Month: October 2024

Монгол нутгийнхаа хээр талаар хэд хоног явлаа. Хөхүүрийн ам цаашилсан ч хөдөөд тавлагхан байна. Интернет гээчийг хэрэглэсэнгүй. Нүд, чих амрав. Улаанбаатарт уржигдар орж ирлээ. Улс төр нь бужигнаж хуйрганаад улам хэцүүджээ. Зунаас хойш “Нэг юм ажиглагдаад л байна” гэж хэлээд байсан даа. Үндсэн хуулийг Үндсэн хуулийн цэц хянаж болохгүй гэж оруулсан хоёр хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг эсэргүүцсэн мэдээллийг хоёр хүн гаргаж, Үндсэн хуулийн цэц түүгээр нь маргаан үүсгэж хэлэлцэх гээд байгаа талаар яригдаад байсан. Үндсэн хуулийн цэц дээр нэг эвгүй асуудал хэлэлцэх гэж зэхээд байгаа тухай л яриад байсан хэрэг.

Тэр талаар хэлсэн хэдэн үгийг минь Үндсэн хуулийн цэц учиргүй буруутгаад “Мэдэгдэл” хүртэл гаргажээ.

Болсон зүйлийг болоогүй мэт яасан их бухимдаа вэ. Ямар ч эмзэг байна вэ дээ.

Үндсэн хуулийн цэцэд иргэн С.Номынбаясгалан 2023 оны 4 дүгээр сарын 20-нд мэдээлэл гаргасан.

Тэрбээр УИХ-аас 2022 оны 8 дугаар сарын 24-нд Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтад болон Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэсэн нэмэлт оруулж, Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтүүд Үндсэн хууль болон Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал зэрэгт үл нийцсэн, харшилсан, зөрчсөн зэрэг асуудал нь Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд хамаарахгүй байхаар зохицуулсан байна. Ийнхүү Үндсэн хуулийн цэц нь “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль, УИХ-ын бусад шийдвэр” Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэхээр болсон нь түүний “Үндсэн хуулиар тодорхойлсон Үндсэн хуулийн цэцийн Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал, үндсэн бүтцэд нийцүүлэн Үндсэн хуульт ёсыг хамгаалж, Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих” онцгой бүрэн эрхийг хязгаарласан байна. Энэ нь цаашлаад хууль дээдлэх зарчмын суурь болох Үндсэн хуулийг дээдлэх үзэл санааг үгүйсгэсэн төдийгүй Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болсон Үндсэн хуулийн цэцийн эрх зүйн байдлыг, нэн ялангуяа Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт үү, эсвэл бусад хууль уу гэдгээс үл хамааран Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавьж, түүнийг зөрчсөн шийдвэр гаргах бүрэн эрхийг үгүйсгэсэн гэж үзэж болохоор байна. Үндсэн хуулийн цэцийн практикт Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх асуудлаар 2000 онд процедурын хяналтыг болон 2022 онд агуулгын хяналтыг хийж ирсний зэрэгцээ Үндсэн хуулийн маргааныг хянан хэлэлцэх замаар тайлбарлах хандлага, уламжлал хэдийнэ тогтсон байна. Өдгөө энэ практикт тогтсон хяналтын хэлбэрүүдийг тэдгээртэй холбогдох Үндсэн хуулийн казуаль тайлбаруудыг шууд үгүйсгэх нь онолын төдийгүй практикын хувьд ихээхэн учир дутагдалтай гэж үзэж байна. Иймд УИХ-аас 2022 оны 8 дугаар сарын 24-нд баталсан Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтын “хууль” гэсний өмнө “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэж нэмсүгэй” гэсэн, мөн Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтын “хууль” гэсний өмнө “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэж нэмсүгэй” гэж заасан нь Үндсэн хуулийн Удиртгал, 1.2, 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг зөрчсөн байх тул хянан хэлэлцэж хүчингүй болгож өгнө үү гэжээ.

Мөн иргэн Э.Хишигжаргал 2024 оны 1 дүгээр сарын 16-нд Үндсэн хуулийн цэцэд мэдээлэл гаргасан. Түүндээ УИХ-аас Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль”-ийг гэж 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар оруулсан нэмэлт, мөн Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль” гэж 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг тус тус зөрчиж байна.

