэдээд байна. Бид үнэхээр хөгжье гэж бодож байвал иймэрхүү хандлагаа засах хэрэгтэй.

Тулгамдсан асуудлаа зөв эрэмбэлж сурах шаардлагатай. Эрх ашгийн эрэмбэ гэхээс илүү улсын төсөв, татвар төлөгчдийн мөнгийг юунд зарцуулах уу, ямар ажлыг тэргүүнд эрэмбэлэх үү гэдгээ тодорхой зөв гаргадаг болъё. Иргэнийхээ амь насыг аварч, өвчнөөс нь салгах орчинг бүрдүүлэх нь чухал уу, эсвэл энд тэндхийн хэсэг хүмүүсийн уулзах, цэнгэх байрыг бэлдэх нь чухал уу гэдгээ бодоцгоо.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

О.Хангай аваргын дүү О.Тамир: Ашиг гэхээсээ илүү аавынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг намар болгон ард түмэндээ амтлуулдаг нь л сайхан DNN.mn

Намрын эхэн сар шувтрах дөхөж байна. Энэ үе бол тариаланчдын хувьд онцгой цаг. Хавар, зуны хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж, тарьсан ногоо, ургуулсан жимсээ хураан авна. Нийслэл хотод байгаа ихэнх хүнсний зах, худалдааны төвүүдэд шинэ ургацын жимс, ногоо лангуу дүүрэн зарагдаж байна. Мөн нутаг нутгийн брэнд болсон бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдийнхээ гарт хүрсээр байгаа. Тэр дундаа Ховд нутгийн брэнд жимс тарвасыг 1500 км-ийн алсаас Улаанбаатар хотыг зорин ирж борлуулдаг олон хүмүүс бий.

Тэгвэл энэ удаагийн “Өдрийн сурвалжлага”-аараа бид Ховдын тарвасыг намар болгон Улаанбаатар хотод авчирч нийслэлчүүдэд амтлуулдаг Монгол Улсын аварга О.Хангайгийн тарвас борлуулж байгаа цэгээс бэлтгэлээ. Бидний сайн мэдэхээр Сансарын ШТС-ын чанх урд амтат гуаны өнгөтэй ачааны том автомашин зогсож байна. Энд О.Хангай аварга аавынхаа тарьсан тарвасыг ачин ирж саяхнаас зарж байгаа аж.

Тарвас ачсан автомашины хажууд эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн нааш цааш холхиж, шуудайтай тарвасаа эргүүлж тойруулан, зарим шуудайнаас ганц, хоёр бондгор тарвас гарган ирж, жинлээд хүмүүст зарж байв. Биднийг очиход эмэгтэй нь мэнд асууж, төмөр саваар дүүрэн зүссэн тарваснаасаа амсууллаа. Амт гэж ёстой ванлий. Шүүслэг, чихэрлэг амттай. Нэг зүсмийг идээд л өөрийнх эрхгүй дахиад нэгийг гартаа барьчихсан зогсоно. Тарвасаа амтлах зуураа ямар учиртай яваагаа хэллээ. Бидэнд тарвас өгсөн энэ залуухан эмэгтэй О.Хангай аваргын төрсөн дүү ажээ. Харин цаана шуудайтай тарвас өргөн зогсож байсан залуу аваргын хүргэн нь гэв. Танилцаад аварга хэзээ ирэхийг асуулаа. Аваргын дүү “Ах хөдөө явж байгаа. Бид хоёр аавынхаа тарвасыг зараад зогсож байна” гэлээ. Бид хэдийг танилцах зуур хэд хэдэн хүн ирсний ихэнх нь “Энэ О.Хангай аваргын тарвас мөн үү. Фэйсбүүк дээр тавьсан зарыг хараад ирлээ.

“Тарвас авъя” гэх зэргээр асууж байв. Авто зам дагуу зогсон зарж байгаа болохоор замаар өнгөрсөн хүмүүс “Хаанахын тарвас вэ” гэж асууна. Хариуд нь хүргэн нь “Ховдын Буянтынх. О.Хангай аваргын тарвас шүү” гэж байна. Үүнээс харахад хэдэн арван тонны даацтай энэ том автомашинд ачсан тарвас хэдхэн хоноод л дуусах бололтой.

УРДААС ОРЖ ИРДЭГ БОРДООТОЙ, ХЭЗЭЭ Ч МУУДДАГГҮЙ ТАРВАСЫГ ЮУ Ч БОЛООГҮЙ ИДДЭГ АТЛАА ЭХ ОРНЫХОО ХӨРСӨНД УРГАСАН, ХҮНСЭЭ ХЭРЭГЛЭХДЭЭ АМ МУУТАЙ БАЙЖ БОЛОХГҮЙ

Бид танилцаад О.Хангай аваргын дүү О.Тамиртай тарвасны борлуулалт ямар байгаа талаар ярилцлаа.

-Танайх хэдэн жил тарвас тарьж байгаа вэ. Мэдээж сумын төвөөсөө холгүйхэн тарьдаг байлгүй?

-Ах маань одоо 34 настай гэхээр манайх бараг 30 орчим жил тарвас тарьсан юм уу даа. Аав маань Ховд аймгийн Буянт сумаас холгүйхэн байдаг Захын гуу хэмээх үржил шимтэй сайхан газар тарьсаар ирсэн.

-Анх тарвасаа өөрсдийнхөө хэрэглээнд зориулж тарьж байсан байх. Яваандаа хаана эхэлж борлуулж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байсан бол оо?

-Тэгэлгүй яах вэ. Анх бид өөрсдийнхөө хэрэгцээнд зориулж тарьдаг байсан гэдэг. Улмаар том талбайд тарьдаг болж, ахиу ургац авдаг болсноор сумандаа болон аймаг руу оруулж зардаг болсон. Манай тарвас хэзээний л амт, чанар сайтай гэдгээрээ нутгийнхандаа танигдсан болохоор зарж, борлуулахад хүн авахгүй гэсэн асуудал огт байгаагүй.

-Хэзээнээс Улаанбаатарт борлуулах болсон юм бэ?

-Удаагүй байх аа. Сүүлийн таван жил л намар болгон тогтмол оруулж ирж борлуулдаг болсон доо.

-Одоо нийслэлчүүд ч гэсэн “О.Хангай аваргын тарвас” гэдгийг андахгүй мэддэг боллоо шүү дээ. Намарт ер нь хэчнээн хэмжээний тарвас авчирж зарж байна вэ?

-Манайх хот руу оруулж ирж зарж байгаа нь жилд дунджаар 20-30 тонныг л авчирдаг. Энэ жилийн тухайд гэвэл бид 25 тонн тарвастай ирсэн. Хэд хоногийн өмнө ТЭЦ-IV дээр зогсоод 10 гаруй тонныг зараад дууссан. Харин саяхан энд ирээд үлдсэн тарвасаа зарж байна. Манайх тарвасаа энэ сарын эхээр хурааж авсан. Тэгээд наймдугаар сарын 10-ны үеэр хот руу оруулж ирсэн дээ.

-Тарвасны сорт, үр янз бүр байдаг байх. Танайх тарьдаг үр, сорт нь ямар байдаг вэ?

-Болц, хоногоосоо шалтгаалаад мэдээж маш олон төрөл бий. Тэр дундаас манайх хар ногоон өнгийн тарвасыг голцуу тарьдаг. Энэ бол улаан бухт гэдэг үр, сорт. Яагаад энэ сортыг тарьдаг гэхээр хэд, хэдэн онцлогтой. Нэгдүгээрт, зузаан бат бөх хальстай учраас хол замд тээврийн ачлага сайн даадаг. Мөн амттай, шүүслэг байдаг.

-Хэдий үеэс үрээ суулгаад ямар хугацаанд гүйцэт болоод хурааж авдаг юм бол?

-Манайх хавар тавдугаар сарын сүүлээр буюу 20-д гаргаад л үрээ суулгадаг. Ингээд намар наймдугаар сарын эхээр буюу 10-ны үеэр ургацаа хураадаг. Аав маань 30 гаруй жилийн өмнөөс л тарвас тарьж эхэлсэн. Тэр үетэй өнөө үеийг харьцуулбал тарвас тарих технологи, арга барил илүү сайн хөгжсөн. Тухайлбал, хүлэмжинд үрслэгээгээ хийгээд ургуулдаг. Бага зэрэг навч ургасных нь дараа хөрсөнд нь суулгадаг. Ийм аргаар тарвас тарихаар болц нь хурдан явагддаг. Өөрөөр хэлбэл, иймэрхүү арга технологиор тарьсан тарвас намар эрт ургацаа өгдөг. Үүнийг зарим хүмүүс янз бүрийн бордоо хэрэглээд эрт ургацаа авч зараад байна гэж ойлгодог. Үнэндээ тийм биш. Энэ бол маш буруу ойлголт. Эрт хураах эсэх нь бордоотой хамаагүй. Цэвэр тариаланчдын хөдөлмөр, тарьж буй арга, технологиос хамааралтай. Тарвасаа ер нь халуунд сайн ургадаг. Тиймээс хүлэмжинд тарихаар эрт ургацаа өгнө гэсэн үг.

-Танайх энэ жил хүлэмжинд тарьсан уу, эсвэл задгай талбайд тарьсан уу?

-Манайх ил талбайд тарьсан.

-Энэ жилийн тухайд Ховдын тарвасны амт чанар ямар байна. Жил болгон өөр өөр амттай гардаг гэж байсан?

-Энэ жилийн хувьд манай нутгийн тарвас маш их шүүслэг, амттай гарсан. Нэг асуудал энэ жилийн ургац хураалтад нөлөөлсөн гэсэн. Тэр нь зарим талбай, зарим газраар наадмын үеэр хүчтэй мөндөрт цохиулсан. Буянт суманд олон газар олон хүмүүс тариалалт хийж байгаа. Зарим газар нь мөндөр маш хүчтэй ороод тарьсан тарвас нь гадна талаараа нэлээд их цоохор, цайвар өнгөтэй болсон. Үүнээс болоод Ховдын тарвас энэ жил бордоотой байна гэж буруу ойлгосон хүмүүс их байсан. Энэ бол тийм биш. Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөнөөс болж зарим хүмүүс тарвасаа ийм болгосон нь тэр хүмүүсийн буруу огт биш шүү дээ.

-Эдийн засаг талаасаа тарвас борлуулах нь ашигтай байна уу?

-Ашигтай байж л жил болгон хот руу тарвас ачин оруулж ирдэг олон хүмүүс байгаа байх. Ер нь жил жилийнхээ ургацнаас л шалтгаалдаг болов уу. Зардлаа ямартай ч нөхдөг. Мэдээж тодорхой хэмжээний ашиг олдог. Гэхдээ бидний хувьд ашиг харж эсвэл ашгийн төлөө тарвасаа борлуулдаггүй. Ашигтай ажиллалаа гэж баярлахаасаа илүүтэйгээр 30 гаруй жил Ховдынхоо тарвасыг тарьж байгаа аавынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг намар болгон ард түмэндээ амтлуулдаг нь л бидний хувьд хамгийн сайхан нь. Аав маань хэлдэг. “Хүн хөдөлмөрлөж л байвал юуны төлөө амьдарч байгаагаа ойлгоно” гэж. Нөгөөтэйгүүр хөдөлмөрийнхөө үр шимийг амтлах шиг сайхан зүйл хаана ч байхгүй юм болов уу гэж боддог. Энэ хөдөлмөрийн үр шимийг мөнгө, ашгаар үнэлэшгүй л дээ. Нөгөө талдаа Ховд нутгийн маань брэнд. Энэхүү брэндийг бид л өргөж явна. Улс даяараа Ховдын тарвас гэж магтан ярьдаг. Энэ сайхан хүндэтгэл, итгэлийг бид хөсөрдүүлэх ёсгүй. Харин ч улам баяжуулж, илүү сайныг, хамгийн чанартайг нь ард түмэндээ хүргэхийг зорьдог. Бас нэг зүйлийг онцлон хэлмээр байна. Урдаас орж ирдэг бордоотой, хэзээ ч мууддаггүй тарвасыг юу ч болоогүй иддэг атлаа эх орныхоо хөрсөнд ургасан, эко, эрүүл хүнсээ хэрэглэхдээ ам муутай байж болохгүй. Олон мянган тонн тарвасыг олон хүмүүс өөр өөрийн гэсэн арга барилаар тарьж, ургуулж байгаа. Энэ олон дунд сайнтай, муутай зүйл байна шүү дээ. Ховдынх гэхээр бүгд гоё амттай, чанартай байна гэж бодож болохгүй. Эсвэл ганц нэг хүмүүсийн тааруу ургацыг нийтээр нь муу юм шигээр ойлгох нь буруу л гэж боддог.

-Намрын ид ургац хураалтын үеэр эвсэл хавар тариалалтын үеэр аварга аавындаа очиж тус, дэм болдог байлгүй?

-Агаа тусалдаггүй юм өө (инээв). Гэхдээ ах маань хэдэн жилийн өмнө бол тусалдаг байсан. Одоо ч өөрөө завгүй учраас тэр болгон очоод тус хүргэх нь ховор л доо. Ахын хамгийн том тус бол зарж борлуулах, маркетинг талдаа шүү дээ. Хаана ч очоод зарахад “Аваргын тарвасыг авахаар ирлээ” гээд хүмүүс авдаг. Олон жил тасралтгүй авдаг хүмүүс ч байна. Тэр болгонд ард түмэндээ талархдаг даа. Ах даа бас баярладаг. Ааваараа бахархдаг.

-Цаашдын төлөвлөгөө зорилго юу байна. Автомашинтайгаа ачиж оруулж ирээд нэг газар олоод зараад байх уу. Эсвэл томхон дэлгүүр байгуулах бодолтой байна уу?

-Ховдынхоо брэнд болсон тарвас, хүнсний ногоо, төмс, лууван зэргийг зардаг дэлгүүртэй болох бодолтой явдаг. Тийм том дэлгүүр биш ээ. Энгийн, цомхон дэлгүүртэй болъё гэж бодож байгаа. Гэхдээ хэзээ гэдгийг нь би сайн мэдэхгүй. Яваандаа болох л байх. Ховдын тарвасаас гадна “Ховдын шар төмс байгаа юу” гэж хүмүүс их асуудаг.

-О.Хангай аварга та бүхэн хар багаасаа л тарвас идэж өссөн байх. Ер нь тарвасны ач тус гэвэл та юу хэлэх вэ?

