Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Улсын Их хурлын гишүүн Г.Дамдиннямтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Ирэх оны төсвийг УИХ өнгөрсөн долоо хоногт хэлэлцээд баталчихлаа. Гишүүд, сайд нарын дунд болон, нийгэмд төсөвтэй холбоотой зарим зүйл заалт дээр нэлээд маргаан өрнөлөө. Таны хувьд төсөв өргөн баригдсан цагаас хойш ямар байр суурьтай явж байсан бэ?

-Урсгал зардал, бусдаар гүйцэтгүүлэх ажил үйлчилгээ гэж тавигдсан багц том зардлуудаасаа тана. Тоног төхөөрөмжийн зардал асар их өссөн байсан, үүнийг бас тана. Эсвэл зүйл заалт бүрээр нь тодорхой, ойлгомжтой гаргаж тавь. Тэгэхгүй бол зардал чинь хэтэрхий томорчихсон байна шүү гэдэг байр суурийг илэрхийлж ирсэн. Засгийн газар эдийн засгаа тэлье, орлогоо нэмэгдүүлье гэдэг зорилгоор том төслүүдээ явуулъя гэж байгаа. Тэр дундаа ирэх жил хэрэгжүүлэх Тавантолгойн төмөр замын төсөл, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц зэрэг мөнгө орж ирэх том төслүүдийг нь дэмжсэн. Мөн том төслүүдийн хажуугаар орж ирсэн Улаанбаатар хотын түгжрэлийг шийдэх том шийдлүүдийг нь дэмжиж байгаа. Гэхдээ эдгээр том төсөл, арга хэмжээнүүдийн хөрөнгө оруулалт гацвал эрсдэл үүснэ шүү гэж…

-Ямар эрсдэл үүснэ гэж…?

-Хамгийн түрүүнд бид ханшаа алдана. Ханшаа алдвал юанийн үнэ өснө. Энэ нь Монгол Улсын хувьд маш том асуудлыг үүсгэнэ. Асуудлаа шийдэхийн тулд төсвийг тодотгохоос өөр аргагүй байдалд хүрнэ шүү гэх мэт байр суурийг илэрхийлж ирсэн.

-Төсвийн хувьд зарим гишүүд орон нутагтаа төсөв тавиулах гэж зүтгэлээ. Таны хувьд орон нутгаас сонгогдсон гишүүн. Тэр утгаараа энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Анхнаас нь хэлж л байсан. Юу гэхээр орон нутаг руу төсөв огт тавихгүй байна гэдгийг. Нийт төсөв маань үндсэндээ томоохон замын бүтээн байгуулалт руу орж байх шиг байна. Ирэх оны төсөвт орон нутагт ажиллаж, амьдарч байгаа иргэдэд нэн шаардлагатай байгаа арга хэмжээн дээр төсөв суусан зүйл алга. Ер нь яагаад тойрогт төсөв тавьж болохгүй гэж. Зөвхөн Улаанбаатар хотод төсөв тавигдах ёстой юм уу. Үүний цаана маш том бодлогын асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Юу гэхээр бид зөвхөн Улаанбаатар хот руу хөрөнгө оруулалт хийгээд байвал энэ хот улам л гоё болоод байна гэсэн үг, мөн үү. Гоё болж байгаа нь сайн ч гоё болох тусам Улаанбаатар хот руу татагдах хүсэл, сонирхол тэр чинээгээрээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, төвлөрлөө дийлэхээ байчихсан хотын ачаалал улам л ихэснэ. Ихсэх тусам түгжрэл, утааны асуудал шийдэгдэхгүй. Дээр нь эрчим хүчний хүрэлцээ, хүртээмж асар хумигдана. Тиймээс л бид энэ төвлөрлийг тараая, бусад хотуудаа хөгжүүлье, орон нутгийг бодлогоор дэмжье гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхийн тулд л бүсчилсэн хөгжлийн бодлого яригдсан, хэрэгжсэн.

-Тэгэхээр зөвхөн Улаанбаатар хотод л төсвөө тавих бус тойргуудад ч адилхан тараах ёстой гэсэн үг үү?

-Юу гэхээр Улаанбаатар хот шиг Дархан хотыг улам гоё болгох хэрэгтэй. Гоё болгохын тулд хөрөнгө оруулалтыг нь нэмэх шаардлагатай. Нийслэлийн түгжрэл, төвлөрлийг бууруулж, бодитой үр өгөөжөө өгч байгаа хот бол Дархан. Учир нь энэ хот руу улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт багагүй хэмжээгээр төдийгөөс өдийг болтол орж явсан. Тиймээс дэд бүтэц, амьдрах орчин нөхцөл нь сайжирсан. Тиймээс л Дархан руу нүүх иргэдийн урсгал жил бүр нэмэгддэг. Жилдээ бараг нэг мянга гаруй өрх айл энэ хотод суурьшиж байна. Жилдээ 500 айлын орон сууц ашиглалтад орж байна. Үүгээрээ юуг хэлэх гээд байна гэхээр ерөөсөө Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг бууруулахад Дархан хот ингэж бодитой хувь нэмрээ оруулж байгаа гэдгийг ойлгомоор байгаа юм. Дархан руу зорих иргэдийн урсгал эрс нэмэгдсэн бас нэгэн шалтгаан бол миний араас нь хэрүүл хийж явдаг байсан алдарт Дарханы зам ашиглалтад орсонтой холбоотой. Хэрэв Дархан хот руу төсөв оруулдаггүй байсан бол энэ их хэмжээний урсгал Улаанбаатар хот руу чиглэх байсан гэж ойлгох хэрэгтэй. Тэгвэл өнөөгийн Улаанбаатар хот юу болох байсан бэ. Тэгвэл Дархан хот руу хүн амьдрах аятай, таатай орчинг бид бүрдүүлж чадаж байгаа учраас Улаанбаатар хотын ачаалал хуваагдаж байгаа хэрэг. Энэ утгаараа орон нутаг, тойргууд руу төсөв тавих хэрэгтэй.

-Төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр зарим гишүүд урьд өмнө ингэж төсөв батлагдаж байгаагүй талаар ярьсан. Төсвийг ер нь энэ парламент яаж баталчихав. Гишүүдийн санал, шүүмжлэлийг хүлээж авахгүйгээр хүчлээд баталчихав уу?

-Миний хувьд төсвийн нэгдүгээр хэлэлцүүлэг явж дуустал нь байсан. Тэр хүртэл бүх зүйл ном, журмынхаа дагуу л явагдсан. Хэлэлцүүлэг явдгаараа явж, гишүүдийн зарчмын зөрүүтэй саналыг Байнгын хороон дээр хураалгасан. Хэлэлцүүлэг угтаа дүрмийнхээ хүрээнд, дэгийнхээ дагуу л болсон.

Нэг зүйл хэлье. Манай зарим шинэ гишүүд маань дэгээ сайн мэдэх хэрэгтэй байна. Миний хувьд ч саяхан шинэ гишүүн явсан. Тэр утгаараа эхний жилийн төсөв ойлгоход жаахан төвөгтэй л байдаг. Наанадаж, төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр хэзээ нь ямар санал гаргах уу, саналаа юутай уялдуулж гаргадаг, яаж саналаа хураалгах вэ, аль хуулийн хугацаанд хийх ёстой, аль хэлэлцүүлгийн үеэр хөрөнгө оруулалтаа тавиулах шаардлагатай вэ гээд олон зүйл бий. Энэ бүх зүйл хуулиар нарийн зохицуулагдсан дэгтэй. Тэгэхээр гишүүд маань дэгээ сайн судлах, унших хэрэгтэй.

-Тойрогт төсөв тавьж байх ёстой гэдгийг та түрүүн хэллээ. Ирэх оны төсөвт орон нутагт тавигдсан хөрөнгө оруулалт бол байхгүй биз дээ?

-Байхгүй. Ковидын үед УИХ Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийг шийдэх гэж байна гээд 400 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг нэг ч аймагт шинэ бүтээн байгуулалт эхлүүлэхгүй байлгаж байгаад төсөвт суулгаж байсан. Үр дүн нь яаж гарсныг мэдэж байна уу…

-Яаж гарсан гэж?

-Үр дүнд ногоон автобус болоод дууссан. Тэгэхээр энэ удаагийн төсөв дээр орон нутагт мөн ялгаагүй нэг ч хөрөнгө оруулалт тусгаагүй хоёр дахь удаагийн төсөв боллоо гэж бодож байна. Нөгөөтэйгүүр том төслүүдийг нь дэмжиж байгаагаа би хэлсэн. Дэмжих ч болно. Гэхдээ орон нутгийн иргэдийн хэрэгцээ шаардлагыг хангаж, хэрэгжүүлж, шийдэхийн төлөө л явах ёстой.- Тойрогтоо төсөв тавиулах гэж дуугарсан улстөрчийг “Төсвийн хулгайч” болгочих гээд хэцүү байдаг, тийм үү.

–Мэдээж улстөржилт явагдаж л байгаа байх даа…?

-Төсвийн хулгайч гэж ярьдаг. Нэг зүйлийг иргэд маань маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Тойрогт тавьж байгаа төсвийг тавиулсан нэртэй улстөрчид, УИХ-ын гишүүд хувьдаа халаасандаа хийдэг зүйл биш. Энэ бол тухайн тойргийн иргэдийн хүсэл, шаардлага байхгүй юу. Тухайлбал, Дархан-Уул аймагт “Залуус III” хорооллыг барих дэд бүтцийг бид сүүлийн дөрвөн жил явуулж байгаа. Энд 1000 айлын орон сууц баригдана. Ингээд бодохоор тэрхүү 1000 айлын орон сууцанд Улаанбаатар хотоос олон хүн очиж орно, тийм үү. Ялангуяа залуучууд маш их нүүнэ. Тэгэхээр төвлөрлийг сааруулж байгаа энэ том бодит арга хэмжээ рүү улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтыг тавих хэрэгтэй. Ганцхан Улаанбаатар хотод хүн амьдардаг юм биш. Зөвхөн Улаанбаатарт л үер, бусад гамшиг болдог юм биш. Дарханд сая том үер болсон. Тэнд гэр орноо алдсан иргэд үерийн далан бариулахыг шаардсан. Аюулгүй орчинд амьдрах Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ нэхсэн. Үүний төлөөлөл болж ажиллаж байгаа бид анхаарахаас өөр гарцгүй. Тиймээс ирэх оны төсөвт үерийн далан барих төсвийг суулгахыг хүссэн. Үүнээсээ болоод “төсвийн хулгайч” гэж хэлүүлэхээсээ би ичихгүй байна. Үнэхээр “Төсвийн хулгайч” гэж хэлүүлж байгаа бол нөгөө шударга ёс чинь хаана байна гэж асууна.

-Төсөв батлагдахтай зэрэгцээд төсвийн тодотгол оруулж ирэхийг Засгийн газарт анхааруулсан. Тодотгол орж ирэх нь тодорхой гэсэн үг үү?

-Тодорхой байлгүй яах вэ. Сая төсөв батлагдах үйл явцыг харахад манай зарим гишүүд асуудлыг мухардалтай байдал руу л чиглүүлээд байна. Тэгэхээр бид яах ёстой вэ гэхээр мухардлаас гарах гарцыг нь нээж өгөх хэрэгтэй болсон. Энэ дагуу Төсвийн байнгын хороон дээр саналаа хэлсэн. Санал маань ашгүй дэмжигдсэн. Юу гэхээр төсвийн гурав дахь хэлэлцүүлгээс бидэнд ухрах араа гэж байхгүй. Засгийн газар хуулиа татах боломжгүй. Төсвийн хуулийн төсөл бол тусгай дэгээр явдаг хугацаатай хууль. Тэгэхээр Засгийн газар төсвөө татвал хууль зөрчинө. Нөгөөтэйгүүр г урав, дөрөвдүгээр хэлэлцүүлгийн үеэр ямар ч өөрчлөлт орохгүй. Тэгэхээр эцсийн хэлэлцүүлгүүдийг цаг алдалгүй хурдхан дуусгаад батлаад явуулах нь зөв байсан. Ингээд Засгийн газарт оны өмнө төсвийн тодотголоо оруулж ирээрэй гэдэг чиглэлийг өгөөд байж байгаа. Ерөөсөө ийм л гарц байсан. Нөгөөтэйгүүр ийм кейс өмнө гарч байсан уу гэвэл, тийм. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед төсөв батлагдахтай зэрэгцээд тодотголоо оруулж ир гэдэг тохиолдол гарч л байсан. Ч.Сайханбилэгийн үед ч мөн адил тохиолдол байсан. Өмнө болж л байсан үйл явдал. Шинэ зүйл огт биш шүү.

-Засгийн газар төсвийн тодотголоо яагаад заавал оноос өмнө оруулж ирэх ёстой гэж…?