Үндсэн хуулийн 64.1 дэх хэсэгт “Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн” гэж заажээ. Тус бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг ч хянах эрх хэмжээтэй байна. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хуулийг Үндсэн хуулийн цэц хянахаар нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн цэцийн эрх хэмжээг үндэслэлгүйгээр хязгаарласан хязгаарлалт болжээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар Үндсэн хуулийн нэмэлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн байх шаардлага тавигдаж байна. Иймд тухайн Үндсэн хуулийн нэмэлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн эсэхийг тогтоох эрх бүхий байгууллага нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих эрх бүхий байгууллага болох Үндсэн хуулийн цэц болно.

Үндсэн хуульд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг хянана гэж заагаагүй байхад Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуульд 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль” гэж нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн 66.2 дахь хэсгийг зөрчиж байна.

Үндсэн хуулийн 69.4 дэх хэсэгт “Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна” гэж заасан бөгөөд хууль тогтоогчийн баталсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь тухай Үндсэн хуулийн эх бичвэр, үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцэж байх, тус нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийнхаа нэгэн адил хүчинтэй байна. Энэ нь цаашлаад Үндсэн хуулийн зүйл, заалтууд хоорондоо агуулгын хувьд зөрчилдөөнгүй байх, эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоо болон үндсэн хуульт ёсыг хамгаалах үндэс суурь болно. Гэтэл Үндсэн хууль нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 5.2.4 дэх заалтад “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хэлбэр нь зөвхөн хууль байна” гэж зааснаас үзвэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн тухай хууль гэж нэрлэгдсэн эсэхээс үл хамааран хянах эрх хэмжээтэй байна. Иймд шийдвэрлэж өгнө үү гэсэн байна.

Миний ажигласан, улс төрийн учир жанцан мэддэг ярихаар бол С.Номынбаясгалан, Э.Хишигсүрэн хоёр мэдээлэлдээ УИХ-ын 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг ингээд хоёр талаас нь унагачихаар бичсэн байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг, магадгүй Үндсэн хуулийг хянах эрхтэй болохоор зориг шулуудвал хоёр иргэний аль ч мэдээллээр нь хүссэндээ хүрэх боломжтой гэсэн үг.

Байдал ийм тодорхой, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүд үүгээр маргаан үүсгэхээр шийдсэн, цаашлаад УИХ-аас тайлбар хүлээж байгаа гэж яригдсаар байтал хоёр иргэний мэдээлэл гаргасан талаар ам нээлгүй, энэ талаар хөндлөө гэсэн аятай бухимдаж, эмзэглэж байгаа нь сэжигтэй байгаа юм. Үүнийг нотлох мэт албаны бус үйл явдлууд нэлээд болж байгаа бөгөөд энэ талаар монголчууд, над мэтийн нүд, чих нь нээлттэй байдаг хүмүүс мэдэхгүй өнгөрөөд байна гэвэл эндүүрэл гэдгийг хэлье.

Тэгсэн атал Үндсэн хуулийн цэцийн шинэ, хуучин гишүүд, Үндсэн хууль судлаачдын дэмжлэгтэй элдэв судалгааны өгүүлэл, нийтлэлээр “Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хянах эрхтэй” гэх ухуулга сурталчилгаа явагдсаар байна. Үндсэн хуулийн цэцийн албаны мэдээлэл хүргэдэг цахим сайт руу ороод харвал баргийн тэнэг ойлгохоор байна.

Ерөнхийлөө хууль зүйн хувьд, олон улсын практик дээр ийм үндэслэл байж болно л доо. Гэхдээ процесс нь арай яваагүй байх гэж найдаж байна.

Өнөөдөр Монгол Улс, монголчууд бид Үндсэн хуулиараа оролдох цаг нь мөн үү. Монголын улс төрийн нөхцөл, олон улсын байдлыг харахад ойлгомжтой бус уу.