-Өглөө босоод л тарвас иднэ. Өлөн элэг дээрээ. Ингээд тарвас зараад өдөржин зогсохдоо тарвасаа иднэ. Тарвасаа идсээр байгаад хоол идэхээ мартчихдаг. Ус, ундаа авч уудаггүй. Ууя ч гэж боддоггүй. Янз бүрийн чихэр ч иддэггүй. Тарвас хүний эрүүл мэндэд асар их тустай. Ходоод гэдэс цэвэрлэнэ, зүрх судасны өвчинд болон бөөрөнд сайн. Олон амин дэм өөртөө агуулдаг. Яриад байвал олон талын ач тустай. Цус цэвэршүүлнэ гээд. Бидний эрүүл саруул өссөн, эр бяртай байгаа нь аавын маань тарьж ургуулсан амин дэмтэй тарвасны л ач тус болов уу гэж бодож байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Ж.Баярмаа: Зардлаа нэмж, төсөв тэлэх тусам инфляц өсч, улмаар Монголбанк мөнгөний хатуу бодлого явуулахаас өөр аргагүй байдал руу орно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Хамтарсан Засгийн газар үйл ажиллагааныхаа хөтөлбөриййг Их хуралд танилцууллаа. УИХ-ын гишүүний хувьд энэ хөтөлбөрийг ямар байдлаар хүлээн авч танилцав?

-Энэ удаагийн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр нь хамтарсан Засгийн газрын хөтөлбөр гэдгээрээ онцлог байгаа. Миний хувьд энэ хөтөлбөрөөс нэг л зүйлийг хүлээсэн. Юу гэхээр дангаараа засаглаж байхдаа хийж чаддаггүй байсан томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд хамтарсан засгийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орсон болов уу гэж бодсон. Эдийн засаг талаасаа буюу мега төслүүдийн хувьд мэдээж мөнгөнөөс хамааралтай гэдэг нь ойлгомжтой. Энэ утгаараа орлогоо олж чадаж л байвал эдгээр төслүүдээ хөдөлгөх, эхлүүлэх нь зөв. Гэхдээ 120 их наядын мега төслүүдийг хэрэгжүүлж чадна гэдэгт эргэлзэж байна. Учир нь энэ хэмжээний хөрөнгө Монгол Улсын төсөвт орж ирэх үү, үгүй юу гэдэг нь тодорхой бус. Нэмээд олон эрсдэл байгаа. Тэр бүгдийг тооцоогүй оруулж ирсэн нь харагдсан. Нэгээ талаар мега төслүүд хэрэгжих эсэх нь дан ганц Засгийн газрын менежментийн асуудал биш. Дэлхийн зах зээл дээрх Монгол Улсын борлуулдаг түүхий эдийн ханшаас ихээхэн хамааралтай гэсэн үг. Учир нь манай улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас хамааралтай. Энэ салбарт 120 их наядын орлого бүрдэж чадахгүй л бол хамтарсан засаг байна уу, ямар ч засаг тэр мега төслүүдийг хэрэгжүүлж чадахгүй.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрөөс таны хүлээж байсан өөр онцлох зүйл юу байв?

-Миний хамгийн их хүлээж байсан зүйл бол нийгмийн шинжтэй суурь реформуудыг хийх байх гэж бодсон. УИХ-д ямар хүмүүс сонгогдох ёстой юм, улс төрийн нам нь ямар байх ёстой юм.

Сахилга, хариуцлага нь юу байх шаардлагатай вэ. Улс төрийн нам нь яаж бодлогын нам болж хөгжих ёстой юм, тийм үү. Нөгөөтэйгүүр саяны Сонгуулийн тухай хууль зөв байв уу. Холимог тогтолцоо нь ямар байв. Бидний гаргасан алдаа юу байв. Тэр бүхнийг засаж болох боломж байсан уу. Цаашид засах ёстой юу гэх мэт суурь реформуудын шинжтэй асуудлууд хамтарсан Засгийн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдаагүй байна гэж харсан. Улс төр дахь мөнгөний зохистой нөлөө буюу тэнцвэртэй байдал алдагдсан. Өөрөөр хэлбэл, улс төр дахь мөнгөний нөлөөлөл асар их болсон гэсэн үг. Үүнийг засах гол арга зам нь Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах байсан. Сонгогчдын саналыг худалдаж авдаг бохир ажиллагааг хуулиар хатуу зогсоох шаардлагатай. Бүр тодорхой хэлбэл, зөвхөн сонгуулийн жил худалдан авах ажиллагааг хориглодог бус сонгуулийн бус үеэр ч хориглох ёстой. Тэгэхээр иймэрхүү өөрчлөлтүүдийг хийе гэсэн зорилтууд хамтарсан Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт огт орсонгүй.

-Ерөнхий сайдын хувьд С.Зориг агсны хэлсэн үгийг энэ Засгийн газрынхаа үндсэн үзэл баримтлаа болгох шиг боллоо. Ер нь төрийн албан хаагчийн эрх ашгийн эрэмбэ гэж тусгайлан байх ёстой ойлголт уу?

-Ер нь Ерөнхий сайдын хэлсэн үг агуулгын хувьд зөв. Төрийн албанд эрх ашгийн эрэмбэ гэдэг зүйл алдагдсан байгааг Ерөнхий сайд өөрөө хүлээн зөвшөөрсөн нь чухал. Тэр дундаа сүүлийн найман жилийн хугацаанд энэ эрх ашгийн эрэмбэ асар ихээр алдагдаж, гажуудсан. Үүнийгээ Ерөнхий сайд хүлээн зөвшөөрч байгаа нь сайн. Энэ утгаараа алдагдсан эрх ашгийн эрэмбийг засах гэж оролдож байгаа юм болов уу гэж би хувьдаа ойлгож байгаа. Гэвч үүнийг Засгийн газрын хөтөлбөрт тусгайлан томъёолж оруулж байгаа нь философи талаасаа ч тэр, ёс зүйн талаасаа ч тэр зохимжгүй байсан. Учир нь төрийн албан хаагчид тангараг өргөдөг. Улстөрчид буюу УИХ, Засгийн газрын гишүүд ч тангараг өргөдөг. Энэ тангарагт “Ард түмний элчийн хувьд нийт иргэн улсын ашиг сонирхолыг эрхэмлэнэ” гэдэг. Ингээд тангараг өргөчихсөн учраас заавал улсын эрх ашиг нэгд. Дараа нь намын, сүүлд нь хувийн эрх ашиг байна гэдэг байдлаар дугаарлаж болохгүй. Намын эрх ашиг гэдэг бол угаасаа улс орны хөгжлийн төлөөх бодлого байдаг. Нөгөөтэйгүүр заавал ингэж хөтөлбөртөө тусгаж байгаа нь нэгдүгээрт, улсын эрх ашгаа, дараа нь нөгөө хоёроо бодоорой гэдэг агуулгыг хэлээд байгаа юм. Заавал намын болон хувийн эрх ашгаа бодох ёстой гэж хэлээд байна. Өөрөөр хэлбэл, арван ажил хийе гэж бодъё. Үүний долоог нь улсынхаа төлөө хийлээ. Үлдсэн гурвынх нь хоёрыг намынхаа төлөө, харин нэгийг нь өөрийнхөө төлөө хийх ёстой юм шиг ойлгогдоод байгаа юм. Тэгэхээр энэ бол зарчмын хувьд огт байж болохгүй томъёолол.

-С.Зориг агсны хэлсэн үг бол цэвэр онолын үг гэдгийг хэн ч мэдэж байгаа. Нөгөөтэйгүүр онол практик хоорондоо ялгаатай. Таны хувьд энэ эрэмбэ ямар байх ёстой гэж бодож байна вэ?

-Би түрүүн хэллээ. Улстөрчдийн хувьд Ерөнхий сайдын эрэмбээр явах ёстой. Тийм ч байх шаардлагатай. Харин энэ эрэмбэ жирийн иргэдэд буюу ард түмэнд үйлчилж болохгүй. Иргэний хувьд хамгийн нэн тэргүүний эрх ашиг нь хувийн эрх ашиг байх ёстой гэсэн үг. Тэр хүн өөрийгөө бодох ёстой. Өөрийнхөө төлөө амьдрах ёстой. Том зургаараа харвал иргэн бүр өөрийнхөө амьдралын төлөө яваад эхэлбэл аяндаа нийгэм маань зөв болоод, улмаар хөгжинө. Иргэн хүн хувиа хичээгээд өөрийнхөө төлөө ажиллаад ирэхээр тэнд баялаг бий болно гэсэн үг. Хувь хүн бүр баялаг бүтээгээд эхлэхээр өрсөлдөөн бий болно. Өрсөлдөөн бий болохоор нийгэм зөв системээрээ хөгжинө. Тэгэхээр улстөрчдийн хувьд улс орон, нийтийн эрх ашгийг бодож ажиллах ёстой бол, иргэний хувьд ерөөсөө өөрийгөө буюу хувиа хичээх нь л чухал.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотголыг хэлэлцэж байна. Энэ долоо хоногтоо батлах товтой байгаа. Ер нь ийм богино хугацаанд Төсвийн хуулийг өөрчилдөг асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тантай санал нэг байна. Төсвийн тодотголыг ганцхан долоо хоногийн хуралдаанаар хэлэлцээд л баталчих нь буруу. Төсөв гэдэг бол маш чухал асуудал. Өөрөөр хэлбэл, татвар төлөгчдийн мөнгийг хэрхэн юунд зарцуулах вэ гэдэг ийм хөнгөн, хуймгай хандаж огт болохгүй. Үүнээс улбаалаад миний хувьд яаралтай горимоор хэлэлцэж огт болохгүй хуулийн төслийн жагсаалт гэж гаргамаар санагдсан. Яаралтай горимоор хэлэлцэгдсэн хууль болгон бушуу туулай борвиндоо баастай гэдэг үлгэр шиг байнга алдаа, хийдэл олон гардаг. Ер нь парламентад яаралтай горимоор хууль баталдаг буруу жишиг өмнөх парламентаар тогтчихлоо гэж харж байгаа. Сонгуулийн өмнө нэг өдөр 200 хууль баталсан. Ийм маягаар хууль тогтоох үйл ажиллагааг хялбаршуулж огт болохгүй. Хууль гэдэг бол нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа гол зүйл.

-Хамтарсан Засгийн газар зардлаа гурван их наядаар нэмэгдүүллээ гэж шүүмжлүүлж байна. Таны хувьд АН-аас сонгогдсон гишүүн. Та бүхэн Засагт орж дотроос нь хяналт тавина гэсэн. Хяналт тавьж байгаа бол зардлыг нь багасгах ёстой болохоос биш улам өсгөж байгаа шалтгааныг та юу гэж харж байна?

-Мэдээж зардлаа энэ хэмжээнд нэмэгдүүлж байгааг миний хувьд огт дэмжихгүй. Төсвийн тэнцэл мөн энэ хэмжээний ашигтай гарсан гэж байгаа. Өмнөх төсөв 1.6 их наядын алдагдалтай батлагдаж байсан. Ер нь энгийнээр айлын жишээгээр л бодъё. Айлд ашиг ороод ирвэл өмнөх өр, зээлээ тэглээд үлдсэн мөнгөөрөө яах, ийхээ шийддэг. Үүнтэй яг адилхан. Улс ашгаараа өмнөх алдагдлаа нөхөх хэрэгтэй. Алдагдлаа нөхөөд үлдэж байгаа мөнгөөрөө өөр зүйлд хөрөнгө оруулалт хийгээд явж болно. Гэтэл өмнөх алдагдал буюу өр, зээлээ тэглээгүй байж олсон хэдэн төгрөгөө шинэ зардлуудад зориулах гэж байгаа нь том алдаа. Зардлаа нэмэх тусам төсөв тэлнэ гэсэн үг. Төсөв тэлэхээр яах уу, мэдээж инфляц нэмэгдэнэ. Инфляц нэмэгдээд ирвэл Монголбанк төсвийг хумихын тулд бодлогын хүүгээ нэмдэг. Мөнгөний хатуу бодлого барина гэсэн үг. Бодлогын хүү нэмэгдэхээр арилжааны банкууд зээл гаргахаа болино. Зээл гаргахгүй болохоор аж ахуйн нэгжүүд бүсээ чангалж орон тооны цомхотгол хийж эхэлнэ. Үүнээс шалтгаалж нийгэмд ажилгүйдлийн түвшин нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, эцсийн дүндээ эрсдэлийг ард түмэн болон хувийн хэвшил л үүрч таарна. Гэтэл хамтарсан Засагт орсон намуудын мөрийн хөтөлбөрт улс орны хөгжил, эдийн засгийн өсөлтийг хувийн хэвшлээ дэмжих бодлого явуулж байж хэрэгжүүлж чадна гэсэн агуулгатай заалтууд олон бий.

-Үнэндээ хувийн хэвшлээ шахах тал руугаа бодлого нь чиглээд байна гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Ам ажил нь зөрнө гэдэг шиг наанаа хувийн хэвшлээ дэмжинэ, тэдний төлөө бодлогоо чиглүүлнэ гэдэг ч өнөөдөр гаргаж байгаа шийдвэр болгон нь хувийн хэвшлээ шахах чиглэлтэй байгаа нь харамсалтай. Тэгэхээр Засгийн газраас оруулж ирж байгаа Төсвийн тодотголыг дэмжих боломжгүй байгаа юм. Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүн өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор л төсвийн тодотгол хийх байх гэж ойлгосон. Гэвч хаа хамаагүй олон асуудлыг энэхүү тодотголоор оруулах гэж үзэж байна. Ийм байж болохгүй ээ. Тэвчиж болох зардал гэж байна. Үр ашиг, ач холбогдлын эрэмбэ гэж жинхэнэ утгаараа төсөвт байх ёстой. Фэйсбүүкээр мэдээллээ авчихдаг болсон энэ үед гурван тэрбумаар мэдээллийн төв барихын оронд бүх сумаа халуун усны газартай, сургууль, дотуур байраа боловсон ариун цэврийн газартай болгомоор байна. Бүхэл бүтэн сумаараа халуун усны газаргүй, хүүхдүүд нь модон жорлонд бие засна гэдэг бол дэндүү эмгэнэл. Монголд бол мөнгө орж ирж байна.Харамсалтай нь хуваарилалт нь дэндүү амиа бодсон, үр ашиггүй, эрэмбэ нь буруу, товчхондоо шог байна. Нөгөө бүсчилсэн концепциосоо ч зөрж байна. Тэгэхээр тодотгол бол шинэ засаг гэдгээр далимдуулж баахан бүтээн байгуулалт эхлүүлэх нэрээр тууз хайчилж мэдэх нь. Гурван их наядаар нэмэгдэж байна гэдэг өнгөрсөн сонгуулиар хамаг төсвөө барчихаад тодотголоор түүнийгээ нөхөхийн сацуу ирэх орон нутгийн сонгуульд зориулагджээ гэж хардахаар байгаа юм.

-Төсвийн тодотголын хажуугаар орж ирэх ямар хуулийн төсөл байна вэ. Иймэрхүү үеийг ашиглаж хуулийн хулгай явагдах нь цөөнгүй шүү дээ?

