Month: September 2024

ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины манай улсад хийсэн албан айлчлалын үеэр “No war” хэмээн ду хан дээрээ бичиж, үзэл бодлоо илэрхийлсэн иргэнийг цагдаагийн байгууллагаас баривчилсан. Уг асуудлаар иргэн Б.Тэгшжаргалтай ярилцлаа.

---

-ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины айлчлалын үеэр та эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. В.Путины айлчлалыг эсэргүүцсэн шалтгаан тань юу вэ. Нөгөөтэйгүүр үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдлэх үүднээс тийм үйлдэл гаргав уу, эсвэл өөрийн үзэл бодлоор дамжуулж нийгэмд ямар нэгэн нөлөөллийг үзүүлэхийг зорив уу?

-Би хүний эрх, эрх чөлөөний асуудлаар нээлттэй үзэл бодлоо илэрхийлдэг. Тухайн үед миний хажуугаар өнгөрч явсан цагдаа нарын дотоод холбоонд “Ямар ч хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхийг зөвшөөрч болохгүй” гэсэн үүргийг цаанаас нь өгч байхыг нь би сонссон. Үүнийг сонсоод маш их гайхсан. Ардчилсан Монгол Улсад хэн ч айлчилсан бай иргэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй шүү дээ.  Гэтэл яагаад хэн ч үзэл бодлоо илэрхийлж болохгүй гэж. Тухайн агшинд миний халаасанд маркер л бай сан. Тиймээс духан дээрээ  “No war” гэж бичээд, өөрийн цахим хуудсаараа лайв хийсэн. Лайв эхлээд аравхан секунд болж байхад цагдаа нар миний гарыг өчөөд бариад авсан. Ийм л үйл явц өрнөсөн.

-Байцаалтын явцад таны эрхэд ямар нэгэн байдлаар халдсан уу, хэдэн цаг байцаасан бэ?

-12:30 минутын орчимд намайг баривчилсан. Ин гэхдээ их л сүр дуулиан тайгаар барьж авсан л даа. Хоёр талаас хөшөөд, гар хөлийг маань мушгиж цагдаа нар бүчиж аваад л. Тэгэх хэрэг байсан ч юм уу.

Үүнээс гадна тэнд байсан хүмүүс муу муухай үгээр дайрч давшлаад намайг цохиж авахаас наахнуур зүйл болсон. Ямар учиртай хүмүүс тэр хавиар байсныг мэдэхгүй юм. Тэд намайг баривчлагдахад хашхирч гуаглаад байсан. Цагдаа нар намайг барьж аваад хүмүүсийн нүднээс шууд холдуулсан. Уг нь Соёлын төв өргөөний үүдэнд баривчлагдсан ч хойхно нь  хүн багатай нэг нарийхан газар аваачиж хэсэг зогсоосон. Ингээд цагдаагийн машин ирж хэсэг рүү авч явсан. Цагдаагийн хэлтэст байхад надад ямар нэгэн дарамт учруулаагүй. Гэхдээ тав, зургаан цаг нэг сандал дээр нам суух хэцүү байсан. Босох ч юм уу, хөдлөхөөр сүүтгэнэлээ гээд хэл ам болдог юм байна лээ.

Ер нь тэнд намайг хэдэн цагаар байлгаад эцсийн үр дүн нь юу байсан юм бэ. Надаас сайн байцаалт ч авалгүй байлгаж байгаад явуулчихаж байгаа юм. Тиймээс үүгээр ард иргэдийг айлгах гээд байгаа юм биш үү. Эрх чөлөөгүй байлгах гээд байгаа юм биш үү гэж бодогдсон.

-Хэдийгээр таны биед цагдаа нар халдаагүй ч эсэргүүцлээ үргэлжлүүлж байгаа шалтгаан тань юу вэ?

-Үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй улсад амьдарч байгаа учраас би суулт хийж байгаа юм. Учир нь өчигдрийн үйл явцтай холбоотойгоор цахим орчны тодорхой хүрээнд намайг муу муухай үгээр доромжилж, гутаасан коммент, постууд байна лээ. Тэдгээр хүмүүс тролл уу, эсвэл бодитой хүмүүс үү гэдгийг мэдэхгүй юм. Ямартай ч тэр хүмүүстэй үзэл бодлоо солилцъё, ярилцъя гээд энд сандал тавьчихсан сууж байна.