Тэгээд бас Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгдсэнээс хойшх практик дүгнэлт хараахан гараагүй байна. УИХ тогтолцооны өөрчлөлтөөр анхны сонгуулиа хийж, 126 гишүүнтэй УИХ ажиллаж эхэллээ. Засгийн газрын танхим ч бараг анх удаа Ерөнхий сайдынхаа толгойгоор бүрдээд байна. Ерөнхийлөгчийн 6 жилийн бүрэн эрх анх удаа хэрэгжээд дундаа л орж байна. Ядаж дараагийн 2027 оны сонгуулийг нь явуулах шаардлага бий. Хамгийн чухал нь Баялгийн сангийн асуудал анх удаа Үндсэн хуулиар шийдэгдсэн. Тэгш хуваарилах, нийтээрээ хүртэх зарчим анх удаа хэрэгжих гэж байна. Үүнд өнөөдрийн баялаг эзэмшигч цөөнх маш дургүй байгаа гэх мэт олон эрсдэл хүлээж байна.

Хэрэвзээ өнөөдөр энэ хуулиудыг Үндсэн хуулийн цэц хүчингүй болгож өөртөө эрх мэдэл авсан ч тэрийг нь тэр дор нь ашиглах эрх ашгийн нэгдлүүд хөдлөхийг үгүйсгэхгүй гэсэн үг. Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн манаач гэдэг. Үндсэн хуульд одоо л манаач хэрэгтэй цаг ирээд байна.

Дахиад сануулъя. Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулиа оролдох эрх мэдлийн хийгээд хууль эрх зүйн боломж байж болно, гэвч цаг нь биш шүү!

Ажиглагч А.Батболд

 

Эдийн засгийн ухааны доктор Р.Даваадоржтой ярилцлаа.

---

-Хувийн хэвшлийн эзэмшилд байдаг стратегийн есөн ордын 34, 50 хувийг төр эзэмшихээр болсон. Нийгмийн тодорхой хүрээнд энэ заалт компаниудыг дампуурал руу хөтөлнө гэх шүүмжлэл өрнөж байгаа. Ер нь байгалийн баялгийн өгөөжийг ард түмэнд хүртээхэд энэ бодлого нь хэр зөв бэ?

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн 4.1.12-д “стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд” гэж үндэсний аюулгүй байдал, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсхүл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг” гэсэн тодорхойлолт бий.

Манайд стратегийн орд гэж нэрлэж байна. Харин дэлхийн улс орнуудад стратегийн түүхий эд гэж нэрлэгддэг. Стратегийн түүхий эд гэдэг нь улс орны эдийн засаг, батлан хамгаалахын тогтвортой байдлыг хангадаг материаллаг үйлдвэрлэлийн үндэс юм. Стратегийн ашигт малтмалын жагсаалтад геополитикийн нөхцөл байдал, гадаад эдийн засгийн харилцаа болон бусад нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөрчлөгдөж болдог. ОХУ-ын стратегийн ашигт малтмалын түүхий эдийн тоонд түлш, эрчим хүчний нөөц, өнгөт болон ховор металлын хүдэр, үнэт чулуу, металл ордог. Стратегийн нөөцөд улс орны хүн амын амьдралын баталгаа болох усны нөөц ч багтаж болно. Тэгэхээр сүүлийн үед стратегийн орд гэж байдаггүй гэх яриа явах болсон нь буруу юм.

Манай улсын хувьд стратегийн 16 ордоос ес нь “хувийн хэвшлийн” мэдэлд байдаг. Тодруулбал, хоёр нь МАК-ийнх, бусад нь Канад, Сингапур, БНХАУ гэсэн эзэдтэй байгаа. Сонгуулийн өмнө Баялгийн сангийн хуулийг баталсан. Тус хуулийн дагуу өнгөрсөн долоо хорногт болсон Засгийн газрын хурлаас стратегийн есөн ордыг эзэмшиж буй хувийн хэвшилд хэлэлцээрийн урилга хүргүүлж 34, 50 хүртэлх эзэмшлийн хувиа тогтоох талаар хэлэлцээрийн ширээнд урьж байгаа гэсэн мэдээлэл хийж байна лээ. Үүнийгээ хувийн бизнест шууд халдаж байгаа гэсэн үг биш хэмээн тодотгож байсан.