-Үүнд хоёр шалтгаан байгаа. Яах вэ, цэвэр ирэх жилийн ажлыг хойшлуулахгүй байх зорилготой. Гэхдээ юуны түрүүнд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль бий. Уг хуулийг Г.Тэмүүлэн гишүүн бид хэд Боловсролын ерөнхий хуультай хамт батлуулж байсан. Уг хуулиар тухайн жилийн эхний гурван сар буюу нэгдүгээр улиралд төсөвт тодотгол хийхийг хориглосон байдаг. Энэ заал 2025 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхлэх ёстой. Тийм учраас Засгийн газар оноос өмнө төсвийн тодотголоо УИХ-д оруулж ирэх шаардлагатай. Үгүй бол уг хуулийн хориглолтод ороод ирэх оны хоёрдугаар улирал хүртэл тодотгол хийх боломжгүй болно. Хэрэв тодотгол хийж чадахгүй бол одоо батлагдчихсан энэхүү задгай төсөв задгай чигээрээ л явж байна гэсэн үг. Дээрээс нь төрийн бүтээн байгуулалтын ажлууд тодорхой бус байдалд орно. Худалдан авалт, сонгон шалгаруулалтын ажил явуулах гэхээр тодотгол орох гэж байгаа төсөв дээр итгэж орж ирдэггүй. Ажил төлөвлөх ямар ч боломжгүй болно. Том зургаараа улс орны амьдрал бүтэн нэг жилээр хойшоо тавигдана гэсэн үг. Тэгэхээр яаралтай оноос өмнө тодотголоо оруулж ирэх нь хэн хэндээ ашигтай.

-Төсөв өргөн барих, тодотгох асуудал Засгийн газрын бүрэн эрх. Тэгэхээр УИХ тогтоол гаргаад ч Засгийн газар оруулж ирэхгүй байх боломжтой биз дээ?

-УИХ-ын тогтоол хуультай ижил үйлчлэх зохицуулалттай. Нөгөөтэйгүүр Засгийн газраас бүгд л нэхнэ, шаардана. Тийм учраас хүндрэл учруулахгүйгээр удахгүй УИХ-д өргөн барих байх гэж бодож байна. Өөр нэг зүйл дээр бид анхаарах хэрэгтэй. Анхны том төсөв орж ирж байгаа учраас зарим гишүүд маань хуулиа анхаарч амжаагүй байх. Ер нь нэг, хоёрдугаар хэлэлцүүлэг дээр ажлын хэсэгт саналаа гаргаж тухайн хуулийн төсөл дээр өөрчлөлт оруулдаг. Энэ зарчмаараа зарим гишүүд идэвхтэй саналаа гаргаад явж байхад зарим нь гуравдугаар хэлэлцүүлгийн үеэр гэнэт гарч ирээд асуудлыг тавьдаг. Бүр хэлэлцэж байгаа хуулийн төслөө мухардал руу чиглүүлдэг. Энэ байдлаа хэдүүлээ нэг анхаарах цаг болсон. Яах вэ, улс төр хийж болно. Угаасаа энэ бол бидний ажлын нэг хэсэг. Гэхдээ бид хуулийн гарцтай л байх хэрэгтэй.

-Ирэх оны төсөв бол асар их тэлж орж ирсэн гэж шүүмжлүүлсэн. Тэлсэн төсөв тэр чигтээ явсаар байгаад л батлагдлаа. Тэгэхээр энэ нь нөгөө Төрийн хэмнэлтийн хуулиа зөрчиж байгаа хэрэг биш юм уу. Ер нь энэ хуулийн хэрэгжилт яаж явагдаж байна, зөрчиж байхаар нэг мөр зогсоочихож болох юм биш үү?

-Хэмнэлтийн хууль дээр нэг л гол агуулга байдаг. Тэр нь аль зардлаа гаргах вэ, алийг нь тэвчих үү гэж. Тэгэхээр энэ талаас нь сайн харах шаардлагатай. Эдийн засаг үнэхээр сайжраад явж байгаа бол Төрийн хэмнэлтийн хуулийг больчих ёстой шүү. Учир нь энэ хууль ковидын үед гарсан хууль. Тухайн үед бид бүх зүйлээ эрүүл мэндийн салбар луу оруулсан. Оруулахаас ч өөр аргагүй байдалтай байсан. Тиймээс одоо цар тахалгүй байна. Эдийн засаг өссөн гэж байгаа. Тэгвэл энэ хуулиа зогсоох шаардлагатай. Уул, уурхайн яам, эсвэл Гадаад харилцааны яам дээр гадаад томилолтын зардлыг Хэмнэлтийн хуулиар хорьчихдог. Тэгсэн атлаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг оруулж ир гээд шаардаад сууж болохгүй. Энэ мэт олон салбарт, олон асуудлыг уг хууль хязгаарлачихаад байгаа юм. Салбар болгонд цаашлаад улс орны хөгжил, бүтээн байгуулалтад хүртэл чөдөр болсон хууль. Тиймээс үүнийг зогсоох ёстой. Өөрөөр хэлбэл, энэ парламент бид Төрийн хэмнэлтийн тухай хуульдаа гар хүрэх шаардлагатай гэж үзэж байна.

Э.Мөнхтүвшин

Ирэх оны улсын төсвийг УИХ-ын намрын чуулганаар хэлэлцэж байна. Жил болгоны төсвийн хэлэлцүүлгээр Их хурлын гишүүд тал бүрийн санал, шүүмжлэлийг гаргадаг. Ингэхдээ улсын төсвийн зарцуулалттай холбоотой зарим заалтаас болж гишүүд, сайд нарын дунд ширүүн маргаан өрнөх нь ч бий.

Тэгвэл энэ удаа хүүхдэд мөнгө өгөх заалт төсөвт өргөн баригдсан цагаас өдийг болтол нийгмийн дунд “бүүм” болж байна. Тэр заалт нь Соёлын сайдын багцад багтсан хүүхдүүдэд үнэгүй үзвэр үзүүлэх асуудал юм. Үүнд зориулж ирэх оны төсвийн төсөл дээр 18.3 тэрбум төгрөг тавих саналыг Соёлын яамнаас оруулж ирсэнд зарим УИХ-ын гишүүд хатуу эсэргүүцэж байгаа. Гишүүд ч гэлтгүй бичдэг, лайвддаг хүн бүхэн Ч.Номин сайдын дээрх төслийг эсэргүүцэж, орилолдож байна. УИХ-ын гишүүд нь эсэргүүцлээ чуулганы хуралдаанд ил хэлж байгаа бол нөгөө талдаа Ч.Номинг сайдын суудлаас нь унагаах сонирхолтой улс төр явагдаж л байна. Яаж зүгээр байх вэ, тийм улс төр явалгүй яахав. Баян айлын охин дур зоргоороо төсөв оруулж ирж, хувьдаа идэж уух гэж байна . Хүүхдүүдэд 18 тэрбум төгрөг төсөвлөж байхаар утаагаа алга болгоход зарцуул ч гэх шиг. Хэрэв хүүхдэд 18 тэрбум төгрөг төсөвлөчихвөл Монгол Улсын эдийн засаг элгээрээ мөлхөнө ч гэх шиг. Ер нь бол Ч.Номин баян айлын охин байна уу, эсвэл сайдын суудлаас нь унагаах улс төр явагдаж байна уу, энэ бол тийм чухал асуудал биш. Ийм сайхан суудалд горилогсод байлгүй яав гэж. Гол асуудал нь яагаад хүүхдэд хэдэн төгрөг өгөх болсны төлөө хэл амаа билүүдэн, уг асуудлыг жадлан эсэргүүцэгчид анхны 126 гишүүнтэй парламентад ийм олон байна вэ.

Яагаад бид хүүхдүүддээ үнэгүй кино, жүжиг, үзвэр үйлчилгээ үзүүлж болдоггүй юм. Арван жилдээ анги хамт олноороо үнэгүй жүжиг, кино, музей үзээд явж байхдаа хараагүйгээ харж, мэдээгүйгээ мэдэж, нэг өдрийг ч гэсэн найзуудтайгаа өнгөрүүлдэг байсан сайхан дурсамж тод санагдлаа. Баян айлын хүүхдүүд ч яах вэ, сонирхсоноо үзээд, хүссэнээ аваад явчихдаг. Харин хоногийн хоолноосоо илүү гардаггүй айл, өрхүүд Монголд баячуудаасаа ямартаа ч олон л байгаа. Тэр олон айлуудын хэдэн мянган хүүхэд эцэг, эхээсээ мөнгө шалгаахгүйгээр найз нөхдөөрөө кино, жүжиг үзэх эрх байхгүй гэж үү. Амтай хэлтэй болгон яагаад энэ асуудлыг, энэ төсвийг онцлон эсэргүүцэж, шүүмжлээд байгаа юм бэ. Хүүхэд бол бидний ирээдүй гээд л хүн болгон хэлдэг биш бил үү.

Хамгийн хоржоонтой нь үүнээс илүү том мөнгөнд ус балгачихсан юм шиг чив чимээгүй байх нь зэвүүн. Хулчгар монголчууд хүүхэд ямар зодож чадах биш гээд ингээд байдаг юм уу хаашаа юм. Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн 2025 оны төсөв дээр 18 тэрбум битгий хэл хэдэн зуун тэрбумын төсөл, арга хэмжээ байна. Бүр үр ашиг нь хэзээ эргэж мэдрэгдэх нь мэдэгдэхгүй өндөр өртөгтэй төсөл ч байгаа юм. Тухайлбал, малчдын зээлийн эргэн төлөлтөд 50 тэрбум төгрөгийг төсөвлөсөн. Энэ нь бүр ажил хэрэг болчихсон яваа. Зээл гэдэг бол авсан нь төлдөг болохоос биш төлж чадахгүй бол төр төлнө гэсэн ойлголт огт байх ёсгүй. Тэгээд энэ хүүхдийн 18 тэрбум төгрөгөөс илүү аюулгүй, бага мөнгө зүгээр гэсэн үг үү, ганц амьтан ч ган гэхгүй байхыг бодоход. Мөн бусдаар гүйцэтгүүлсэн ажлын үйлчилгээний төлбөр хөлс 1.9 их наяд төгрөг болсон нь өмнөх оныхоос 2.5 дахин нэмэгдсэн. Хамгийн ноцтой нь энэний ард ямар ажил үйлчилгээ явах нь тодорхойгүй. Бараа ажил үйлчилгээний зардал 450 тэрбум байснаа 690 тэрбум болж нэмэгдсэн. 2023 оны төсөвт хийсэн аудитын шалгалтаар 74 тэрбум төгрөгийн илүүдэл бараа материал авсан. Энэ нь ашиглалтгүй, хугацаа нь дууссан бараа гэхэд 2023 онд 71 тэрбум байсан атал 960 тэрбум буюу бараг нэг их наяд төгрөг болсон байна.

Одоо хэлэлцэж байгаа төсөв дээр энэ мэт хэдэн тэрбум, хэдэн их наядаар орж ирсэн төсөвтэй төсөл, арга хэмжээнүүд олон байхад дуугарч чадахгүй мөртлөө очиж, очиж хүүхдэд өгөх 18 тэрбум төгрөг дээр эвэртэй туулай үзсэн юм шиг эсэргүүцээд байгаа нь зөөлөн хэлэхэд гайхмаар. Хатуухан хэлбэл, хэний зараалаар хэн рүү үсчээд байгаа юм, хэдэн бор хүүхдэд тавьсан мөнгө л чамд харагдаад байна уу, тэр дарга сайдууд хувааж идэх их мөнгө бол харагдахгүй байна уу гэж асуумаар. Энэ оны төсөв битгий хэл өнгөрсөн жилийн төсөв дээр үхэрийг ээмэгжүүлэх ажилд 13 тэрбум төгрөгийг төсөвлөж орж ирж байсан. Үүн дээр хэн ч юу ч дуугараагүй. Гэтэл улс орны ирээдүй болсон үр хүүхдэдээ бид арай л хатуурхаж байгаа юм биш үү, гишүүд ээ.

Монгол Улсыг нэг айл өрх гэж жишээ авч ярьдаг хүмүүс олон. Тэгвэл тэр айл үр хүүхдийнхээ соёлын боловсролд анхаарч жүжиг, кино, янз бүрийн үзвэр үйлчилгээг нэг удаа ч гэсэн үзүүлье л гэж байгаа юм биш үү. Ахмадууд нь тэтгэврийн зээлээ тэглүүлчихдэг. Малчид нь үнэгүй өвс авчихдаг. Гэтэл залуучууд, хүүхдүүд рүү чиглэсэн бодит хөрөнгө оруулалт яг юу байна вэ. Ирээдүй хойч үеийнхээ хүмүүжил, ёс суртахуунд нь ямар хөрөнгө оруулалт хийж байгаа билээ. Энд тэнд сонгуулиар боссон хөгжлийн нэртэй хоосон байшингууд л байгаа нь үнэн. Яг бодитой хийгдэж байгаа ажил, тэр дундаа оюун санаа, зөв хүн болж төлөвших, нийгэмшихтэй холбоотойгоор ямар ажил хийсэн юм бэ. Ямааны нэг кг ноолуур тутамд төрөөс 20 мянган төгрөгийн урамшуулал олгож байсан. Нийт дүнгээрээ хэдэн зуун тэрбум төгрөгийн бодит дэмжлэгийг малчдад өгсөн. Ямааны ноолууранд 20 мянга, үхрэнд 13 тэрбумыг зарцуулахад хэн ч юу ч дуугараагүй атлаа хүүхдүүдэд мөнгө өгөх гэсэн чинь юу вэ. Бүр үхэх нь ээ.