Би үг, үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө хохироод үлдсэн. Надаас хэн ч эрхэд тань халдсанд уучлаарай гэж уучлал гуйгаагүй. Тийм эрх чөлөөний мэдрэмжийг гаргаагүй учраас энэ чиглэлд дуу хоолойгоо чанга хүргэхийг хүссэн.

-Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх яагаад нэн чухал гэж?

-Эрх чөлөө бол аливаа улс, нийгмийн хөгжин цэцэглэлтийн оргил үеийг заадаг. Гэтэл үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нь хаачихвал улс, нийгэм маш ядмаг, харанхуй, гутмаг болчихдог. Эрх чөлөө гэдэг хязгааргүй хол мэт боловч хүмүүст маш их тэмүүллийг бий болгодог.  Улс орон дарангуйлалд автаж, иргэд эрх чөлөөгүй болчихвол улс нэртэй шорон болж хувирдаг. өнөөдөр Монгол Улсын иргэд эрх чөлөөтэй юм шиг боловч сэтгэлгээний хувьд аль хэдийнэ шоронд орчихоод байна. Ийн шоронд оруулах гол арга нь эрх чөлөөгөө эдэлснийхээ төлөө намайг хорьж байгаа шиг хүмүүсийг айдсаар удирдах. Путинээс монголчууд айгаад байна. Түүнээс хайртай, дуртайдаа дэмжээд байгаа юм биш. Цөөн хэдэн хүн л дэмжиж байгаа байх. Ихэнх нь айж байна. Украин руу дайрч, хоёр жил аллага хядлага үйлдлээ. Тиймээс монголчуудад ч ингэж хандахыг үгүйсгэхгүй. Үгүйсгэхгүйгээр барахгүй 1937, 1929 онд Монголд ямар аймшигтай хядлага боллоо. Монголчууд тэр аймшигт зүйлийг мэдэрсэн учраас бидэнд айдсаас хамааралтай сэтгэл зүйн нөлөөг үзүүлж байна. Тиймээс үг, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж чадахгүй байна. Ийм аймшигт түүх бидэнд байгаа болохоос монголчуудын хувьд Путин бол хэн ч биш. Монголчууд бол эртнээс л эрх чөлөөний мэдрэмжтэй ард түмэн. Их хэлмэгдүүлэлтээс улбаатайгаар бид айж байна. Үүнийг мэдэх тусам Путин Монголыг, Монголын улстөрчдийг хуруугаараа хөдөлгөнө. Тиймээс өнөөдөр үг, үзэл бодлоо айдасгүй илэрхийлэх ёстой.

Өнөөдөр монголчуудын эрх чөлөөний мэдрэмжид маш зузаан тоос тогтчихож. Үүний нэг шалтгаан нь өнөөдөр хүмүүс ахуй амьдралынхаа аар шаархан ачаалалд автчихаад байна. Цөөн хэдэн гэр бүлийг эс тооцвол иргэд дарамттай амьдарч байна. Сэтгэл зүйн олон зовнилтой амьдарч байна. өнөөдөр иргэдэд ойр зуурын асуудал нь л чухал болохоос эрх чөлөө, улс орны нийгэм, эдийн засгийн асуудал чухал биш байна. Тиймээс иргэд бухимдсандаа болж сошиалд бусдыг гутаан доромжилж байна.

Өнөөгийн ийм хөгжсөн цаг үед дайн болж байна гэдэг маш аймшигтай зүйл. Тиймээс би духан дээрээ “No war” гэж бичсэн. Уг нь төрийн айлчлалын үеэр иргэд үзэл бодлоо илэрхийлж, тайван жагсах эрхийг олгосон бол ардчилсан Монголд хүний эрх хангагдаж байгааг олон улсад харуулах сайхан боломж байсан юм.