Өнгөрсөн жил энэ хуулийг өргөн барих үеэр УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн хувьд өөр хувилбар дэвшүүлсэн боловч авч хэлэлцээгүй. Одоо бүх процесс батлагдсан хуулийнхаа дагуу явагдаж байна. Олон шүүмжлэл байх шиг байна. Венесуэль улс яг ингэж эхэлсэн гэдэг яриа нийтийн сүлжээнд маш хүчтэй явж байсан. Миний хувьд, Монгол Улсын хөгжил, уул уурхай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын талаар тогтсон бодлого үзэл баримтлал төлөвшөөгүй байна гэж үзэж байна. Гэнэт нэг хууль санаачилж батлаад нэг салбарыг орвонгоор нь эргүүлээд хаячихаж байна. Тиймээс Засгийн газрын бодлогын залгамж чанар муу байгаа нь уул уурхай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бодлогын хэрэгжилтэд сөрөг нөлөөлөх гол нөхцөлийн нэг байх боломжтой байна.

-Энэ хуулиар Баялгийн сангийн хуваарилалтыг хийхэд ямар менежмент хэрэгжүүлэх нь бодитой гэж танай намынхан харж байсан юм бэ?

-Үндэсний баялгийн сангийн хуулийн тухайд манай нам зарчмын зөрүүтэй саналтай байсан. Засгийн газраас өргөн барьсан Үндэсний баялгийн сан нэртэй хууль нь дарга, эрх мэдэлтэнг хамгаалж, давуу эрх олгох, ялгаатай байдал бий болгох хуулийн төсөл байна гэж тухайн үед зөндөө учирласан ч хэн ч сонсоогүй. Сүүлийн найман жилд Монгол Улс авлигын үзүүлэлтээр 50 байраар ухарч, ардчиллын индексээр уруудан доройтож байгааг олон улсын байгууллагын дүгнэлт харуулж байна. Үндэсний баялгийн сан нь иргэн хүний биш, даргад давуу эрх олгодог тусгай сангуудын нэг болсон шүү дээ. Одоо сайд нарын удирддаг 22 тусгай сан бий. ЖДҮ, Боловсролыг дэмжих сан, Хөдөө аж ахуйг дэмжих, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан зэрэг сангуудын ард юу нуугдаж байсныг монголчууд мэддэг болсон баймаар. Саяхан хэд хоногийн өмнө Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн удирдлагыг хуулийнхан баривчлах шиг боллоо.

Тэгвэл Үндэсний баялгийн сангийн хуулиар Хуримтлалын санг Нийгмийн Хамгааллын сайд удирдаж байгаа. Хөгжлийн сан нэртэй төсвөөс гадуур дахин нэг төсөв бий болсон. Уг нь Үндэсний баялгийн санг улстөрчдөөс хараат бус байлгасан тохиолдолд цэцэглэн арвиждаг гэдгийг дэлхий нийтээрээ мэддэг л дээ. Өнөөгийн Үндэсний баялгийн сангуудыг хуулиараа гурван сайд удирдаж байгаа.

Төрийн өмчит компаниудыг олон нийтийн болгохгүй, “Эрдэнэс Монгол” компанид бүгдийг нэгтгэж, ашиг гарвал хуваарилдаг байх нь иргэнд гоё сонсогдох байх. Гэвч бодит байдал дээр авлигын шинэ сангийн үйл ажиллагаа эхэлсэн гээд хэлчихэд буруудахгүй гэдгийг бидний туулж ирсэн богинохон хугацааны түүх харуулж байна шүү дээ.

-Есөн ордын тодорхой хувийг төрийн эзэмшилд авснаар Баялгийн санд багцаагаар хэчнээн хэмжээний хөрөнгө төвлөрөх бол?