Эсэргүүцэж байгаа гишүүдийн, дарга нарын, зарим нэг мөнгөтэй лайвчдын хүүхдүүд хүссэнээрээ дуртайгаа үзээд явдаг байх. Гэтэл бусад нь та нарын хүүхдүүдтэй адилхан өмсөх битгий хэл идэх хоол, амьдрах орчин нь тэс өөр гэдгийг санах хэрэгтэй. Мөнгөн дүн хэд байх нь хамаагүй. Гагцхүү өөрт нь ашиггүй төсөл, арга хэмжээ ороод ирвэл дуугардаг, өөрт нь ашигтай байвал мөнгөн дүн нь хэдэн их наяд төгрөг байсан ч чимээгүй суудаг ийм бэртэгчин зангаасаа улстөрчид, тэднийг даган намирч заасан зүг рүү нь урдаг нохой шиг дайрдаг лайвчин сошиалчид одоо болимоор юм. Ядаж та нар ирээдүйгээ бодох хэрэгтэй. Хүн болох багаасаа гэдэг. Нийгмийг соёлжуулъя, зөв төлөвшсөн иргэдтэй болъё гэж бодож байгаа бол өнөөдөр бид хүүхдүүддээ илүү цаг гаргаж, илүү анхаарах хэрэгтэй. Юу үзүүлбэл, юугаар үлгэрлэвэл өнөөдрийн хүүхдүүд ирээдүйд зөв хүн болох вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр сонгууль өнгөрөөд удаагүй байна. Сонгуулиар ялсан нам, улстөрчид ард түмэндээ амласан амлалтаа, мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх гэж байна. Зөвхөн төсвөөр хүүхдүүдэд мөнгө өгнө гэж ярьсан асуудал биш шүү дээ.

Сонгуулиар ч үүнийгээ ярьж л явсан. Тэр үед нь дуугараад наадах чинь буруу, дэмжихгүй шүү гээд саналаа өгөхгүй байх нь яасан юм. Дэмжээд саналаа өгөөд гаргаж ирчихээд, ажлаа хийе гэхээр хийлгүүлэхгүй эсэргүүцээд байгаагаас ганц л зүйл тодорхой харагдаж байгаа юм. Энэ бол зүгээр л хоосон улстөржилт. Улстөржилт хийж байгаад төсөл, арга хэмжээнээс нь өөртөө ашиг хүртэх гэсэн увайгүй үйлдэл гэж ойлгогдож байна. Энэ улстөржилт нь гишүүд сошиалчдын горьдож байгаа шиг яваад засаг унагалаа ч гэсэн нэг ээлжийг нь л хоолонд оруулж байгаа болохоос нам хүчнийг нь солиод шинээр засаг бүрдүүлэх гэж буй хэлбэр огт биш. Ард түмэнд өнчин ишигний ч ашиггүй, харин ч гарзтай асуудал. Тиймээс юуг эсэргүүцэх вэ, юунд дуугарах вэ, алийг нь дэмжих вэ гэдгээ сайн бодох хэрэгтэй, гишүүд ээ. Та нарын дэмжиж байгаа, дэмжихгүй байгаа төсөл, заалт бүрийн чинь цаад санаа зорилго ард түмний нүдэн дээр ил байдаг юм шүү дээ…

Э.МӨНХТҮВШИН

 

УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын Шадар сайд Т.Доржхандтай эрчим хүчний шинэчлэлтэй холбоотой асуудлаар ярилцлаа.

---

-Эрчим хүчний реформыг олон жил ярьсан. Үнэхээр өөрчлөлт, шинэчлэлт хийгдэх шаардлага энэ салбарт бий гэдэгтэй хэн хүнгүй санал нэг байх. Гол нь энэхүү өөрчлөлтийг яаж хийх ёстой, юунаас эхлэх шаардлагатай талаар олон талын санал явдаг. Ерөнхийд нь та эрчим хүчний шинэчлэлийн тухайд хамтарсан Засгийн газрын барьж байгаа бодлогын талаар танилцуулахгүй юу?

-Манай улс олон улсын судалгаагаар газар доорх эрчим хүчний нөөцөөрөө дэлхийд тавдугаар байрт ордог. Харин газар дээрх сэргээгдэх нөөцөөрөө эхний хоёрдугаар байрт ордог улс. Учир нь өргөн уудам газар нутагтай, өндөрлөгт оршдог болохоор салхи нь хүчтэй, нар нь хурц. Гэтэл өнөөгийн Монгол Улс ямар байдалтай байна вэ. Эрчим хүчний салбар нь гацчихсан. Улс даяараа эрчим хүчний чадлын дутагдалд орчихсон. Нэгэнт дутагдалтай эрчим хүчээ хаанаас авах вэ. Мэдээж хоёр хөршөөсөө авна. Ингэж авахдаа өндөр үнээр авдаг. Нөгөөтэйгүүр энэ салбарт хөрөнгө оруулалт болон сүүлийн 40 орчим жил шинэ цахилгаан станц баригдаагүй. Станц барьж чадаагүй явж байтал дэлхийн эрчим хүчний чиг хандлага өөрчлөгдчихсөн. Өөрөөр хэлбэл, 2014 оноос олон улсын хөрөнгө оруулагчид нүүрсний цахилгаан станцыг санхүүжүүлэхгүй гэдгээ зарласан. Хамгийн сүүлд буюу 2019 онд манай өмнөд хөрш бид нүүрсний цахилгаан станц нэмж шинээр барихгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Юу гэхээр эрчим хүчний шинэчлэлээ хийж эхлээгүй байхад давхар дарамт ороод ирж байгаа юм. Үр дүнд нь энэ салбарт хөрөнгө оруулалт байхгүй. Нэмээд хамгийн том шалтгаан бол Засгийн газар эрчим хүчний үнэ тарифыг 34 жил барьж ирсэнтэй холбоотойгоор зах зээлийнхээ зарчмаар үнэ тогтдоггүй, ядаж өртгөө нөхдөггүй.

-Төрөөс тогтоож байгаа эрчим хүчний үнэ зах зээлийн үнээс бага байгаа. Үүний үр нөлөөллийг бид өнөөдөр амсаж байна гэсэн үг үү?

-Одоогийн хуулиар эрчим хүчний удирдах газар үнэ тогтоодог. Гэтэл тэр үнэ нь бодит өртгөөсөө бараг хоёр дахин бага байна. Ийм үнэ, тарифаар хувийн хэвшил бизнес хийхгүй. Хөрөнгө оруулалт энэ салбар луу орохгүй. Жишээ нь, талхны цех ажиллуулъя гэхээр үйлдвэрлэсэн талхаа тал үнээр нь борлуулахгүй биз дээ. Тэгэхээр ийм салбар луу хэн орж бизнес хийх вэ гэхээр төр л орно.

-Түрүүн асуусан. Шинэчлэл энэ салбарт хийгдэхийг хэн хүнгүй дэмжиж байгаа. Гэхдээ үнийн өсөлтөд амьдралаа арай ядан болгож яваа иргэдийнхээ нуруун дээр энэ ачааллыг нэмэх шаардлага байсан уу гэдэг асуудал дээр зарим хүмүүс шүүмжлэлтэй хандаж байна л даа…?

-Үнэ, тариф нэмэхээр иргэд уурлана, дургүйцнэ. Иргэдийн амьдрал хэцүү байгаа гэдэг. Үнэндээ монголчуудын амьдрал өнгөрсөн гуч гаруй жилийн хугацаанд хэцүү байгаа нь үнэн. Гэвч эрчим хүчнийхээ шинэчлэлийг энэ хугацаанд хийж ирээгүйнхээ горыг өнөөдөр бид нийтээрээ амсаж байна. Үр дүнд нь орон сууц нэмж барих боломжгүй болсон. Нөгөөтэйгүүр сүүлийн 40 орчим жил шинээр цахилгаан станц бариагүй болохоор тоног төхөөрөмжүүд нь бүгд хуучирчихсан. Өвөл болохоор л хот хөлдөх вий дээ гэсэн айдастай амьдардаг. Гэтэл нөгөө талдаа эрчим хүчний салбар урт хугацаанд хуримтлагдсан 1.8 их наяд төгрөгийн өртэй байна. Өр, алдагдлаа дагаад энэ салбарын цалин хөлс хамгийн доод түвшинд очсон. Тиймээс энэ салбар луу орж ажиллах хүн байхгүй байна. Улсын хэмжээнд эрчим хүчний инженер болохоор Их, дээд сургуульд элссэн долоохон оюутан байна. Үүнээс л энэ салбарын өнөөгийн дүр төрхийг харж болно. Тиймээс үүнийг өөрчлөхгүй бол Монгол Улс хөгжлийн тухай ярих ямар ч боломжгүй болчихож байгаа юм. Эрчим хүчгүй бол эдийн засгийн өсөлт байхгүй. Ингээд өөрчилье гэхээр үеийн үед иргэд дургүйцнэ гэдэг. Иргэдийн амьдрал хэцүү байгаа гэдэг. Мэдээж амьдрал хэцүү байгаа. Түүнээс илүү иргэдэд хоосон хайр зарласан, популистууд олон байна. Үеийн үед энэ хүмүүс Монгол Улсын хөгжлийг хэдэн арван жилээр хойш татаж ирсэн. Энэ хүмүүсийнхээ үгэнд итгэж, хоосон хайранд нь хууртагдаж 34 жил явсныхаа горыг өнөөдөр бид нийтээрээ амсаж байгаа.

-Эрчим хүчний шинэчлэл хийхгүй, үнэ тариф нэмэхгүйгээр одоо байгаагаараа цаашаа явъя гэвэл юу болох вэ?

-Иргэдийн амьдрал хэцүү байна гээд юу ч хийхгүй сууж бас болно. Тэгвэл бидэнд ганцхан сонголт л гарч ирнэ. Тэр нь улс даяараа тоггүй болох. Өнөөдөр Куба улс дөрвөн хоног тоггүй байна. Яагаад тоггүй байгаа нь маш ойлгомжтой. Эрчим хүчний реформоо энэ улс хийж чадаагүй болохоор нийтээрээ тоггүй болсон. Эсрэгээрээ эрчим хүчний шинэчлэлээ амжилтай хийсэн улс орон цөөнгүй байна. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд Узбейкстан улс байна. Энэ улс эрчим хүчний реформоо 2.5 жилийн хугацаанд амжилттай хийснээ зарласан. Хоёр жил гаруй хугацааны өмнө энэ улсад юу болж байв. Яг л өнөөгийн Монгол Улсад үүсээд байгаа асуудал тэнд бодитой байсан. Ялгаа байхгүй цахилгааны хязгаарлалтад орчихсон, мөн ОХУ-аас эрчим хүчний хараат байдалтай л явж ирсэн. Ингээд энэ улс Куба шиг нийтээрээ тоггүй болохгүйн тулд эрчим хүчний шинэчлэлээ эхлүүлсэн. Ердөө 2.5 жилийн хугацаанд энэхүү шинэчлэлээ маш амжилттай хийсний хүчинд өнөөдөр эрчим хүчний салбараа босгочихлоо.

-Узбекистан улсын хувьд манайхтай адилхан төр нь үнэ тарифыг барьчихсан, хувийн хэвшил эрчим хүчний салбар луу орох ямар ч боломжгүй болчихсон байсан гэдэг. Яг л манайхтай адилхан байжээ…?

-Тийм. Юу болсон гэхээр Узбекистан улс гурав хоног тоггүй болсон. Хот нь хөлдчихсөн. Хөлдсөн хотоос иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээ нүүлгэж байгаа юм. Ийм зовлон нийтээрээ амсаж байж иргэд нь ойлгоод эрчим хүчнийхээ шинэчлэлийг нэн яаралтай эхлүүлсэн. Үр дүнд нь энэ салбараа зах зээлийн зарчимд нь оруулж, өөрсдийгөө эрчим хүчээр бүрэн хангадаг болсон. Манайх заавал энэ алдааг давтах ямар шаардлага байна. Бэлэн туршлага, боломжууд байхад заавал алдааг нь давтаж байж босгох хэрэг байхгүй. Тиймээс бид эрчим хүчний шинэчлэлийг нэн яаралтай эхлүүлье гэж байгаа юм.

-Хамтарсан Засгийн газраас мега төслүүдээ зарласан. Хэрэгжүүлье гэхээр мэдээж эрчим хүчний нөөц шаардлагатай. Тэгэхээр эрчим хүчний шинэчлэлээ хийж чадахгүй бол мега төслүүдээ хөдөлгөх боломжгүй гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. 14 мега төслөө зарлаад, санхүүжүүлээд, хэрэгжүүлье гээд явж байгаа. Гэтэл энэ мега төслүүдэд эрчим хүч хэрэгтэй. Яаралтай хэрэгжүүлье гэж байгаа найман төсөл дээр л гэхэд 600 МВт-ын хүчин чадал хэрэгтэй байна. Энэ нь манай улсад байхгүй. Засгийн газар 150 мянган айл өрхийг орон сууцанд оруулъя, ипотекийн зээлийг олгоё гэж байгаа. Үүнийгээ Үндэсний баялгийн сангаас асуудлыг нь шийдье гэсэн. Гэтэл тэр 150 мянган айлын орон сууцны цахилгаан, дулаан байхгүй. Шинэ айлын орон сууц битгий хэл өнөөдөр баригдчихсан байгаа барилгууд цахилгаан, дулааны зөвшөөрлөө авч чадаагүй байгаа. Цахилгаан дулаан байхгүй л бол юу ч хийх боломжгүй.