Сэтгүүлч Ж.Баттуултай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуулийн цэцэд Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх буюу гүтгэх доромжлохтой холбоотой заалтын талаар гомдол гаргасан байна. Гомдолдоо юуг онцлосныг тодруулж өгөөч?

-Би сүүлийн хэдэн жил эрэн сурвалжлах чиглэлээр дагнаж, хуулийн хулгай, төсвийн хулгай, тендер гэх мэт татвар төлөгчдийн мөнгийг төрийн өндөр албан тушаалтнууд хэрхэн яаж зувчуулж байгаа талаар маш олон удаа сурвалжилга, мэдээлэл бэлтгэсэн. Мэдээж энэ бол сэтгүүлчийн үүрэг. Иргэдийг мэдэх эрхээр хангаж байгаа явдал. Бидний төлсөн татварын мөнгө ийм буруу замаар ороод байна гэдгийг мэдээлсэн. Нэг ёсондоо би Үндсэн хуулиар олгогдсон хэвлэн нийтлэх эрхээ эдэлсэн

Дээрээс нь би үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх иргэний эрхээ эдэлсэн. Гэтэл ажлаа хийсэн сэтгүүлч, Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлсэн нэг иргэн өнөөдөр Эрүүгийн хуулийн 13.14 гэдэг зүйл заалтаар дөрвөн хэрэгт яллагдагчаар татагдаад, дээрээс нь нэмээд 3-4 хэрэгт шалгагдаж байна.

Ажлаа хийсэн сэтгүүлчийг яагаад цагдаа шүүхээр дарамталдаг болов гээд бодохоор нэг талд төрийн өндөр албан тушаалтан буюу Эрүүгийн хуульд томъёолсноор улс төрд нөлөө бүхий этгээд, нөгөө талд Монгол Улсын жирийн нэг иргэн, жирийн нэг сэтгүүлч л байгаа юм. Харамсалтай нь өөрийнх нь хулгай луйврыг ил гаргаж ирж тавьсан хүнийг өндөр албан тушаалтан “Миний нэр төрд халдлаа, энэ худал мэдээлэл тараалаа” гээд цагдаад гомдол гаргачихсан. Цагдаа нь шалгасан болоод яллагдагчаар татчихсан.

-Цагдаа нар үүнийг тодорхой тайлбарладаг уу?

-Би асуусан. Би яагаад эрхээ эдэлснийхөө төлөө яллагдагчаар татагдаж байгаа юм бэ гэж. Тодорхой тайлбарладаггүй. Сүүлийн гурван хэрэгт надаас мэдүүлэг ч авахгүйгээр Улсын мөрдөн байцаах газар дээр дуудаад танилцуулаад нууцын баталгаан дээр гарын үсэг зуруулаад, яллагдагчаар татчихаж байна. Энэ бол процессын маш том алдаа болсон. Нэг ёсондоо Үндсэн хуулийг маш ноцтойгоор зөрчиж байгааг ойлгосон. Тиймээс мэргэжлийн том хуульчидтай зөвлөлдөж Үндсэн хуулийн цэцэд өнгөрсөн хавар гомдол гаргасан. Та санаж байгаа бол, Цэцийн гадна бага хэмжээний акц зохион байгуулж, гомдлоо өгсөн. Өнөөдөр нийгэмд ганцхан би биш, үнэнийг хэлэхэд хэвлэлийн бүх редакцид 1-2 надтай адилхан кейс бий шүү. Бүгд Эрүүгийн хуулийн 13.14-тэй. Ер нь энэ зүйл ангиар шалгагдаагүй сэтгүүлч, шүгэл үлээгч иргэн байхгүй боллоо. За, шалгуулж болно. Хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй. Харамсалтай нь, цагдаа байнга дуудна, залхаана. Заримдаа шантрах маягтай. “За, түвэгтэй юм бэ” гэж бодоход хүрнэ. Ингэж хүсэл зоригийг мохоодог юм байна.

-Цэцээс ямар хариу өгөв?

