Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Сая хаврын чуулган эхэллээ. Анхны 126 гишүүнтэй парламентаас ард түмэн, аж ахуйн нэгжүүд ганцхан зүйлийг л хүсч, шаардаж байна. Тэр нь татварын зөв бодлого. Аж ахуйн нэгж, компаниуд татварын дарамтаас болж сөхрөх битгий хэл сэхэх боломжгүйгээр сөнөцгөөсөөр. Үнэндээ аж ахуйн нэгжүүдэд Монгол төрийн татвар цөмийн бөмбөг шиг л нөлөөлж байна. Монголын төр татвар гэх цөмийн бөмбөгтэй. Түүгээрээ зогсоо зайгүй иргэн, аж ахуйн нэгжүүдээ бөмбөгдсөөр. Өмнөх бөмбөгдөлтийнх нь хор уршиг арилаагүй байхад өмнөхөөсөө бүр хүчтэйгээр бөмбөгдөнө.

Ийм байхад яаж ч улс орон нь цэцэглэн хөгжих билээ. Эсрэгээрээ өмнөх татварын нөлөөллөөс нь ч гарч чадаагүй байхад дахиад нэмэгдсэн татварын дарамт иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийг туйлд нь хүртэл ядрааж байна. Монгол Улсад яг өнөөгийн байдлаар иргэн аж ахуйн нэгжид нийт есөн төрлийн татвар, 10 төрлийн төлбөр, гурван төрлийн хураамж авч байна. Бүгдийг нь татвар гэж ойлговол төр иргэн, аж ахуйн нэгжээс нийт 22-25 төрлөөр мөнгө суутган авч байна гэсэн үг. Яг юу юунаас хэдэн төгрөг авч байна вэ гэдгийг энд бичвэл хэдэн арван хуудас дүүрнэ.

Хамгийн өндөр байгаа татвар нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар болон хувь хүний орлогын албан татвар тус бүр 10-40 хувь хүртэл байна. Тоогоор хэлбэл, нэг сая төгрөгт оногдох татвар 100-400 мянган төгрөг байхаар байна. Жишээ нь, сарын 10 сая төгрөгийн орлоготой иргэн байлаа гэж бодъё. Тухайн иргэн хувиараа бизнес эрхэлдэг. Бизнес эрхэлж байгаа газар нь түрээсийнх. Мөн өөрөө зургаан хүүхэдтэй, өрх толгойлсон эмэгтэй. Банкны зээл авч бизнесээ эхлүүлсэн. Хувьдаа ганцхан автомашинтай ч тэр нь банк бусын нэр дээр.

Ингээд тооцоход сарын 10 сая төгрөгийн орлогоосоо хувь ХХОАТ-т нэг сая төгрөгийг нь төлнө. Түрээсэндээ хоёр сая төгрөг. Банкны зээлд 500 мянган төгрөг. Банк бусад 1.2 сая төгрөг төлнө. Унасан автомашиндаа тээврийн хэрэгслийн татвар, зам ашигласны хураамж гээд нийт 500 орчим мянган төгрөг төлнө. Ингээд бодоход сарын 10 сая төгрөгийн орлогынх нь 50-иас илүү хувь буюу 5.2 сая төгрөг цэвэр татвар нэрээр суутгагдаж байна. Үлдсэн 4.8 сая төгрөгөөрөө ар гэрээ тэжээхээс эхлээд хувцас хунар, амьдралын наад захын хэрэгцээгээ хангана гэхэд хүнд тусаж байгаа юм. Энэ бол энгийн нэг жишээ. Ихэнх улс оронд тухайн иргэн, аж ахуйн нэгжийн орлогын 20 хүрэхгүй хувь нь татвар, хураамж, даатгал, төлбөртөө суутгагддаг. Харин манайд энэ хувь хэмжээ 50-иас их байгаа учраас л иргэдийн болон бизнес эрхлэгчдийн орлого, үйл ажиллагаа тэлдэггүй. Харин ч эсрэгээрээ аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барих, ажилгүй, орлогогүй иргэд олшрох, ажлын байр, ажиллах хүчний хомсдол гээд хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байгаа суурь шалтгаанууд төрийн бодлого, өндөр татвараас эхлэлтэй байна. Тиймээс төр татварын бодлого, эрх зүйн орчноо өөрчлөх шаардлагатай. Татвараа багасгаж улсын хөгжлийн гол суурь болсон аж ахуйн нэгжүүдээ өндийлгөх хэрэгтэй байна. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг багасгаж, төлөх эсэх эрхийг нь хувь хүнд нь олго. Аж ахуйн нэгжүүдэд дарамт болж байгаа НДШ-ийг тухайн аж ахуйн нэгж төлдөг системээ зогсоо.

Үүнээс болоод ажил олгогчид ажилчдынхаа цалин, хөлсийг хүссэнээрээ нэмэгдүүлж чадахгүй байна. Олон улсад ажил олгогч нь ажилчдынхаа өмнөөс НДШ төлдөг татварын жишиг нэгж байхгүй. Дэлхийд байхгүй татварын энэ бодлогоо зогсоо. Татвар нэмэгдүүлж, аж ахуйн нэгжүүдээ сөхрүүлж байж улстөрчид нь манай улс хөгжинө гэж боломжгүй зүйл ярьдгаа болих хэрэгтэй. Ийм олон төрлийн өндөр татвартай оронд зах зээлийн зарчмаараа аж ахуйн нэгж, иргэд нь өдөр ирэх тусам дампуурч, ядуурсаар байна. Одоо үүнийг иргэд мэддэг болсон. Тиймээс сонгуулиар хэн нь, аль нам нь ард түмэнд илүү их мөнгө тараасан, хаана ямар зам, бүтээн байгуулалт хийсэн чинь сонин биш. Харин хэн нь татвар хөнгөлсөн, бууруулсан, аль нам нь иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийнхээ бизнес хийх боломжийг хангаж өгснийг нь үнэлж, дахин дахин сонгодог болсон.

Ард түмэн сайхан амьдрахын тулд төр засгаа байгуулдаг. Түүнээс төр засагтай байлгах гэж ард түмэн амьдардаггүй. Төр оршихуй дор татвар буй гэх үг бол хоосон, худлаа, популист үг гэж дэлхий дахинд ойлгодог болсон. Төр байгаагийн гол зорилго нь ард түмнийг л сайхан амьдруулах. Түүнээс биш төр гэх байгууллага хөгжиж, мөнгөтэй болж түүгээр нь төрд ажиллаж байгаа хэсэг хүмүүсийг сайхан амьдруулах тухай ойлголт огт биш ээ. Улс хөгжье гэвэл аж ахуйн нэгжүүддээ л боломж олго. Татварын буруу бодлого, тогтолцооны гажуудлаасаа болоод улс орон мөхсөн орчин цагийн туршлага, жишээ дэлхийд олон бий.

Бид заавал тэдний алдааг давтаж, сөнөж, буурсан мөр жимээр нь явах шаардлага байхгүй. Ард түмэн өнөөгийн төр засгаас том төсөл хэрэгжүүлээд өг гэж гуйгаагүй. Та нараас иргэдийнхээ аятай тухтай амьдрах, ашигтай, орлого ажиллах боломжийг бүрэн чөлөөтэй нээгээд өгөөд ч, энэ орчныг нь эрх зүйн хувьд төгс бүрдүүлээд өгөөч л гэж хүсч байгаа.

Харамсалтай нь Монголын төр иргэдийнхээ хүсэл, шаардлагын эсрэг л ажиллаж чадаж байна. Иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийн төлж байгаа татвар тэдний тансаглал, буруу бодлого, шийдвэрийнх нь нөхөөс болсоор. Татвар нь нэмэгдэх тусам төр данхайсаар. Данхайсан төр нь татвар, хураамж, торгуулиар Монгол Улсаа торлосоор байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Нямаагийн Энхболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Таны хувьд Хятад улсад Элчингээр томилогдоод хагас жилийн хугацаа өнгөрлөө. Юун түрүүнд танаас Элчин сайдын гол хийх ёстой ажил, үүрэг юу байдаг талаар асуумаар санагдлаа…?

-Дипломат алба, ажил гэдэг олон зуун жилийн түүхтэй, улс орнуудын харилцааны хамгийн чухал механизм. Манай улсын хувьд НҮБ-ын гишүүн бүх оронтой дипломат харилцаа тогтоочихсон цөөхөн улсуудын нэг. Элчин сайдын үүрэг нь улс төр, дипломатын арга хэрэгслээр улс орныхоо аюулгүй байдлыг хангах, гадаад харилцаандаа таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, суугаа орныхоо талаар маш нарийн сайн мэдээлэлтэй байх, үүн дээрээ тулгуурлаад хоёр улсын хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаа яаж явагдахаар байгаа талаар мэдээлэл өгч ажиллах юм. Мэдээж тухайн улсад суугаа өөрийн улсын иргэд, эрх ашиг, аж ахуйн нэгжүүдийн эрх ашгийг хамгаалж ажиллах нь зүйн хэрэг. Товчхондоо Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар зэрэг шийдвэр гаргах түвшинд хэрэгтэй мэдээ мэдээлэл, санал боловсруулан бэлдэж танилцуулах үүрэгтэй.

-Томилогдож очоод үүрэгт ажилдаа ороод явж байхад тулгамдсан ямар асуудлууд байв. Нөгөөтэйгүүр хөрш орны хувьд таныг ямар байдлаар хүлээн авсан бол?

-Тэр болгон ил яриад байж болдоггүй зарим шалтгаанаас болоод айлчлал, уулзалтууд, хэрэгжиж байсан, хэрэгжихээр яригдаж байсан нэлээд төсөл, хөтөлбөрүүд удааширсан, түр зогссон байдалтай байсан шүү. Аливаа орон Элчин сайд томилохдоо анхаарах хэд хэдэн зүйл байдаг. Ямар хүн томилж байгаагаар нь хүлээн авагч орон харилцаандаа ямар ач холбогдол өгч байгааг дүгнэнэ.

Тухайлбал, намайг Хятадад очиход холбогдох албан тушаалтнууд, шийдвэр гаргагчид Монголын төрийн байгууллагад олон жил хариуцлагатай алба хашиж байсан хүн байна, Монгол Улс хоёр улсын харилцаанд илүү анхаарч байгаа юм байна гэж ярьж хүлээн авсан. Тэгэхээр гадаад орчинд иймэрхүү сэтгэгдэл төрүүлэх нь хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй явагдах, ажил явуулахад таатай нэг суурь болдог.