-Эрчим хүчний реформ гэж байгаа. Гэтэл яагаад ард түмнийхээ нуруун дээр эдийн засгийн өсөлтийг нэмж байж энэ реформыг хийх гээд байгаа юм бэ гэдэг байр суурьтай хүмүүс олон байна. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Дан ганц үнэ, тарифын өөрчлөлт биш шүү дээ. Энэ шинэчлэл бол цогц байдлаар хийгдэнэ. Энгийнээр хэлбэл, хүрэн нүүрснээс ногоон руу орж байгаа шилжилт гэж ойлгож болно. Хоёрдугаарт, дутагдлаас экспорт руу чиглэсэн шилжилт. Гуравдугаарт, төрийн монополиос зах зээл рүү шилжиж байгаа шилжилт. Дөрөвдүгээрт, төвлөрсөн системээс тархмал систем рүү явж байгаа өөрчлөлт. Ерөөсөө бидний эхлүүлж байгаа эрчим хүчний реформ гэдэг зүйл дан ганц үнэ тариф биш ийм цогц өөрчлөлт юм. Хүрнээс ногоон руу гэдэг бол маш ойлгомжтой. Дэлхийн эрчим хүчний шилжилт сэргээгдэх эрчим хүч рүү хүчтэй орсон. Биднээс бусад нь ногоон эрчим хүч ашиглаж байна. Гэтэл бид ганцаараа ногоон руу орохгүй нүүрсээ шатаагаад утаа гаргаад эрчим хүч, дулаанаа хангана гэвэл хэн ч энэ салбар луу, энэ улс руу хөрөнгө оруулалт хийхгүй. Нөгөө талдаа сэргээгдэх эрчим хүчний технологи хөгжөөд мөн үнэ нь түүхэн доод түвшиндээ уначихсан байна. Тиймээс энэ чиглэлийн хөрөнгийг оруулж ирэх зайлшгүй шаардлага манайд бий.

-Эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр эхнээсээ баригдаж байгаа гэх юм. Яг өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын эрчим хүчний чадлын дутагдал ямар байгаа юм бэ?

-Монгол Улсын чадлын дутагдлыг би тоогоор хэлье. Цахилгааны хувьд 994 МВт, дулаан дээр 1427 МВт-ын дутагдалтай байгаа. Энэ дутагдлаа нөхөж чадахгүй явж байгаа атлаа жил болгон хамгийн багадаа 10 хувиар хэрэглээ нь өсөж байна. Ийм байдлаар бид цаашаа хаа хүрнэ гэж явах вэ. Өнөөдөр эдийн засгийн өсөлт уул уурхай, хөдөө аж ахуй, бизнес эрхлэгчдийн үйл ажиллагаанаас хамаарч байгаа. Гэтэл энэ бүх зүйл эрчим хүч дээрээ очоод гацчихаад байна. Ажлын байр нэмэгдүүлье гэхээр эрчим хүч байдаггүй. Үйлдвэр барья гэхээр эрчим хүч байхгүй. Хөгжье гэхээр эрчим хүч байхгүй. Ийм байхад цаашаа бид хаана хүрэх вэ. Тиймээс л бид дээрх эрчим хүчний цогц шинэчлэлтийг хамтад нь хийе гэж байгаа юм.

-Эрчим хүчний үнийг 34 жил төр барьж ирсэн гэлээ. Энэ утгаараа хямд үнэ, тарифт нийгэм дасчихсан байгаа шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр иргэдийн амьдрал хэцүү байгаа нь үнэн. Цалин хөлс нь үнийн өсөлтөө гүйцэхгүй байгаа. Тэгэхээр үнэхээр эрчим хүчний реформ хийх цонх үе нь энэ гэж үү?

-Иргэдийн амьдрал хэцүү байгаа нь үнэн. Гэхдээ ирээдүйнхээ хөгжил, боломжийн төлөө өнөөдрийн хүндрэлийг бид нийтээрээ л даван туулах цаг үе ирчихээд байна. Үнэхээр эрчим хүчний реформ гэдэг бол цогц асуудал мөн. Монгол Улс бие даасан эрчим хүчний тусгаар тогтносон системтэй болох асуудал. Ийм системтэй болж байж эдийн засгийн өсөлт, тэлэлт, улс орны хөгжил урагшилна. Дахин хэлэхэд, эрчим хүч байхгүй бол эдийн засгийн өсөлт байхгүй. Эдийн засаг өсөхгүй бол иргэдийн цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмж нэмэгдэхгүй. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын хувьд энэ бүс нутагтаа хамгийн хямд үнээр цахилгаан хэрэглэж байгаа цор ганц үндэстэн. Үүнээс болоод Монгол Улсын хөгжил удаашралтай байна. Магадгүй хоёр сонголт үүсч байгаа юм. Нэг нь эрчим хүчний шинэчлэлээ хийгээд дунд, урт хугацаандаа өртөг багатай эрчим хүч ашиглаж, хөгжиж явах юм уу. Эсвэл өнөөдөр авдаг цалин хөлсөө ирэх 10 жилд ч адилхан аваад, эрчим хүчний хязгаарлалттай амьдрах уу. Бидний өмнө ерөөсөө ийм л хоёр сонголт тулаад ирчихсэн байгаа гэдгийг иргэд маань ойлгох хэрэгтэй байна. Гэтэл реформ ярихаар та нар үнэ нэмэх гээд байна гэж шүүмжилж байна. Үнэндээ энэ том реформын нэг хэсэг нь л энэхүү тарифын өөрчлөлт.

-Дахин хэлэхэд, реформ хийхийг хэн хүнгүй л дэмжиж байгаа байх. Хамгийн гол асуудал нь цаг үе нь мөн үү л гэдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, өвөл болж байна. Өвөл монголчуудын хувьд хамгийн их эрчим хүч ашигладаг. Дээр нь үнийн өсөлтөө дийлэхгүй байхад дахиад үнэ тарифыг өсгөх суурь шалтгааныг Засгийн газар хийгээд байна шүү дээ. Үүнийгээ ер нь бодсон байлгүй. Ямар эрсдэл бий болно гэж тооцсон юм бэ?

-Ард түмнийхээ ирээдүйг бодсон болохоор л бид мега төслүүдээ эхлүүлье гэдгээ зарласан. Гэтэл тэр төслүүдийг эхлүүлэхийн тулд эрчим хүч хэрэгтэй байна. Нөгөөтэйгүүр манай улсад энэ шинэчлэлийг нэг жилээр ч юмуу хэсэг хугацаанд хойшлуулах ямар ч цаг байхгүй. Том төслүүдээ явуулж байж эдийн засаг тэлэх гээд байгаа юм. Эдийн засаг тэлнэ гэдэг таны, миний авч байгаа цалин хоёр, гурав дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Жишээ хэлье. Таны баруун гарт нэг сая төгрөгийн цалин байна. Зүүн гар дээр чинь эрчим хүчний үнийн өсөлт болох 30-40 мянган төгрөгийн нэмэлт зарлага байна гэж бодъё. Хэрэв зүүн гар дээр байгаа 30-40 мянган төгрөгөө төлөөд явбал баруун гар дээрх нэг сая төгрөгийн цалин чинь хоёр сая, магадгүй гурван сая төгрөг болох боломжтой байна. Өөрөөр хэлбэл, 30-40 мянган төгрөг зарлагадаад орлогоо хэд дахин нэмэгдүүлэх боломж байна гэсэн үг. Ийм боломжийг бид яагаад алдах ёстой гэж. Хамаагүй 30-40 мянган төгрөгийн зардлыг төр таны өмнөөс өгөөд байя гэж бодъё. Тэгвэл таны авдаг цалин яг л хэвэндээ магадгүй бүүр буурахыг ч үгүйсгэхгүй. Ийм бодит эрсдлээс бид ард түмнээ гаргая гэж байгаа юм. Нийтээрээ тоггүй гацаж байснаас улсаараа хөгжөөд явахыг хэн ч л бодно биз дээ. Ердөө энэ.

-Яг тарифын өөрчлөлт хийсний маргаашаас ямар сөрөг нөлөөлөл бий болох вэ. Магадгүй таны хэлж байгаагаар дунд, урт хугацаандаа энэ нөлөөлөл буурч, тогтворжино гэж байна. Гэхдээ иргэдийн хувьд өнөө, маргаашийн орж ирэх орлого, зарлага л чухал байгаа шүү дээ. Цахилгаан, дулааны үнэ нэмэгдлээ гэхэд дагаад өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэнэ. Үүнээс л иргэд болгоомжилж байна?

-Тарифын өөрчлөлтийг хийлээ гэхэд 2.4 хувийн инфляцийн өсөлт үүснэ гэж тооцсон. Аажимдаа энэ өсөлт буурна. Өнөөдөр эдийн засгийн хувьд инфляци буурч байгаа. Төлбөрийн баланс тогтвортой байна. Ийм цаг үед үнэ тарифын өөрчлөлт хийх нөхцөл нь бүрдчихсэн гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр улс төрийн нөхцөл нь ч энэ үед бүрдчихсэн байна. Реформ нь өөрөө улс төрийн шийдвэр. Тэр утгаараа шийдвэр гаргаж байгаа талд хэн ч дуртай байх билээ. Ер нь хамтарсан Засгийн газар яах гэж байгуулагдсан билээ?

-Мэдээж том төслүүд дээрээ улс төрийн хувьд нэгдмэл шийдвэр гаргаж явна гэж л байгуулагдсан байлгүй?

-Тэгэхээр 34 жилийн турш гацчихсан, бие биедээ дэгээ тавьдаг улстөржсөн байдлаасаа салъя. Том төслүүдээ хөдөлгөе. Хоосон улстөржилтийн өөдөөс сөрж, Монгол Улсын хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулах асуудал дээр шийдвэр гаргаж явъя л гэдэг өнцгөөр хамтарсан. Түүнээс биш эрх мэдэл, зөөлөн сандлын төлөө ХҮН нам засагт хамтраагүй. Манай үеийнхэнд тэгэх ч шаардлага байхгүй. Бидний хувьд дуртай газраа очиж ажиллаад явах боломжтой. Бидний гол амбиц бол гал атгаад ч хамаагүй ирээдүйд үр өгөөжөө өгөх, улс орны хөгжлийг түргэсгэх тэр асуудлуудаа шийдье. Магадгүй өнөөдөр иргэдэд таалагдахгүй, дарамт болж байж мэднэ. Харин маргааш нийгэмдээ, иргэндээ хэрэгтэй ажлуудыг барьж авч шийдье гэдэг бол бидний хамгийн гол амбиц. Тэгэхээр өнөөдөр нэмэгдэх гэж байгаа үнэ, тарифын асуудлыг 2-3 жилийн дараа эргээд харахад эртхэн ингээд шийдчихгүй дээ л гэж хүмүүс хэлнэ. Тиймээс бидний хувьд өнөөдрийн ирэх галаас айхгүй. Ирээдүйд нийгэмд үзүүлэх үр ашиг ямар байх вэ гэдгийг л бодож шийдвэр, бодлогоо чиглүүлнэ.

-Ирэх сараас эрчим хүчний үнэ нэмэгдлээ гэж бодъё. Магадгүй хэсэг хугацааны дараа дахиад нэмнэ гэх вий дээ. Нөгөөтэйгүүр энэ удаагийн нэмэгдэл эрчим хүчний үнэ тарифыг зах зээлийн шугаманд нь оруулж чадах уу. Орсонгүй, оруулахын тулд дахиад нэмье гээд явбал яах вэ?

-Үнэ, тарифын өөрчлөлт эхний ээлжиндээ бодит өртгөө л нөхье гэж байгаа. Дараа нь томьёогоор индексжээд явна. Энэ бол нэг л удаагийн арга хэмжээ. Цаашдаа зах зээл нь өөрөө зохицуулаад явна. Энэ тарифын өөрчлөлтөөс болоод үнийн өсөлт явагдаж магадгүй. Явлаа ч тийм өндөр өсөлт явагдах учиргүй. Нөгөөтэйгүүр эрчим хүчний реформ үнэ тарифаасаа эхлэх нь буруу. Угтаа бүтцийн өөрчлөлтөөсөө эхлэх ёстой гэдэг. Энэ нь ч зөв. Бүтцийн өөрчлөлтийг бид давхар авч яваа гэдгийг иргэд маань ойлгох хэрэгтэй. Энэ салбарын тогтолцоог цэвэршүүлэх, нээлттэй ил тод болгох асуудлыг давхар хийж байгаа. Хамгийн гол нь энэ салбар луу бид хөрөнгө оруулагчдыг оруулах хэрэгтэй. Хувийн хэвшлийг оруулах хэрэгтэй. Орохын тулд энэ салбар үр ашигтай байх хэрэгтэй биз дээ. Нөгөө талаасаа бүтцийн өөрчлөлт хийнэ гэхээр төрийн өмчит компанийг олон нийтийн компани болгоно гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн өмчийн компаниудыг бизнес эрхлэгч, олон нийтэд санал болгоно. Ингэхийн тулд эхлээд тухайн компанийн үнэ цэнийг нь өсгөж, үр ашигтай болгож байж олон нийтэд зарах ёстой. Энэ чигээр нь авах нэг ч хүн, хувийн хэвшил байхгүй. Нөгөөтэйгүүр төрийн өмчит компанийг хямдхан зарж болохгүй. Энэ чинь улсын хөрөнгө. Тэгэхээр үүнд хугацаа шаардагдана. Олон улсын жишгээр бүтцийн өөрчлөлт хийгдэх хугацаа дунджаар 2.5-5 жил болдог. Энэ мэт өнөөдөр өргөс авсан юм шиг асуудал шийдэгдэхгүй. Аливаа асуудал зөв жишиг рүүгээ орох хугацаатай, өөрийн процесстой. Хэрэв эхлээд бүтцийн өөрчлөлттэйгөө ноцолдоод араас нь тарифын өөрчлөлт хийнэ гэвэл наад зах нь гурван жилийн хугацаа орно. Ингээд дараа нь үнэ, тарифын асуудал руугаа оръё гэвэл Монгол Улс аль хэдийнэ эрчим хүчний гүн хомсдолд орчихсон байна. Бидэнд үнэхээр хугацаа алга. Нэн яаралтай энэ шинэчлэлээ бид улс даяараа хамтдаа эхлүүлэхгүй л бол Куба шиг хэдэн хоног, магадгүй хэдэн сар, жилээр тоггүй болно. Тэр үед өнөөдөр хэцүү байгаа амьдрал улам дор болно шүү дээ. Тиймээс л энэхүү шинэчлэл, өөрчлөлтийг зоригтой эхлүүлж байна.