-2025 оны төсвийн төсөл өргөн баригдсан. Тус төсөлд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн 11.1.1-д заасны дагуу АМНАТ ашигласны төлбөрийн орлогоос 1.8 их наяд төгрөгийг Ирээдүй өв санд, тус хуулийн 11.1.2-т заасны дагуу төрийн өмчит хуулийн этгээдийн төрийн эзэмшилд ногдох ногдол ашгийн орлогоос 500 гаруй тэрбум төгрөг Хуримтлалын санд төвлөрүүлэхээр байгаа. Хэрвээ есөн ордын тодорхой хувийг төрийн эзэмшилд авах юм бол Хуримтлалын санд төвлөрүүлэх хөрөнгө нэмэгдэж таарна. Гэхдээ урт хугацаандаа ямар үр дүн авчрахыг би мэдэхгүй байна.

-Төрийн хувь эзэмшлийг төлөөлж компанийн ТУЗ-д орсон төлөөлөгч өөртөө ашиг гаргаж авлига, хулгай хийх, компанийн засаглалыг сулруулах сөрөг талтай хэмээх шүүмжлэл бас гарч байна. Энэ хэр бодитой шүүмжлэл вэ?

-Төрийн өмчит компани дээр л авлига, хулгайн хэрэг гарч байгаа. Хувийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд дээр ийм асуудал гардаггүй гэдгийг одоо олон хүн ойлгож байгаа болов уу.

-Ер нь цаашид төр “алга дарам цаасаар улсын өмчийг авсан биз дээ” гээд хувийн хэвшлийн өмч хөрөнгө, эзэмшил рүү халддаг жишгийг үүгээр бий болгож байна уу?

-Манай дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 70 гаруй хувийг төрийн оролцоотой хуулийн этгээд бүрдүүлж эдийн засаг дахь төрийн оролцоо олон жил өндөр хэвээр явж байна. 2023 оны хувьд гэхэд л төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн 43 хувь алдагдалтай ажилласан. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ, Эрдэнэс тавантолгой ХК-ийн ашгаас энэ алдагдлыг хааж яваа. Хувийн хэвшилтэй зэрэгцэн төрийн өмчит компани, үйлдвэрийн газар байгуулж үр ашиггүй ажиллах, авлига, ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх, төрийн болон орон нутгийн өмч үнэгүйдэх төрийн зардал нэмэгдэж байгаа нь улс орны хөгжилд “хорт хавдар” мэт тээг болж байгааг бүгд л мэдэж байх ёстой юмсан.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Манай улсын даатгалын систем хэт хоцрогдсон гэдгийг хүн болгон ярьдаг. Дээрээс нь даатгалынхаа үр шимийг ашиглаж чаддаггүй тухай ч гомдол тасардаггүй. Өнөөдөр даатгал, татварт цалингийнх нь бараг 40-өөд хувийг авчихдаг. Нийгмийн даатгал байна. Ажилчин болоод ажил олгогч нараас хамт авна. Ингэхдээ ажил олгогч нь шууд татварын байцаагчийн үүрэг хүлээдэг гэхэд болно. Ажилчныхаа цалингаас суутгаж авч үлдээд өөрийн төлөхтэйгөө нийлүүдээд Нийгмийн даатгалын санд төлнө. Зарим нэг нь мөнгө төгрөгний дутагдал, орлого, зарлагаасаа хамаараад үүнийгээ өр болгоод үлдээчихнэ. Харин төр засаг татвараас зайлсхийсэн, нийгмийн даатгалд өртэй нэрээр компанийнх нь дансыг хаах, дарга удирдлагыг нь хорих асуудал гардаг.