-Элчин сайдаар очсон хүн болгон тухайн улсын төрийн тэргүүнд итгэмжлэх жуух бичгээ гардуулан өгдөг. Энэ утгаараа таны хувьд Хятад улсын төрийн тэргүүн Си Жиньпинтэй уулзсан байх. Уулзалтын үеэр юу ярилцав. Тэр болгон Элчин сайд нартай онцлон уулзаж, яриа хэлэлцээр өрнүүлдэггүй гэж сонссон…?

-Өнгөрсөн оны наймдугаар сарын 26-нд би очсон. Улмаар дараа өдөр нь итгэмжлэх жуухын хуулбараа ГХЯ-д барьж, үндсэндээ ажилдаа орсон. 2024 оны арванхоёрдугаар сарын 12-нд БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсан. Таны хэлдгээр ер нь бол томилогдож очсон Элчин сайд нараас төрийн тэргүүн нь жуух бичгийг нь хүлээн аваад гар барьж, дурсгалын зураг татуулаад л дуусдаг дэгтэй юм билээ. Харин надад хандаж юм хэлсэн шүү. Mөнхийн хөрш орнууд, харилцаандаа чухал ач холбогдол өгдөг гэдгээ илэрхийлсэн, анхаарал хандууллаа гэж бодож талархаж хүлээн авсан. Нөгөөтэйгүүр энэ цаг үед Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагаа илүү идэвхтэй явах учиртайг уг үйлдлээрээ харуулсан болов уу гэж ойлгосон.

-Монгол Улсын гадаад бодлого, гадаад харилцаа сүүлийн жилүүдэд нэлээд эрчимтэй явагдаж байгааг дотоод төдийгүй олон улсын судлаачид хэлж, бичиж байна. Жишээ нь, урд хөрштэйгөө төрийн өндөр дээд түвшний харилцан айлчлалуудыг ойр ойрхон хийлээ. Та Элчин сайдынхаа хувьд эдгээр айлчлалуудын ач холбогдлыг юу гэж харж байгаа вэ?

-Аливаа улсын гадаад харилцаа гэдэг зөвхөн тухайн улсын дан ганц өөрийнх нь бодол хүслээс хамаардаг зүйл огт биш. Манайх тухайн улстай ямар байдлаар харилцах вэ, харилцаж байгаа улс нь манайхаас өөр орнуудтай ямар харилцаатай байдаг гэдгийг хүртэл олон талаас нь бодож байж тодорхой үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Нөгөөтэйгүүр Монгол шиг далайд гарцгүй, дэлхийн бодлогыг тодорхойлогч хоёр том гүрний дунд оршдог, өөр ямар ч улстай хиллэдэггүй улс өөр хаана ч байхгүй. Гэтэл Монгол Улс юу хүснэ түүнийг нь бусад улс орнууд хүлээн зөвшөөрөх ёстой юм шиг боддог хүмүүс байдаг. Үнэндээ гадаад харилцаа гэдэг ёстой нөгөө олон үл мэдэгдэгчтэй бодлогын асуудал. Урд хөрштэйгөө бид ямар чиглэлээр яаж харилцах вэ, түүнийг хойд хөрш, бусад орнууд яаж хүлээж авахаар байна гэх мэтээр олон талын өнцгөөс бодож байж харилцаанд ордог. Өөрөөр хэлбэл, гадаад харилцаа гэдэг бол шатрын нүүдэлтэй адил. Хэн хэдэн нүүдлийн цаадахыг харж байна тэр нь хождог, аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолоо баталгаажуулдаг ийм л талбар.

-Харилцаатай холбоотой асуудлыг та ярилаа. Ер нь Хятад улсын хувьд сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг, гадаад хамтын ажиллагаа нь асар хурдацтай хөгжиж байгаа. Тэгвэл хөршийнхөө энэхүү хурдацтай хөгжлийг бид яаж боломж болгон дотооддоо шингээх ёстой вэ?

-Манай улсын хувьд Хятад улсаас импорт, экспорт, эдийн засгийн өндөр хамааралтай. Үүнийг хүн болгон л мэддэг. Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын 70-аас их хувь нь Хятад улстай холбоотой. Нөгөөтэйгүүр Хятадын тал нэг зүйлийг хэлдэг. Тэр нь “Бид энхтайванч улс. Манай улсын хөгжил түргэн байна. Цаашдаа ч илүү хурдан хөгжинө. Бүс нутгийн болон хөрш, хил залгаа улсуудтайгаа хамтдаа хөгжих бодлого барьж байна. Тиймээс Монгол Улсын хувьд ч энэхүү боломжийг ашиглаасай” гэдэг. Миний хувьд Хятад, Пакистанаас гадна Бээжинд суугаа 103 орны хавсран суугаа Элчин сайдтай харилцаж, ажилладаг. Тэр хүмүүс бас нэг зүйлийг хэлж байна. Юу гэхээр “Танай улс чинь газар зүйн хувьд маш ашигтай байршилтай. Энэ боломж эдийн засгийн хөгжил, нэг хүнд ногдох ДНБ-д яаж нөлөөлж байна” гэж асуудаг. Хариуд нь манайх нэг ийм түвшинд байна гэхээр тэр хүмүүс бүр гайхдаг. Асар их баялагтай, эдийн засгаа өсгөх маш их боломжтой, дээрээс нь хамгийн том давуу тал болох эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийд манлайлагч Хятад улс хажууд чинь байхад Монгол Улсын эдийн засаг, хөгжил яагаад ийм байна вэ гэж бүгд асуудаг. Зарим нь ч “Манай улс Монгол шиг ийм байршилтай, асар их баялагтай байсан бол…” гэж атаархаж ярьдаг. Ингэхээр нь миний хувьд “Монголын хувьд улс төрийн нөхцөл байдал, хүн амын тоо, зах зээлийн багтаамж, уур амьсгал, соёлын онцлог нь ийм” гэсэн тайлбар хэлнэ. Тэд танайх дотоод, гадаад боломжуудаа маш сайн ашигламаар юм гэнэ. Нээрээ ч Монгол Улсад асар олон боломж бий. Түүнийгээ л бид цаг тухай бүрд нь маш зөв ашиглах л ёстой байгаа юм. Хятад улсын хөгжил цаашид илүү хурдацтай болоход хэрэгтэй зүйл манайд байна. Эсрэгээрээ манай хөгжилд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын чадавх, үйлдвэрлэл, тоног төхөөрөмж, ноу-хау Хятадын талд байна. Энэ талаас нь асуудалд хандаж, харилцаагаа илүү эрчимтэй явуулж байвал хөрш орныхоо хурдацтай хөгжлийг боломж болгон ашиглах давуу тал манай улсад бий.

-Түрүүн танаас айлчлалын талаар асуусан. Хоёулаа харилцаа, боломжийн талаар яриад холдчих шиг боллоо. Дахиад асуухад Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргын айлчлалын ач холбогдлыг та хувьдаа юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Намайг Элчин сайдаар томилогдон очсоноос хойш Ерөнхий сайд Хятад улсад 3 удаагийн айлчлал мөн 1 удаа өндөр түвшний уулзалт хийээ. Хятад улсын Ерөнхий сайд болон Гадаад харилцааны сайдтай яриа хэлэлцээ хийж тодорхой том хэлэлцээрүүдийг шийдвэрлэлээ. УИХ-ын дарга айлчиллаа. Энэ есдүгээр сард болох ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оролцоно. Төрийн гурван дээд албан тушаалтан жил хүрэхгүй хугацаанд урд хөршдөө айлчилж байгаа нь хоёр улсын улс төрийн харилцааны өндөр түвшинг харуулж байна. Ер нь улс төрийн харилцаа сайн бол эрчимтэй, тогтмол харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хүрээгээ тэлдэг, тухайн улсын эдийн засаг, экспорт, импорт эрс өсдөг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн өндөр дээд түвшний айлчлал итгэлцлийг бэхжүүлж хоёр улсын хоорондох эдийн засаг, бүх салбарын хамтын ажиллагааны үүд, хаалгыг нээж өгдгөөрөө ач холбогдолтой. Ерөнхий сайдын айлчлалын хувьд сая Харбинд болсон уулзалтаар Гашуунсухайт-Ганц мод боомтын хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэх Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт гэрээнд гарын үсэг зурсан. Удахгүй үүний үндсэн дээр аж ахуйн нэгжүүд гэрээгээ байгуулж бүтээн байгуулалтын ажил эхлэх гэж байна. Ер нь манай удирдлагууд айлчлал, уулзалт бүрээрээ аль нэг асуудлаа Хятадын талтай хамтран шийдвэрлэж байгаа нь нэн чухал практик болж байна.

-Хил холболтын төмөр замын ажил удахгүй эхэлнэ гэлээ. Хятадын талаас хийх ёстой ажлаа цаг тухай бүрд хийгээд явах нь тодорхой биз. Харин манайх дотооддоо энэхүү ажлыг цаг тухай бүрд нь хийж чадах болов уу?

-Алдаа гаргадаггүй хүн битгий хэл улс ч байхгүй. Бид ч адил. Гол нь маш сайн дүгнэлт хийж алдаагаа давтахгүй байх хэрэгтэй биз дээ. Хийсэн ч байх гэж боддог. Амласнаасаа буцаж, хөрш орондоо итгэлцлийн хувьд үнэлгээ алдаж байсан удаа цөөнгүй байгаа. Алдаж болох ч гаргасан алдаагаа засах хэцүүг энэхүү хил холболтын төмөр замын хэлэлцээрээс харж болохоор байна. Хамтарсан Засгийн газрын тэргүүн энэ асуудлаар Хятад улсад 3-4 удаа айлчилж байж, 16 жил гацсан төмөр зам, экспортын асуудлыг шийдлээ. Ингэхдээ өмнө нь хийж байсан гэрээг Засгийн газар хоорондын гэрээ болгон өөрчлөөд илүү баталгаатай түвшинд асуудлыг шийдлээ. Шийдвэр эцэслэгдэхээс өмнө хоёр талын хувьд маш олон асуудлыг ярьсан. Жишээ нь Ганц мод, Гашуунсухайт дээр танай талтай гэрээ байгуулаад хил хүртлээ төмөр замаа барьсан. Харамсалтай нь танайх гэрээнийхээ дагуу ажлаа явуулаагүй. Үүнээс болоод манай улс эдийн засаг, хөрөнгө мөнгөний хохирол амссан гэдгээ Хятадын тал хэлж байсан. Тэгэхээр ганц манайх ч боломжоо алдсан юм биш. Хятадын тал ч энэ олон жил олох байсан ашгаа алдсан. Иймэрхүү ам асуусан, алдааг сануулсан олон уулзалтын дараа аль аль тал нь буулт хийж, цаашид урт хугацаанд харилцан ашигтай байхаар асуудлыг цогц байдлаар шийдсэн нь бидэнд том боломж гэж харж байна. Тиймээс бид дахин энэ итгэлцлийг алдахгүйн төлөө хичээх хэрэгтэй. Хэрэв энэ ажил гацаж ямар нэгэн байдлаар зогсвол дахин иймэрхүү том төсөл, хамтын ажиллагаа гэж ярихад хүндрэлтэй болно гэдгийг бид бүх шатандаа анхаарах ёстой болж байна.