-Өнгөрсөн наймдугаар сарын 1-нд маргаан үүсгэх тогтоол гарсан байна. УИХ-ын Тамгын газрын даргаар ажиллаж байсан, одоо Цэцийн гишүүн Өлзийсайхан маргаан үүсгэсэн байна. Хуулиараа 30 хоногийн хугацаанд дунд суудлын хуралдаан зарлах ёстой. УИХ руу “Итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч томилооч, тайлбар өгөөч” гэсэн бичиг явуулсан юм байна. УИХ-аас Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар ажиллаж байсан Б.Энхбаяр гишүүнийг томилсон байна. Миний дуулснаар Б.Энхбаяр гишүүн нэмэлт 30 хоногийн хугацаагаар сунгаж өгөөч гэж хүссэн бололтой. Тиймээс энэ сарын сүүлчээр юм уу, аравдугаар сарын эхээр Цэц дээр дунд суудлын хуралдаан болох нь.

Гол агуулга нь иргэд өөрийнхөө сошиал сувагт төрийн өндөр албан тушаалтай нөхдийг “хулгай хийчихсэн байна, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс авчихсан байна ш дээ” гэж бичиж болохоо больчихсон. Бичвэл нөгөө дарга нь гомдоод цагдаад өгдөг, ингээд яллагдагчаар татагдчихдаг. Олон улсад хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөг яаж авч үздэг юм бэ гэдэгт нэлээн судалгаа хийлээ. Маш сонирхолтой жишээ оллоо. “Салливаны хэрэг” гэж 1964 онд АНУ-ын дээд шүүхээр шийдэгдсэн дуулиантай хэрэг байдаг юм байна. Тэрхүү шийдвэр нь дэлхийн олон улс орны хууль эрхзүйн салбарт жишиг болж явдаг. Тэр дээд шүүхийн дүгнэлтэд “Үндсэн хуульд зааснаар иргэд болон хэвлэл нь төрийн үйл ажиллагааг ямар ч болзолгүйгээр шүүмжлэх эрхтэй. Иргэн бүр өөрийн үзэл санаа бодлыг, сонин хэвлэл нь олон нийтийн анхаарал татсан асуудлаар байр сууриа илэрхийлэх эрхтэй. Засгийн газар иргэн болон хэвлэлийн бичсэн, илэрхийлсэн зүйлийг ухаалаг бус, шударга бус, худал хуурамч, хор хохиролтой гэсэн үндэслэлээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож огт болохгүй. Ардчилсан нийгэмд гүйцэтгэх засаглал, хууль тогтоох, шүүх эрх мэдлийн үйл ажиллагаанд иргэд өөрсдийн шүүмжлэл санал бодлоо илэрхийлэх эрхтэй. Үүнийг гүтгэлэг худал мэдээлэл гэж хаан, таслан зогсоох ёсгүй” гэсэн байгаа юм. Энэ шийдвэрийг дэлхийн маш олон улс Үндсэн хууль мэтээр дагаж мөрддөг юм байна.

-Гүтгэх доромжлохтой холбоотой заалт Эрүүгийн хуульд тусгагдах нь сэтгүүлчийг цагдах, залхаан цээрлүүлэх гол үндэслэл болдог. Улстөрчид, төрийн өндөр албан тушаалтанд том хаалт болдгийг шүүмжилж ярьж байсан ч 2020 онд Эрүүгийн хуульд тусгачихсан шүү дээ?

-Өнөөдөр Монгол Улс хүний эрхийг дээдэлсэн Үндсэн хуультай. Энэ хуулийн хамгийн гол амин сүнс нь иргэд үгээ хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэн эрхтэй гэж заасан. Харамсалтай нь шууд хэлье, МАН-ынхан 2020 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулаад одоогийн үгээ хэлсэн иргэд, ажлаа хийсэн сэтгүүлчдийг янаглан хорлоод байгаа заалтыг оруулсан. Би үүнийг зохион байгуулалттайгаар, бодлогоор оруулсан гэж хардаг. Эд нар цаанаа “Өөрсдийнхөө хулгайг энэ зүйл заалтаар дарж авъя, дуугарсны амыг үүгээр барья” гэдэг маш том бодлого хэрэгжүүлсэн. Нэг олзуурхууштай нь, Б.Энхбаяр сайд энэ өөрчлөлт орж байхад 13.14-ийг эсэргүүцэж байсан. “Олон улсын практикт, эрхзүйт төртэй улсад ингэж хэрхэвч болохгүй” гэдгийг хэлж байсныг санаж байна.