УИХ-ын гишүүн, Хот байгуулалт, барилга орон сууцжуулалтын сайд Ж.Батсуурьтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Барилга хот байгуулалтын яам гэж байгаад саяхнаас орон сууцжуулалт гэдэг үг нэмэгдсэн. Тэгэхээр бүтцийн хувьд ямар байдлаар өөрчлөгдөж байна гэсэн үг вэ. Хамрах салбар хүрээлэл илүү тэлж байна гэсэн үг үү?

-Монгол Улс 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталснаар төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн. Ингэснээр иргэн бүр хувийн өмчтэй болох эрх зүйн орчин бүрдэж, иргэд чөлөөтэй, тэгш эрхтэйгээр өөрийн өмч хөрөнгө, газар, үл хөдлөх хөрөнгийг олж авах боломжтой болсон. Орон сууц хувьчлах тухай хуулийг 1996 онд баталж, төрийн өмчийн орон сууцыг тухайн орон сууцанд амьдарч байсан иргэд өмчилж авч байсан нь өнгөрсөн 30 жилийн нэгэн томоохон түүхэн үйл явцад тооцогддог. Орон сууц гэдэг бол бидний зөвхөн амьдран суух байр гэхээс илүү хариуцлагатай, хамтдаа аж төрөхийн үндэс суурийг бүрдүүлдэг, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг тодорхойлох Үндсэн суурь үзүүлэлт юм. Энэ утгаараа салбарын асуудал өргөн хүрээнд орж ирсэн гэсэн үг.

-Яг өнөөдрийн байдлаар иргэдийн хувьд хэдэн хувь нь орон сууцанд, хэд нь гэр хороололд амьдардаг юм бол. Нөгөөтэйгүүр цөөхөн хүн амтай улсын хувьд иргэдийнхээ ихэнхийг орон сууцжуулах боломж угтаа хангалтай байх юм биш үү?

-Хүн ам, орон сууцны 2023 оны тооллогын дүнгээр нийт өрхийн 31 хувь нь нийтийн зориулалттай орон сууц, 29 хувь нь өөрсдөө барьсан амины орон сууц, 38 хувь нь уламжлалт гэр сууц, хоёр хувь нь инженерийн бүрэн шийдэлтэй амины орон сууцанд амьдарч байна гэсэн тоон дүн саяхан гарсан.

Өнгөрсөн 30 жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 300 дахин нэмэгдэн эдийн засаг тэлж байгаа ч хотын төвлөрөл, агаар, хөрсний бохирдол, түгжрэл, дэд бүтцийн хүртээмжгүй байдал зэрэг асуудлаас шалтгаалан иргэдээ орон сууцжуулах үйл ажиллагаа удаашралтай явж ирсэн нь үнэн. Тиймээс ирээдүйд бий болох үр өгөөжийг эдийн засгийн өсөлттэй уялдуулан оновчтой төлөвлөж, бусад орны сайн туршлага, санхүүжилтийн зөв загварыг олон улсын байгууллагуудаас гаргасан үр ашигтай зөвлөмжийн дагуу хамтран нэвтрүүлэх ажлыг шуурхай зохион байгуулах үүрэг даалгавар бидний өмнө үүсээд байгаа юм.

-Иргэдээ орон сууцжуулах тал дээр яг ямар бодлого барьж ажиллаж байгаа вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт иргэдийг орон сууцжуулах зорилгоор хэд хэдэн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхээр тусгасан. Тухайлбал, Үндэсний баялгийн сангаар дамжуулан төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр орлогод нийцсэн орон сууцны нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх, ипотекийн зээлийн бүтээгдэхүүнийг өрхийн орлогын түвшинтэй уялдуулах, Үндэсний орон сууцны корпораци байгуулж, нэгдсэн бодлого, шийдвэрээр орон сууцжуулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, зорилтот бүлгийн иргэдэд чиглэсэн түрээсийн орон сууцны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, байгаль орчинд ээлтэй, эрчим хүчний хэмнэлттэй, дасан зохицох чадвартай амины орон сууцыг нэмэгдүүлэхэд хөнгөлөлттэй зээл, урамшууллын механизмыг нэвтрүүлэх, Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулах зорилгоор “Шинэ Зуунмод”, “Шинэ Хархорум” зэрэг хотуудыг шинээр байгуулах, аймаг, сум, орон нутагт орон сууцжуулалтын үйл ажиллагааг төрийн бодлогоор дэмжих зэрэг зорилтуудыг дэвшүүлсэн. Тэгэхээр эдгээр зорилтуудыг хэрэгжүүлэх хүрээнд Засгийн газраас иргэдийг орон сууцжуулах “Миний анхны орон сууц”, “Миний түрээсийн орон сууц”, “Миний амины орон сууц”, “Миний сонголт орон нутаг”, “Миний сонголт нийтийн алба” зэрэг ТАВАН багц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэн, 150 мянган айлын орон сууцыг ирэх дөрвөн жилд ашиглалтад оруулна.

-Саяхан бүсчилсэн хөгжлийн анхдугаар форум болсон. Энэ утгаараа салбар яамны бодлого бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтайгаа цаашид хэрхэн уялдан явахаар байгаа вэ?

-Өргөн уудам газар нутагт орших 21 аймаг, 330 сумыг зургаан бүсэд хуваан бүсчлэн хөгжүүлэх төлөвлөгөө Засгийн газрын үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэл болж байна. Бүс нутагт стратегийн 90 төв, бүлэг сууринг байгуулж, хөрөнгө оруулалтыг чиглүүлэн, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг гадаад зах зээлд гаргах урсгалыг нэмэгдүүлэхээр төлөвлөөд байгаа. Бусад сум суурин газруудыг ч орхигдуулахгүйгээр кластержуулан хөгжүүлэх боломжийг эрэлхийлэн холбогдох төрийн байгууллага, хувийн хэвшил, судлаачидтай хамтран ажиллаж байна. Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалд туссан эдийн засгийн бүсүүдэд бий болох ажлын байрыг даган орон сууцны эрэлт, хэрэгцээ өсөн нэмэгдэхээр байгаа тул ипотекийн зээлийн санхүүжилтийн 50-иас дээш хувийг орон нутагт олгохоор төлөвлөж байна. Энэхүү эх үүсвэрийг 2025 онд 1.2 их наяд төгрөгт хүргэнэ. Мөн жил бүр үе шаттайгаар нэмэгдүүлж, ирэх дөрвөн жилд 60 мянган айл өрхийг ипотекийн зээлд хамруулна гэж зорьж байгаа.

-Байшин, сууцаа дулаан алдагдалгүй болгосон иргэдэд 30 хүртэлх сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлнэ гэж хэлсэн. Энэ талаар та тодорхой тайлбар өгөхгүй юу?

-“Монголын Ногоон Санхүүгийн Корпораци”-тай хамтран Уур амьсгалын ногоон сан болон бусад олон улсын санхүүгийн эх үүсвэрээс хөрөнгө оруулалт босгож, амины орон сууцаа дулааны алдагдалгүй болгосон иргэдэд хөнгөлөлттэй зээлийг олгох, дэд бүтцээ бүрэн шийдвэрлэсэн өрхөд төрөөс 30 хүртэлх сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаа. Цаашлаад өрхийн орлогын түвшинтэй уялдуулан бага, дунд орлоготой өрх болон залуу гэр бүл, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээ түрээсийн орон сууцаар хангах бодлогыг үе шаттай эрчимжүүлнэ. Тухайлбал, орон сууцжуулалтыг дэмжих хүрээнд орон нутагт нийтийн зориулалттай орон сууц шинээр барьж, борлуулсан аж ахуйн нэгжийн орлогын татварыг 90 хүртэлх хувиар, нийтийн зориулалттай орон сууц түрээслүүлсэн аж ахуйн нэгж, иргэний орлогыг 90 хүртэлх хувиар үе шаттайгаар хөнгөлөх татварын дэмжлэг энэ оноос хэрэгжиж эхлээд байгаа.

-Шинэ орон сууц Улаанбаатар хотод болон бусад хотуудад бий. Гол нь тэрийг худалдаж авах иргэдийн орлогын чадамж сул байна. Тэгэхээр хүн бүр ипотекийн зээл рүү орох сонирхолтой байгаа гэсэн үг. Үүнийг цаашид ямар байдлаар зохицуулах ёстой юм бэ?

-Хүн амаа чанартай, хүртээмжтэй хямд орон сууцаар хангах томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа чухал. Төрөөс газар, дэд бүтцийн асуудлыг шийдсэнээр орон сууцны үнийн өсөлтийг тогтвортой байлгана гэж тооцоолж байгаа. Үүний нэг жишээ бол, Улаанбаатар хот болон Дархан хотод төрөөс газар, дэд бүтцийг шийдэж, 15 мянган айлыг орон сууцтай болгох Залуус хорооллын төсөл юм. Энэ төсөл бусад аймаг сумын төвд жишиг болон хэрэгжинэ. Нөгөөтэйгүүр иргэд өөрсдийн өмчлөл, эзэмшлийн газартаа ая тухтай, стандартын шаардлага хангасан амины орон сууц барихад ипотекийн зээл олгох боломжийг бүрдүүлэхээр Монголбанк, Сангийн яамтай хамтран ажиллаж байна. Иргэдийг орон сууцжуулах онцгой нэг хүчин зүйл нь хууль эрх, зүйн орчны шинэчлэл. Тиймээс Барилгын салбарын багц хуулийн төслүүдийг боловсруулан, УИХ-ын намрын чуулганаар өргөн барьж, батлуулахаар ажиллаж байна. Эрх зүйн шинэчлэл хийгдсэнээр ипотекийн зээлийг зорилтот бүлэгт оновчтой олгох зохицуулалт хийгдэж, Үндэсний орон сууцны корпораци байгуулах, Үндэсний баялгийн сан, Нийгмийн даатгалын сангийн эх үүсвэрээр төлбөрийн чадварт нийцсэн, стандартын шалгуурыг хангасан, байгаль орчинд ээлтэй, чанартай орон сууцыг нэмэгдүүлэх цогц боломж бүрдэх юм.

-Ипотекийн зээлтэй холбоотой асуудлаар та тодорхой тайлбар өгөхгүй юу. Цаашид ер нь уг зээлийн эх үүсвэр нэмэгдэх үү?

-Юуны өмнө орон сууцтай болж амьдрах хэдхэн арга л бий шүү дээ. Бизнес хийдэг, санхүүгийн боломжтой хүмүүс бол хэдэн давхар хаус барих нь чөлөөтэй. Үүнийг нь хот төлөвлөлтдөө тааруулаад төрөөс бодлогоор дэмжчих л ёстой. Нөгөөх нь орлогод таарсан орон сууц гэвэл ерөөсөө л ипотек. Ипотекийн зээл 2013 оноос эхэлж өнөөдрийг хүртэл явж байна. Гэхдээ жилдээ 500-600 тэрбум төгрөгийн л эх үүсвэр байдаг. Тиймээс авъя, өгье гэсэн хүмүүсийн оочер их болсон. Ипотек хүссэн хүн болгонд өгөх санхүүгийн боломж манай улсад байхгүй л дээ. Тэгэхээр уг асуудлыг том зургаар нь шийдэх хэд хэдэн шинэчлэлийг хамтарсан Засгийн газар авч хэрэгжүүлэх гэж байна.

-Тухайлбал юу хийхээр төлөвлөж байгаа юм бэ?

-Жишээ нь, ипотекийн зээлийг 118 мянга гаруй өрх авсан байгаа. Үүн дотор нэг хүн хэд хэдэн удаа зээл авсан тохиолдол цөөнгүй бий. Энэ нь хүртээмжийг багасгаж байгаа гэсэн үг. Тиймээс бидний хувьд үүнийг болиулж, анх удаагаа байр авч байгаа хүн нэг л удаа ипотекийн зээл авах боломжийг бүрдүүлнэ. Ингэснээр олон хүн уг зээлийг авах боломж нэмэгдэнэ. Нөгөөтэйгүүр ипотекийн зээлийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхээр болсон. Ирэх онд уг зээлийн эх үүсвэрийг 1.2 их наяд төгрөг болгох гэж байна. Энэ дүнг цаашдаа хоёр, гурван их наяд болгон шат дараатай нэмэгдүүлнэ. Ипотекээс гадна түрээсийн байр буюу түрээс төлж яваад тодорхой хугацааны дараа өмчилдөг байх боломжийг сайжруулна.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдаад гурван сар гаруй хугацаа болж байна. Засгийн газраас 14 мега төслийг танилцуулсан. Эдгээр том төслүүдийн ач холбогдлыг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Хамтарсан Засгийн газраас хэрэгжүүлэх 14 мега төслийн үр өгөөж нь эдийн засгийг тэлж, орон сууцжуулах үйл ажиллагаанд оруулах хөрөнгө оруулалтыг дорвитой нэмэгдүүлнэ гэж үзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, мега төслүүдийн үр ашиг нь айл өрхөд хямд үнэтэй, хүртээмжтэй орон сууц, орон сууцжуулалтад олгох бага хүүтэй ипотекийн зээл, зорилтот бүлэгт чиглэсэн түрээсийн орон сууц байх болно.