-Сүүлд танаас олон улсын нөхцөл байдалтай холбоотой, тэр дундаа АНУ болон Хятад улсын хоорон дахь худалдааны “дайн”-ы талаар асууя. Трамп дахин Ерөнхийлөгч болсноор Хятад АНУ-ын худалдааны дайн хурцдах шинжтэй болж ирлээ гэдгийг шинжээчид хэлж байна. Энэ дайн биднээс үл хамаарч явах нь тодорхой. Гол зүйл нь Хятадын эдийн засагт яаж нөлөөлөх вэ, улмаар энэ нөлөөлөл нь Монгол Улсад яаж тусахаар байгааг та улстөрчийнхөө хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Гадна ертөнцтэй, бусад улс орнуудтай харьцалгүй, бие даагаад хөгждөг улс гэж дэлхийд нэг ч байхгүй. Том гүрнүүдийн зөрчилдөөнөөс болоод дэлхий амаргүй байгаа ч гэсэн тэд ч ялгаагүй бусад улстай харилцаж байж хөгжиж байгаа нь үнэн. Хөмөрсөн тогоон дотрооо хөгжсөн нэг ч улс байхгуй, бүгд бие биенээсээ хамааралтай. Энэ байдлаар нь ойлговол Хятад, АНУ-ын хоорондох зөрчилдөөн, сөргөлдөөн, худалдааны “дайн” манайд ч ямар нэгэн хэмжээгээр сөргөөр нөлөөлж таарна, санаа зовох зүйл гарч ирнэ гэсэн үг. Уг зөрчилдөөнөөс болоод хоёр хөршийн эдийн засаг хүндэрвэл Монголынх ч ялгаагүй хүндэрнэ. Тэгэхээр нэг улсын бодлого гэдэг дан ганц өөрийнх нь хүслээр явдаг зүйл гэж байхгүй. Биднээс үл шалтгаалах сөрөг нөлөөллүүд гадаад орчинд олон бий. Тиймээс бид гадаад харилцаандаа аль болох харилцан ашигтай байх, олон тулгуурт бодлого барьж, хэдэн нүүдлийн цаадахыг харж бодлогоо тодорхойлж үйл ажиллагаа явуулах нь чухал болоод байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Стратеги судалгааны хүрээлэнгийн ахлах судлаач, доктор Г.Базарвааньтай ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ирэх өдрүүдэд БНПУ-д төрийн айлчлал хийнэ. Монгол, Польш улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Хоёр улсын харилцааны түүхэн замналаас эхлээд сонирхуулахгүй юу?

-БНПУ бол манай “Гуравдагч хөрш”. Тус улс бүр хоёр туйлт систем, хүйтэн дайны үед ч социалист лагерийн манай “гуравдагч хөрш” байсан гэхэд хилсдэхгүй. Тухайлбал, БНПУ-ын тусламжаар Дарханы царууц тоосго, шохойн үйлдвэр, хөнгөн бетоны үйлдвэр, мод боловсруулах комбинат, спиртийн үйлдвэр, нэхээсгүй эдлэлийн үйлдвэр зэргийг барьж, байгуулсан байдаг.

Түүхийн эх сурвалжаас үзэхэд, Ромын Папын элч Жиованни да Пиан дел Карпинитай хамт Польшийн санваартан Бенедикт Полак 1246 онд Хар Хорумд ирж, Их Хаан Гүегт бараалхаж байсан байдаг. Тэрээр энэхүү аяллынхаа талаар 1247 онд “Францискийн лам нар Тартарууд руу аялсан нь” (лат. De Itinere Fratrum Minorum ad Tarta­ros) тэмдэглэл үлдээсэн байдаг. Бенедикт Полакийн тэмдэглэл Монголын Эзэнт гүрний тухай болон Их хааны Ромын Папад илгээсэн захидлыг оруулснаараа түүхэн ач холбогдолтой эх сурвалж болдог. Орчин цагийн харилцааг авч үзвэл хоёр улсын хооронд 1950 оны дөрөвдүгээр сарын 14-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоож, эдгээр өдрүүдэд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Эл хугацаанд талууд улс төр, эдийн засаг, боловсрол, соёл зэрэг олон чиглэлд хамтран ажилласаар ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд худалдаа, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, хамтын ажиллагаа шинэ шатанд гарч байна. Аливаа хоёр улсын харилцаа өргөжихөд улс төрийн итгэлцэл нэн чухал байдаг. Хоёр жилийн өмнө буюу 2023 онд БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж, хоёр орны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх талаар хэлэлцс

Энэ үеэр эдийн засаг, дэд бүтэц, боловсролын салбарт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх олон чухал хэлэлцээр хийсэн. Энэ онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Польш Улсад хийх төрийн айлчлал энэхүү идэвхтэй улс төрийн харилцааг үргэлжлүүлж, хамтын ажиллагааны шинэ боломжийг нээх чухал үйл явдал болно хэмээн дүгнэж байна.

Эдгээр айлчлал хоёр улсын харилцан итгэлцлийг нэмэгдүүлэх, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, боловсрол, соёлын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд түлхэц болох юм.

-Та сая улс төр, эдийн засаг, боловсрол, соёл зэрэг салбарт харилцаж ирсэн хэмээн онцоллоо. Одоогийн байдлаар хоёр улсын худалдааны хамтын ажиллагаа ямар түвшинд байна вэ?

-Өмнө нь дурдсанчлан БНПУ манай чухал “Гуравдагч хөрш”, түншийн нэг. Түүнчлэн Европын Холбоо болон тус бүс нутгийн интеграцид Монгол Улсын хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлэхэд Польшийн үүрэг, дэмжлэг чухал ач холбогдолтой. Манай Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд “Гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын хүрээнд өндөр хөгжилтэй ардчилсан улсуудтай улс төр, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн салбарт хоёр болон олон талын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ” хэмээн заасан байдаг. Гэхдээ энэ нь хамтын ажиллагааг дурдсан салбараар хязгаарлана гэсэн үг огт биш. Бид хоёр талын хамтын ажиллагааг эдгээр салбарт суурилж хөгжүүлэхийн зэрэгцээ бүхий л салбарт, бүхий л түвшний хамтын ажиллагааг өрнүүлэх боломжтой. Энэ бол манай бүрэн эрхт байдлын асуудал мөн. Үүнийг Гадаад бодлогын үзэл баримтлалдаа “АНУ, Япон, Европын холбоо, Энэтхэг, БНСУ, Турк зэрэг өрнө, дорнын улс, холбоотой “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын хүрээнд түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх” хэмээн тодотгосон байдаг.

БНПУ дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээрээ Европын Холбооны зургаа дахь том, өндөр орлоготой хөгжиж буй зах зээл. Тус улсын эдийн засгийг хямралд тэсвэртэй, аж үйлдвэрлэлийн чадавхтай, дотоодын томоохон зах зээлтэй хэмээн тодорхойлдог. Польшийн эдийн засаг, ДНБ-ий нэмүү өртгийн 65 орчим хувийг үйлчилгээний салбар бүрдүүлдэг төдийгүй ажиллах хүчний хамгийн их хувийг ажиллуулдаг. Аж үйлдвэрийн салбар нь ДНБ-ий 34.2 орчим хувийг бүрдүүлж, ажиллах хүчний 36 хувийг ажиллуулдаг. Түүнчлэн хөдөө аж ахуйн салбар 3.9 хувийг бүрдүүлж байна. Ийм төрөлжилт тус улсын эдийн засгийн тогтвортой байдалд хувь нэмэр оруулдаг. Мөн нэрлэсэн ДНБ-ээр 2025 онд дэлхийд 21 дүгээр байрт эрэмбэлэгдэж буй.

Манай хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тухайд хөдөө аж ахуй, уул уурхай, дэд бүтцийн салбар дахь хамтын ажиллагаа өргөжиж байна. Худалдааны нийт эргэлт өнгөрсөн оны байдлаар 50 гаруй сая ам.долларт хүрсэн. Монгол Улс Европын Холбооны Хөнгөлөлтийн ерөнхий схемд хамрагдсан байдаг. Үүгээр Монгол Улс 7200 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг ЕХ-ны гишүүн улсуудад хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр нийлүүлэх боломжтой байдаг. Гэвч энэхүү боломжийг бүрэн ашиглаж чадахгүй хэвээр байна. Үүний хамгийн том саад бол дэд бүтэц, тээвэр логистикийн асуудал. Өрнө-Дорныг холбох агаар-хуурай замын магистрал сүлжээний төв болох “Монгол мөрөөдөл” хөрш орнууд болон “Гуравдагч хөрш”-үүдийн геополитикийн сөргөлдөөн болон стратегийн өрсөлдөөний талбарт замхарч, манай холболтын үүд хаалгыг хаахад хүрч болзошгүй байна. Энэ нь ЕХ-ны гишүүн улстай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд нэн бэрхшээлтэй болгох хүчин зүйл юм.

Монгол Улс далайд гарцгүй газарзүй, далайн боомтуудаас хол зайд оршдог тул экспортын орлогынхоо өндөр хувийг тээвэрлэлтэд зарцуулахад хүргэж байгаа. Энэ нь дэлхийд өрсөлдөх манай экспортын чадавхыг хязгаарлах үндсэн шалтгаан төдийгүй худалдааны түншээ сонгож, харилцахад хөрш улсууд хатуу хязгаарлалт тавьж ирсэнтэй мөн холбоотой. Түүнчлэн өмнө дурдсан хөрш болон “Гуравдагч хөрш”-үүдийн сөргөлдөөн Өрнө-Дорныг холбох тээврийн сүлжээ геополитикийн мөргөлдөөнтэй энэ үед улам бүдгэрч болзошгүй байна.