-Мэдээж хажуугаар нь орж ирж байгаа олон хууль байна. Нөгөө бүсчилсэн хөгжлийн бодлогынхоо эсрэг чигтэй хуулиуд олон орж ирсэн. Тухайлбал, Тендерийн тухай хуулийн өөрчлөлт орж ирсэн. Монгол Улсын гол бодлого бол хувийн хэвшлээ дэмжье гэдэг рүү чиглэх ёстой гээд байгаа. Энэ олон төрийн өмчит компаниудын менежментийг нь өөрчилье, хувьчилъя гэдэг. Гэтэл энэ хуулиар төрийн өмчит компаниуд дээр гардаг хулгай, луйвар, авлигыг улам цэцэглүүлье гэсэн шиг агуулгууд орж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, хувийн хэвшлийн компаниуд зарлагдсан тендерт хоёр удаа оролцохгүй, санал өгөхгүй тохиолдолд тэрхүү ажлыг төрийн өмчит компаниар хийлгэнэ гэдэг заалт орж ирж байна. Тэгэхээр иймэрхүү хувийн хэвшлээ шахсан, ерөнхий хөгжлийн бодлогынхоо эсрэг хуулийн өөрчлөлтүүд орж ирж байгааг дэмжихгүй.

-Хүний эрхийн асуудлаар та бүхэн сонсгол хийнэ гэж байсан. Тэр асуудал төсөвт дарагдаад хойшлогдов уу, юу болсон бэ?

-Хүний эрхийн асуудлаар сонсгол хийхийг Хууль зүйн байнгын хороо авч хэлэлцээд товыг нь есдүгээр сарын 10-нд гэж тогтоосон. Хэдийгээр би санаачилж байгаа ч гэсэн хуулиараа энэ ажлыг Хууль зүйн байнгын хороо хийдэг. Нэг харамсалтай зүйл нь миний хувьд энэ байнгын хороонд байдаггүй. Тэгэхээр энэ сонсголыг УИХ-ын гишүүн П.Сайнзоригоор ахлуулан явуулахаар болсон байна лээ.

мэдээ улс-төр

Г.Золбоо: Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өрийн үндсэн төлбөрийг хэрхэн төлөх тухай тусгайлсан заалт оруулсан DNN.mn

Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан тусгай шаардлагуудад өөрчлөлт орох хуулийн төсөл УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэгдэж байгаатай холбогдуулан Сангийн яамны Санхүү, төсвийн судалгааны газрын дарга Г.Золбоотой ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотголыг хэлэлцэж байна. Үүнд төсвийн тусгай шаардлага буюу төсвийн дүрэм гэж юу болох талаар гишүүд ярьж байсан. Энэ талаар та мэдээлэл өгөхгүй юу. Улс орнууд хэрхэн хэрэгжүүлдэг вэ?

-Энэ бол олон улсад маш түгээмэл ашиглагддаг эрх зүйн заалт. Тухайлбал, олон улсад 2021 оны байдлаар 106 улс төсвийн дүрэм буюу тусгай шаардлагуудыг баримталж байна. Эдгээр дүрмүүдийг төсвийн орлого, зарлага, тэнцэл, болон өрийн дүрэм гэж үндсэн дөрвөн хэсэгт ангилдаг. Улс орнуудад нийтлэг хэрэглэгдэж байгаа нь төсвийн тэнцэл болон өрийн дүрмүүд байна. Харин дэлхийд эдгээр төсвийн дүрмийг бүгдийг нь ашигладаг таван улс байгаагийн нэг нь Монгол Улс гэж ойлгож болно. Дэлхийн улс орнууд хязгаарлагдмал нөөцөөр эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, дунд болон урт хугацаанд төсвийн тогтвортой байдлыг хангах, өрийн дарамтаас сэргийлэх зэрэг нийтлэг зорилгын хүрээнд төсвийн дүрмийг хэрэглэдэг. Ингэхдээ улс орон бүр өөрийн улсын онцлог, орлогын эх үүсвэр, эдийн засгийн нөхцөл байдалдаа тулгуурлан төсвийн дүрмийг тодорхойлж, хэрэгжүүлж ирсэн байдаг. Түүнчлэн, улс орнууд хөгжлийн үе шат, эдийн засгийн хэрэгцээ шаардлагаас хамаарч, төсвийн дүрмээ сайжруулдаг нийтлэг жишгийг олон улсын туршлагаас харах боломжтой.

-Таван улс байгаагийн нэг нь манай улс гэлээ. Монгол Улс анх хэзээ, ямар зорилгоор төсвийн дүрмийг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм бэ. Энэ дүрмийг өөрчлөх цаг нь болсон гэж үзэж байна уу?

-Монгол Улс анх 2010 онд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг баталж, 2013 оноос уг хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагыг бүрэн мөрдөж эхэлсэн. Тухайн үед манай улсын эдийн засаг уул уурхайн эрчимтэй өсөлтийн үед байсан. Улмаар төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг уул уурхайн савлагаанаас хамгаалах, төсвийг тогтвортой байлгаж, сахилга батыг сахих, эдийн засгийг дэмжих зорилгоор баталж байв.

Түүнчлэн, бид уул уурхайн салбараас орж ирэх орлогын тодорхой хэсгийг хадгалж, мөчлөг дагасан савлагаанаас эдийн засаг, төсвийг хамгаалахыг зорьж байсан. Тухайн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдлыг өнөө үетэй харьцуулбал дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого ойролцоогоор дөрөв дахин, гадаад худалдааны нийт эргэлт 2.3 дахин өсөж эдийн засгийн багтаамж 2-3 дахин тэлснийг харуулж байна.

-Тэгэхээр одоо ч гэсэн хэрэгцээ шаардлага нь байх ёстой гэсэн үг үү?

-Бид дахин сэргээгдэхгүй уул уурхайн баялгийн орлогоос өнөө ба хойч үеийнхэнд тэнцвэртэй хуваарилах зорилготой Ирээдүйн өв санд 3.4 их наяд төгрөг, уул уурхайн үнийн хэлбэлзлээс хамгаалж, төсвийг тогтворжуулах зорилготой Тогтворжуулалтын санд 1.3 их наяд төгрөгийг хуримтлуулж чадсан. Улмаар сүүлийн 10 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж ирсэн тусгай шаардлагууд нь төсвийн тогтвортой байдлыг хангаж, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжиж, анх тавьсан зорилгоо биелүүлснээр түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн гэж үзэж байна. Сая энэ тусгай шаардлагыг шинэчилсэн.

-Тэгвэл шинэчилсэн тусгай шаардлага өмнөх тусгай шаардлагаас юугаараа онцлог, давуу талтай юм бэ?

-Өмнөх тусгай шаардлагууд анх дэвшүүлсэн эдийн засаг, төсвийн тогтвортой байдлыг хангах зорилгодоо хүрсэн. Гэвч сүүлийн 10 жилд эдийн засаг тэлж, хүн амын өсөлт нэмэгдэхийн зэрэгцээ нийгмийн зардлын хэмжээ эрс нэмэгдсэн. Ингэж урсгал зардлын нийт зардалд эзлэх хувь хэмжээ буюу суурь үйлчилгээг иргэдэд хүргэх зардлууд, цалин, тэтгэвэр, хүүхдийн мөнгө нэмэгдэхийн хэрээр хөрөнгө оруулалт хийх орон зай хумигдаж ирсэн. Нөгөө талаас бидэнд эдийн засгийн суурийг тэлж, хурдтай хөгжлийн дараагийн шатанд гарах эрчим хүч, зам тээвэр зэрэг дэд бүтцийн томоохон бүтээн байгуулалтуудыг хийх хэрэгцээ шаардлага үүсээд байна. Энэ утгаараа бидний танилцуулсан тусгай шаардлагын шинэчлэлийн үндсэн зорилго нь Монгол Улсын урт, дунд хугацааны хөгжлийн зорилтыг биелүүлж, эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжилд хүрэхэд шаардлагатай томоохон дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтуудыг хийх боломжоор хангахын зэрэгцээ төсвийн тогтвортой байдлыг хадгалан өрийн дарамтаас сэргийлж байгаагаараа онцлог юм.

-Яг энэ төсвийн тодотголоор энэхүү төсвийн дүрмээ өөрчлөхдөө ямар байдлаар оруулж өгч байгаа юм бэ?

-Нэгдүгээрт, урсгал зардлыг дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30 хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар төсвийн тусгай шаардлагыг боловсронгуй болгосон. Энэ нь эдийн засаг дахь төрийн оролцоог хязгаарлах, нэн хэрэгцээт хөгжлийн төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийх төсвийн орон зайг бий болгоно. Хоёрдугаарт, дотоод эдийн засгийн нөөц бололцоогоороо санхүүжүүлж байгаа урсгал зарлага, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас хамаарах суурь тэнцлийг дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёр хувь ба түүнээс дээш хувийн ашигтай гаргаж, тухайн ашгийг зөвхөн өрийн үндсэн төлбөрийг төлөх заалт оруулж ирсэн. Гуравдугаарт, Засгийн газрын өрийг өнөөгийн үнэ цэнээр тооцдог байсныг нэрлэсэн үнээр тооцдог болгож, олон нийтэд ойлгомжтой, хяналт тавихад хялбар болгож байгаа. Олон улсын туршлагаас үзэхэд Засгийн газрын өрийн дүрэмтэй улс орнуудын дийлэнх нь нэрлэсэн үнэ цэнээр тооцдог. Монгол Улс ч мөн тус аргачлал руу шилжиж, олон улсын жишигт нийцүүлж байна гэсэн үг.

-Гадаад зээлийн ашиглалт, бондын санхүүжилтээр хэрэгжих хөрөнгө оруулалтуудыг төсвийн тусгай шаардлагаас тусад нь тооцсоноор цаашид өрийн дарамтад орох эрсдэл бий юу?

-Шинэчилсэн төсвийн тусгай шаардлагаар бид Засгийн газрын өрийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувийг 60 хувиас хэтрүүлэхгүй байх хязгаарыг огт хөндөөгүй. Өнөөдрийн байдлаар Засгийн газрын өрийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хэмжээ өнөөгийн үнэ цэнээр 39 хувь байгаа. Нэрлэсэн үнээр тооцвол 44 орчим хувь болохоор байна. Цаашид гадаад зээлийн ашиглалтын өсөлтөөр Засгийн газрын өрийн үлдэгдэл тодорхой хэмжээнд нэмэгдэх хэдий ч суурь тэнцлийн ашгаар жил бүр өрийн үндсэн төлбөрийг төлөхөөр хуульчлан оруулсан. Ингэснээр суурь тэнцлийн ашиг болох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёр хувь буюу ойролцоогоор 400-500 сая ам.долларыг жил бүр Засгийн газрын өрийн үндсэн төлбөрийг төлж, өрийн дарамтаас сэргийлнэ. Өмнө нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өрийн үндсэн төлбөрийг хэрхэн төлөх тухай тусгайлсан заалт байгаагүй бол энэ удаад хуульд тусгайлан оруулж ирлээ. Иймд Засгийн газраас төсвийн тусгай шаардлагуудыг Монгол Улсын хөгжлийн шинэ загвар болон олон улсын жишигт нийцүүлэн боловсронгуй болгож, дунд, урт хугацаанд төсвийн тогтвортой байдлыг хангах, өрийн дарамтаас сэргийлэх зорилгоор УИХ-д өргөн бариад байгаа юм.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Төрийн хүний эрх ашгийн эрэмбэ энгийн биднээс тэнгэр газар шиг ялгаатай аж DNN.mn

УИХ-ын ээлжит бус чуулган энэ долоо хоногт хуралдаад өндөрлөнө. Уг чуулганаар Засгийн газар парламентад мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, хэлэлцүүлж байгаа. Улмаар Улсын төсвийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцэн батлах учиртай. Энэ чуулганы эхнээс Засгийн газрын тэргүүн танхимаа цаашид хэрхэн удирдаж явах болон гишүүд, сайд нарт хандан эрх ашгийн эрэмбэ гэх зүйлийг онцлон хэлсэн. Ингэхдээ Монголын улс төрийн тод өнгө, ардчилсан хувьсгалыг манлайлагч, төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Санжаасүрэнгийн Зоригийн хэлсэн үгнээс ишлэн энэ цаг үед хүргэж байгааг олон нийт тийм ч итгэлтэйгээр хүлээн авсангүй. Юуны өмнө С.Зоригийн хэлсэн ямар үгийг өнөөгийн эрх баригч намын дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайд чуулганы индрээс онцлон хэлэв гэдгийг тодруулъя.

Тэрээр “Энэхүү нийгмийн хүлээлтийг хүндэтгэн Ерөнхий сайдын хувьд сонгуулийн холимог тогтолцоог хамтран шийдвэрлэсэн Ардчилсан нам, ХҮН намд Засгийн газрыг хамтарч байгуулах санал тавьж, бусад намын мөрийн хөтөлбөрийн онцлох заалтуудыг Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусган сонгогчдын санал бүхэнд хүндэтгэлтэй хандахыг эрмэлзлээ. Ардчилсан хувьсгалын удирдагч Санжаасүрэнгийн Зориг агсны хэлсэн Улсын эрх ашиг нэгдүгээрт, улс төрийн намын эрх ашиг хоёрдугаарт, хувийн эрх ашиг эцэст нь байх тухай хэлсэн үгийг суурь зарчим болгож, “Хурдтай хөгжлийн төлөөх зориг” гэрээг гурван нам байгуулж, Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг Улсын Их Хуралд өргөн барьж байна” гэв. Мөн Ерөнхий сайд хэлсэн үгнийхээ төгсгөлд Монгол Улсын хөгжлийн шинэ 30 жил эхэлж байна гэдгээ дахин дахин хэлсэн. Энэхүү хэлсэн үгэнд нь Монголын ард түмэн төдийлөн сэтгэл нь огшиж, итгэж хүлээн авсангүй бололтой.

Учир нь Засгийн газрын тэргүүн төрийн хүний эрх ашгийн эрэмбэ нэгд, улсаа хоёрт, намаа гуравт буюу сүүлд нь өөрийнхөө эрх ашгийг бодох ёстой гэж тайлбарласан. Ингэхийн тулд л энэхүү 126 гишүүн ард түмнийхээ саналыг авч төрд гарч ирсэн шүү гэдгийг анхааруулж хэлж байна лээ. Ерөнхий сайд, эрх баригч намын дарга хүн ингэж хэлж, бодож, бусдыг уриалж байгаа нь сайн ч энэ хэлсэн үг нь ард түмний чихэнд огт наалдсангүйд л учир байна. Үнэхээр улстөрчид нэгдүгээрт улс орныхоо эрх ашгийг боддог байсан бол юутай сайхан бэ. Ерөнхий сайдын хэлсэн үг чуулганы танхимд цугларсан хүн бүхний сэтгэлийг хөдөлгөсөн бололтой нижигнүүлэн алга ташин омогшиж байгаа нь харагдсан. Үүнийг нь харсан зарим иргэд манай төр түшилцэж байгаа эрхэм гишүүд маань яасан ч уужуу сэтгэлтэй улсууд байдаг юм дээ хэмээн хүлцэнгүй шүүрс алдах шиг болсон байх. Заримд нь ч Ерөнхий сайд маань гэгээн дүрийг олсон хутагт, хувилгаан мэтээр л харагдсан болов уу.