-Мега төсөлд орсон Шинэ Зуунмод хотын төлөвлөлт ирэх дөрвөн жилд ямар байдлаар бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэх бол. Засгийн газар бүхэлдээ нүүнэ гэдэг зүйлийг хэлсэн шүү дээ?

-Ерөнхийдөө Богд уулаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулъя гэж байгаа юм. Өнгөрсөн гуч гаруй жилийн хугацаанд Богд ууланд аялал жуулчлалын отог нэрээр хороолол баригдчихлаа. Одоо байгаа хоосон газрыг нь шүүгээд үзэхээр ямар нэгэн аж ахуйн нэгж, хувь хүмүүсийн эзэмшилд хэдийнэ оччихсон байгаа юм. Тиймээс хотын төвлөрлийг сааруулахын тулд бид буюу Засгийн газар өөрсдөө манлайлагч нь байх хэрэгтэй. Энэ утгаараа Засгийн газрын аль нэг яам гэхгүйгээр бүтнээрээ шууд нүүе, Богд уулын Номтын аманд очъё гэж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр хот 20 минут гэх Үндэсний хороо байгуулагдчихсан явж байгаа, тийм үү. Тэгэхээр нэг асуултыг биднээс асуудаг. Засгийн газар бүхлээрээ Номтын аманд оччихлоо гэж бодъё. Тэгвэл тийшээгээ 20 минутын дотор очиж чадах уу гэдэг.

-Нээрээ очиж чадах уу?

-Мэдээж Яармагийн гүүрний түгжрэл ямар байгааг бид мэднэ. Тиймээс Богд уулыг Хүрхрээгийн амнаас Номтын ам руу хос тунель барья гэж байгаа. Тэгэхээр Хүрхрээгийн ам руугаа бас түгжирнэ. Тэгвэл яах вэ гэвэл Туул гол дээгүүрээ 700 метрийн өргөн ган татлагат гүүр барья гэж байгаа. Ингэвэл бүх хөл хөдөлгөөн дотогшоо биш гадагшаа чиглэнэ. Улмаар Улаанбаатар хот нь парламентын ордон нь байдаг, Ерөнхийлөгч нь байдаг бизнес хот болно. Ингэж Шинэ Зуунмод хотыг бид Дархан, Эрдэнэт хотын алдааг давтахгүйгээр эхнээс нь эмх цэгцтэй алсын, хараатай байгуулах хэрэгтэй. Шинэ Зуунмод хотод ирэх дөрвөн жил 15 мянган айлын орон сууц барина. Нөгөөтэйгүүр том төслүүдийг энэ хамтарсан Засгийн газар зоригтой эхлүүлж байгаа нь өнөөдөр байгаа эдийн засгийн өсөлтөө хэд дахин томруулъя гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр ДНБ зургаан мянган ам.доллар байгаа бол ирэх дөрвөн жилийн дараа 10 мянган ам.доллароос дээш болгоё. Ингэхийн тулд эдгээр том төслүүдийг эхлүүлэхээс өөр арга байхгүй гэдэг үзэл санаан дээр л хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Намрын чуулганаархэлэлцэн батлах ёстой хамгийн гол хууль бол Төсвийн тухай хууль. Энэ хууль батлагдаж байж л улсын ажил эхэлдэг. Энэ хууль батлагдаж байж л төр, хувийн хэвшлийнхэн бүтээн байгуулалтаа эхлүүлдэг. Хийж байснаа үргэлжлүүлдэг. Тиймээс улс даяараа улсын төсөв хэрхэн батлагдахыг харж, хүлээж байна. Төсвийн хууль санаачлагч нь мэдээж Засгийн газар. Батлах ёстой субьект нь УИХ. Улмаар УИХ-аас баталсан төсвөөр Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлдэг зарчимтай. Тэгэхээр өргөн барьсан төсвөө анхны хувилбараар нь батлуулах сонирхол Засгийн газар, тэр дундаа салбарын сайдад их бий. Хэрэв аль нэг сайдын багцын дүнг УИХ хэлэлцэх явцдаа өөрчилбөл тухайн яам салбарынхаа төлөвлөсөн ажлаа батлагдсан төсөвтөө уялдуулаад өөрчилж таарна. Энэ өөрчлөлт заримынх нь эрх ашигт нийцэхгүй, заримынх нь ажлыг гацаах ч эрсдэлтэй байдаг. Тиймээс л жил бүр төсөв хэлэлцүүлэх явцдаа өргөн барьсан төсвөө эх хувилбараар нь батлуулах гэж сайд нар гишүүдэд найр тавьдаг уламжлал тогтоод удаж байна. Үүнийг нь УИХ-ын гишүүд мэддэг учраас ямар нэгэн байдлаар улстөржилт хийж, зарим нь кнопоо худалдах үзэгдэл гардаг. Монголчууд энэ мэт дээр, дооргүй эрх мэдлээ ашиглаж, олдсон боломжоос ямар нэгэн байдлаар өөрт ашигтай байдлыг бүрдүүлэх гэж хичээдэг, хогийн хандлагатай. Ийм хандлага шинээр бүрэлдсэн анхны 126 гишүүнтэй парламентад ч саяхан тод харагдлаа. Ердөө 50-хан сая төгрөг дээр л Монголын ард түмний төлөөлөл болж төрийн жолоог атгаж яваа төрийн түшээд “ноён нуруугаа хугалчихлаа”. Тодруулбал, өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд УИХ, Засгийн газрын гишүүд Тэрэлжийн таван одтой зочид буудалд цугларч, төсвийн хэлэлцүүлгийг хийсэн нь олон нийтийн шүүмжлэлийг хүлээж байна. Төсвөө хэлэлцэх нь зөв ч яагаад заавал Тэрэлжид гэж. Яагаад заавал үнэтэй, тансаг зочид буудалд гэж. Иргэд гайхаж байна. Тэр тусмаа хуралдсан зочид буудал, амралтын газар нь Ч.Номин сайдын хамаарал бүхий компанийнх болж таарч байдаг. Үүнээс илүү иргэдийн хамгийн их дургүй нь хүрч, шүүмжилж байгаа асуудал бол тус хурлын зардлыг улсын төсвөөс буюу татвар төлөгчдийн мөнгөөр хийсэнд байгаа юм. Тиймээс уг зардлыг хуралд оролцсон УИХ, Засгийн газрын гишүүд буцаан төлж, татвар төлөгчдийн үргүй зардлыг нөхөх ёстой гэсэн байр суурьтай иргэд олон байна. Тэрэлжид болох тус хэлэлцүүлгийн мэдээллийг Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газраас УИХ-ын гишүүдийн нэгдсэн вайбэр групп чатанд анх мэдээлж. Улмаар тус хуралд УИХ-ын нэр бүхий 70 орчим гишүүн, Засгийн газрын ихэнх гишүүд очиж оролцсон байна. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүдээс Н.Алтаншагай, О.Амгаланбаатар, О.Батнайрамдал, Э.Батшугар, Э.Болормаа, Ш.Бямбасүрэн, Ж.Ганбаатар, М.Ганхүлэг, Г.Дамдинням, Б.Жаргалан, М.Нарантуяа-Нара, С.Эрдэнэболд нар явж. Харин Засгийн газрын гишүүдээс Н.Учрал, С.Амарсайхан, Э.Одбаяр, Б.Тулга, Б.Батцэцэг, Б.Жавхлан, Ч.Номин, Л.Энх-Амгалан, Б.Дэлгэрсайхан нарын нэрс хэвлэлээр яригдаж байна. Тэгвэл очоогүй гишүүд, сайд нарын нэрсийг ил болгож, нийтэд зарлахыг ЗГХЭГ-аас шаардаж байна, ард түмэн. Энэ парламентад жагсаалтаар орж ирсэн болон тойргоос сонгогдсон залуу гишүүдийн ихэнх нь очсон гэж байгаа. Эдгээр залуу гишүүдийн зарим нь уг хуралд яагаад очсон талаараа “Төрийн ажил явагдана гэж хэлсэн болохоор л очсон. Үнэхээр найр наадам болно гэж мэдээгүй. Цаашид иймэрхүү хэлэлцүүлэгт бид очихгүй” гэдэг тайлбарыг хэвлэлд өгч байна. Зарим нь хэлэлцүүлэг дуусгаад хот руу буцсан гэж байгаа бол зарим нь хэлэлцүүлэг өндөрлөсний дараа уг зочид буудалд тухлан саатсан байгаа юм. Зарим эх сурвалжуудын хэлж байгаагаар уг зочид буудалд УИХ, Засгийн газрын гишүүд манай танай нам гэлтгүй бүгд ууж, идэн шөнөжин найрласан аж. Ёстой аз жаргалтай, тав тухтай төсвийн хэлэлцүүлэг гэж энэ байх даа. Тэрэлжид байдаг тэрхүү таван одтой зочид буудалд энэ удаад л гишүүд очиж, нэг өдрийг хөгжилтэй өнгөрүүлсэн юм биш л дээ. Улстөрчид, томчууд тэнд байнга очиж эрх ашгаа нэгтгэдэг болоод удаж байгаа. Тэр дундаа МАН-ын том дарга нар уг газарт очиж улс төрийн нууц тохироо, хуралдаан, далд бодлогуудаа хэлэлцдэг жишээ олон. 2017 онд МАН-ын харьяалалтай УИХ, Засгийн газрын гишүүд Тэрэлжид очиж уулзалдаж байсан нь ил болж олны дургүйцлийг төрүүлж байсан. Яг одоогийнх шиг сонгуулийн дараахь УИХ, Засгийн газрын гишүүдийн уулзалт болж таарсан. Үүнийг тухайн үед УИХ-ын гишүүн байсан Д.Дамба-Очир тайлбарлан ярихдаа “…Өнгөрөгч баасан гаригийн орой Засгийн газрын гишүүд Их хурлын гишүүдээ хүлээж авсан нь үнэн. Гэхдээ оройн зоогийн ширээний ард суучихаад Таван толгой, Эрдэнэт ярина гэж байхгүй. Тийм ч зүйл болоогүй. Баасан гаригт Тэрэлжийн замд байдаг тэр газар амарцгаагаад ирсэн. Тэнд ямар нэг асуудал шийдээгүй. Зохион байгуулалттай хийсэн зүйл байхгүй ээ” гэж өөрсдийгөө өмөөрч байлаа.

Тэгэхээр иймэрхүү уулзалт, хэлэлцүүлэг, хурал МАН-ын уламжлалт арга хэмжээ гэж хэлж болохоор. Гол асуудал нь уг уулзалтынхаа зардлыг улсын төсвөөс гаргасанд л байгаа юм. Ард түмэн өнөөдрийнхөө идэх бүтэн талхнаас талыг аван байж улсдаа татвар төлдөг. Харин тэрхүү төлөгдсөн татвараар нь эрх баригчид найрлаж, тансаг зочид буудалд төрийн ажлыг явуулж байгаад ард түмэн үнэндээ зэвүүцэн, дургүйцэж байна. Угтаа УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагааг явуулах тусгай байр, ордонтой. Тэнд төрийн ажлыг явуулах хууль, журамтай. Явуулж байгаа үйл ажиллагаагаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ард түмэндээ ил тод, нээлттэй мэдээлэх үүрэгтэй.

Энэ утгаараа Тэрэлжид очсон УИХ, Засгийн газрын гишүүд хууль зөрчихөөс гадна, иргэдээ басан доромжилж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Энэ үйлдэлдээ хууль тогтоогчид иргэдээсээ уучлалт гуйж, зарцуулсан төсвийн мөнгийг нөхөн төлөхийг олон нийт шаардаж байна. Шаардах нь ч зөв. Нөгөөтэйгүүр төсөв батлах нь УИХ-ын гишүүний үүрэгт ажил. Төсөвт алдаа байвал засч залруулах эрх нь УИХ-ын гишүүнд бий. Энэ ажлаа хийхдээ заавал Засгийн газар, сайд нарын лоббинд орж, өгсөн хоолыг нь “гудрах” ямар шаардлага байна. УИХ бол бага ард түмэн. Ард түмэн өлсгөлөн байж болно. Та нар ядаж өлөн баймааргүй байна, гишүүд ээ. Хийх ёстой ажлаа хуулийн дагуу хийгээд л явцгаа л даа. Төсвөө нийтийн эрх ашигт нийцүүлж, нөгөө бүсчилсэн хөгжлийнхөө үзэл баримтлалд тулгуурлан батал гэж та нарыг ард түмэн сонгоцгоогоо биз дээ. Гэтэл төсөв батлах эрх мэдлээ таваг хоол, тал шил архинаас худалддаг УИХ-ын гишүүн гэж байдаг аа. Ингэснээрээ та нар ард түмний саналыг худалдаж байна гэсэн үг. Ийм өчүүхэн бодолтой, өлөн гишүүд жар далаараа энэ парламентад байна гэхээр Монгол Улсын хөгжил, ирээдүй гэрэлтэй харагдах нь эргэлзээтэй юм аа. Юутай ч татвар төлөгчдийн хөрөнгөөс гоожуулсан 50 сая төгрөгөө дээрх нэр бүхий гишүүд буцаагаад төлчих.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын дэд дарга Б.Пүрэвдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Орон нутгийн сонгууль өндөрлөлөө. АН-ын хувьд энэ удаагийн сонгуульд амжилттай оролцлоо гэдгийг танай намын генсек хэлж байсан. Таны хувьд намынхаа амжилтыг юу гэж харж байгаа вэ?