Мөн гаалийн зохицуулалт, бараа, бүтээгдэхүүний стандартын асуудал бий. Эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх явдал манай эдийн засаг, хамтын ажиллагаанд нэн чухал. Гэхдээ эдийн засгийн хөгжлийн асуудлыг дан ганц дэд бүтцийн холболтоор хязгаарлах нь учир дутагдалтай. Эдийн засгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх өөр нэг суваг бол хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэх, технологийг нутагшуулах боломж бий. Энэ талаарх манай эрх зүйн орчинд багагүй ахиц гарч байгаа гэж харж байна. Үүнийг улам сайжруулж, хамтын ажиллагааны шинэ сувгийг бий болгож болно хэмээн бодож байна.

-Польшийн эдийн засгийн чадавх Монголын эдийн засагт ач холбогдолтой байх боломж бий юу?

-Харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд өндөр түвшний айлчлал нэн чухал байдаг. Иймд энэ удаагийн айлчлалаар Польшийн хөрөнгө оруулалт, технологийг татах, үйлчилгээний салбарын ололтыг нэвтрүүлэх, соёл боловсролын харилцааг нэмэгдүүлэхэд анхаарах байх. БНПУ Европын Холбооны хамгийн хурдацтай өсөж буй эдийн засагтай улсын нэг. Дэвшилтэт технологи, үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйн салбарт өндөр хөгжсөн. Түүнчлэн хөдөө аж ахуйн машин, эм, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, хүнсний үйлдвэрлэл зэрэг салбарт хүчирхэг тул Монголын хөдөө аж ахуй, уул уурхайн салбарт орчин үеийн технологи, тоног төхөөрөмж нийлүүлэх боломжтой. Монголын хувьд Польшийн технологи, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуйн салбар дахь туршлагыг ашиглах явдал чухал ач холбогдолтой. Мөн Польшийн хөрөнгө оруулагчид Монголын уул уурхай, сэргээгдэх эрчим хүч, хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах өргөн боломжтой. Товчдоо Польшийн эдийн засгийн хөгжил, технологийн дэвшил, Европын Холбоонд эзлэх байр суурьд тулгуурлаж худалдаа, хөрөнгө оруулалт, дэд бүтэц, боловсрол, хүний нөөцийн хөгжлийн чиглэлээр үр өгөөжтэй хамтын ажиллагаа өрнүүлэх боломжийг эрэлхийлэх нь зүйтэй.

-Улс төрийн харилцааны хувьд Монгол, Польшийн хамтын ажиллагааны гол чиглэлүүд юу вэ?

-Улс төрийн харилцааны хувьд Монгол, Польш олон улсын тавцанд ижил төстэй зарчим баримталж, ардчилал, хүний эрх, хууль дээдлэх ёсыг эрхэмлэдэг. Хоёр улс НҮБ, ЕАБХАБ зэрэг олон улсын байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Монгол Улс Европын Холбоотой харилцаагаа өргөжүүлэхэд Польшийн дэмжлэг чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой. Учир нь энэ оны нэгдүгээр сараас тус улс ЕХ-ны Зөвлөлийг даргална. БНПУ Зөвлөлийг даргалах хугацаандаа “Хүчирхэг, аюулгүй; цэцэглэн хөгжсөн, өрсөлдөх чадвартай; эрх чөлөөт, нээлттэй, ардчилсан Европ”-ыг цогцлоох зорилтыг дэвшүүлээд байна. Энэ хүрээнд Монгол Улс Польшийн улс төрийн дэмжлэгтэйгээр ЕХ-ны санхүүжилт, хөнгөлөлттэй зээл, хөгжлийн хөтөлбөрүүдэд хамрагдах боломжийг эрэлхийлэх нь зөв. БНПУ болон ЕХ-той “стратегийн түншлэл”-ийг хөгжүүлэх манай “Гуравдагч хөрш”-ийн бодлогод эдүгээ нэн чухал байна. Иймд цаашид хоёр улс илүү идэвхтэй хамтран ажиллаж, харилцаагаа стратегийн түвшинд гаргах нь чухал.

-Ирээдүйд Монгол, Польшийн харилцаа хэрхэн өргөжих боломжтой гэж та бодож байна вэ?

-Ойрын жилүүдэд хоёр орны хоорондын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа улам өргөжиж, Польшийн компаниуд Монголд илүү их хөрөнгө оруулалт хийх таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, итгэлцлийг бэхжүүлэхэд онцгой анхаарах нь зөв. Мөн соёл, боловсролын салбарт илүү ойртож, технологи, инновацын чиглэлээр хамтран ажиллах боломж улам бүр нэмэгдэж байна хэмээн бодож байна.

М.Мөнхцэцэг

УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа

–Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам  яам нэрээ солиод Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам боллоо. Мөн хамтарсан Засгийнгазар байгуулагдаж, тус салбарыг сөрөг хүчин буюу АН-д хариуцуулсан. Том зургаараа бодлого, удирдлага шинэчлэгдлээ гэж ойлгож байна. Таны хувьд энэ салбарыг ха- риуцаад бодлогын ямар ажлууд хийж байна вэ ?

– Аж үйлдвэр гэдэг үг урднь байгаагаас энэ салбарт нэн түрүүнд ямар бодлого барьж, аль чиглэлээ эхэлж хөгжүүлэх вэ гэдэг нь тодорхой харагдах байх. Тэгэхээр аж үйлдвэрийн салбарт хийгдэх хамгийн эхний ажлууд эрх зүйн орчныг өөрчлөх, шинэчлэх. Өөрөөр хэлбэл Үйлдвэр технологийн паркийн тухай хууль буюу уул уурхайн түүхий эдийг баяжуулаад, эсвэл хүдэр хэлбэрээр нь гаргадаг биш, эцсийн бүтээгдэхүүн болгон гаргах бодлого барьж ажиллаж байна гэсэн үг.Тухайлбал, катодын зэсийгхийлээ үүнээс аж ахуйн нэгжүүд авч, зэс халбага, аяга, цахилгааны утас, цэвэр усны зэс хоолойгоо хийчихдэг байх. Энэ үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх зорилго руу бодлого чиглэж байна.  Төмөр дээр жишээ хэлье. Бидэнд өнөөдөр төмрийн хүдэр нь байна. Коксжих нүүрс нь ч бий. Гэтэл яагаад монголчууд ган хийж болдоггүй юм бэ. Яагаад бид гаргасан баяжмалаа буцааж авахдаа асар өндөр үнээр авах ёстой гэж. Өөрөөр хэлбэл бидний гаргасан баяжмал халбага, утас гэх зэрэг бүтээгдэхүүн болж буцаж ирэхдээ арав дахин илүү үнэтэй байна. Үүнийг энэ үнээр нь авах тоолонд Монголын валют гадагшаа урсаж байдаг. Тэгэхээр бид үүнийг багасгая, энэ үйлдвэрлэлээ дотооддоо хөгжүүлье гэдэг том бодлогыг нэн тэргүүнд барьж ажиллаж байна. Энэ ч утгаараа салбар яамны нэршил солигдсон гэж ойлгох хэрэгтэй.

–Сүүлийн үед дэлхий дахинд газрын ховор элементийг ашиглах,импортоор худалдан авах эрэлт хэрэгцээ хурдтай өсөж байна. Манайд энэ төрлийн ашигт малтмалын орд газрууд нэлээд бий. Салбарын сайдын хувьд дэлхийн анхаарлын төвд орсон энэхүү баялгийг Монгол Улс яаж ашиглах ёстой гэж үзэж байгаа вэ?

– Сайдын ажлыг аваад долоон сарын хугацаа өнгөрч байна. Энэ хугацаанд олон улсад болсон уул уурхайн томоохон арга хэмжээнд оролцлоо. Нэг зүйл маш тодорхой харагдлаа. Дэлхий дахинд том шилжилт өрнөсөөр байна. Ямар гэхээр эрчим хүчний ногоон шилжилт. Өөрөөр хэлбэл эрчим хүчийг дан ганц нүүрснээс гаргадаг биш, сэргээгдэх эрчим хүч, үүнээс гаргасан энергиэ баттерейнд хуримтлуулан ашиглаж байна.Үүний хажугаар цахим технологи асар хурдтай хөгжиж байна. Эдгээр шилжилтүүд дотор яригдаж байгаа гол анхаарах зүйл нь критикал минерал гэдэг ойлголт байгаа юм. Манайхан зарим үед  үүнийг чухал ашигт малтмал гэж ярьдаг.

–Критикал минерал дотроо газрын ховор элемент нь багтаж явдаг биз дээ…?

-Тийм. Нэг жишээ хэлэхэд Австрали улс 26 критикал минералыг баталдаг. Үүн дотор найман газрын ховор элементийг оруулсан байх жишээтэй. Мэдээж газрын ховор элемент дотроо дахиад задраад явна. Саяхан миний хувьд Канадад болсон олон улсын уул уурхайн хамгийн том үзэсгэлэнд буюу “PDAC”-д оролцоод ирлээ. Энэхүү хурлын үеэр яригдаж байгаа сэдвийн 60 гаруй хувь нь ерөөсөө критикал минерал. Тэр дотроо газрын ховор элементийг ярьж байна. Энэ утгаараа Монгол Улс өмнөх том төслүүд шигээ энэ асуудлаар улс төржөөд, талцаад маргаад байвал дэлхийн шилжилт, хөгжлөөс хэдэн арван жилээр хоцрох эрсдэлтэй байгааг нуулгүй хэлье. Хоцрохгүйн тулд бидэнд ердөө 3-4 жил л байна. Сая хэллээ дахиад энэ асуудал дээр өмнөх шигээ улс төржөөд явбал энэ салбарыг бүрмөсөн мартах аюул Монголд байгаа шүү. Сая “элдэв эрдэнэт” хэмээх могой жил гарлаа. Би хувьдаа “критикал минерал, тэр дундаа газрын ховор элементээ ашиглах, асуудал нь шийдэгдсэн жил болоосой гэж хүсэж байна.

–Газрын ховор элементээ ашиглах, олон нийтэд танигдсан орд газар нь Халзанбүрэгтэй. Гэтэл тус орд газрын асуудал орон нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгарч, ажил явахад тодорхой бэрхшээлүүд гарч байна. Өөрөөр хэлбэл дэлхий дахинд анхаарч байгаа  тасуудлыг манайх дотооддоо эсэргүүцэж байна. Зарим иргэдийн энэхүү эсэргүүцэл, буруу ойлголтыг яаж засах ёстой вэ. Салбарын сайдын хувьд үүнд ямар чиглэл өгч ажиллахаар байна вэ?