Үнэндээ Ерөнхий сайдын ишлэл болгон авсан тэрхүү С.Зоригийн хэлсэн үг зүгээр л онолын үг байсан гэдгийг Монголын ард түмэн мэддэг. Онол, амьдрал хоёр тэс өөр гэдгийг манай улстөрчид мэддэг баймаар. Мэдсэн ч тэд олон нийтэд таалагдахын тулд онолоор ярьж, онолоор хуурах гэж оролддог болоод удаж байна. Тэгвэл энэхүү эрх ашгийн эрэмбэ амьдралд дээр ямар байдлаар үйлчилдэг вэ. Үнэхээр хүний эрх ашгийн эрэмбэ гэж ярих гэж байгаа бол тэр нь ямар байх боломжтой вэ. Энэ бол маш тодорхой асуудал. Мэдээж хүн хэмээх бодьгал төрсөн цагаасаа эхлээд үхэх хүртлээ нэгдүгээрт хувийн эрх ашгаа л боддог. Энэ бол хүн төрөлхтний мөн чанарын хэмжигдэхүүнд илэрдэг бичигдээгүй хууль. Хүн үүссэн цагаас эхлээд л энэхүү хууль үйлчилж ирснийг дэлхийн түүх бидэнд нотолж байгаа. Эхлээд хүн өлсөж үхэхгүйн тулд өөрийгөө хооллох ёстой байдаг. Өөрөө гэдэс цатгалан, айх аюулгүй болсныхоо дараа бусдадаа туслах, бусдыгаа аюулаас хамгаалах тухай бодож эхэлнэ. Дараа нь овог, аймгаараа нэгдэн нийлээд хамгаалж явъя гэнэ. Үүнээс харвал хүн эхлээд өөрийнхөө нэн тэргүүний хэрэгцээ шаардлагыг хангаж байж дараа нь бусадтайгаа нийлж, бусдын тухай бодож эхэлж байна. Бидэнтэй цуг үүссэн энэхүү суурь эрх ашиг одоо ч хэвээрээ гэдгийг дэлхийн алдартай түүхчид, эрдэмтэд, судлаачид шинжлэх ухааны баримт, үндэслэлтэйгээр нотолчихсон. Энэ цаг үед хүмүүс бид яг энэ зарчмаараа эхлээд өөрийнхөө амьдралыг эмх цэгцэнд оруулах буюу хөл дээрээ босгохын төлөө зүтгэнэ. Өөрийнхөө амьдралд санаа зовох зүйлгүй болсон хойно бусдын амьдралд санаа тавьж эхэлнэ. Гэхдээ заавал бусдад санаа тавих шаардлага тэдэнд бас байхгүй. Хүн хэмээх бодьгалын хувьд энэ бол үүрэг огт биш. Өөрөөр хэлбэл, заавал бусдын төлөө санаа тавьж явах ёстой гэсэн үүрэг хүнд байхгүй гэсэн үг.

Тэртээ 300 жилийн өмнө Адам Смитын хэлсэн үг байдаг. Тэрбээр “Талхчин хүн бусдын төлөө талх барьдаггүй, ашиг олохын төлөө талх барьдаг. Энэ нь нийгэмдээ эргээд сайнаар нөлөөлдөг” гэж. Ерөөсөө зах зээлийн нийгэм ийм л зарчим дээр тогтдог. Хүний амьдрал энэхүү зарчмаа дагаад л явдаг. Адам Смитийн хэлсэн үг Ерөнхий сайдын үгтэй эсрэг ухагдахуунтай байгааг үүнээс тодорхой харж болно. Ерөнхий сайд маань амьдрал дээр хэзээ ч биелэгдэх боломжгүйн дээр хүний үндсэн зарчимтай зөрчилдсөн хийсвэр онолын үгээр шинэ гучин жилээ эхлүүллээ. Нэг талаасаа үнэхээр бурханлаг, нигүүлсэнгүйгээр эхэлж байна уу гэж бодогдохоор. Нөгөө талдаа Ерөнхий сайдын хэлсэн энэхүү үгийг “ард түмнийхээ чихэн дээр ёстой нэг цэцэг ургууллаа” гэж ойлгох иргэд олон байна. Монгол Улсын хөгжлийн шинэ гучин жил ийм худлаа хоосон үгээр эхэлж байгаад нь тэд дургүйцэж байх шиг. Үнэхээр үнэмшил багатай ийм үгийг сонгон УИХ-ын чуулганы хүндэт индэрээс цээж дүүрэн омогшилтойгоор хэлж байгааг нь сонссон сонгогчдын урам нь хугарлаа. Хэн ч хэзээд ч эхлээд өөрийгөө болон гэр бүл, үр хүүхдээ бодно. Үүнийг нь чи хувийн эрх ашгаа нэн тэргүүнд бодлоо гэж шийтгэх үү. Яахав, нийтийн эрх ашгийн төлөө явдаг хүмүүс цөөнгүй. Тэр хүмүүсийн урмыг нь бодоод бусдын төлөө хийсэн зүтгэсэн гавьяаг нь үнэлээд төрөөс шагнаж, урамшуулдаг системгүй л бол Ерөнхий сайдын хэлсэн улсын эрх ашгаа нэгдүгээрт боддог, бусдыг өөрөөсөө илүүд үздэг хүн олшрохгүй л болов уу. Олсон талхаа олон нийтийнхээ төлөө зүтгэх ёстой гээд бусдад хувааж өгөх нь хэцүү. Өнгөрсөн гуч гаруй жилийн Монголын улс төрийн түүхэнд хэн ч энэхүү хоосон онолын эсрэг үг хэлж үзээгүй. Харин энэ цагийн улстөрчдөөс тэр дундаа анхны 126 гишүүнээр сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Нара-Нарантуяа “Би гэр бүлээ эхлээд тэжээдэг юм байгаа биз дээ” гэж хэлсэн. Түүнийг зарим хүмүүс төрийн хүн болчихоод хувийн эрх ашгаа бодож, лайв хийж УИХ-ын гишүүний нэр хүндийг ашиглан бизнесээ явуулж байна гэж шүүмжилсэн. Энэхүү шүүмжлэлийнх нь эсрэг тэрбээр дээрх үгийг хэлсэн байгаа юм. Үнэнгээ л хэлж гэж өмөөрөх, дэмжих хүмүүс ч олон байна. Ардчиллын удирдагч С.Зориг агсны хэлсэн үг бол цэвэр ШУК-ын онол.

Тэрбээр 1980-1985 онд Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн улсын их сургуулийн философийн ангид сурч төгсөөд, 1985-1990 онд МУИС-д Шинжлэх ухааны Коммунизмын онолын багшаар ажиллаж байсан хүн гэдгийг бид мэднэ. Тиймээс түүний хэлсэн нэгдүгээрт, улс орны, хоёрдугаарт, намын, гуравдугаарт хувийн эрх ашгийг бодох ёстой гэдэг үг бол цэвэр ШУК-ын онол. Энэ үг амьдралд нийцэхгүй. Учир нь коммунизм амьдралд нийцээгүйг монголчууд өнгөрсөн түүхээсээ тодорхой харсан.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Эдийн засагч А.Батпүрэв: Экспортоо нэмэгдүүлэхийн хэрээр ам.долларын ханш буурна DNN.mn

Эдийн засагч, судлаач А.Батпүрэвтэй ам.долларын ханшийн талаар ярилцлаа.

-Сонгуулийн дараахь эдийн засаг ямар байх талаар эдийн засагчид тал бүрийн таамаг дэвшүүлсэн. Яг одоогийн байдлаар Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байна. Та судлаач, эдийн засагч хүний хувьд сүүлийн үеийн мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Уржигдар Засгийн газраас төсвийн тодотголыг УИХ-д өргөн барьсан. Энэхүү тодотголоороо эдийн засгийн нөхцөл байдлаа юу гэж харж байна вэ гэдгийг хэлье. 2024 онд эдийн засгийн өсөлт долоон хувьтай байх төсөөллөөр Төсөв батлагдсан байгаа. Эхний хагас жилийн байдлаар эдийн засгийн өсөлт 7.6 хувь буюу төсөөлснөөсөө бага зэрэг илүү явж байна гэсэн. Гэтэл хоёрдугаар хагас жилд эдийн засгийн өсөлт байхгүй. Зарим салбарт удаашралтай зүйл ажиглагдах болсон. Тэр дундаа хөдөө аж ахуйн салбарын эдийн засаг өнгөрсөн өвөл, хавар хүндэрсэнтэй холбоотойгоор энэ намар буурах хандлагатай байна. Энэ утгаараа анхны төсөөлж байсан шиг долоон хувьдаа хүрэхгүй буюу жилийн дүнгээрээ 5.6 хувийн өсөлтийг л үзүүлэх чигтэй байна гэсэн байдлаар төсвийн тодотголоо оруулж ирж байна лээ. Миний хувьд энэ өсөлт бодитой үнэлгээ юм болов уу гэж харж байгаа.

-Яагаад эдийн засаг буурсан үзүүлэлттэй гарна гэж. Шалтгааныг нь та товчхон хэлэхгүй юу?

-Манай экспортын гол бүтээгдэхүүн болсон нүүрсний эрэлт буурч байна. Эрэлт буурахаар дагаад үнэ нь буураад байгаа. Нэгхэн жилийн өмнө 300 ам.долларын үнэтэй байсан нүүрс яг одоо 250 орчим ам.долларын ханштай явж байна. Энэ оны эцэс рүү өшөө ч буурах магадлалтай байгааг хэлж байгаа. Учир нь Хятад улсын эдийн засаг удаашралтай байна. Тэр дундаа гангийн үйлдвэрлэлүүд нь хаагдаж байгаа зэрэг шалтгаанаас болж экспорт багасах төлөвтэй байна. Энэ утгаараа эдийн засгийн өсөлт анхны төсөөлсөн долоон хувиасаа буурах хандлагатай байгаа.

-Манай улсын эдийн засгийг тогтвортой байлгах гол суурь бол валютын нөөц. Нэг хэсэг валютын нөөц хоёр тэрбум ам.доллар руу орсон. Харин одоо таван тэрбум ам.доллараас давсан. Цаашдаа валютын нөөцөө хэрхэн яаж нэмэгдүүлэх боломжтой юм бэ?

-Валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх гол арга зам нь экспортоо өсгөх. Яг одоогийн байдлаар Монгол Улсын экспортын гол бүтээгдэхүүн нь нүүрс, зэсийн баяжмал хоёр л байна. Энэ бол маш эмзэг эдийн засаг гэсэн үг.

Зэс, эсвэл нүүрс дээр ямар нэгэн байдлаар үнэ буурчихвал дагаад валютын нөөц буурна. Нэмэгдүүлэх боломж багасна гэсэн үг. Тийм учраас бид зөвхөн нүүрс, зэс биш бусад бүтээгдэхүүнээ экспортлох ёстой. Тэгж байж эдийн засгаа төгөлдөржүүлэх боломж гарч ирнэ. Ингэснээр нэг бүтээгдэхүүн дээр уналт үүслээ гэхэд өөр нэг бүтээгдэхүүнээр эдийн засгаа нөхөж байвал улсын эдийн засаг тогтвортой болно. Харамсалтай нь бид нөхөх, эдийн засгаа төгөлдөржүүлэх чиглэлдээ дорвитой бүтээмжийг бий болгож чадахгүй байгаа нь үнэн. Тэгэхээр шинэ Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд хийх ёстой гол ажил бол экспортоо төрөлжүүлэн нэмэгдүүлэх. Өөрөөр хэлбэл уул, уурхайн бүтээгдэхүүнээс бусад бүтээгдэхүүнийг гадагшаа гаргадаг болмоор байна гэсэн үг. Үүнд л бүх зүйлээ зориулах хэрэгтэй.

-Ам.долларын ханшаас шалтгаалж иргэдийн амьжиргаа янз бүр болдог. Ханш буурвал амьжиргаа өсдөг. Ханш өсөхөөр амьжиргаа эсрэгээрээ буурдаг. Тэгэхээр иргэдээ бодохын тулд ам.долларын ханшийг байж болох хамгийн доод хэмжээнд л хүргэх ёстой юм шиг. Ер нь одоо байгаа ханшийг буулгах боломж юу байна вэ?

-Түрүүн хэлсэнчлэн уул, уурхайн бүтээгдэхүүнээс гадна бусад нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээ бид экспортод их хэмжээгээр бүр эдийн засагт нөлөөлөх хэмжээгээр гаргаж байж ханш тэр чинээгээрээ буурна. Өөрөөр хэлбэл, ам.долларын ханшийг буулгахын тулд экспортоо эрс нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Экспорт нэмэгдсэнээр валютын нөөц нэмэгдэнэ, төгрөгийн ханш тогтвортой болно. Энэ хоёр үзүүлэлт тогтвортой байснаараа том зургаараа улсын эдийн засаг тогтвортой болно гэсэн үг. Төгрөгийн ханшаа чанга байлгахын тулд Монгол Улс аль болох их хэмжээний ам.доллар олдог байх хэрэгтэй. Ам.доллар олдог эх сурвалж нь нэгдүгээрт экспорт, хоёрдугаарт гадаадын хөрөнгө оруулалт. Гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх, шууд хөрөнгө оруулалт орж ирж байж Монгол дахь ам.долларын хэмжээ нэмэгдэнэ. Нөгөөтэйгүүр төгрөгийн ханш чангарах нь эерэг болон сөрөг талтай.

-Сул тал нь юу вэ?

-Өнгөрсөн жилийн яг одоо байгаатай харьцуулбал төгрөгийн ханш бага зэрэг чангарсан байгаа. Түрүү жилийн өдийд ам.доллар бараг 3500 төгрөг хүрч байсан. Харин одоо ам.доллар 3380 орчим төгрөгтэй тэнцэж байна. Манай улсын хувьд дийлэнх хэрэгцээгээ импортоор авдаг. Энэ утгаараа төгрөгийн ханш чанга байх тусам импортоор авч байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ хямд байна. Үүгээрээ төгрөгийн ханш чангарах нь давуу талтай. Тиймээс урт хугацаандаа төгрөгөө аль болох чангалах бодлого явуулах ёстой. Гэвч нөгөө талдаа сул тал нь бас байна. Аль болох төгрөгийн ханш гадаад валюттайгаа зохистой, оновчтой хэмжээнд л дүйцэх хэрэгтэй. Ингэж байж Монголын экспорт гадаад зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай болно. Өөрөөр хэлбэл, бидний зарж байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэтэрхий өндөр байж болохгүй гэсэн үг шүү дээ. Тэр утгаараа төгрөгийн ханш хэт өндөр байж болохгүй. Хэрэв ханшаа чангалаад байвал бидний зарж байгаа экспортын бүтээгдэхүүнүүдийн эрэлт багасна. Зах зээл нь хумигдана. Тэгвэл жинхэнэ утгаараа эдийн засгийн уналтад орно. Энэ бол том эрсдэл. Энэ эрсдлээ бид тал бүрээс нь бодож ханшаа тогтвортой л байлгах хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр ам.долларын ханшийг болж өгвөл буулгаад байх хэрэгтэй гэдэг ойлголт бол өрөөсгөл шүү гэдгийг хэлье.