-Санаж байгаа бол, 2020 оны сонгуулийн өмнө намын дарга нь улс төрийн ялагдал хүлээчихсэн байсан. Тухайн үед намын даргын үүрэг гүйцэтгэж байсан Ц.Туваан дарга намаа удирдаж 2020 оны сонгуульд орсон. Тэр үед гаргаж байсан амжилтаасаа харамсалтай нь энэ удаагийн сонгуульд ганц, хоёр аймагт бага санал авч ухарсан дүнтэй байна. Саяны орон нутгийн сонгуулийн дүн, оролцоотой холбоотойгоор намын гишүүдээс шүүмжлэл их гарч байгаа. Гол шүүмжилж байгаа агуулга бол энэ сонгуулиар намын удирдлагуудын оролцоо, идэвх тааруу байлаа гэдгийг хэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, АН-ын удирдлагууд орон нутгийн сонгуулиар бүх талаараа хангалтгүй ажиллаа гэдгийг намын эгэл жирийн гишүүд хэлж, шүүмжилж байна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын сонгууль бол орон нутагт байгаа хүмүүсийн зүтгэлээр л амжилт нь бий болдог зүйл. Энэ утгаараа УИХ-д сонгогдсон хүмүүс орон нутагтаа очиж ажиллах, иргэд, сонгогчтойгоо, намын гишүүд, дэмжигчтэйгээ байнга уулзаж байх ёстой. Үүгээрээ намаа тухайн орон нутагт ялуулах боломжийг нээж өгдөг. Тиймээс АН-аас гарч ирсэн УИХ, Засгийн газрын гишүүд, намын удирдлагууд саяны орон нутгийн сонгуулиар нэр дэвшигчдээ дэмжиж, тойрог тус бүр дээрээ очиж ажиллах байсан. Гэвч энэ ажлаа зарим хүмүүс хангалтгүй хийлээ. Тэр ч утгаараа өнөөдрийн үр дүнг гаргаж байх шиг байна.

-Саяны сонгуулиар намын удирдлага, лидерүүд хангалтгүй ажилласан гэдгийг та хэллээ. Нөгөө талдаа танай нам Засагт хамтарсан нь саяны сонгуульд эерэг нөлөө үзүүлэв үү, сөрөг нөлөөлөл бий болгов уу?

-Мэдээж манай нам засагт хамтарснаараа орон нутгийн сонгуульд сөрөг нөлөөлөл үзүүлсэн.

-Яагаад?

-Монголын ард түмэн УИХ-ын сонгуулиар ус, тосоор нь ялгаад өгчихсөн.

Өөрөөр хэлбэл, эрх баригч нам нь энэ удаад ч гэсэн эрхээ дангаараа бариад яв гэсэн. Харин сөрөг хүчин болох Ардчилсан нам хүчтэй сөрөг хүчин болоод, хяналтаа чангаруул гэдэг агуулгаар ард түмэн сонголтоо хийсэн. Гэвч сонгуулийн дараа манай нам хамтарсан засагт орсон. Энэ улс төрийн үйлдлийн үр дүн угтаа саяны орон нутгийн сонгуулиар тодорхой харагдлаа. Юу гэхээр УИХ-ын сонгуулийн үеэр манай намд итгэж байсан ард түмний итгэл засагт хамтарснаар харьцангуй буурсан байна. Буурсан учраас бид ихэнх тойрогт ялагдал хүлээлээ.

-Орон нутгийн хувьд танай нам зарим тойрогт хэдхэн хүний саналаар ялагдсан. Харин нийслэлийн хувьд дэндүү цөөнх боллоо. Үүний шалтгааныг та юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Орон нутгийн сонгууль бол манай сум, дүүрэг, хороо, баг дээр хэн юу хийж чадах вэ гэдгийг хардаг. Энэ утгаараа миний амьдралд хэн ямар байдлаар өөрчлөлт авчрах вэ гэдэг хандлагаар иргэд саналаа өгдөг. Тиймээс бид агуулгаасаа бага зэрэг хазайсан сурталчилгааг явуулах гэж их үзлээ. Өөрөөр хэлбэл, сошиалыг ашиглаж олны хандалтад хүргэх гэж хэт их зорилоо. Үүнээс болоод алдаа гаргасан болов уу гэж харж байна. Нөгөөтэйгүүр ялагдал хүлээсэн өөр нэг том шалтгаан бол ирц. Орон нутгийн сонгуулиар ирцийг их байлгах асуудал бол манай намын асуудал. Ирц өндөр байж тэр чинээгээрээ ялалт манай намд үүснэ гэдгийг бүгд л мэдэж байсан. Харамсалтай нь тухайн хороо, дүүрэгт нэр дэвшсэн манай намын хүмүүс энэ тал дээрээ сайн ажиллаагүй юм болов уу гэж ажигласан. Ирц өндөр байх тал дээр бусдаас хариуцлага нэхэх биш, өөрсдөөсөө эрэх хэрэгтэй.

-Сүүлд болсон сонгуулиудыг харж байхад танай нам ялагдах гол шалтгаан нь намын лидер, удирдлагуудаас ихээхэн хамааралтай байв уу гэж ойлгосон. Нөгөөтэйгүүр алдаа гаргасан удирдлага, лидерүүддээ төдийгөөс өдийг хүртэл дорвитой хариуцлага тооцон ярьсангүй. Ер нь танай нам удирдлагуудаасаа хариуцлага нэхэж чадахаа больчихсон юм уу?

-Өнгөрсөн зургадугаар сард болсон УИХ-ын сонгуулиар манай нам олонх болж чадаагүй. Ялагдсан. Хариуцлагын хувьд манай нам 2020 оноос өмнө өнөөгийнхөөс өөр байсан. Дүрмийн хувьд. Өөрөөр хэлбэл, намын удирдлага УИХ-ын сонгуульд намаа ялагдуулах юм бол хариуц лагаа хүлээгээд огцордог байсан. Энэ дүрмийг С.Эрдэнэ намын дарга байхдаа өөрчилсөн.

-Ямар байдлаар өөрчилсөн гэж…?

-Хэрэв өмнөх сонгуулиасаа ялсан, суудал авсан нэр дэвшигчид олон байвал намын дарга хариуцлага хүлээхгүй гэсэн дүрэм оруулж ирсэн. Энэ заалтаас болж өнөөдрийг хүртэл намын удирдлагуудад ямар нэгэн хариуцлага тооцох боломжгүй болчихсон.

-Тийм болохоор л өнөөдрийг хүртэл Ард чилсан нам удирдлагууддаа хариуцлага тооцох чадамжгүй нам мэт гаднаасаа хараг даад байгаа гэж ойлгох уу?

-Ер нь манай намын сонгогч, намын гишүүд, дэмжиг чид хариуцлага тооцох ёстой гэсэн байр суурин дээр байгаа.

-Орон нутгийн сонгуулийн дараа УИХ дахь намын бүлэг хуралдлаа. Бүлгээр ямар асуудал хэлэлцэв. Сонгуулийн үр дүн, алдаа оноогоо ярив уу?

-Бүлгээр бүлгийн ажиллах дүрмийн асуудлыг ярилцлаа. Мөн УИХ дээр 2025 оны Мөнгөний бодлого орж ирсэн. Үүнийг хэлэлцлээ. Мэдээж сонгуулийн асуудлаарх тодорхой мэдээллийг манай намын генсек өглөө.

-Шат, шатны сонгуулиуд болоод дууслаа. Үндсэндээ энэ Их хурал, Засгийн газар төрийн бодлого, шийдвэр, хууль тогтоох ажилдаа анхаарах цаг ирлээ. Намрын чуулганаар төсвөө хэлэлцэж байна. Засгийн газраас орж ирсэн төсөв дээр УИХ-ын дэд даргынхаа хувьд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Саяны орж ирсэн төсвийг ярихаас урьтаж, өмнө ямар төсөв хэрхэн орж ирдэг байсан талаар хэдэн үг хэлье. Жишээ нь, аль нэг тойрог, газарт нэг шинэ сургуулийн бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүллээ гэж бодъё. Ингэхдээ анхны төсвийг нь бага тавиад ирэх жилүүдэд нь төсвөө нэмээд явчихдаг байсан. Өөрөөр хэлбэл, нэг суманд шинэ сургууль барья гэж бодъё. Тэгвэл 2025 оны төсөв дээр нэг тэрбум төгрөг тусгаж өгнө. Дараа нь 2026, 2027 онуудад хоёр тэрбум төгрөг тавьж явдаг. Ингээд нийтдээ таван тэрбум төгрөгөөр нөгөө сургуулиа барьж дуусгадаг. Юу гэхээр эхний жилдээ нэг тэрбум буюу арай бага төсөв тавьсан атлаа дараа дараагийн жилүүдэд энэхүү төсвөө хоёр тэрбум гэх мэтээр данхайлгадаг байсан. Ийм маягаар бүтээн байгуулалтаа явуулах тусам Монгол Улсын өр нэмэгддэг. Үүнээс болоод Монгол Улсын төсөв жил бүр алдагдалтай гардаг, үр ашиггүй хөрөнгө оруулалт болсоор ирсэн. Тэгэхээр энэ жилийн хувьд нийтдээ 38 төсөл, арга хэмжээнд улсын хөрөнгө оруулалтыг тусгах юм билээ. Ихэнх нь эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтыг шийдсэн харагдсан. Нөгөөх нь зам барих ажилд чамгүй их хөрөнгө тусгахаар байгаа. Үлдсэн төсвөөрөө дандаа үр ашиг сайтай, буцаагаад хөрөнгөө олдог төсөл рүү оруулахаар байсан. Тэгэхээр дэд бүтэц рүүгээ, эрчим хүч рүүгээ, үлдсэнийг нь үр ашигтай төсөл, хөтөлбөр лүүгээ оруулж байгаа гэдэг агуулгаар нь орж ирсэн төсвийг миний хувьд дэмжиж байгаа. Төсвөөрөө мега төслүүдээ дэмждэг, хувийн аж ахуйн нэгжүүддээ боломж олгосон ийм төсвийн зохицуулалтаар яваа улс орнууд хөгжсөн байдаг. Энэ утгаараа ирэх жилийн төсөв бол жалгын нэг хөрөнгө оруулалт хийгдэхгүй төсөв болохоор байна уу гэж харж байгаа. Ингэснээрээ мэдээж зардал нэмэгдүүлэхгүй. Харин ирээдүйд үр ашгаа өгөх төсөл рүү төсвөө оруулж байна гэдэг утгаар дэмжинэ. Гэвч хардалт, болгоомжлол бас байна.

-Танд ямар хардалт, болгоомжлол байна вэ?

-Хэрэглэлт, хэрэгжилт дээр нь асуудал гарах вий дээ. Ардын нам бол хулгайч нам. Энэ утгаараа яг төсөл, хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэх явцдаа нөгөө хулгайлдаг, иддэг асуудлаа гаргах вий дээ гэж болгоомжилж байна. Үнэхээр их санаа зовж байна. Тиймээс зарласан том төслүүдээ урагшлуулах, шалгаруулалтыг нь зөв хийх тал дээрээ анхаарч явбал манай улсад богино хугацаанд хөгжих боломж байна.

-Улс орны хөгжилд амин шаардлагатай гол зүйл бол эрчим хүч. Гэтэл манай улс эрчим хүчний хараат байдалтай оршдог. Энэ байдлаасаа гарах, хэрэгцээгээ тогтвортой хангахын тулд том чадлын эрчим хүчний эх үүсвэр хэрэгтэй. Саяхан Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц ашиглалтад орлоо. Энэ мэтээр эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарах боломж байна уу?

-Дэлхийн хамгийн өндөр хөгжилтэй арван орон байна. Энэ арван орон эрчим хүчнийхээ 87 хувийг дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Үүгээрээ хэрэгцээгээ хангадаг. Тэгэхээр хэн эрчим хүч үйлдвэрлэж байна тэр улс орон хөгжиж байна гэсэн үг. Гэтэл таны хэлдгээр манай улс хараат байна. Ийм цаг үед хувийн хэвшил эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийг барьж, ашиглалтад оруулна гэдэг том амжилт. Магадгүй цаагуураа Ардын намтай янз бүрийн тохироо хийснийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л дотооддоо бид эрчим хүчээ үйлдвэрлэж байна гэдэг бол өөрөө том амжилт.

-Баруун бүсэд Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл Засгийн газраас өргөн барьсан 14 мега төслийн нэг. Энэхүү төсөл олон жил яригдсан. Энэ Засгийн газар, Их хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд уг төсөл ашиглалтад орох уу?