-Нэршлээсээ эхлээд л зөв ойлголт өгөх хэрэгтэй. Критикал минералыг бид орчуулахдаа чухал ашигт малтмал гэж байгаа. Нөгөөтэйгүүр газрын ховор элемент гэж нэрлэчихсэн. Монголчууд бид нүүдэлчин ард түмэн. Энэ утгаараа чухал, ховор, нандин гэсэн зүйлээ бид хайрлаж хамгаалах ёстой гэсэн өгөгдөлтэй ард түмэн. Ийм ойлголт, сэтгэхүйтэй ард түмэн газрын ховор гэдэг нэршилтэй зүйлээ хайрлаж, хамгаалах нь ойлгомжтой биз дээ. Энэ утгаараа орон нутгийн иргэд тухайн асуудлыг эсэргүүцэж, газар, нутгаа хамгаалж байгааг би буруутгахгүй. Тиймээс бид асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандаж, юун түрүүнд нэршлийн асуудлыг ярих ёстой. Нөгөөтэйгүүр критикалм и н е р а л ы н з а х з э э л и й н үйлдвэрлэл, нөөц, экспортын 90 хувийг манай өмнөд хөрш дангаараа бүрдүүлж байна. Урд хөрш нэмээд олон орд газар илрүүлчихлээ. Тэгэхээр Монгол Улсын хувьд ч энэ чиглэлээр хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх, орд газруудаа нээх хэрэгтэй. Харамсалтай нь манайд өнөөдөр гарын арван хуруунаас хэтрэхгүй хайгуулын лиценз байна. Түүний нэг нь Халзан бүрэгтэй.

–Газрын ховор элементээ хайгуулж хийж, ордгазрыг нь олж тогтоогоод, олборлолт явуулж, гаргасан бүтээгдэхүүнээ экспортлоход тодорхой хугацаа шаардагдах байх. Тэр болтол бид гол экспортын бүтээгдэхүүн болох нүүрсээ анхаарах ёстой. Ерөнхий сайд Хятад улсад олон удаагийн айчлал хийж, эцэст нь хилхолболтын төмөр зам болон нүүрс экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэх том гэрээндгарын үсэг зурж, шийдлээ. Уг том төслийн ач холбогдлыг та салбарын сайдын хувьд ямар байдлаар ойлгож байгаа вэ?

-Канад улс бол уул уурхайн магнат, том хүчирхэг орон. Канад Монгол хоёр улсад адил төстэй нэг зүйл байна. Тэр нь цөөхөн том гүрнүүдтэй хил залгаа оршдог газар зүйн онцлогтой. Энэ утгаараа том хөршүүдтэйгээ харилцах харилцаанд тодорхой асуудал үүсдэг байдлаараа бид адилхан. Нөгөөтэйгүүр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ, эрэлт дэлхийн зах зээл дээр өндөр байсан өнгөрсөн хугацаанд монголчууд бид утгагүй улс төржилт, талцал, шийдэлгүй байдлаасаа болоод асар том боломжуудаа алдсан. Үүний нэг тод жишээ бол хил холболтын төмөр замын асуудал буюу Гашуунсухайт-Ганцмодны боомтын төмөр замын бүтээн байгуулалт байна. Монголчууд бид салхин доорх айлтайгаа мууддаггүй гэж ярьдаг. Бид ямар ч тохиолдолд салхин доор байгаа саахалт улс орноо муулах угтаа шаардлагагүй байгаа юм. Муудах гэхээс илүү мөнхийн хөршийн бодлогоо зөв явуулж чаддаггүй. Байнгын хардалттай, үл итгэсэн, үл хүндэтгэсэн хандлагаар харилцаж ирсэн нь бидний алдаа. Үүнээс болоод салхин доор байгаа айлдаа өөрсдийгөө итгэлгүй, найдваргүй гэсэн имижийг бүрдүүлсэн. Том төслүүд гацсан гол шалтгаан нь энэ. Энэ утгаараа нэгэнт алдарсан итгэлийг дахин сэргээж авахад гадаад харилцааны хувьд бодлогын чамгүй хүчин чармайлт шаардагдах нь тодорхой. Үүнийг батлах нэг тодорхой ажил нь энэхүү Ганцмод- Гашуунсухайт боомтын хил холболтын төмөр замын ажил. Айлчлал, хэлэлцээрүүдийн гол ач холбогдол нь ерөөсөө энэ. Итгэлцэл биетэй болсноороо мэдээж харилцаа сайжирна. Харилцаа сайжирснаараа томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд бодитой урагшлах нь мэдээж хэрэг.

–Хил холболтын төмөр зам гэхээр дан ганц төмөр замынхолболт хийгдэх мэтээр өнгөц ойлгож болохгүй байх. Энэхүү бүтээн байгуулалт ашиглалтад орсноороо ямар давуу тал, боломж бий болох вэ. Нөгөөтэйгүүр бүтээн байгуулалтын ажил энэ хавар манай талаас баттай эхлэх үү?

-Дан ганц хил холболтын төмөр замын гэрээ хийчихээд ирсэн юм биш. Энэ гэрээ дотроо гурван том агуулгатай. Юуны түрүүнд бид энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхдээ гуравдагч этгээдийн оролцоогүйгээр хоёр улсын Засгийн газар хоорондоо шууд хэлэлцээр хийх замыг сонгосон. Тун удахгүй энэхүү хэлэлцээр УИХ-аар орж соёрхонбатлагдах байх. Ингэснээр хууль, эрх зүй талаас хийгдэх ажил үндсэндээ бүрэн дуусна гэж ойлгож болно. Цаашдаа түрүүн миний хэлсэн гурван цогц ажил болох хил холболтын төмөр замын ажил эхэлнэ. Ер нь холболт гэдэг үгэн дээр ч гэсэн манайхан буруу ойлголттой явдаг.

–Буруу ойлголт нь юу гэж…?

-Ерөөсөө л шууд хоёр төмөр замыг хооронд нь холбочих юм шиг ойлгодог. Жинхэнэ утгаараа өргөн царигаар явж байгаа Монголын төмөр зам Хятадын хилийг давж ороод, айлын талд өргөн царигийн терминал буюу ачаа буулгах төв нь баригдана. Олон улсын төмөр замын гэрээний дагуу импортлогч орны талаас экспортлогч орон руу өөрийн царигийн төмөр замаа оруулна гэж тусгасан байдаг. Нөгөөтэйгүүр Хятадын талын нарийн царигийн төмөр зам мөн адил Монголын тал руу орж ирж ачаа буулгах хэсэг буюу терминал дээр тулна гэсэн үг. Тэгэхээр нэг талдаа хоёр улсын төмөр зам холбогдож байгаа мэт ойлгогдож байгаа боловч нөгөө талаараа олон нийтийн ойлгосон шиг шууд холбогдохгүй байхаар энэхүү ажил хийгдэнэ.

–Таны ярьсан гурван том цогц агуулгын нэг нь мэдээж нүүрс худалдан авах, нөөцтэй холбоотой байх, тийм үү?

-Тийм. Уул уурхайн асуудал хариуцаж байгаа салбарын сайдын хувьд нэг зүйлд нэлээн санаа зовж байгаа.Тэр нь нүүрсний үнэ. Сүүлийн үед нүүрсний үнэ бодитой унаж байна. Трамп тариф гэж яригдаж байгаа АНУ-ын бодлоготой холбоотойгоор уг асуудал үүсэж байгаа. Нөгөөтэйгүүр биржийн маш олон арилжаа худалдан авагч оролцсонгүй фэйлдлээ. Тэгэхээр гурван цогц агуулгын нэг болох үнийн асуудал дээр хэлэлцээр явагдах үед маш олон хүн саналаа хэлж байсан. Миний хувьд маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги илүү гэдэг зарчимтай. Тэгэхээр хэлэлцээрийн үеэр нүүрсээ маш хямд үнээр өгөх гэж байна гэдгийг ярьж байсан. Дэлхийн зах зээл дээр нүүрсийг биржээр арилжаалдаг нэг ч улс орон байхгүй. Юуг арилжаалдаг вэ гэхээр нүүрс олборлож байгаа  компанийн хувьцааг.

-Тэгэхээр нүүрсээ хямд өгөх асуудлыг та бүхэн яаж шийдсэн юм бэ?

-Юуны түрүүнд олон улсад энэхүү асуудлыг яаж шийддэг вэ гэхээр эцсийн хэрэглэгчидтэй удаан хугацааны тогтвортой гэрээ хийж ажилладаг. Энэ утгаараа бид өмнө тогтвортой гэрээ хэлэлцээр хийчихсэн байсан бол өнөөдөр унаж байгаа нүүрсний үнээс шалтгаалах эрсдэл арай хөнгөн тусах байсан болов уу. Үнэ дээр ийм байна. Гурав дахь асуудал бол нүүрсний нөөц. Их хэмжээгээр урт хугацаанд нүүрсээ экспортлохын тулд бид зайлшгүй шинэ нөөц, шинэ ам гаргах шаардлагатай. Энэ бол гурав дахь гол хэлэлцээр.

–Төмөр замын асуудлыг түрүүн ярьсан. Ер нь манай улсын төмөр замын тээврийн хурд цагт 40-50 км байгаа. Үүнийг нэмэгдүүлэх, бүр төмөр замаа цахилгаанжуулах, шинэчлэх боломж бидэнд бий юу. Та энэ талаар УИХ- ын гишүүнийхээ хувьд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Улаанбаатар, Тавантолгой, Монголын төмөр зам гэсэн гурван төмөр зам байна. Үүнээс хамгийн урт нь Улаанбаатар төмөр зам. Уг төмөр замаар дизель хөдөлгүүртэй зүтгүүр явдаг. Таны хэлсэн шиг дундаж хурд маш бага. Мөн цахилгаан хэрэглэх боломжгүй төмөр зам. Нөгөөтэйгүүр уг төмөр замыг бид хойд хөрштэйгөө эн тэнцүү эзэмшдэг. Энэ утгаараа асуудлыг ярих гэхээр ойлголцдоггүй, гацаадаг асуудал гарч ирдэг. Гэхдээ асуудлыг орхиогүй. Сүүлийн үед уг асуудлаар нэлээд хэлэлцээрүүд яригдаж байгаа. Тодорхой ажлууд ч хийгдэж байна. Миний  хувьд уг асуудлаар анхаарч ажиллана. Шийдэхийн төлөө явна. Асуудлууд шийдэгдсэнээр төмөр замын ачаа эргэлт болон дундаж хурд нэмэгдэх, мөн цахилгаан зүтгүүр ашиглах асуудал давхар шийдэгдэх болов уу.