-Зарим эдийн засагчид яг өнөөгийн эдийн засаг дээрээ тулгуурлаад харвал ам.долларын ханш хоёр дахин буурах боломжтой гэж үздэг. Энэ нь дэндүү хийсвэр ойлголт гэсэн үг үү?

-Хоёр дахин буурах тооцоолол яг ямар байдлаар гарч ирээд байгааг би эдийн засагч хүнийхээ хувьд огт ойлгохгүй байгаа. Миний харж байгаагаар ам.долларын ханш огцом буурах боломж ойрын жилүүдэд гарахгүй болов уу. Огцом бууруулахын тулд тэр чинээгээрээ Монгол Улсын экспорт эрс нэмэгдэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр бидэнд экспортоо хэд дахин нэмэх боломж бололцоо яг одоо байгаа бил үү гэдгээ бодох хэрэгтэй.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

А.Ундраа: Өмгөөлөл үзүүлэхгүйгээр бусдад хэрэг тохдог, ял наймаалцдаг зэрэг ноцтой асуудал бодитой байгаа эсэхийг УИХ-ын Хянан шалгах Түр хороогоороо нээлттэй хэлэлцэх цаг болсон DNN.mn

“Үндэсний эвсэл”-ийн жагсаалтын хоёрдугаарт бичигдэн парламентад сонгогдсон УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ удаагийн сонгууль Үндсэн хуулийн болон Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлтийн хүрээнд явагдлаа. Таны хувьд УИХ-д хоёр дахь удаагаа сонгогдон, ард түмнээ төлөөлөн ажиллаж байна. Юуны өмнө сонгуульд ямар байдлаар оролцов?

-УИХ-ын сонгууль холимог тогтолцоогоор анх удаагаа парламентын 126 гишүүнтэйгээр сонгохоор явагдсан. Энэ бол монголчууд бидний хувьд шинэ өөрчлөлт. Анхны 126 гишүүнтэй парламентын бүрэлдэхүүнийг харахад хэд хэдэн зүйлийг хэлж болохоор байна. Тухайлбал, өмнөх парламентуудад гишүүдийн 1/3 нь шинэ гишүүд үлдсэн нь өмнө хэд хэдэн удаа сонгогдсон гишүүд дахин гарч ирдэг байсан. Харин энэ удаагийн парламентад шинэчлэл өргөн хүрээнд явагдлаа гэж харж байгаа. Манай “Үндэсний эвсэл”-ийн хувьд энэ оны нэгдүгээр сарын 29-нд анх байгуулагдсан. Улмаар маш богино хугацаанд сонгуульд бэлтгэн оролцсон. Хагас жил хүрэхгүй хугацаанд энэ эвсэл маань нэг хамт олон болж бүрдэж чадсан. Түүнчлэн энэ богино хугацаанд үзэл баримтлалаа тодорхойлж, мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж чадсан нь бидний хувьд амжилт гэж харж байгаа.

-“Үндэсний эвсэл”-ийн тэргүүн Н.Номтойбаяртай та өмнө нь буюу 2016-2020 оны парламентад хамт гишүүд байсан. Тэр парламентын үед Н.Номтойбаяр гишүүн бүрэн эрхээсээ татгалзаж байсан шиг санагдаж байна?

-Тэр үеийн парламентад байхдаа бид гар нийлж ажиллаж байсан. Н.Номтойбаяр тэргүүний хувьд хууль тогтоогч, Засгийн газрын гишүүнийхээ хувьд ч ажилдаа маш хариуцлагатай хандаж ирсэн хүн. Нөгөөтэйгүүр гүйцэтгэх засаглал болон хууль тогтоогч талаасаа бид маш сайн гар нийлж ажилладаг байсан. Тэр үед гарсан асуудлаас болж Н.Номтойбаяр гишүүнийг хорьж байсан. Гэхдээ би энэхүү асуудлыг зуун хувь хэлмэгдүүлэлт гэж ойлгодог. Одоо ч энэ байр суурь дээрээ итгэл үнэмшилтэй байгаа. Хүний эрхийг зөрчиж, хэлмэгдүүлж хорьсон нь Н.Номтойбаяр гэдэг хүнийг сонгуулиас шахаж гаргах гэсэн харгис үйлдэл байсан.

Улс төрийн хүрээнд нэгнийгээ ингэж хэлмэгдүүлдэг, улс төрийн зорилгоор намнадаг явдлыг цаашид таслан зогсоох ёстой. Нөгөөтэйгүүр “Үндэсний эвсэл”-ийг бид гар нийлж ажиллаж чаддаг учраас анхнаас нь хамт байгуулаад явсан. Энэ эвслийн гол үзэл баримтлал болох “Иргэн баян бол улс баян” хэмээх философи надад маш их таалагддаг. Тиймээс бид анхнаасаа энэхүү улс төрийн хүчнийг үүсгэн байгуулаад явсан.

-Парламент 126 гишүүнтэй болсноороо улс орны хөгжлийг хурдасгах төрийн бодлого гарах суурь нөхцөл бүрдсэн гэж хардаг уу. Таны хувьд 76 гишүүнтэй байх үеийн парламентад ажиллаж байсан. Тоог нэмэгдүүлсэн ялгаа, ач холбогдлыг та юу гэж ойлгодог вэ?

-УИХ 126 гишүүнтэй болсноороо хэд хэдэн ач холбогдлыг хэлж болно. Анх 1992 онд 76 гэх тоог тогтоосноос хойш 30 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улсын хүн амын тоо нэлээд их нэмэгдсэн. Энэ утгаараа төлөөллийн тоог нэмэх нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байсан. Нөгөөтэйгүүр холимог тогтолцоогоор сонгуулиа явуулсан нь тойргийн улс төр гэхгүй илүү бодлогын шинж чанартай шийдвэр гарах бололцоо бүрдэж байгаа. Өөр нэг онцлох зүйл нь сонгуульд өрсөлдсөн нам, эвсэл нэр дэвшигчдээ эрэгтэй, эмэгтэйгээр нь сөөлжлүүлж оруулсан болохоор энэ парламентад хамгийн олон эмэгтэй гишүүд сонгогдон гарч ирлээ. Гэхдээ бид хүйсийн тэгш төлөөлөлд хүрэх болоогүй байна. Анхны 126 гишүүнтэй парламентын үйл ажиллагаа дөнгөж эхэлж байгаа учраас дүгнэлт хэлэхэд эрт байна.

-Гишүүдийн хувьд Дэгийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг бид өөрсдөө хийх ёстой гэдэг зүйлийг хэлж байсан. Өмнөх парламентын баталсан Дэгийн тухай хууль та бүхний үг хэлэх эрхийг зөрчиж байна гэж харж байгаа юу?

-Дэгийн тухай хуулийн зарим өөрчлөлтүүд УИХ-ын гишүүний үг хэлэх эрх чөлөөг хязгаарласан, гишүүдийн ажлаа хийх боломжийг хашиж боогдуулсан заалтууд байна. Үүнийг энэ парламент засаж, залруулах болов уу гэж бодож байгаа. Учир нь ард түмний төлөөлөл ажлаа хийх ёстой. Тэр нөхцөлийг нь Дэгийн тухай хууль хангаж байх ёстой болохоос биш чөдөр болж болохгүй. Энэ хууль парламентаас гарах шийдвэрийн чанарт нөлөөлнө. Парламентаас шийдвэр гарна. Гэхдээ шийдвэр чанартай, сайн байх хэрэгтэй. Сул шийдвэр гаргах нь улс орны хөгжилд чөдөр болно. Тиймээс том зургаар нь харсан ч энэхүү хуулиа бид засаж, залруулах хэрэгтэй.

-Эвсэл байгуулагдаад хагас жил хүрэхгүй хугацаанд бэлдээд сонгуульд орсон гэлээ. Ер нь сонгууль шударга болж өнгөрсөн үү. Яг сонгуулийн сурталчилгаа эхэлчихсэн байх үед танай эвслээс нэр дэвшсэн хэд хэдэн гишүүд үнэмлэхээ авсан шүү дээ…?

-Анх байгуулагдсан цагаас эхлээд “Үндэсний эвсэл”-ийг маш олон талаар хааж боож ирсэн. Нэр дэвшүүлэх үйл явцад саад учруулсан. Нэр дэвшигчдийн мандатыг өгөхгүй янз бүрийн шалтгаанаар уяж, сонгуульд тэгш оролцох боломжийг нь үгүй хийсэн. Зарим нь сонгуулийн сурталчилгаа дуусахаас ердөө долоо хоногийн өмнө мандатаа авсан. Энэ маягаар сонгох, сонгогдох эрхэд халдсан. Үүнийг нийтээрээ харсан болохоор мэдэж байгаа. Түүнчлэн сонгуулийн үеэр манай эвслийн штабын төв байр луу олон цагдаа хүч түрэн орж ирж, зүй бусаар хандсан. Штабт хуулийн дагуу цагийн ажил хийж байгаа оюутан, залуучуудыг айлган цочирдуулсан. Энэ залуус анх удаагаа сонгуульд ажиллаж, зарим нь анх удаагаа сонгуульд саналаа өгөх гэж байсан. Өнөөдөр бид залуучуудын улс төрийн оролцоо тааруу байгааг шүүмжилж ярьдаг. Гэтэл анх удаагаа сонгуульд ажиллаж, саналаа өгөх гэж байгаа залуучуудыг айлгаж, цочирдуулах нь тэдний цаашдын улс төрийн оролцоог үгүй хийж байгаагаас ялгаагүй. Тэр залуучууд зүгээр ажлаа хийснээрээ ямар нэгэн хууль бус ажил хийчихсэн мэт сэтгэгдэлтэй үлдэж байгаа нь хамгийн харамсмаар зүйл. Энэ мэт дарангуйллын шинж чанартай үйл явц саяны сонгуулиар маш их гарлаа. Ийм зүйл ардчилсан улсад байж болохгүй. Цаашид бид үүнд анхаарах хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр цагдаа, иргэд гэсэн ялгаатай хандлагаар бие биедээ хүйтэн, ширүүн харьцах, нэгэнтэйгээ дайсагнах ийм нөхцөл байдал руу Монгол Улс аажмаар гулсан орж байгаад миний хувьд сэтгэл эмзэглэж байна. Бид өнөөдөр цагдаажсан төр гэж ярих болсон. Төрийн нэрийг барьж иргэд рүүгээ хүч түрэн ордог асуудал ардчилсан улсад байж болохгүй. Нэг үе цагдаа намайг хамгаална гэж ард түмэн ярьдаг, хүндэлдэг байсан. Харин одоо цагдаа хамгаалах нь битгий хэл битгий дарамтлаасай гэж бодох хүмүүс их байна. Тэгэхээр цагдаад итгэх итгэл гэдэг зүйл маш нандин, маш эмзэг зүйл. Энэ итгэлээ бид алдаж болохгүй. Алдчихвал амгалан тайван амьдрах боломж нөхцөл бүрдэхгүй. Тиймээс энэхүү итгэл эргэж сэргэх нь бид бүгдэд хамаатай асуудал юм.

-Цагдаад итгэх иргэдийн итгэл суларсан гэж байна. Саяхан цагдаад шалгагдаж байсан 21 настай иргэн амь хохирлоо. Үүнээс болж Монголын ард түмэн цочирдолд орлоо шүү дээ. Энэ асуудал дээр та Их хурлын гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үнэхээр харамсалтай хэрэг гарсан. Юуны өмнө ар гэрт нь эмгэнэл илэрхийлье. АТГ-т цагдаа нарын талаар гомдол гаргасныхаа дараа харамсалтайгаар амь насаа алдлаа. Талийгаачийн ар гэр, найз нөхөд Төв талбай дээр зул өргөх үед миний бие мөн очсон. Ийм зүйл хэнд ч тохиолдоо билээ. Дахиж ийм зүйл болгохгүй, үүнийг таслан зогсоохын төлөө хууль тогтоогчийнхоо хувьд ажиллана. Энэ оны эхэнд буюу нэгдүгээр сарын 29-нд амь хохирогч цагдаа нарын талаар гомдол гаргасан юм билээ. Тэр цагаас хойш бүтэн тав, зургаан сар яг юу хийж байсан юм. Энэ хугацаанд уг асуудлыг яагаад шалгаад, шийдвэрлээд, мухарлаж болоогүй юм бэ. Хүний амь нас эрсдэж, ар гэр нь дахин гомдол гаргаж, энэ хэрэг олны анхаарлыг татсаны дараа тэрхүү камеруудыг өөр тийшээ харуулсан байсан, камер ажиллахгүй байсан гэдэг зүйлийг гарган ирж байна. Мөн цагдаагийн удирдлагууд өөрсдийгөө хамгаалсан мэдэгдлүүдийг хийсэн. Энэ хэрэг үнэхээр үнэн мөн нь тогтоогдоод цагдаа буруутай бол хариуцлага хүлээнэ гэсэн. Тэгвэл тэгнэ, ингэвэл ингэнэ гэдэг бэлэн нөхцөлтэй сууж байдаг юм уу, цагдаа нар. Тогтоогдох юм бол би огцорно гэж цагдаагийн дарга нь хэлж байна. Яасан үнэтэй албан тушаал вэ. Хүний аминаас үнэтэй албан тушаал юм уу. Энэ дарга яасан айхавтар албан тушаалаасаа зууралдана вэ. Зүгээр ёс зүйн хариуцлага хүлээгээд албан тушаалаасаа буух ёстой байсан. Гэтэл тэгээгүйгээс болоод цагдаагийн албанд зүтгэж байгаа олон мянган алба хаагчдын ажлыг үнэ цэнэгүй болгож байна. Ёс зүйн хариуцлагаа үүрээгүйгээс болоод цагдаагийн нэр хүнд унаж байна. Үүнийгээ энэ цагдаагийн дарга огт ухамсарласангүй.

-Нэг талдаа цагдаагийн хандлагын асуудал гарч ирж байна. Нөгөө талдаа Монголын цагдаад өнөөдөр шинэчлэл хийх шаардлагатай болсон гэж та хэлж байна уу?