-Энэ төслийн бэлтгэл ажлын хувьд нэлээд их ахицтай явагдчихсан байгаа. Удсан зүйл гэвэл зээл. Улс төрийн болоод бусад олон шалтгаанаас болоод зээлийн асуудал нь удсан байх. Гэхдээ энэ зээлийг БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлөөр баталгаажуулж гаргасан. Тиймээс зээл нь шийдэгдчихлээ, бэлтгэл ажлаа хангачихлаа. Тэгэхээр 2025 оны хавраас эхлээд Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын барилгын ажил нэлээд эрчимтэй явагдах болов уу гэж бодож байна. Нөгөөтэйгүүр энэ цахилгаан станц ашиглалтад орлоо ч хэдхэн жилийн дараа бидэнд эрчим хүчний хомсдол дахиад бий болно. Ер нь эрчим хүч шинээр үйлдвэрлэх тусам хэрэгцээ нэмэгддэг. Тиймээс бидний хувьд хэрэгцээгээ хурдан хангах тал дээрээ анхаарах хэрэгтэй. Нэг, хоёр станц, эх үүсвэр барилаа гээд сэтгэл амарч болохгүй.

-Тэгвэл Эрдэнэбүрэнгээс өөр баруун бүсэд шинэ эх үүсвэр бий болгох ямар боломж байна вэ?

-Боломж бий. Тухайлбал, Хөшөөтийн уурхай Ховд аймагт үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ уурхайн ашиглагдсан талбайг ашиглаад 150 МВт-ын дулааны цахилгаан станц барих боломж байгаа. Уг ажлыг ойрын жилүүдэд бодитой эхлүүлэх талаар Ховд аймгийн удирдлагууд болон баруун бүсээс сонгогдсон Их хурлын гишүүд хамтран ажиллана.

-Эрчим хүчний асуудал эхнээсээ шийдэгдэж байгаа нь сайн. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын хараат байдаг өөр нэг бүтээгдэхүүн бол түлш, шатахуун. Өгч байгаа газар нь цоргоо хаалаа л бол манайд хэцүүддэг. Түлш, шатахууны хувьд бид цаашид яаж анхаарах ёстой юм бэ?

-Мэдээж хоёр хөрш тэйгөө бид стратегийн түнш лэл гэрээтэйгээр хамтарч ажиллаж байгаа. Түлш, шатахууны хувьд заримдаа хомсдол гардаг. Энэ тохиолдолд түргэн шуурхай арга хэмжээ авч ажиллах нь чухал. Нөгөөтэйгүүр бид өвлийн бэлтгэлээ эртнээс базаах шаардлагатай. Манайхан цагийг нь тулгаж бэлтгэлээ базаах гэж зүтгэдэг. Энэ бол алдаа. Эртнээс л бэлдэх хэрэгтэй, нөөцлөх хэрэгтэй. Одоохондоо бидэнд нөөцлөх, бэлтгэх ажил л чухал байна. Энэ ажлаа Засгийн газар тулгаж хийх биш эртнээс хийж эхлэх хэрэгтэй. Одоо хүртэл хийгээгүй байгаа бол оройтож байна гэсэн үг. Тиймээс нэн ялангуяа түлш, шатахууны асуудалдаа анхаарах цаг мөн. Цаашдаа хэрэгцээгээ дотоодоосоо хангах ажлуудаа идэвхтэй явуулах тал дээр анхаарна биз. Нөөцөө бэлтгэж чадахгүй байж хэрэгцээгээ хангах тухай яриад хэрэггүй.

-Таны хувьд өмнөх парламентын үед өргөн барьсан хуулийн төслөө Их хурлаар хэлэлцүүлэх гэж багагүй маргаан үүсгэдэг байсан. Харин одоо та УИХ-ын дэд дарга боллоо. Санаачилсан, УИХ-д өргөн барих бодолтой ямар хуулийн төслүүд байна вэ?

-Өмнөх парламентын үед миний хувьд ард түмний арван хуулийг санаачлаад түүнийхээ наймыг нь батлуулж байсан. Анхны 126 гишүүнтэй парламентад иргэдийнхээ төлөөлөл болж орж ирээд дахиад ард түмний арван хуулийг санаачлаад явж байна. Тухайлбал, НӨАТ-ын татварыг таван хувь болгох, Хуурамч шатахууны эсрэг хууль мөн эдийн засгийг эрчимжүүлэх дөрвөн хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна. Жишээ нь, давхар АМНАТ-ыг болиулах, дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх зэрэг хуулийн төсөл байна. Түүнчлэн малчдын зээлийг тэглэх, хөдөө орон нутгийн иргэдийн амь амьжиргааг дээшлүүлэх зэрэг олон хуулийн төсөл байгаа. Энэхүү хуулийн төслүүдээ энэ том парламентад хэлэлцүүлэн батлуулахын төлөө ажиллана.

-Татварын дарамт гэснээс НДШ аж ахуйн нэгжүүдэд үнэхээр дарамт болж байгааг сүүлийн үед хүчтэй ярих боллоо. Ер нь УИХ-д орж ирсэн улстөрч болгон аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжинэ, хувийн хэвшлийг элдэв дарамтаас салгана гэж амлаж гарч ирсэн. Энэ асуудал дээр таны болон танай намын хувьд бодитой ажил юу хийх вэ?

-Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрт НДШ-ийг болиулах асуудал шууд утгаараа орсон байгаа. Энэ утгаараа татварын дарамтыг багасгах асуудал дээр УИХ дахь АН-ын бүлгийн гишүүд нэгдсэн байр суурьтай байж ажиллана. Тэгэхээр бид бол цөөнх. Тиймээс мөрийн хөтөлбөрт орсон аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжих хуулийн төслүүдийг бид эрх баригч намтайгаа тодорхой зарим асуудал дээр тохиролцож байж батлуулах боломж бий. Өөрөөр хэлбэл, НДШ-ийг багасгах асуудал дээр АН-ын бүлэг идэвхтэй ажиллаж чадвал боломж байгаа гэсэн үг.

-Та бүхэн бүлэг дээрээ маргаантай асуудал бий юу. Бүлгийн гишүүдийн ойлголцол, хамтрал ямар байгаа вэ?

-Одоохондоо манай бүлэг дээр маргалдахаар сэдэв орж ирээгүй л байна. Мэдээж орон нутгийн сонгуулийн алдаа оноогоо ярилцана. Энэ сэдвээр л нэлээд их асуудлыг бүлэг дотроо ярилцах болов уу гэж харж байгаа.

-Дараа дараагийн сонгуулиар ардчилал чиг баримжаатай намууд нэгдэж оролцвол олон жил эрх барьсан зүүний намыг ялах боломж харагдаж байна гэж байгаа. Үүнтэй та санал нэг байна уу?

-Ардчилсан намууд нэгдэж сонгуульд оролцох асуудал бол тухайн намын удирдлагуудын улс төрийн эр зоригоор шийдвэрлэгдэх зүйл. Нөгөөтэйгүүр таны хэлснээр өмнөх сонгуулиудын болоод саяны сонгуулийн үр дүн биднийг энэ нөхцөл байдал руу явахаас өөр сонголтгүй болгож байна. Түүнчлэн хамтарсан Засгийн газрыг тогтвортой байлгах сонирхол МАН-д бий. Манай намын хувьд энэ намаас дэндүү их хараат байдалтай болчихоод байгаа. Тиймээс энэ нөхцөл байдлаас салах эсэх нь намын даргын шийдэх ёстой асуудлын нэг мөн.

Э.Мөнхтүвшин

Хууль, эрх зүйн орчинд үнэлгээ хийх, санал, дүгнэлт гаргах, шаардлагатай бол хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий 54 ажлын хэсэг УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдан ажиллаж байгаа. Шүгэл үлээх журмын талаар хуулийн төсөл боловсруулах, Арилжааны болон дампуурлын харилцааг зохицуулсан хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох асуудлыг судлан санал, дүгнэлт гаргах, холбогдох хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгүүдийг ахлан ажиллаж буй УИХ-ын гишүүн П.Сайнзоригоос товч тодруулга авлаа.

---

-Арилжааны болон дампуурлын харилцааг зохицуулсан хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох ажлын хэсгийн ажил ямар шатанд байгаа вэ?

-Өнөөдөр манай улсад бизнес эрхлэх нөхцөл байдал түвэгтэй, бизнесийн маргааныг шийдвэрлэх цаг хугацаа удаашралтай байгаа. Үүний цаана бизнесийн эргэлт, мөнгөн хөрөнгө гацдаг, бизнес эрхлэгчдийн итгэлцэл эвдэрдэг. Энэ хэрээр компаниудын өсөж дэвжих боломж хумигддаг. Тийм учраас бизнес эрхлэгч хоорондын шүүхийн маргааныг зардал багатай, хялбараар түргэн шийдвэрлэх боломжийг бүрдүүлэх, өмгөөлөгч шүүх хуралдааныг үндэслэлгүйгээр хойшлуулдаг нөхцөлөөс зайлсхийх, шүүхийн шийдвэр нь биелдэг, гэрээний үүрэг хангагддаг байх нь маш чухал. Үүнийг бүрдүүлэхийн тулд хууль, эрх зүйн орчныг судалж, дүгнэлт гаргах ажлын хэсэг ажиллаж байна.

-Эрх зүйн орчинд ямар асуудал байна гэж харж байгаа вэ?

-Нэн түрүүнд бизнесийн төлөөллийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой асуудал бий. Гэрээг бичгээр үйлдэнэ гэж хуульд тусгасан ч бизнесийн түншүүд гэрээгээ цахим хэлбэрээр хийн мөнгөө шилжүүлээд, бараа материалаа солилцчихдог. Тэгээд маргаан үүсээд шүүхэд очихоор бизнесийн харилцаа бичгээр үйлдэгдэх ёстой байсан гээд бүгдийг буцаах асуудал үүсдэг. Энэ нь бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжих бус, саатуулах үйлдэл болоод байгаа. Үүнийг өөрчлөхөөр зорьж байна. Түүнчлэн бизнесийн маргааныг зөвхөн шүүхээр биш, шүүхийн бус журмаар шийдвэрлэх асуудал бий.

Арбитр, эвлэрүүлэн зуучлах чиглэлийн эрх зүйн механизмуудыг бид тодруулж үзэх ёстой. Эцэст нь гарсан шийдвэрүүд хэрэгждэггүйгээс мөнгөн хөрөнгүүд гацаанд ордог. Энэ бүхнийг дампуурлын хууль тогтоомжтой уялдуулан авч үзэх ёстой.

-Дампуурлын тухай хуулийг шинэчлэх асуудлыг судалж байгаа талаар тодорхой тайлбар хэлэхгүй юу?

-Төлбөрийн чадваргүй болсон компанид иргэний хэрэг үүсгээд, төлбөр оногдуулахаар шүүхийн шийдвэр гардаг.

Өөрөөр хэлбэл, хэрэг үүсгэхээс эхлээд биелэгдэх боломжгүй шийдвэрүүдийг шүүх үйлдвэрлэж байна гэсэн үг. Тэгэхээр тухайн төлбөрийн чадваргүй болсон компанид дампуурлын хэрэг үүсгэж, тэр эрсдэлийг хуваарилах, эсвэл тэр компанийг аврах төлөвлөгөө гаргах, бүтцийн өөрчлөлт хийх замаар бизнесийг сэргээх асуудлыг шүүхийн оролцоотойгоор сонирхогч талуудын хүсэлтээр хийх арга бий. Гэтэл үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн орчин маш тодорхойгүй байдаг. Тийм учраас “х” тайлан гаргадаг “зомби” компаниуд бий болж, татан буулгаж болдоггүй, татварын болон нийгмийн даатгалын өр ширтэй явсаар байдаг. Тэгэхээр бид бие даасан арилжааны хуулийг иргэний хуультайгаа уялдуулж боловсруулах, үүнтэй хамт Дампуурлын тухай хуулийг шинэчилж Төлбөрийн чадваргүйдлийн тухай хууль болгох, Арилжааны тухай, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны тухай, Эвлэрүүлэн зуучлах тухай, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг цогц байдлаар нь шинэчлэхээр ажлын хэсэг ажиллаж байна. Бизнес эрхлэгчид, судлаачид ажлын хэсэгт саналаа ирүүлэн хамтран ажиллах боломж бий.

-Шүгэл үлээгчийг хамгаалах эрх зүйн зохицуулалтыг хэрхэн сайжруулахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Авлигатай тэмцэх ажлын хамгийн бодитой алхам бол мэдээллийг ил тод болгох. Энэ мэдээлэл өгч байгаа этгээдийг хамгаалах асуудал бий. Тэгэхээр шүгэл үлээх ажиллагааг авлигатай тэмцэхээс гадна хүүхдийн эрхийн зөрчил, гэмт хэрэг, экологийн эсрэг хууль бус үйл ажиллагаа, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр дэмжих нь зүйтэй. Харин шүгэл үлээснийхээ төлөө иргэн аливаа нэг төрийн байгууллагын, албан тушаалтны дарамтад орж болохгүй. Ажлын хэсэг үүнээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ, ажил, амьдралаа эрсдэлд оруулж шүгэл үлээсэн иргэдийг хамгаалахаас гадна урамшууллын тогтолцоог бий болгох асуудлыг ярилцаж байна. Өмнө нь шүгэл үлээх үйл ажиллагааг татварын хууль тогтоомж дээр хэрэглэж байсан. Татвараас зугтсан, зайлсхийж байгаа компаниудын талаар, экологийн эсрэг зөрчлийн талаар мэдээлэл өгвөл урамшуулдаг. Энэ удаа авлигатай тэмцэх үйл ажиллагаа, албан тушаалтнуудтай холбоотой асуудлаар шүгэл үлээсэн этгээдийг хамгаалах эрх зүйн тогтолцоог боловсронгуй болгохоор ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Иргэд ажлын хэсэгт саналаа ирүүлж болно гэдгийг давтан хэлмээр байна.

Э.МӨНХТҮВШИН