–Стратегийн орд газруудын 34 хувийг эзэмших асуудал нийгэмд шуугиан болж байна. Улс төржилт ч нэлээд байх шиг. Салбарын сайдын хувьд уг асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Уул уурхайг хэн ч, юу гэж хэлж байсан Монголыг тэжээж байгаа салбар. Энэ салбарт өдөр шөнө ээлжлэн, цаг наргүй ажиллаж байгаа залуучуудаас эхлээд ахмадууд, эмэгтэйчүүд гээд олон хүн байгаа. Монгол Улсынхаа эдийн засгийг тэтгэж байгаа эдгээр уурхайчдадаа бид талархаж явах ёстой. 34 хувийг төр эзэмшихтэй холбоотой асуудал цэвэр хуулийн асуудал. Монгол Улс хууль засагладаг орон. Түүнээс биш хэн нэгэн дарга засагладаг орон огт биш. Энэ утгаараа хуульд яаж заасан байна, асуудал түүгээр шийдэгдэх ёстой.

–Хавар цаг ирсэн. Бүтээн байгуулалт, хөдөө аж ахуй, уул уурхайн салбарын нөр их ажил эхэллээ. Үүнийг дагаад мэдээж шатахуун, түлшний эрэлт нэмэгдэнэ. Гэтэл манайх ганцхан улсаас хараат. Энэ жилийн тухайд түлш, шатахууны нөөц хэвийн байх баталгаа бий юу?

– Тунгалаг нефть бүтээгдэхүүнийхээ 96 хувийг ОХУ-аас авдаг. Ойролцоогоор 2 . 6 с а я т о н н н е ф т и й н бүтээгдэхүүнийг 1.9 тэрбум ам.доллар зарцуулж авдаг гэсэн тоон үзүүлэлт байна. Үүнийг хараад валютыг зовж олж оруулж ирдэг хүмүүсийн гол нь харладаг байх. Юу гэхээр зовж зовж хэдэн ам.доллар Монголд оруулаад ирдэг. Нөгөөхийг нь юу ч болоогүй юм шиг буцаагаад гаргачихдаг. Гаргахдаа ганцхан нефтийн бүтээгдэхүүнд л зарцуулчихдаг. Өөрөөр хэлбэл, гадаад худалдааны баланс дээр эдийн засагчдын толгойны өвчин болсон асуудал бол энэ. Үүнийг тодорхой хэмжээгээр шийдэхийн тулд бид дотооддоо газрын тос боловсруулах үйлдвэр барьж байна. Үйлдвэр 2028 онд ашиглалтад орно. Ядаж гарч байгаа ам.долларын урсгалын тал хувийг дотооддоо шингээхийн тулд энэхүү үйлдвэрийг барьж байгаа. Өнгөрсөн жил ОХУ-ын ерөнхийлөгч манай улсад айлчлах үеэр нефт бүтээгдэхүүний импортыг урт хугацаанд тогтвортой нийлүүлэх, үнийн хувьд боломжийн байх асуудлаар тохиролцож чадсан. Тиймээс энэ жилийн хувьд түлш, шатахууны нөөц хэвийн байна.

–Хил холболтын төмөр зам ашиглалтад орлоо гэж бодъё. Мэдээж дан ганц нүүрс зөөхгүй байх. Урд хөршөөсөө бид уг төмөр замаа ашиглаж түлш, шатахуун импортоор авах боломжтой юу?

-Гол хэрэгцээт бараа бүтээгдэхүүнээ ганцхан дэлгүүрээс авах нь эрсдэлтэй. Ямар эрсдэл байна вэ гэхээр тухайн дэлгүүр ямар нэгэн байдлаар бараа бүтээгдэхүүнээ өгөхөө больчихвол гол хэрэгцээгээ бид яаж хангах вэ гэдэг асуудал үүснэ.Тиймээс  өөр дэлгүүрээс  бараа бүтээгдэхүүнээ авах нь уг эрсдэлийг бууруулахаас гадна зардлын хувьд илүү хямд байх боломж бүрдүүлдэг. Энэ утгаараа хойноос орж ирсэн түлш, шатахуун урагшаа 1000 гаруй км явж байж иргэдийн хэрэгцээг хангаж байгаа. Зам урт байх тусам тээвэрлэлтийн зардал нэмэгдэнэ. Тиймээс тодорхой хэмжээгээр урд хөршөөсөө нефтийн бүтээг- дэхүүн авах асуудлыг судалж үзэж байна. Тодорхой ажил, хэлэлцээрүүд ойрын хугацаанд хийгдэнэ гэж ойлгож болно.

Э.МӨНХТҮВШИН

Хүнс, хөдөө аж ахуй,хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

–Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт хэрэгжиж буй бодлого, чиглэлийн талаар ярилцъя?

-Манай салбарт хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, хөдөө аж ахуйг эрчимжүүлэх, газар тариаланг мал аж ахуйтайгаа төгс хослуулах,түүн дээрээ суурилсан хөнгөн хүнсний үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх зорилгоор “Чинээлэг малчин”, “Шинэ хоршоо” хөтөлбөр, “Хүнсний хувьсгал”, “Цагаан алт”, “Атар-IV” гэсэн харилцан хамаарал, уялдаа бүхий дөрвөн цогц бодлого хэрэгжиж байна. Сая арилжааны 10 банк Монголбанктай хамтран “Атар-IV” аяныг хэрэгжүүлэх санхүүжилтийн асуудлаа шийдвэрлэсэн. Улсын төсөвт тодорхой эх үүсвэрүүд буюу хүүний татаасууд суусан. Үүнийг бид арилжааны банктайгаа тохирч, ямар салбарт, ямар бодлого барьж байгаад ямар үр дүнд хүрэх вэ гэдэг зорилтуудаа тодорхойлж байгаад санхүүжилтээ эцэсэлэн шийдвэрлэж байгаа нь тэр.

–Энэ хүрээнд ямар,ямар ажлууд хийгдэх вэ?

-Хэд хэдэн томоохон үйл ажиллагаа явагдана. Нэгдүгээрт, 200 мянган га талбайг шинээр газар тариалангийн салбарын эргэлтэд нэмж оруулна. Манай улс 970 мянган га орчим талбай ашиглаж байна. Энэ нь Монгол Улсын газар нутгийн 0.5-6 хувь орчим байгаа юм. 1960, 1970-аад оны үед манай улсын хүн ам нэг сая гаруй байх үед эргэлтэд орсон талбай. Одоо хүн ам 3.5 сая болчихлоо. 2030 он гэхэд дөрвөн сая руу нэлээн дөхнө. Дээр нь нэг сая гаруй жуулчин авна гээд хүний  хүнсний хэрэ гл э э өсөн нэмэгдэж байна гэсэн үг шүү дээ. үүнийг хангахад бидний өнөөдрийн эргэлтэдбайгаа хөдөө аж ахуйн газар хүрэлцэхгүй байгаа юм. иймд 200 мянган га талбайг нэмж эргэлтэд оруулна. Дээрээс нь хөрс хамгаалал буюу Монгол Улсын төрийн тэргүүний санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг манай салбарт хэрэгжүүлнэ. ингэхийн тулд бид газар тариалангийнхаа газрыг ойн зурвас байгуулж хамгаалах ажлыг хийж, модоо ч тарья, хөрсөө ч хамгаалъя. Мод тарьснаар, ойн зурвастай болсноор мөн ургацын хэмжээ 20-25 хувь нэмэгдэх тооцоо гарсан.

–Ойн зурвас буюу хөрс хамгааллын том арга хэмжээ авах юм байна?

-Тийм ээ. үүнийг дагаад үр сортын аж ахуйн нэгжүүд үр тарианы болон төмс хүнсний ногооны үр дотооддоо үйлдвэрлэх, нийлүүлэх томоохон ажлууд явагдана. хүлэмжийн аж ахуй явагдана. 50 га талбайд өвлийн хүлэмж барьж байгуулах зорилт тавьж байна. Техникийн томоохон шинэчлэлт, ялангуяа ногоочдыг механикжуулах, нөгөө талаар  тэжээлийн ургамал тарих,хураах техникийг шинэ түвшинд гаргана. Маш сайн тэжээлийн баазуудыг өргөтгөнө. Тэжээлийн баазыг өргөтгөснөөр газар тариалан, эрчимжсэн мал аж ахуй төгс хослох нэг сайн тал үүснэ. Нөгөө талаараа нүүдлийн мал аж ахуй маань байгалийн ган, зудын эрсдэлд өртөхийг багасгах зорилгоор тэжээлийн томоохон ажлууд хийгдэнэ. энэ мэтчилэн олон үе шаттай ажлууд бүгд төлөвлөгдсөн, бүгдт тооцоо санхүү эх үүсвэр нь шийдэгдсэн.

– “Шинэ хөдөлгөөний хүрээнд хоршоог санхүүжүүлэхэд 500 тэрбум төгрөг улсын төсвөөс төсөвлөсөн гэж ойлгосон. Саяны 800 тэрбумаас тухайлбал, улсын төсвөөс хүүгийнтатаасанд хэдэн төгрөг арилжааны банкууда өгөхөөр төсөвлөсөн бэ?

-Манай яамны томоохон бодлогын өөрчлөлт.Манайд ногдсон нийт төсөв,хөрөнгө оруулалтын 5-6  хувь нь хувийн ААН буюу түрүүн дурдсан дөрвөн том хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд хүүгийн татаас болж очиж байна. Нэг төгрөгөөр арван төгрөгийг хөшүүрэгдэж байна гэсэн үг.Жишээлбэл,саяын “Атар-I V ” аяны 2025 оны санхүүжилт 800 орчим тэрбум. энэ мөнгийг босгохын тулд бидэнд 50 гаруй тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр байна. үүнийгээ бид арилжааны банкуудад хүүгийн татаасанд өгөөд, арилжааны банк өөрийн эх үүсвэр хоёр хоёр талаас нь нийлээд хувийн хэвшилд хөнгөлөлттэй зээл очиж байна. “Цагаан алт” хөтөлбөрийн хүрээнд арьс шир, ноос ноолуран үйлдвэрийн боловсруулалтын түвшнийг сайжруулах том ажлууд эхэлж байна. Мөн адилхан 800 гаруй тэрбум төгрөг манай дээр байгаа. 50, 60 тэрбумаараа эх үүсвэр болгож өгөөд, хүүгийн зөрүүг өгчихөөр арилжааны банкуудын зээл олгох сонирхол дагаж нэмэгдээд, эрсдэл нь багасана. Энэ мэтчилэн бид дандаа их хэмжээний хөнгөлөлттэй зээлийн бодлогыг салбартаа оруулах гэсэн зорилгоор ажиллаж байна.