Нөгөө талаар улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд, нэмээд төрийн байгууллагууд хэзээ ч иргэндээ гомдож болдоггүй. Жишээ нь, цагдаа иргэний эсрэг гомдол гаргахдаа цагдаад л өгнө. Цагдаа цагдаагаа яаж шалгах вэ. Системийн том алдаа нь энэ. Тиймээс олон нийтэд хандаж хэлэхэд энэ зөвхөн хэвлэлийнхний асуудал биш. Энэ бол үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа бүх иргэдийн асуудал. Улаанбаатар хотод бродюрын асуудал дэгдээд байгаа. Хотын дарга Х.Нямбаатар өөрийг нь шүүмжилсэн иргэдийг цагдаад өгч шалгуулж байна гэсэн. МАН-ынхан ингэж галзуурч байна. Ер нь нэг нам дангаараа олон жил засаглахаар бяртай болдог юм байна, эсрэгээрээ хэт их эмзэг болдог юм байна. Шүүмжлүүлж чаддаггүй, хулгайг нь ярихаар цагдаагаар дарамтуулдаг зүйл тогтол бий болоод байна.

Ямартаа ч Б.Энхбаяр гишүүнийг үүн дээр наанатай цаанатай хандах байх гэж итгэж байна. УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “Үндсэн хуулийн зарчим” гэж их ярьдаг. Тиймээс Үндсэн хуулийнхаа амин сүнс болсон үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг хамгаалаад гараарай. Энэ УИХ чинь Үндсэн хуулийг улаан цайм зөрччихсөн хуулийг 2020 онд баталчихсан. Хэрэв Цэц энэ нь Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэдэг шийдвэр гаргах юм бол цаашдаа Монгол Улс Үндсэн хуулин дээрх хүний эрхийн том бүлгийг авч хаях хэрэгтэй.

 

Монголын хүнд үйлдвэрийн эрдэс холбооны гүйцэтгэх захирал М.Буянбадрахтай ярилцлаа.

---

-2025 оноос боловсруулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх хууль хэрэгжиж эхэлнэ гэж ирэх оны төсвийн танилцуулгын үеэр онцолж байсан. Хууль хэрэгжсэнээр энэ салбарт ямар боломжууд бий болох вэ. Татварын чөлөөлөлт бодит дэмжлэг болж чадах уу?

-Боловсруулах үйлд вэрүүдийн тоног төхөө рөм жийг гаалийн албан татвараас чөлөөлөх, НӨАТ-ыг сунгаж төлөх хууль хэрэгжээд явж байгаа. Шинээр байгуулагдах үйлд вэрүүдэд бага хэмжээний дэмжлэг болно.

-Сая Сангийн сайд 2025 оноос хэрэгжинэ гэсэн шүү дээ. Ирэх жилээс хэрэгжинэ гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Хөнгөлөлт үзүүлж буй нэр зүүх гэж байгаа юм байлгүй.

Үнэхээр энэ төр засаг хүнд үйлдвэрийг хөгжүүлэх оношоо олохгүй байгаа юм. -Тэр онош нь юу юм бэ?-АМНАТ-ийн одоогийн тогтолцоог өөрчлөхгүй бол Монголд үйлдвэр барих хүн олдохгүй. Үйлдвэрүүдийг дэмжье гэвэл зөв онош нь АМНАТ-ийг тогтолцоог эрс өөрчлөх ёстой. АМНАТ бол нэг удаа заавал төлөгдөх ёстой гэдгийг онцольё. Манай улс шиг олборлох, баяжуулах, боловсруулах шат бүрд АМНАТ ногдуулдаг улс дэлхийд байхгүй.

-Хамтарсан Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө баталчихлаа. Хүнд үйлдвэр сэргэх боломж харагдаж байна уу?