Тэгвэл ингэж төрийн өмнөөс татварын байцаагч хийхээ больцгоовол яасан юм бэ гэх асуудал ажил олгогчдын дунд яригдаад удаж байна. Тухайн ажилтан сард хэдэн төгрөгний цалин авахаар ажил хийсэн байна. Тэр хэмжээгээр зүгээр л цалинг нь өг. Харин хувь хүн түүнээсээ татвар, даатгалаа өөрсдөө мэдээд төлдөг систем рүү орох тухай хөндөгдөж байгаа юм. Уг нь энэ шинэ зүйл биш юм билээ л дээ. Зах зээлийн зарчимтай улсуудад байдаг л систем, загвар. Харин манайх социалист системийнхээ үлдэгдлийг өнөө хүртэл амь бөхтэй тээж явсаар асуудлыг өдий болтол хүндрүүлж байгаа хэрэг. Дээрээс нь өнөөдөр нийгмийн бүхий л салбарт цалин бага гэдэг шүүмжлэл явдаг. Харин ажил олгогч нь төрийн нэрийн өмнөөс элдэв татвар, даатгал суутгалгүйгээр бүрэн өгчихвөл овоо хэмжээний юм гар дээрээ авна. Харин эргээд насныхаа бөгсөнд тэтгэвэртэй байх уу, үгүй юу гэдгээ тухайн хүн өөрөө сонгож, даатгалаа төлөх нь түүний сонголт.

Зах зээлийн зарчимтай, ардчилсан улсуудад даатгал, тэтгэврийн сан нь өндөр хөгжөөд, “Цугласан мөнгөний хүч”-ийг бий болгож чаддаг байна. Хэл амтай эхэлсэн ч өдгөө манай улсын төсвийн тодорхой хувийг дангаар бүрдүүлж байгаа Оюу толгойн анхны хөрөнгө оруулалтыг Английн тэтгэврийн сан хийж байсан гэдэг. Гэтэл манайх нэг арилжааны банкиндаа хугацаатай хадгалуулаад алдчихсан. Капитал банк дампуурсантай холбоотойгоор тус банкны эрх хүлээн авагчаас нийтдээ 104 тэрбум төгрөгийг Нийгмийн даатгалын санд авахаар авлага бүртгэгдсэн байгаа юм. Үүнээс нь одоо 64 тэрбум төгрөгийн авлага үлдсэн гэж байгаа. Харин энэ талаар салбарынх нь сайд Л.Энх-Амгалан “Капитал банкнаас нийт 25 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөхүүд авсан. Үүнээс одоогоор 12 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгийг худалдсан борлуулсан. Үлдсэн нь борлуулагдаагүй” гэх мэдээллийг өгсөн байдаг. Ёстой л нөгөө дээс томж найзыгаа аврахын үлгэр болж байгаа аж. Тийм ч болохоор салбарын сайд нь холбогдох баримтуудыг прокурорт өгсөн хэмээн халагласан байна лээ. Гэтэл үүгээр дууссангүй, Нийгмийн даатгалын сан Чингис хаан банкнаас бас 100 гаруй тэрбум төгрөгийн авлагатай ч түүнийгээ авч чаддаггүй гэнэ.

Учир нь тухайн банк хараахан дампуурчихаагүй учраас эрх шилжүүлэгч гараагүй. Тийм болохоор тэдний амыг хараад л байж байдаг бололтой. Тухайн банкийг гадны хөрөнгө оруулагч авна гэсэн мэдээллээс өөр зүйлийг мэдэхгүй гэх үгийг албаныхан хэлж байна. Ингэхээр тус сан одоогийн байдлаар 160 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалд орох бодит эрсдэл бий болсон байна. Нэг үгээр үгээ хэлж, үсээ зулгаан, буруу харж уйлж, зөв харж инээсээр ажилтан, ажил олгогчдын өгсөн мөнгө өнөөдөр өдий хэрээр сох дутчихсан гэсэн үг. Зүй нь тусдаа сан болоод байж байх ёстой ч өнөөх нь улайчихсан байх. Гэтэл барууны орныхон болохоор энэхүү сангаараа дэлхийд томд тооцогдох Оюу толгойн эхний хөрөнгө оруулалтыг хийж, ашиг орлогоо хүртчихсэн байх юм.