–Хамгийн гол нь, газар тариалангийн салбар маань эргээд сэргэх  “Атар-IV” аян идэвхжих дүр зураг харагадж байна уу.Гаалийн албан татварын өөрчлөлттэй холбоотойгоор өнгөрсөн хугацаанд уналт үүссэн шүү дээ. Өөрчлөлт хийх үү?

-Ковидын сургамж .хил гааль бүрэн хаагдсан,хүнсний хангалт маш ноцтой доголдсон. Дотооддоо бид т о д о р х о й н э р т ө р л и й н бүтээгдэхүүнийг тарьдаг ургуулдаг, эцэслэн боловсруулах нь улс орны аюулгүй байдалд зайлшгүй юм гэсэн шийдэл гаргаж, тэр хүрээнд“хүнсний хувьсгал”, “Атар-IV” аян явагдаад байгаа учир шалтгаан нь тэр. үр дүнгүүд гарч байна. хүнсний олон үйлдвэр ашиглалтад орлоо. Олон нэр төрлийн бараанууд шинэчлэгдэж,үйлдвэрлэгдэж гарч байна. Газар тариалан, ялангуяа эрчимжсэн мал аж ахуй, гахай, тахиа, өндөг,сүүний аж ахуйнууд нэмэгдэж байна.

– Аж ахуйн нэгжүүд бойжиж эхлэх гэж байтал сүүний татвар, гурилын татварыг тэглэх шийдвэргаргасан Засгийн газарт яаж итгэх юм бэ?

-Мэдээж засгийн газрын шийдвэр биш шүү дээ. засаг дандаа хөгжүүлэх, босгох тал дээр анхаарч ажиллаж байна. Уих-аас цаг үеийн тбайдалтай холбоотойгоор зарим хязгаарласан шийдвэрүүд гаргаж, хууль гаргаж зохицуулж байна. энэ болгоныг буцаагаад залруулах, буцаагаад хөгжлийн бодлого руу нь чиглүүлэх асуудлаа засаг  байнга тавьж байна. Сая таны дурдсан гурилын асуудлыг Уих-д засгийн газар өргөн барьчихсан. Одооьхаврын чуулганы хамгийн эхний хэлэлцэх асуудалдорох ёстой. Тавдугаар сард тариаланчид талбайдаа гарахаас өмнө энэ асуудал шийдэгдсэн байх ёстой.

–Нэг ч гэсэн үйлдвэр барих нь УИХ, Засгийн газрын гишүүдийн томоохон үүрэг байх. Гэтэл одоо шагнал гардуулаад, өөрсдийнхөө пиарыг хийгээд яваад байгаа харагдаж байна. МонголУлсын хэмжээнд хэчнээн аварга малчин, сайн малчин төрөөд байна вэ. тҮүний үр шимийг яаж гарна тгэж бодож байна вэ?

-Монгол Улсын эдийн засаг үндсэндээ 90 гаруй хувь уул уурхайгаас хамааралтай байна. Олон тулгуурт эдийн засагтай болох гол боломж бол бидний өмнө нь хийж чаддаг байсан хАА, эрчимжсэн мал аж ахуй, үүнд тулгуурласан хөнгөн хүнсний үйлдвэрлэл. Энэ салбараа босгох нь энэ засгийн газрын томоохон зорилт болоод явж байна. энэ хүрээнд бодлогын арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж байна. Нөгөө талаар арьс шир, ноос ноолуур, хүнсний үйлдвэрүүдийн асуудал яригдаж байна. Гол бэлтгэл нь нэг бол тариаланчид тарьж ургуулж нийлүүлнэ, нэг бол малчид өсгөж бойжуулж нийлүүлж байна. Тэгэхээр малчин, тариачин гэсэн хоёр том сууриа бодлогын хувьд авч явах нь энэ засгийн газрын үүрэг. Нөгөө талаас манай уламжлалт соёл, нүүдлийн мал аж ахуй. Бид энэ өргөн дэлгэр газар нутгаа эзэмшиж, ашиглаж, мал сүргээ адгуулан, олон мянган жил явж ирсэн. Байнгын нөхөн сэргээгддэг энэ баялгаа бид эцсийн бүтээгдэхүүн, үйлдвэр болгож ашиглах, үнэ цэнтэй экспортын бүтээгдэхүүн болгохын тулд явж байна шүү дээ. ингэснээрт малчдын орлого, мал маллах сонирхол нэмэгдэнэ. Тэр бүгд үйлдвэрлэл, экспорттой холбоотой. энэ бодлогын мөн чанар бол нутгаа эзэнтэй байлгая, нүүдлийн соёл иргэншлээ хадгалъя. Малчид маань Монголын гол үнэт зүйл болсон биет болон биет бус олон өв соёлыг тээж яваа гол улсууд. Бидний гол зорилго ашиг шимт мал. Газар тариаланг мал аж ахуйтай хослуулах, илүү өгөөж рүү явах. Та бүхэн анзаарсан бол ноолуурын салбарт маш том ахиц гарч байна. Олон зуун сая ам.долларын экспорт хийж чадаж байна. Ноолуураа зуун хувь угаадаг болсон. энэ жил 100 хувь самнадаг болно буюу утсаа ээрэх, сүлжих хүчин чадлуудаа бодлогоор нэмж байна шүү дээ. үүнтэй адилхан махны зах зээлийг маш идэвхтэй гадаад зах зээлд нээж байна. зүүн өмнөд Азид ямааны махны зах зээлийг амжилттай гаргалаа. Арабын орнууд, Ойрхи Дорнодын орнуудад хонины мах амжилттай нэвтэрлээ. 300 гаруй сая ам.долларын мах өнгөрсөн 2024 оны байдлаар экспортолчихоод байж байна. Мах, ноолуур үнэтэй болж байна. Одоо бид ноос, арьс ширээ үнэтэй болгох, дотоодын үйлдвэрлэлээрээ үнэтэй бүтээгдэхүүн хийдэг болох дараагийн шат руу явж байна.

Э.Мөнхтүвшин

УИХ-ын гишүүний гэм буруутайг тогтоосон шүүхийн эцсийн шийдвэр хэрэгжихгүй байгаад нийгэм бухимдангуй байна. Тэгвэл парламентын гишүүнийг эгүүлэн татах нь 100 хувь УИХ-ын мэдлийн асуудал гэж зарим хүн тайлбарлаж байгаа. Ер нь ямар тохиолдолд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж, эгүүлэн татдаг талаар Хууль зүйн ухааны доктор, профессор С.Отгонгэрэлтэй  ярилцлаа

-УИХ-ын гишүүнийг ямар нөхцөлд эгүүлэн татдаг вэ. Энэ нь 100 хувь парламентын мэдлийн асуудал уу?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлийн 3-т “Улсын Их Хурлын гишүүн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ өргөсөн тангаргаасаа няцаж Үндсэн хууль зөрчсөн бол түүнийг Улсын Их Хурлын гишүүнээс эгүүлэн татах үндэслэл болно. Улсын Их Хурлын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон тухай асуудлыг Улсын Их Хурлын чуулганаар хэлэлцэж, бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх эсэхийг шийдвэрлэнэ. Уул гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж шүүх тогтоовол Улсын Их Хурал түүнийг гишүүнээс нь эгүүлэн татна” гэж байгаа. Энэ заалт нь 2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр орсон. Мөн Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлийн 2-т “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” гэсэн нь бий. Тэгэхээр шүүхийн эцсийн шатны шийдвэрийг УИХ дагана гэсэн үг.

–Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлийн 2-т “Улсын Их Хурлын гишүүний халдашгүй байдлыг хуулиар хамгаална” гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүнийг гэм буруутайг тогтоосон шүүхийн эцсийн шатны тогтоолыг УИХ хэлэлцэж, гишүүнээ авч үлдэх эсэхийг шийдэхгүй юм уу?

-Үндсэн хуульд шүүх гэм буруутайг нь тогтоовол УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татна гээд заачихсан байгаа. Иймд шүүхийн эцсийн шатны шийдвэрээр тухайн УИХ-ын гишүүний гэм буруутайг нь тогтоосон бол парламент шүүхийн шийдвэрийг хэлэлцэхгүй. Хуулийн процесс нь Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлийн 3 дахь үндэслэлээр болон Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулиар зохицуулагдана. Энэхүү хуулийн 9.1.5-д гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь хүчин төгөлдөр болсон шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдсон тохиолдолд гишүүний бүрэн эрх хугацаанаас өмнө дуусгавар болно. Мөн Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 4-т “Энэ хуулийн 9.2, 9.3-т заасан гишүүнийг чөлөөлөх, эгүүлэн татах асуудлыг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг үндэслэн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж, энэ хуулийн 9.1.4, 9.3-т заасан асуудлаар гишүүн саналаа нууцаар, энэ хуулийн 9.1.2, 9.1.3, 9.1.5-д заасан асуудлаар гишүүн саналаа илээр гаргана. Хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх гишүүнийг чөлөөлөх, эгүүлэн татахыг дэмжсэн бол энэ тухай тогтоол баталсанд тооцно” гэж бий. Дээр дурдсан хуулийн заалтуудын үйлчлэл нь  “Тухайн гишүүн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон; хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасныг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн; хүндээр өвчилсний улмаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон тухай эмнэлгийн дүгнэлт гаргасныг үндэслэн цаашид гишүүний бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж УИХ үзсэн; Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 66 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 4-т зааснаар гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гаргасныг УИХ хүлээн зөвшөөрсөн; гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь хуулийн хүчин төгөлдөр болсон шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдсон; нас барсан” тохиолд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөнө.

–Үндсэн хуулийн 66 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 4-т юу гэж заасан байдаг юм бэ?

-Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу ө ө р и й н с а н а а ч и л г а а р буюу Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурорын хүсэлтээр хянан шийдвэрлэнэ. Ингэхдээ хуульд заасанчилан тодорхой маргаантай асуудлаар дүгнэлт гаргаж УИХ-д оруулдаг. Тухайлбал, Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайдыг огцруулах, Улсын Их Хурлын гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэл байгаа эсэх. Хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрөөгүй бол Үндсэн хуулийн цэц дахин хянан үзэж эцсийн шийдвэр гаргана. Хэрэв эдгээр шийдвэр Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж Цэц шийдвэр гаргавал зохих хууль, зарлиг, батламж, шийдвэр хүчингүй болно.

–Тэгвэл хуулинд  УИХ-ын гишүүний халдашгүй бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх прокурорын саналыг хүлээж авах, үгүйг шийдэх эрх мэдэл нь парламентанд байгаа биз дээ?