-Энэ салбарт ноцтой ялзрал үүссэн байна. Үүнийг засахын тулд Хууль сахиулах их сургууль буюу бүүр боловсон хүчин бэлтгэдэг тогтолцоог бид анхаарах хэрэгтэй. Нэг цагдаа дээр оногдох ачаалал, гэмт хэрэгтэй тэмцэхдээ хүний эрхийн мэдлэггүйгээс болоод гаргаж байгаа алдаанууд юу байна вэ. Нөгөөтэйгүүр маш олон иргэд эрх зөрчигдсөн талаараа гомдол гаргадаг. Хэдэн зуун гомдол ирээд түүн дотроос гуравхан хэргийг шийдсэн байна гэдэг бол олон иргэний гомдол шийдэгдэхгүй, хана мөргөөд зогсдог гэсэн үг. Эдгээр асуудал УИХ хяналт тавих цаг нь болсон. Хяналт тавихын тулд Хянан шалгах Түр хороо байгуулах ёстой. Миний хувьд энэхүү Түр хороог байгуулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Харамсалтайгаар амь насаа алдсан залуугийн төлөө хийж чадах чухал зүйл бол асуудлын үнэн, зөвийг тогтоох гэж бодож байна. Нөгөөтэйгүүр адилхан хүний амь нас хохирсон олон хэргүүдийн сураг, ажиг сонсогдож байна. Зарим нь гомдол гаргасан гэж байгаа. Түүнээс гадна эрүүл мэнд, сэтгэл санаагаар хохирсон, өмгөөлөл хангалттай байна уу, өмгөөлөл үзүүлэхгүйгээр бусдад хэрэг тохдог, ял наймаацах зэрэг ийм ноцтой асуудал бодитой байгаа эсэхийг шалгах тогтоох, гаргасан гомдлуудыг мухарлах ёстой. Үүнийг УИХ-ын Хянан шалгах Түр хороогоороо ил тод нээлттэй хэлэлцэх цаг болжээ.

-Тэгэхээр энэ агуулгаар таны хувьд УИХ-ын тогтоолын төсөл санаачлан боловсруулсан гэсэн үг үү?

-Хянан шалгах Түр хороо дээрх хэрэг, асуудлуудтай холбоотой зөрчлийг гаргаж ирэх, шийдлийг нь эрж хайх, улмаар нийгмээрээ хэлэлцэн буруутай этгээдүүдэд хариуцлага тооцох зэргийг бүгдээрээ хэлэлцэх шаардлагатай гэж үзсэн. Тиймээс яг энэ агуулгаар миний бие УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулж байна. Энэхүү тогтоолын төсөл дээрээ УИХ-ын гишүүдийг хамтран санаачлахыг хувьдаа урина. Нөгөөтэйгүүр энэхүү тогтоолын төсөл дээр маань ямар, хэн гэдэг гишүүн хамтарч байгааг тухай бүрдээ өөрийн цахим хуудсандаа нийтлээд, олон нийтэд танилцуулаад явна.

-Та түрүүн цагдаагийн шинэчлэлийг цагдаа бэлтгэж байгаа боловсон хүчний тогтолцооноос эхлэх хэрэгтэй гэж хэллээ. Яг ямар шинэчлэлт энэхүү тогтолцоонд шаардлагатай байна вэ?

-Цагдаагийн мэргэжлийн ур чадвар дээр нэмээд нэр хүнд, хандлагын асуудлыг бид ярьж байгаа. Мэдээж мэргэжлийн ур чадвар сайтай, ажлаа шударга, хуулийн дагуу хийж байгаа бол дагаад нэр хүнд өснө. Нэр хүнд өсөхийн зэрэгцээ цагдаа, иргэдийн дунд итгэлцэл бий болно. Нөгөө талдаа автоматаар цол нэмэгддэг асуудал байна. Ажлаа сайн хийсэн эсэхээс үл хамаараад тодорхой хугацаанд ажилласан бол цол нь нэмэгддэг. Энэ нь зөв үү, буруу юу. Илрүүлсэн гэмт хэргийн гүйцэтгэлтэй дүйцүүлэн явна гэхээр хэн нэгэнд хэрэг тулгадаг асуудал дагаад өсөх вий гэсэн болгоомжлол байна. Тэгэхээр цагдаагийн асуудлыг зөвхөн нэг өнцгөөр бус олон талаас нь харж байж бид өөрчлөх хэрэгтэй. Үүнд цаг хугацаа шаардагдана. Гэвч бид одооноос шинэчлэлтээ эхлүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Энэ парламентад таван улс төрийн хүчний төлөөлөл орж ирсэн. Гурав нь хамтраад гүйцэтгэх засаглал руу орчихлоо. Үлдсэн хоёр нь, тэр дундаа танай эвсэл сөрөг хүчний үүрэг гүйцэтгэж явна. Ер нь энэ хамтарсан Засаг байгуулагдах асуудалд “Үндэсний эвсэл” анхнаасаа ямар байр суурь илэрхийлж байсан бэ?

-“Үндэсний эвсэл” сөрөг хүчний байр сууринаас асуудалд хандаж явна гэдгээ анхнаасаа тодорхой хэлсэн. Олны өгсөн санал, итгэлийг бид хариуцлагатайгаар дааж явж, ард түмнийхээ дуу хоолой нь болох ёстой. Сөрөг хүчин гэхээр юм бүхнийг нь эсэргүүцнэ гэсэн үг биш. Зарчмаараа явах ёстой байх. Гэвч энэ улсад зарчим аль хэдийнэ алдагдсан. Үүний нэг тод жишээ бол энэхүү хамтарсан засаг. Үндсэн хуульдаа олонх болсон нам, улс төрийн хүчин дангаараа Засгийн газраа бүрдүүлнэ. Олонх болж чадаагүй бол суудал авсан бусад улс төрийн хүчинтэй эвсэж Засгийн газраа бүрдүүлнэ гэж тодорхой заасан байгаа. Өөрөөр хэлбэл, ямар үед хамтарч эвсэх вэ, ямар үед дангаараа Засгийн газраа байгуулах вэ гэдэг нь Үндсэн хуульд тодорхой байна шүү дээ. МАН-ын хувьд саяны сонгуулиар дахин олонх болж гарч ирсэн. Гэтэл цөөнхтэйгөө хамтраад Засгийн газраа байгуулчихлаа. Энэ нь Үндсэн хуулийн зөрчил мөн үү, биш үү гэдэг асуудал гарч ирж байна. Энэ асуудлаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц тайлбараа өгөх хэрэгтэй. Хэрэв Үндсэн хуулиа зөрчсөн бол анхнаасаа нөгөө мордохын хазгай гэдэг нь болж байгаа юм биш үү. Нөгөө талдаа эрх мэдэл, засаглалын хяналт чухал. Энэхүү хамтарсан Засгийн газарт эвсэж орсон АН, ХҮН намууд өөрсдийгөө яаж хянах нь ойлгомжгүй.

-Дотор нь орж байгаад хянана гэдэг тайлбарыг өгч байгаа шүү дээ…?

-Тийм зүйл гэж байхгүй. Гаднаас нь хянаж болохгүй, дотор нь орж хянана гэдэг бол нэг талдаа хуйвалдааны онол шиг ойлгогдохоор байна. Зөвхөн дотроос нь хянана гэдэг бол ардчилсан, нээлттэй, ил тод байх зарчимтайгаа зөрчилдсөн агуулга. Дотор нь орж байж л ямар нэгэн мэдээлэл олж авах боломжтой. Харин гаднаас нь тэрхүү мэдээллийг олж авах боломжгүй гэх маягтай ойлголт явж байна. Тэгэхээр ийм байж болохгүй. Өнгөрсөн дөрвөн жилд үйл ажиллагаагаа явуулсан Засгийн газрыг энтертаймэнт, пи-арын Засгийн газар байсан гэж би хувьдаа шүүмжилдэг байсан. Тэгвэл энэ удаагийн хамтарсан Засгийн газар энтертаймент дээрээ хуйвалдааны Засгийн газар болж таарах гэж байна уу. Өөрөөр хэлбэл, гаднаасаа хаалттай, дотор нь орж байж асуудлыг нь мэддэг Засгийн газар гэсэн үг үү. Тэгэхээр дотроос нь хянана гэдэг ухагдахуун нь өөрөө локигийн алдаатай тайлбар. Ер нь хяная гэвэл хаанаас нь ч хэнийг ч хянах эрх зүйн орчин бидэнд бий. Парламентад сөрөг хүчин гэдэг асар чухал. Хууль тогтоох үйл ажиллагаанд хяналт тавина. Үүнээс гадна иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагууд гэж том хүч бийг мартаж үл болно.

-Тэгэхээр таныхаар бол улс төрийн намууд хамтрах ямар ч шаардлага байхгүй ба хамтарснаараа Үндсэн хууль зөрчсөн гэж хэлж байгаа юм байна, тийм үү. Нөгөө талдаа хамтрах гол зорилго нь юу юм бэ гэдэг асуудал яригдаад байгаа шүү дээ. Үүнд та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Хамтарсан Засгийн газрыг харахад нэг зүйл ойлгомжгүй харагдаад байгаа юм. Хамтарна гэж шийдчихээд хамтарсан. Тэгсэн атлаа хэрхэн хамтарч болох вэ гэдэг туршлага судлаад Германд явж байна гэсэн. Би үүнийг нь гайхаж байна. Хамтарчихсаныхаа дараа хамтрах гэрээгээ байгуулдаг юм уу. Эсвэл эхлээд хэрхэн хамтрах вэ гэдэг гэрээгээ байгуулчихаад хамтардаг юм уу. Өөрөөр хэлбэл, танихгүй хоёр хүн хоорондоо шууд гэрлэчихэж. Гэрлэчихсэнийхээ дараа хоорондоо танилцъя гэж байна шүү дээ. Үүнтэй ялгаа алга. Тэгэхээр үнэхээр хамтрах гэж байгаа бол эхлээд юун дээр нэгдэх вэ. Ямар зорилготой хамтрах вэ гэдгээ тодорхой болгох ёстой. Дараа нь тэрхүү зорилго, зорилтоо биелүүлэхийн тулд хамтарсан гэрээ байгуулаад улмаар Засгийн газрынхаа үйл ажиллагааг эхлүүлэх шаардлагатай байсан. Ийм олон асуудал байна. Тэр бүгд нь Үндсэн хуультайгаа зөрчилдөөд байгаа юм биш үү гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Таны хэлдгээр үнэхээр мордохын хазгай гэдэг нь болж байгаа бол цаашдаа үр дүн гарах нь бага юм биш үү. Нөгөө амласан, ярьсан том төслүүдээ хөдөлгөх үү. Том бүтээн байгуулалтын ажлуудаа хийж чадна гэдэгт эргэлзээ төрмөөр юм биш үү?

-Юун түрүүнд аль ч нам, эвсэл, улс төрийн хүчин байсан ялгаагүй бид нэг Монгол Улстай. Нэг эх оронтой. Тэр утгаараа чадах чинээгээрээ энэ улсын хөгжил урагшлаасай, эдийн засаг нь илүү дээшээ өсөөсэй гэж бодно. Нэг эерэг мэдээ байгаа нь өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр манай экспортолдог уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ ханш харьцангуй өндөр байна. Энэ бол бидний хувьд сайн мэдээ. Ойрын хугацаанд ч энэ өсөлт хэвээрээ байх хандлага ажиглагдаж байгаа нь ч сайн. Энэ цаг үед бидний хувьд хувийн хэвшлээ дэмжих хэрэгцээ, шаардлага урьд өмнөхөөсөө илүү чухлаар тулгарч байна. Өнөөдөр залуучууд эх орноосоо дайжин гарч байна. Хувийн хэвшлийн компаниудад ажиллах хүч олдохгүй байна. Энэ олон асуудлын хажуугаар төр нь хувийн хэвшлийнхээ өмнүүр орж бизнесийг нь булаадаг, ажлыг нь авдаг, боломжийг нь хулгайлдаг асуудал их байна. Эдгээр асуудлыг энэ Засгийн газар зоригтой шийдээд явж чадах эсэх нь эргэлзээтэй. Анхаарч, ажиглаж байна даа.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Ү.Ганболд: Орон нутгийн сонгуульд хэдэн нам, эвсэл оролцох нь энэ сарын 16-нд тодорхой болно DNN.mn

Орон нутгийн ээлжит сонгууль ирэх аравдугаар сарын 11-нд явагдана. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгчдийг сонгох энэ удаагийн сонгуулийн бэлтгэл ажил хэрхэн явагдаж байгаа талаар Нийслэлийн сонгуулийн хорооны гишүүн Ү.Ганболдтой ярилцлаа.

-2024 оны орон нутгийн ээлжит сонгуулийн онцлог юу вэ. Нийслэлийн хувьд хэдэн мандат дээр хичнээн тойрогт сонгууль зохион байгуулагдах вэ?

-Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны гуравдугаар сарын 15-ны өдрийн 19 дүгээр тогтоолоор аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийг товлон зарласан. Санал авах өдрийг 2024 оны аравдугаар сарын 11-ний өдөр байхаар тогтоосон. Сонгууль зохион байгуулах эрх зүйн акт нь Аймаг нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тухай хууль байгаа. Энэ хуулиар 2020 оны орон нутгийн ээлжит сонгуулийг улсын хэмжээнд зохион байгуулсан. Сонгуулийн хуульд заасны дагуу сонгуулийн товыг зарласнаас хойш бэлтгэл ажлууд хийгдээд явж байна. Юуны өмнө 2024 оны тавдугаар сарын 1-нээс өмнө аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн мандат, тойргийг тухайн шатны хурлаас тогтоосон.

Нийслэлийн ИТХ-ын 2024 оны сонгуулийн тойрог, мандатыг нийслэлийн ИТХ-ын дөрөвдүгээр сарын 29-ний өдрийн 65 дугаар тогтоолоор баталсан байгаа. Нийслэл нийтдээ 45 мандаттай. Баянгол дүүрэг зургаан мандаттай нэг тойрог. Баянзүрх дүүрэг гурван мандаттай хоёр тойрог, дөрвөн мандаттай нэг тойрог. Сонгинохайрхан дүүрэг таван мандаттай хоёр тойрог. Сүхаатар дүүрэг дөрвөн мандаттай нэг тойрог. Хан-Уул дүүрэг зургаан мандаттай нэг тойрог. Чингэлтэй тойрог дөрвөн мандаттай нэг тойрог. Багануур дүүрэг хоёр мандаттай нэг тойрог. Багахангай дүүрэг нэг мандаттай нэг тойрог. Налайх дүүрэг хоёр мандаттай нэг тойрог. Нийтдээ 45 мандат, 12 тойрогтой байхаар шийдвэр гарсан. Хуульд заасны дагуу нийслэлийн хэмжээнд сонгууль зохион байгуулах Нийслэлийн сонгуулийн хороог санал авах өдрөөс 70-аас доошгүй хоногийн өмнө НИТХ-аас байгуулсан байгаа. 2024 оны долдугаар сарын 24-ний өдрийн тогтоолоор Нийслэлийн сонгуулийн хороог есөн гишүүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулсан. Нийслэлийн сонгуулийн хороо нь хуульд заасан бүрэн эрхийн хэмжээнд есөн дүүргийн сонгуулийн хороодыг сонгуулийн санал авах өдрөөс 60-аас доошгүй хоногийн өмнө байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл, наймдугаар сарын 12-ноос өмнө дүүргийн сонгуулийн хороодыг байгуулсан гэсэн үг. Дүүргийн сонгуулийн хороод маань дарга, нарийн бичгийн дарга, таван гишүүн гээд нийтдээ долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан. Ингээд дүүргийн сонгуулийн хороод наймдугаар сарын 12-ноос өмнө байгуулагдсан байгаа.

-Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуульд хэчнээн нам, эвсэл оролцох хүсэлтээ ирүүлсэн бэ?

-Орон нутгийн сонгуулийн цаг хугацааны хуваарийг СЕХ-ноос баталж хүргүүлсэн. Энэ хуваарийн дагуу нам, эвслүүд орон нутгийн сонгуульд оролцох хүсэлтээ санал авах өдрөөс 60-аас доошгүй хоногийн өмнө тухайн шатны сонгуулийн хороонд хүргүүлэх ёстой. Наймдугаар сарын 11-ний 24:00 цагаар тасалбар болж, нийслэлийн хэмжээнд сонгуульд оролцох нам эвслүүдийн бүртгэлийг хүлээж авсан. Нийслэлийн хэмжээнд нийтдээ Сонгуулийн хуульд заасны дагуу орон нутгийн сонгуульд оролцох нам, эвслүүд хүсэлтээ ирүүлсэн байна. Хуульд заасны дагуу ээлжит сонгууль болох жилийн зургадугаар сарын 25-наас өмнө сонгуульд оролцох нам, эвслүүд мөрийн хөтөлбөрөө төрийн аудитын байгууллагад хүргүүлж, дүгнэлт гаргуулах ёстой. Төрийн аудитын байгууллагаас улс төрийн нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт дүгнэлт гаргаж, тухайн шатны сонгуулийн хороонд ирүүлнэ. Энэ хүрээнд Нийслэлийн аудитын газраас Нийслэлийн сонгуулийн хороонд сонгуульд оролцох нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөрт дүгнэлт хийж ирүүлсэн байгаа. Нийтдээ 18 нам, нэг эвсэл сонгуульд оролцох дүгнэлтийг Нийслэлийн аудитын газраас гаргасан байна. Наймдугаар сарын 11-ндээ багтаагаад НИТХ-ын сонгуульд оролцохоор 15 нам, нэг эвсэл буюу нийтдээ 16 улс төрийн субьект сонгуульд оролцох саналаа хүргүүлээд байна. Мөн сонгуульд оролцох сонгогч иргэдийн шилжих хөдөлгөөнийг сонгуулийн санал авах өдрийн 60-аас доошгүй хоногийн өмнө зогсоодог. Энэ хуулийн зохицуулалтын дагуу нийслэл дэх Улсын бүртгэлийн газраас сонгогчдын шилжих хөдөлгөөнийг наймдугаар сарын 12-ноос эхлэн зогсоогоод байна.

-Нийслэлийн сонгуулийн хорооны хувьд одоо орон нутгийн сонгуультай холбоотой зохион байгуулалтын ямар ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Нийслэлийн хэмжээнд сонгуульд оролцохоор саналаа хүргүүлсэн улс төрийн 16 субьектийн бүрдүүлсэн баримт бичгийг хуулийн дагуу нягтлан шалгаж, бид тав хоногтоо багтааж хариу өгөх ёстой. Тухайн нам, эвсэл сонгуульд оролцох эсэх шийдвэрийг Нийслэлийн сонгуулийн хорооноос шийдвэрлэнэ. Мөн есөн дүүргийн сонгуулийн хороодод энэ ажил давхар хийгдээд явж байгаа.

-Нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигчдийг нэр дэвшүүлэх шийдвэр хэзээ гарах вэ. Сонгуулийн сурталчилгаа хэзээнээс эхлэх билээ?

-Сонгуулийн сурталчилгааны хувьд хуулийн тодорхой зохицуулалттай. Нам, эвслүүд сонгуульд оролцох хүсэлтээ илэрхийлсэн хүсэлтийг хүлээж авснаас хойш тав хоногийн дотор бид хуралдаад тухайн шатны сонгуулийн хороод бүртгэх эсэх шийдвэрийн хариуг өгөх ёстой. Тэгэхээр наймдугаар сарын 16-ны дотор хариугаа өгнө. Ингээд нам, эвслүүд дотооддоо нэр дэвшүүлэх ажиллагаагаа явуулна. Энэ нь наймдугаар сарын 27-ноос эхлээд есдүгээр сарын 2-ны өдрийг дуустал улс төрийн нам эвслүүд нэр дэвшүүлэх үйл ажиллагаагаа эхэлнэ. Мөн бие даан нэр дэвшүүлэх ажиллагааг санал авах өдрөөс 45-аас доошгүй хоногийн өмнө эхлүүлж, долоо хоногийн хугацаанд дуусгах ёстой. Ингээд нэр дэвшигчдийн баримт бичгийг есдүгээр сарын 2-5-ны хооронд тухайн шатны сонгуулийн хороод хүлээж авна. Долоо хоногийн дотор тухайн шатны сонгуулийн хороо тухайн нэр дэвшигчийн баримт бичгийг хүлээн авч нягтлан шалгаад бүртгэх эсэх тогтоол гаргана. Нэр дэвшин үнэмлэх олгох асуудлыг есдүгээр сарын 26-ны өдөр буюу санал авах өдрөөс 15 хоногийн өмнө нэг өдөр олгоно. Тэр нь есдүгээр сарын 26-ны өдөр байгаа. Энэ өдрөөс сонгуулийн сурталчилгаа эхэлнэ.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ж.Баярмаа: 21 настай амь хохирогчийн хэргээс үүдэж хүний эрхийн сонсгол хийх зайлшгүй шаардлагатай гэж үзсэн DNN.mn

УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн гишүүд хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдаж буй үйлдэл, хүний эрхийн зөрчлүүд болон хууль хүчний байгууллагуудын ажилдаа хайнга хариуцлагагүй хандаж байгаа асуудлуудыг нэгтгэн нээлттэй сонсгол явуулах болсон талаар мэдээлэл хийсэн. Тэд энэхүү хүсэлтээ албан ёсоор УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд хүргүүллээ.

Энэ талаар УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаагаас тодрууллаа.

-Саяхан 461 дүгээр ангид хоригдож байсан

21 настай залуу амиа алдсан. Энэ асуудлаар та бүхэн сонсгол явуулах санаачилга гаргав уу?

-Эрхээ хязгаарлуулаад байсан тэр залуу яг ямар учир шалтгаанаас болоод амь хохирсон талаарх мөрдөн шалгах ажиллагаа явагдаж байгаа байх. Гэхдээ хохирогчийн хувьд аль эрт буюу энэ оны нэгдүгээр сард АТГ-т хандан “…намайг эрүүдэн шүүсэн. Цагдаагийн алба хаагчид надтай зүй бус, хэрцгий харьцсан” гэдэг байдлаар гомдол өгчихсөн байсан. Энэ гомдлын дагуу АТГ шалгалт хийж байгаа. Мөн АТГ-ын бичиг дээр нэг зүйл байсан. Тэр нь Баянгол дүүргийн мөрдөн байцаагч нарын өрөө бол камергүй байсан. Мөн тэр

тасгийн давхар нь камергүй. Байсан камерынх нь өнцгийг өөрчилсөн байсан. Энэ нь эрүүдэн шүүх нөхцөл байдлыг бүрдүүлсэн байж болзошгүй гэж үзэж байгаагаа АТГ тайлбар бичигтээ тодорхой дурдсан. Маш ноцтойгоор дүгнэсэн ийм бичиг байна. Өнгөрсөн долоо хоногт энэ бүхэн ил болсныг та бүхэн сайн мэдэж байгаа байх. Тиймээс энэхүү хэргээс үүдэж, АН-ын гишүүдийн зүгээс ер нь энэ хүний эрхийн зөрчлийн асуудлаар зайлшгүй сонсгол хийх шаардлагатай гэж үзсэн.

-Сонсгол ямар байдлаар явагдах вэ?

-Эхний ээлжинд бид эрхээ хязгаарлуулсан иргэдийн хүний эрхийн зөрчил буюу амь хохироод байгаа иргэдтэй холбоотой асуудлыг сонсголоор маш тодорхой хэлэлцэх шаардлагатай байна. Мөн арми дахь цэргийн дэглэлт, хорих ангид байгаа хүний эрхийн зөрчилтэй холбоотойгоор сонсгол хийх шаардлагатай гэж бид дүгнэсэн.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөтэй холбоотойгоор яг ямар асуудал тавигдах вэ?

-Хүний эрхийн зөрчил зөвхөн цэрэг, цагдаа, хорих ангид зөрчигдөөд байгаа зүйл биш. Өнөөдөр Монголын нийгэмд хүний эрхийн зөрчилгүй салбар гэж алга. Тэр дундаа хэвлэлийн эрх чөлөөтэй холбоотой зөрчлүүд их гарах болсон. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөг зөрчиж буй үйлдэл дээр хүний эрхийн ямар зөрчил байгааг бид энэхүү сонсголоор нээлттэй ярих хэрэгтэй байна. Мөн иргэдийн эрх улс төрийн хувьд зөрчигдөж байгааг ч ярина. Тиймээс энэхүү сонсголыг хүний эрх талаасаа нэлээд өргөн хүрээнд хийх цаг нь болсон. Энэ сонсголыг УИХ хойшлуулашгүйгээр зайлшгүй хийх шаардлагатай байна. Ардчилсан намын гишүүдийн хувьд сонсгол хийх асуудлыг түрүү долоо хоногоос эхлүүлсэн.

-Сонсгол зохион байгуулах асуудлаар УИХ-ын хэчнээн гишүүн дэмжиж гарын үсэг зураад байгаа вэ?

-Яг одоогийн байдлаар УИХ-ын 20 гаруй гишүүн гарын үсэг зурчихсан байна. Тойрогтоо ажиллаагүй Улаанбаатар хотод байгаа АН-ын гишүүд бүгд гарын үсэг зурсан. Ардчилсан намын үзэл баримтлал бол хүний эрх нэн тэргүүнд гэсэн зарчимтай. Хүн бүх талаараа эрх чөлөөтэй байж сэднэ, сэтгэнэ. Яг энэ концепцийг бид гол зарчмаа болгож явдаг учраас АН-ын хувьд хүний эрхийн зөрчил дээр маш эмзэг ханддаг. Сонсгол зохион байгуулах асуудлаар гарын үсэг бүрдсэн учраас үүнийгээ УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд АН-ын бүлгийн гишүүд гардуулан өгсөн.

Дараа нь УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаясгалан тайлбар өгөв. Тэрбээр “Энэ асуудлаар ажлын хэсэг байгуулагдсан. Ажлын хэсгийн ахлагчаар УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаа томилогдсон. Зөвхөн тэрхүү гавтай нас барсан 21 настай амь хохирогчийн хүрээнд бус хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийн эрх зөрчигдөж байгаа асуудлаар энэхүү сонсголыг өргөн хүрээнд хийхээр болсон. Тухайлбал, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг ямар ч өмгөөлөгчгүйгээр шүүх хуралд оролцож, улмаар 4.9 жил хорих ял шийтгүүлэн шоронд хоригдож байна. Энэ асуудлыг нээлттэй хэлэлцэхээр энэхүү сонсголыг зохион байгуулахаар болсон. Сонсгол зохион байгуулах хуулийн нөхцөл, шаардлага бүрдсэн учраас албан бичгээ бид УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд хүргүүлсэн. Хүний эрхтэй холбоотой нэлээд олон асуудал зөрчилтэй байгаа. Яг ямар хуулийн заалтаар хүний эрхийг зөрчсөн бэ гэдэг асуудлаар нарийвчлан авч үзнэ. Сонсгол хэзээ болохыг манай сэтгүүлчид УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан даргаас асуугаарай, шаардаарай гэж хүсье” гэв.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Судлаач О.Жаргалсайхан: Бүс нутгийн аюулгүй байдал, хөгжил цэцэглэлтийн асуудалд Япон улсын оролцоо өндөр гэж бодож байна DNN.mn

Япон судлаач, орчуулагч О.Жаргалсайхантай Японы ерөнхий сайд Кишида Фүмио Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийхтэй холбогдуулан ярилцлаа.

-Удахгүй манай улсад Япон улсын ерөнхий сайд айлчлах гэж байна. Манай улсад айлчилж байгаа Японы ерөнхий сайд Кишида Фүмио хэмээх эрхмийн талаар та монголчуудад танилцуулахгүй юу. Энэ хүн өмнө нь манай улсад ирж байсан уу?

-Манай улсын “гуравдагч хөрш”, стратегийн чухал түнш Япон улсын ерөнхий сайд Кишида Фүмиогийн айлчлал манай хоёр орны уламжлалт, найрсаг харилцаанд шинэ хуудас нээнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. 2016 онд Абэ Шинзо агсны айлчлалаас хойш найман жилийн дараа Монгол Улсад айлчлал болж байна. Кишида ерөнхий сайдын хувьд Монгол Улсад анх удаа айлчилж байгаа болов уу. Японы 100, 101 дэх удаагийн ерөнхий сайд туршлагатай, үе дамжсан улстөрч, бага насандаа Нью-Йорк хотод бага сургуульд суралцаж байсан. Васэдагийн их сургуулийг хуулийн мэргэжлээр төгссөн хүн. Фүкүда Ясүогийн болон Абэ Шинзогийн Засгийн газарт Гадаад хэргийн сайд, Батлан хамгаалахын сайд, Засгийн газрын тусгай эрхт сайд, Сансрын асуудал хариуцсан сайд зэргээр олон удаа ажиллаж байсан туршлагатай улстөрч. 1987 оноос улс төрийн ертөнцөд хөл тавьж, тухайн үед Парламентын гишүүн байсан эцгийнхээ туслахаар ажиллаж эхэлсэн байдаг.Улмаар 1993 онд анх удаа парламентын сонгуульд ялж гишүүн болж байсан.

-Улс төрийн үзэл баримтлал, хүрээлэл, дэлхийд танигдсан онцлох ажлуудаас нь дурдвал?