Манай улсын хэмжээнд сар бүр 800 мянгаас нэг сая орчим даатгуулагч нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ нь ажилд шинээр орох болон ажлаас гарах, сайн дураар төлөх зэргээс хамааран ийм савлагаатай байдаг бололтой юм билээ. Тэгэхээр ямар ч байсан сар бүр энэ орчим хүмүүс нийгмийн даатгал төлдөг хэрэг. Харамсалтай нь өнөө л дээр хэлсэн ажил олгогч нар төрийн ажлыг хийж байгаа асуудал дахин яригдана. Төр хувь иргэнээс авах ёстой нийгмийн даатгалыг нь ажил олгогч өмнөөс нь цуглуулаад төрдөө тушаадаг. Ингэснийхээ төлөө байнга шахуу асуудалд орж, нийгмийн даатгалд өртэй хэмээн нүд үзүүрлэгддэг. Тийм ч болохоор сүүлийн үед ажил олгогч нар энэ асуудлыг цэгцлэх, нийгмийн даатгалын системийг шинэ шатанд гаргах асуудлыг хөндөөд байгаа юм. Харамсалтай нь ажил олгогчдын дуу хоолойг төрд хүргэх ёстой Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим нь дээрээ тэднийхээ халаасанд орчихсон гэхэд өнөөдөр нэг их буруудахгүй. Үеийн үед төр, хувийн хэвшлийн дунд гүүр болж байх ёстой танхимынх нь ерөнхийлөгч өнгөрсөн сонгуулиар МАН-ын жагсаалтад багтаж УИХ-ын гишүүн болчихсон. Тэгсэн хэрнээ одоо болтол ерөнхийлөгчийнхөө ажлыг хүлээлгэн өгөөгүй нь асуудлыг мухардалд оруулж байж мэдэх юм. Учир нь энэ асуудал дээр төр шууд та нарынхаар болъё гэсэн шийдвэр гаргахгүй. Харин ч төр авах ёстой юмаа л бүрэн бүтэн авахыг бодно. Тэгэхээр ажил олгогчид, бизнес эрхлэгчид маань арай өөр арга замыг эрэлхийлж, төрийн ажлыг өмнөөс нь хийдэг, түүнийхээ төлөө асуудалд орооцолддог байдлаа өөрчлөх ёстой.

Дээрээс нь цалин нэмээгүй гэсэн гомдлыг хувийн хэвшлийнхэн байнга хүлээдэг гэдгийг дээр дурдсан. Тэд цалингаа нэмээд нэмээд, хувь хүн дээр мөнгө нь очдоггүй, татварт суутгаад дуусдаг. Авсан цалингаа яах юунд зориулах нь хувь хүний эрх. Хувийн тэтгэврийн санд өгнө үү, өөрсдөө аваад явна уу ажил олгогчдод ямар ч хамаагүй юм. Ер нь бол нийгмийн даатгалын сан нь жинхэнэ ёсоороо яаж хөгжих , бүрдүүлэлт, хийх зарцуулалт дээр нь олон нийт хяналтаа тавьж чаддаг болох зэрэг нь тусдаа асуудал. Энэ чигээрээ яваад байвал цаашид олон, олон Капитал, Чингис хаан банк гарч ирнэ. Нөгөө л нэг мөнгөө алдчихсан, үл хөдлөхийг нь борлуулж чадахгүй байна гэх гомдлоо сайд нар нь хэлсээр байх болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Д.Энхтуяатай ярилцлаа. Тэрбээр “Ахмадад чиглэсэн үйлчилгээг сайжруулах юмсан гэж олон жил тээж явсан хүслээ ажил хэрэг болгоно” хэмээв.

УИХ-ын гишүүн Э.Болормаа “Манайд өндөр гэхээсээ илүү бага орлоготой иргэдэд татварын дарамт их ирдэг” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Зээлдмэл содон үг” нийтлэл хэвлэгдлээ.

ӨДРИЙН СУРВАЛЖИЛГА: Нэг сар хичээллэсэн нэгдүгээр ангийнхан

“Намир төв”-ийг үүсгэн байгуулагч Ц.Золбоотой АНУ-ын ногоон картын талаар ярилцлаа. Тэрбээр “Ногоон картны сугалаанд бүртгүүлэх байгууллагаа сайн судлах хэрэгтэй” гэв.

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ: Ливаны III дайн сүүлийн шатандaa шилжив

Арын нүүр: Цахилгаан станц, төмөр зам Оросоос болоод явдаггүйг шинэ гишүүд мэдэж байгаа юу?

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