– Прокурор тухайн гишүүний халдашгүй байдлыг цуцалж өгөөч гэсэн тохиолдолд парламент санал хураадаг. УИХ-ын гишүүн байхдаа гэмт хэрэгт холбогдсон бол бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлж байгаад шалгах саналыг поркурор парламентад оруулж байгаа юм. Харин гишүүн болохоосоо өмнө шүүхийн шийдвэр гараад яллагдагчаар татагдаад ажиллагаа явчихсан тохиолдолд шүүхийн шийдвэрээр эгүүлэн татах, бүрэн эрхээс нь  чөлөөлөх асуудал шийдэгдчихнэ. УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдлыг түдгэлзүүлэх прокурорын саналыг хүлээж авахгүй байх эрх мэдэл 100 хувь парламентад байгаа. УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдалд прокурор нөлөөлөх боломжгүй шүү дээ. Тийм учраас парламентад асуудлыг нь оруулж УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдлыг түдгэлзүүлдэг. Парламент прокурорын саналыг хүлээж авахгүй бол гишүүний халдашгүй байдалд нөлөөлөхгүй. Шалгаж болохгүй. Харин нэгэнт шүүхийн шийдвэр гарчихсан тохиолдолд ямар ч боломжгүй.

М.МӨНХ

Хуульч Д.Ганхүрэлтэй УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татагдах  эрх зүйн үндэслэл нь өнөөгийн мөрдөгдөж байгаа хуулиараа ямар байдаг талаар тодруулан ярилцлаа.

–УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах асуудал олны анхаарлыг татдаг сэдвийн нэг. Яг энэ цаг үед анхны 126 гишүүнтэй парламентын нэр бүхий зарим гишүүдийг эгүүлэн татах нөхцөл үүссэн асуудал гарч байх шиг байна. Ер нь  У И Х – ы н гишүүнийг эгүүлэн татах хуулийн зохицуулалт ямар байдаг талаар та хэлэхгүй юу?

-Өнгөрсөн оны тавдугаар сарын 16-нд батлагдсан Улсын Их Хурлын тухай хуулийн есдүгээр зүйлд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болох үндэслэлийг зааж өгсөн байдаг. Тус зохицуулалтын дагуу дараахь зургаан тохиолдолд гишүүний бүрэн эрх дуусгавар болно.Тухайлбал,Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон, хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасныг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн, хүндээр өвчилсний улмаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон тухай эмнэлгийн дүгнэлт гаргасныг үндэслэн цаашид гишүүний бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж Улсын их хурал үзсэн, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн хоёр дахь хэсгийн дөрөвт зааснаар гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гаргасныг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн, гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь хуулийн хүчин төгөлдөр болсон шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдсон, нас барсан гэсэн тодорхой үндэслэл бүхий заалтууд хуульд бий. Үүнээс харвал гишүүний бүрэн эрх хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болох тогтоолыг УИХ-аас гаргахаар зохицуулсан байгаа юм. Процессын хувьд дуусгавар болох үндэслэлээс шалтгаалаад  ялгаатай байна.

–Тэр нь юу гэсэн үг үү?

-Хэрэв гишүүн Ерөнхийлөгч болсон эсхүл нас барсан тохиолдолд автоматаар сул орон тоо гарсан гэж үзэн УИХ-аас ямар нэг шийдвэр гарахгүй. Бусад үед УИХ-аас заавал тогтоол гарч байж тухайн хүний гишүүний бүрэн эрхийг  дуусгавар болгоно гэсэн үг.

–Яг одоо үүсээд байгаа нөхцөл байдлын хувьд УИХ-ын гишүүнийг гэмт хэрэгт буруутай гэж үзэн Шүүхийн шийдвэр албан ёсоор гарсан байна. Ийм үед яах ёстой вэ?

-Үндсэн хууль зөрчсөн бол Цэцээс дүгнэлт гаргасныг УИХ зөвшөөрвөл эгүүлэн татах тогтоол гарна. Гишүүн гэмт хэрэг хийсэн нь шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрээр тогтоогдвол, мөн УИХ-аар тухайн асуудлыг хэлэлцэж хуралд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар эгүүлэн татах эсэх шийдвэр гаргахаар байна. Өмнө дурдсанчлан үндсэндээ Ерөнхийлөгч болсон, эсхүл нас барснаас бусад тохиолдолд гишүүнийг эгүүлэн татах асуудлыг  УИХ-аар хэлэлцэж  шийдвэрлэхээр хуульд заасан байна. Хэрэв УИХ шийдвэрлэхгүй буюу тогтоол гаргахгүй бол УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг хийсэн нь тогтоогдсон байсан ч, эгүүлэн татагдахааргүй байх хуулийн заалтууд үйлчилж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-аар гишүүнийг эгүүлэн татах болон чөлөөлөх асуудлыг хэлэлцэхгүй бол бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусгавар болохгүй байх зохицуулалттай байна.

–Д.Цогтбаатар гишүүнтэй холбоотой Шүүхийн шийдвэр албан ёсоор гарсан мэдээлэл байна. Хэрэг нь шүүхийн шатанд явж байсан хүнийг сонгуульд яагаад нэр дэвшүүлсэн юм бол. Энэ нь эрх зүйн хувьд боломжтой байсан гэсэн үг үү?

– Үндсэн хуульд заасны дагуу шүүхээр гэм буруутайг нь тогтоосон тохиолдолд л тухайн хүнийг гэм буруутайд тооцно гэсэн зохицуулалт бий. Шүүхийн өмнөх шатанд болон шүүхийн шатанд байгаа хэргийн хувьд тухайн хүнийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэх боломжгүй. Түүнчлэн анхан болон заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийг гардан авснаас хойш 14 хоногийн дотор дээд шатны шүүхэд гомдол  гаргах боломжтой байдаг. Энэ хугацаанд шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болохгүй тул тухайн хүнийг гэмт хэрэг хийсэн гэж үзэх боломжгүй. Тэгэхээр Цогтбаатар гишүүний хувьд сонгуульд өрсөлдөж сонгогдсон нь хууль зөрчсөн асуудал байхгүй. Хэрэг нь эцэслэгдээгүй байсан учраас. Харин одоо бол Дээд шүүхээс шийдвэр гарсан тул, дахин дээд шатны шүүхэд гомдол гаргах боломжгүй.Үндсэндээ Дээд шүүхийн хяналтын шатны шүүх бүрэлдэхүүн тогтоол танилцуулснаар тухайн шийдвэр хүчинтэйд  тооцогдоно.Хорих ял ногдуулсан тохиолдолд шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас хорих ялыг шууд эдлүүлэх арга хэмжээ  авах ёстой.

–Дээд шүүхийн тогтоол албан ёсоор гарсан гэж байна. Тэгэхээр гэмт хэрэг үйлдсэн нь тогтоогдсонучраас ялыг эдлүүлэх арга хэмжээг яаж авах вэ?

-Нэгэнт шүүхийн тогтоол хүчин төгөлдөр болсон тохиолдолд шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас гэмт хэрэг үйлдсэн нь тогтоогдсон  этгээдийн ялыг эдлүүлэх арга хэмжээ авах ёстой.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд зааснаар хорих ялаас бусад ял эдлүүлэх тохиолдолд тохиолдолд шүүхийн шийдвэрийн хамт ял авсан этгээдийг хүлээж авна. Харин хорих ял эдлүүлэх шийдвэр гарсан тохиолдолд тухайн ял авсан этгээдийг заавал шүүхийн шийдвэр бичгээр гарснаар ялыг эдлүүлнэ гэсэн зохицуулалт байхгүй байна. Логикоор бодсон ч, хорих ял авах хэмжээний этгээдийг шүүхийн шийдвэр бичгээр гартал гадуур сул явуулаад байх боломжгүй.

-Одоо УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг хийсэн нь тогтоогдсон боловч яагаад ажилдаа чөлөөтэй яваад байна вэ гэдэг асуулт гарч ирж байна. Үүнд та хуульчийн хувьд тайлбар өгөхгүй юу?

-УИХ-ын тухай хуульд зааснаар гишүүний халдашгүй байдалтай холбоотойгоор УИХ-ын тухай хуульд зааснаас бусад тохиолдолд гишүүнийг албадан саатуулах,баривчлах, цагдан хорих, түүнд шүүхийн журмаар Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлага оногдуулах, гэр, албан өрөө, тээврийн хэрэгсэл, биед нь үзлэг, нэгжлэг хийхийг хориглоно гэсэн зохицуулалт бий. Гэхдээ хорих ял эдлүүлэхэд дээрх заалт хамаарахааргүй байна. Ер нь УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдалтай холбоотой зохицуулалт бол, хангалттай үндэслэл, нотолгоо байхгүй үед УИХ-ын гишүүнд эрүү болон зөрчлийн хэрэг үүсгэн шалгахаас хамгаалсан зохицуулалт. Гэтэл Д.Цогтбаатар гишүүний хувьд УИХ-ын гишүүн болохоос өмнө шаардлагатай ажиллагаа явагдаж, нотлох баримтууд бүрдсэн учраас прокуророос шүүхэд шилжүүлсэн байна. Шүүхээс нэмэлт нотлох баримт бүрдүүлэх гэх мэт процессын алдаа гарсан гэж үзээгүй учраас хэрэг бүртгэлт, мөрдөн б а й ц а а л т ы н ш а т р у у буцаагдаагүй байна. Харин Дээд шүүхийн шийдвэр гарах үед УИХ-ын гишүүн болчихсон байсан нь л асуудал байна. Нэгэнт гэмт хэрэг хийсэн нь тогтоогдсон тул, ял эдлүүлэх ажиллагаа шууд явагдах учиртай.

–УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг нь хүчингүй болгож байж ял эдлүүлэх зохицуулалт хуульд байхгүй гэсэн үг үү ?

-Тийм. Хэрэв заавал УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал, бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж, эсхүл эгүүлэн татаж байж ял эдлүүлнэ гэж мушгин тайлбарлавал Үндсэн хуульд заасан хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна гэсэн зарчим зөрчигдөнө. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд ял эдлүүлэх ажиллагааг түдгэлзүүлэх үндэслэлийг заасан байдаг. Энэ үндэслэлд УИХ-ын гишүүн байхтай холбоотой үндэслэл байхгүй байна. Тиймээс ял эдлүүлэх ажиллагаа явуулах үндэслэл аль хэдийнэ бүрдсэн гэсэн үг. Мөн гэмт хэрэг хийсэн нь тогтоогдсон тул УИХ-ын гишүүнээс эгүүлэн татах асуудлыг УИХ-ын тухай хуульд заасны дагуу явуулах үндэслэл мөн бүрдсэн байна.

Э.МӨНХ