-Мөрийн хөтөлбөрт сайхан үйлдвэрүүд барьж байгуулах талаар тусгагдсан. Юуны түрүүнд Засгийн газар өмнөх алдаагаа дэнсэлж засах ёстой. Яагаад өөрийн ордгүй 30 орчим баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд татварын өрөнд орж үйл ажиллагаагаа зогсоов, хүдэр, баяжмал, бүтээгдэхүүний үе шат бүрд АМНАТ ногдуулах зөв юм уу. Яагаад шинээр үйлдвэрүүд нэмэгдэхгүй, ажлын байрууд байхгүй болов, хувийн хэвшлийн үйлдвэрүүдийн хэдий хэмжээний хөрөнгө царцав гэдэг асуудлуудыг судлах ёстой. Монголд өөрийн ордтой 18 үйлдвэр үлдэж бусад жижиг ордгүй үйлдвэрүүдээ шууд дампууруулах замд оруулчихсан. Ашигт малтмалаа баяжуулж, боловсруулж нэмүү өртөг шингээсэн экспортын бүтээгдэхүүнийг дэмжинэ гэчихээд яагаад бодит байдал дээр хувийн хэвшлийн үйлдвэрүүдээ дэмждэггүй юм бэ гэдгийг судалдаг нягталдаг албагүй болжээ. Бидний баяжуулж, боловсруулж чадаагүй ашигт малтмал хилийн гадна байгаа үйлдвэрүүдийн түүхий эд болж тэд жинхэнэ ашгийг хүртдэг. Ашигт малтмалынхаа 90 гаруй хувийг түүхийгээр нь экспортлосоор байна. Ядаж 20-25 хувийг баяжуулж боловсруулдаг болоход маш олон ажлын байр бий болж, их хэмжээний валютын орлого олно. Боломжоо ашиглаж чадахгүй байна. Хамтарсан Засгийн газар Ашигт малтмалын хуулиа, АМНАТ-өө дэлхий нийтийн зарчимд нийцүүлж өөрчлөх хэрэгтэй. Үүнийг зөв өөрчилж байж мөрийн хөтөлбөр бүрэн хэрэгжинэ.

-Сангийн сайд 2025 оны улсын төсөвтэй хамт татварын шинэчлэл хийнэ гэсэн. шинэчлэл хийгдэж чадах уу?

-Чадахгүй. Яагаад гэвэл Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг олоогүй орлогоос нь, зараагүй металлаас, өөрийн ордгүй үйлдвэрүүдээс давхар авдаг алдаатай бодлогоо өөрчлөхийг хүсдэггүй. Энэ алдаатай бодлогоос шалтгаалж татварын алба авч чаддаггүй авлагатай, компаниуд нь төлж чаддаггүй их хэмжээний өртэй болоод байна. Зөвхөн бид шүүмжлээгүй, гадаадын хөрөнгө оруулагчид, судалгааны байгууллагууд хангалттай шүүмжиллээ. Татварын өрөнд орсон компаниуд үйл ажиллагаагаа өргөтгөж, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа, ажлын байраа нэмэгдүүлэхгүй.

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчлэлийг яаж хийх ёстой вэ?

-Ашигт малтмалын тухай хууль бол манай улсын хөгжилтэй маш холбоотой суурь хууль. Уг хуулийг 35 удаа өөрчлөөд энэ том салбарын хөгжлийг тушаад гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хүлээлтэд оруулсан. Манай улсын гурван том орд л улсын төсвийн орлогын ихэнхийг бүрдүүлж энэ салбарын нүүрийг тахалж байна. Ашигт малтмалын тухай хуулийг өөрчлөх гэж УИХ-ын сүүлийн найман чуулганаар хэлэлцэх жагсаалтад оруулсан боловч салбарын яам нь өргөн барьддаггүй. Сангийн яамтайгаа ойл голц доггүй.

Шинээр байгуулагдсан Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам Ашигт малтмалын тухай хуулиа эрс өөрчилж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж, хайгуул, олборлолт, баяжуулалт, боловсруулалтыг цогцоор нь дэмжсэн хуулийн төслийг энэ ондоо багтааж батлуулах  түүхэн хүлээлт үүсээд байна. Шинэ сайдтай уулзах хүсэлт тавьсан боловч хүлээж авахгүй байгаа.

-Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс ямар асуудлыг сонирхож хүлээж байгаа бол?

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгогдохгүй байгаагаас болж хайгуулын салбар уналтад орж улсын нөөц нэмэгдэх боломжоо алдсаар байна. Улмаар хайгуулын үйл ажиллагаа хумигдсан тул олборлолтын салбарт шинэ ордууд нээгддэггүй. Өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд давхар АМНАТ, үндэслэлгүй олон улсын жишиг үнэ зэргээс шалтгаалаад олон үйлдвэр хаалгаа барьж шинэ үйлдвэрүүд хүлээлтэд орсон. Хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг худалдах, тодорхой хувийг шилжүүлэхэд урьдчилгаа татвар төлүүлдэг болгосон. Бид дэлхий нийтэд байхгүй ийм тоглоомын дүрмээ засахгүй бол томоохон Хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй.

Хүндрэлтэй асуудлуудаа энэ Засгийн газар хурдан шийдэх хэрэгтэй.

-Жишиг үнэ бодитой бус тул компаниудад хүндрэл учруулсаар байна уу Биржийн арилжааны талаар саналаа хэлнэ үү?

-Олон улсын зах зээлийн үнээр АМНАТ ногдуулснаар тухайн компанийн олоогүй орлогод АМНАТ ногдуулж байна. Мөн баяжмалд дагалддаг ялгаж салгах боломжгүй өчүүхэн хувь эзэлдэг үнэт металлуудыг олон улсын зах зээлийн үнээр борлуулсан гэж үзээд АМНАТ ногдуулдаг. Жишиг үнэ бодитой бус байснаас маш их хэмжээний татварын өрөнд орсон нүүрсний болон жоншны компаниуд байна.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль  мөрдөгдөж эхлээд жил гаруй боллоо. Нүүрс, угаасан нүүрс, төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмалын жишиг үнийг тогтоож АМНАТ ногдуулдаг эрх зүйн орчинг бий болгож хувийн хэвшлийн компаниуддаа татварын дарамтыг бууруулах боломж их байна. Татварын дарамт буурснаар тэдний өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ.

-Төмрийн баяжмал, бүтээгдэхүүн боловсруулахад бас л АМНАТ саад болж байна уу?

-Тэгэлгүй яахав. Бага агуулгатай төмрийн хүдэр АМНАТ шингэсэн, НӨАТ-тай үнээр худалдаж аваад баяжуулаад, бүтээгдэхүүн буюу хорголжин үйлдвэрлээд экспортлоход олон улсын жишиг үнээр тооцож дахин АМНАТ ногдуулдаг. Төмрийн баяжмал, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдээ дэмждэггүй хууль, тогтоол, журамтай болоод олон жил боллоо. НӨАТ-ын тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль үйлдвэрлэгчидээ, экспортлогчдоо дэмжсэн сайн хуулиуд байсныг олон удаа өөрчилж тэднийг төмрийн хүдрээ түүхийгээр нь экспортлохоос өөр аргагүй болгосон. Стандарт, хэмжил зүйн газар нүүрс, угаасан нүүрс, төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмал, бүтээгдэхүүний стандартыг шинэчилсэн боловч Сангийн яам Засгийн газрын хуралдаанд оруулахгүй хойшлуулсаар байгаа. Үүнийг Ц.Туваан сайд анхааралдаа авах хэрэгтэй. Үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж байж ажилгүйдлийг олноор бууруулж, иргэдээ ядуурлаас хамгаалж, улсын болон орон нутгийн төсвөө нэмэгдүүлэх боломжтой. Иймд шинээр бүрдсэн УИХ, Засгийн газар үйлдвэрлэгчидээ дэмжсэн эрх зүйн орчноо яаралтай шинэчилж аж үйлдвэрүүдээ сэргээх эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжоор хангаж ажиллаасай.