-Кишида ерөнхий сайдын хувьд Хирошимад төрсөн. Тийм ч учраас дэлхий дахины энх тайван, найрамдлын төлөө хичээл зүтгэл гаргаж ирсэн хүн. Анх удаа АНУ-ын ерөнхийлөгч Барак Обама Хирошима хотод айлчилж цөмийн зэвсэгт өртсөн хүмүүсийн төлөөлөлтэй уулзаж албан ёсоор уучлалт гуйж, эмгэнэл илэрхийлсэн үйл ажиллагаанд тэрээр идэвх зүтгэлтэй оролцсон гэдэг. Кишида ерөнхий сайд “Цөмийн зэвсэггүй дэлхий ертөнц рүү” гэсэн ном бичсэн байдаг. Түүндээ цөмийн зэвсгийг устгах чиглэлээр “Кишидагийн санаачилга” ч гэж нэрлэгдэхээр санаачилга гаргаж байсан. Мөн “Талцлаас нэгдэл рүү” гэсэн ном бичсэн. Тэрбээр бусдын яриаг маш анхааралтай сонсдог гэдэг. Хүмүүсийн бодол санааг тэвчээртэй анхааралтай сонсдог, өөрөө тэмдэглэж хадгалдаг. Сүүлийн 10 гаруй жилийн турш 30 гаруй тэмдэглэл дүүргэсэн тухай уншиж байсан. Цэндийн Дамдинсүрэн гуай анх 1950-иад оны дундуур Япон улсад Хирошимагийн энх тайвны хуралд оролцож ирснээ тэмдэглэж цөмийн зэвсгийн аюулын талаар маш сайхан дурсамж бичсэн байдаг даа.

-Абэ ерөнхий сайд агсныг Монгол Улсад элэгтэй хүн байсан гэж ярих хүмүүс олон. Тэр ч утгаараа олон төсөл, бүтээн байгуулалтад Япон улсын тусламж, дэмжлэгийг авч ирсэн ч гэдэг. Тэгвэл Кишида ерөнхий сайдын хувьд Монгол Улстай бүх талаараа илүү нээлттэй, харилцан ашигтай, хамтын ажиллагааг өрнүүлэх боломжтой гэж харж байна уу?

-Абэ Шинзо агсанд монголчууд талархалтай ханддаг байсан байх. Түүний үед үнэхээр нарны гүүрнээс авахуулаад шинэ нисэх онгоцны буудал хүртэл баригдаж байсан энэ мэт олон жишээ бий. Тэрээр манай улсад гурван удаа айлчилсан ерөнхий сайд байлаа. Япон-Монголын харилцааг “ЭРЧТЭЙ “ хөгжүүлэх, стратегийн түншлэлийн суурийг тавьж, Монголын эдийн засгийг эрчтэй хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах тал дээр идэвхтэй ажиллаж байсан нь монголчуудын талархлыг хүлээж ирсэн. Түүний улс төрийн түүхээ бичиж үлдээсэн “Үзэсгэлэнт гүрэн өөд” гэсэн сайхан ном байдаг. Миний бие нэлээн хэдэн жилийн өмнө хэсгээс нь орчуулж уншигчдад хүргэж байлаа. Кишида Фүмио ерөнхий сайд ч Монгол-Японы харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж байна. 2022 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон улсад айлчилж Кишида ерөнхий сайдтай Стратегийн түншлэлийн харилцаанаас “Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх тусгай стратегийн түншлэл”-ийн гэрээ байгуулсан байдаг. Эдийн засгийн түншлэлийн тухай Монгол Улс-Япон улсын хоорондын хэлэлцээр байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл, шинэ 50 жилийн зүг чигээ бүх салбарт тодорхойлсон, үүнийгээ амжилттай хэрэгжүүлэх л чухал байх. Түүнчлэн “Бие биеэ нөхсөн, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа л чухал. Монголчууд дандаа хүнээс гар сарвайгаад байж болохгүй байх гэж би хувь хүний хувьд боддог юм. Манай улс ч бас Япон улсыг НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн болохыг тууштай дэмжиж ирсэн.

-Японы ерөнхий сайдын энэ бүс нутгаар хийж байгаа айлчлалын гол зорилго юу вэ. Ер нь томоохон улс орнуудын удирдлагууд Төв Азийн бүс нутгаар айлчилж байна. Саяхан АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга айлчлаад буцсан. Яагаад энэ бүс нутгаар айлчлал хийгдээд байна вэ?

-Япон улсын ерөнхий сайдын Монгол Улсад хийх айлчлалын талаар Японы өдөр тутмын томоохон хэвлэлүүдээр гарч байна. “Санкэй” сонинд уг айлчлалын талаар мэдээлэхдээ “Умард Солонгостой уламжлалт, найрсаг харилцаатай Монголд хулгайлагдсан япон иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн Япон-БНАСАУ-ын хэлэлцээр урагшлахад хамтран ажиллах” талыг онцолсон байна лээ. Үнэхээр ч хулгайлагдсан япон иргэдийн ар гэрийнхэн өндөр настай болж аль болох хурдан хугацаанд энэ асуудлыг шийдвэрлэхийг шаарддаг. Монголын Засгийн газар ч энэ тал дээр аль болох хамтарч ажиллахыг зорьж ирсэн байдаг.

-Японы бусад томоохон хэвлэлээр бичигдэж байгаа онцлох мэдээлэл өөр юу байна вэ?

-“Нихон кэйзай” сонинд болохоор “Япон, Монгол хоёр орны засгийн газрууд батлан хамгаалах инженерийн тоног төхөөрөмжийг нийлүүлэхийг боломжтой болгох үүднээс “Батлан хамгаалах инженерийн тоног төхөөрөмж, технологийг шилжүүлэх гэрээ” байгуулах асуудал зөвшилцөлд хүрэх” тухай онцолж дурдсан байна. 2022 оны арваннэгдүгээр сард У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр хоёр орны хамтарсан мэдэгдэлд дурдсан асуудлууд урагшлах, Монголын талтай нарийвчилж тохирох, 2031 он гэхэд үндсэн төлөвлөгөө батлагдах, хууль эрхийн орчныг бүрдүүлэх тухай мэдээлж. Харин “Үомиүри” сонинд мөн дээрх мэдээллүүдийг дурдсан байна. “Улс төр, үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалах салбарт хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, батлан хамгаалах инженерийн тоног төхөөрөмж, технологийн хамтын ажиллагааг сайжруулах” тал дээр санал нэгдсэн тухай мэдээлсэн байна. “Засгийн газар аюулгүй байдлын чадамжийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх (OSA) хөтөлбөрт Монгол Улсыг багтаах талаар судалж байгаа бололтой. Зөвхөн Японы эдгээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн мэдээллээс харахад эдийн засаг, хүмүүнлэгийн салбараас гадна гадаад бодлого, батлан хамгаалах салбар, үндэсний аюулгүй байдлын чадамжийг нэмэгдүүлэх тал дээр хоёр орны Засгийн газар цаашдаа анхаарч хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх нь гэсэн хүлээлт байна. Өргөн хүрээтэй, стратегийн шинж чанартай шинэ шат руу очиж байна уу. Үүгээр зогсохгүй манай улсад өндөр дээд зочид гийчид нэлээд их айлчиллаа. Тэр чинээгээр манай улсын гадаад бодлого нэр хүндтэй байгаагийн илрэл болов уу. Энэ сард төв Азийн таван орны дээд хэмжээний уулзалтад мөн Японы ерөнхий сайд Кишида оролцохоор Казахстанд ч айлчлах бололтой. Бүс нутгийн аюулгүй байдал, хөгжил цэцэглэлтийн асуудалд Япон улсын оролцоо өндөр гэж бодож байна.

-Монгол, Япон улсын хамтын ажиллагаа олон жилийн түүхтэй. Энэ олон жилийн түүхэн харилцаа яг ямар салбарт илүү хөгжиж ирэв. Цаашид Япон улстай бид харилцаа, хамтын ажиллагаагаа аль чиглэлд илүү өргөжүүлэх шаардлагатай вэ?

-Монгол Улс 1972 онд Токиод, Япон улс 1973 онд Улаанбаатарт ЭСЯ-аа нээж 50 жилийн дотор хоёр орны харилцаа идэвхтэй хөгжиж ирсэн. Тэр утгаараа Монгол Улсын улс төр, эдийн засагт төдийгүй нийгэм, боловсрол, оюуны салбарт ч үр өгөөжөө өгч ирсэн нь үнэн. Миний бие 1990-ээд оны дунд үед Япон улсын засгийн газрын тэтгэлгээр суралцаж ирсэндээ талархаж байдаг. Над шиг олон мянган боловсон хүчин бэлтгэгдэж ирсэн, инженер технологийн салбарт хувьсгал хийхээр хэмжээний боловсон хүчин бэлтгэгдсэн, цаашдаа ч бэлтгэгдэх байх.

Харин төгсөж ирээд үр бүтээлтэй ажиллах нь л чухал байгаа юм. Цаашдаа эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, хүний хөгжил, иргэд хоорондын харилцаа, утга зохиол, урлагийн салбарт ч ахиц дэвшил гараасай гэж хүсч байна. Миний хувьд 30 шахам жил Японы утга зохиол, хүний хөгжил, түүх соёлын сэдвээр ном орчуулж ирлээ. Үүнийгээ улам дэлгэрүүлэх, баяжуулах үүднээс “Монгол-Японы утга зохиолын сайн санааны нийгэмлэг” байгуулж ажиллахаар зорьж байна. Монгол хүний хөгжилд япончууд хэмжээлшгүй оюуны хөрөнгө оруулалт хийж ирсэн. Тэр хөрөнгө оруулалтыг Монголын тал үр шимийг нь үзээсэй, зөөлөн дэд бүтцээ бий болгоосой, Японд төгссөн нөхдүүд ч ёс зүйн чадамжтай байж, мөнгө эрх мэдлийн төлөө биш улс орныхоо төлөө ажиллаасай гэж хүсч байна.

-Монголчуудын хувьд япон хүнийг эерэг талаас нь ойлгох хандлага их байдаг. Япончууд хариуцлагатай, хийсэн, бүтээсэн бүхэн нь чанартай, нягт нямбай хүмүүс гэж ойлгодог. Тэр утгаараа ч гадаадын хөрөнгө оруулалт дундаас япончуудыг илүү сонирхох, хамтран ажиллах хүсэлтэй байдаг болов уу. Та үүнтэй санал нэг байна уу. Ер нь япон хүн гэж ямар хүн байдаг вэ?

-Санал нэг байна. Миний мэддэг япон хүн бид бүхний түүх дотор, гайхалтай утга зохиол дотор “оршиж байдаг” япон хүн учраас илүү өвөрмөц, сонирхолтой байх. Харин бодит амьдрал дээр япон хүний үнэлэмж дэлхий даяар нэр хүнд сайтай, Японд үйлдвэрлэсэн бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ алдартай байдаг гэдэгтэй санал нэг байна. Тэр алдар хүндийн хамгийн гол зүйл нь чанар. Тэр чанарыг бий болгохын тулд хөлсөө асгаруулж ажиллах ёстой, тэр хөлс зөвхөн мөнгө, алдар нэрийн төлөө урсдаггүй, харин хэрэглэгчээ татахын тулд урсаж байдаг. Бид ёс зүйн дархлаа муутай байгаагаа нуух зүйл биш. Тэр дархлаа муу учраас дархлаа сайтай талын хүсэл сонирхлыг татахгүй байна.Тиймээс ижил тэгш харилцаа хандлага дотроос л хөгжил гарч ирнэ. Үүнд л манай тал анхаарах ёстой болов уу. Хөрөнгө оруулалтыг үргээх, хөрөнгө оруулсан хамтрагчаа “залхаагч” үндэстэн байж болохгүй шүү дээ. Өнөөдөр Монгол Улсад хөдөлгөөнд оролцож байгаа нийт автомашины 80, 90 хувь нь япон автомашин байна. Тэр утгаараа бид Япон улсаас овоо хэмжээний импортын худалдан авалт хийдэг гэсэн үг. Харин биднээс тэд ямар бараа, бүтээгдэхүүн авч ирсэн бэ. Цаашлаад биднээс авах сонирхолтой бараа бүтээгдэхүүний хэмжээг бид яаж нэмэгдүүлэх вэ гэж хүмүүс ярьдаг. Тийм бол хулхи, хударгагүй, залхуу байж болмооргүй байна. Цаад талтайгаа эн зэрэгцэх сайн чадамжтай, оюун санааны хүчтэй, уйгагүй хөдөлмөрч байх хэрэгтэй болно. Өөрөөр хэлбэл, эн зэрэгцэх хамтрагч байхын төлөө явах ёстой. Тиймээс л бид ядаж гаргадаг цөөхөн бүтээгдэхүүнийхээ хөгжүүлэлтийг сайн хийх ёстой болно. Төр Засгийн зүгээс гэрээ хийгээд орхих биш гэрээгээ хэрэгжүүлэхийн төлөөх бүх дэд бүтцээ ажиллуулах, сайжруулах ёстой гэж би хувьдаа боддог. Үүн дээр гэхэд л боловсон хүчний чадварын асуудал чухал гэдэг нь харагдаж байна.

Эцэст нь Япон, Монгол Улс хоорондын харилцааг дүгнээд хэлбэл та юу хэлэх вэ. Япон бол асар том эдийн засагтай орон. Манайд байгаа зүйл тэднийд байхгүй. Тэднийд байгаа зүйл манайд байхгүй. Энэ бол харилцан ашигтай, хамтын ажиллагаа өрнүүлэх суурь том нөхцөл гэж боддог. Бид энэ улстай харилцаагаа илүү өргөжүүлснээр ямар ач холбогдолтой вэ?

-Өнгөрсөн 50 жилд хоёр орны харилцаа бараг тэгээс эхлээд өдий болтол эрчтэй хөгжиж иржээ. Энэ эрчийг сулруулахгүй улам ахиулах нь чухал. Манайд байгаа зүйл тэдэнд ховор, тэдэнд байгаа бүхэн манайд ховор байж магадгүй юм. Түүнээс илүү япончуудын технологи, агуу том хүчирхэг эдийн засгийг бүтээсэн оюуны соёл л манайд ховор байна. Үүний төлөө тэд гэхээс илүү бид өөрсдөө л анхаарах ёстой. Япон хүний ёс зүй, ажил мэргэжилдээ хандах хандлага, уйгагүй хөдөлмөрч чанарыг худалдаад авч чадахгүй, бид харин тэмүүлж сурах ёстой. Үүн рүү төрийн бодлого ч явах ёстой. Гуч гаруй жилийн өмнө донор орнуудын чуулга уулзалтыг япончууд хийж өгдөг байлаа шүү дээ. Гучин жилийн дараа ч тэднээр хийлгэж баймааргүй байна. Тиймээс бид хурдан суралцах, тэр дундаа оюуны соёлоос нь хурдан суралцаж, эрх тэгш хамтрагч болцгооё. Тэдний хүсэл тэмүүлэлд хань болох хамтрагч байхын төлөө бид хүчин чармайлт гаргах ёстой. Бидний зүгээс ийм хүчин чармайлт дутаж байна. Бие биенээ нөхсөн харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа чухал байна. Бид ингэж чадвал жинхэнэ ёсоор хөгжинө.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories