Month: April 2023

Хөгжлийн банкны гэгдсэн шүүх хурал өчигдөр тав дахь өдрөө үргэлжиллээ. Шүүх хурлын явцын талаар хуульч О.Батхүүтэй ярилцлаа.

---

-Хөгжлийн банкны шүүх хурлыг хуульчид анхааралтай ажиглаж байгаа байх. Нэлээд онцлог шүүх хурал болж байна уу даа?

-Хөгжлийн банкны шүүх хурлыг гурав ангилж үзмээр байгаа юм. Нэгд, улс төрд нөлөө бүхий этгээд эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж өөртөө давуу байдал үүсгэх замаар Хөгжлийн банкнаас мөнгө авч ашигласан хүмүүс бий. Энэ нь УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн болон бусад өндөр албан тушаалтай хүмүүст холбоотой. Хоёрт, Хөгжлийн банкнаас зээл авсан аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад холбогдох хэрэг. Гуравт, Хөгжлийн банкны ажилтнууд ажил үүргийнхээ хүрээнд энэ хэрэгт холбогдсон байгаа.

Өнөөдрийн шүүх хурал нэгдүгээр ангиллын хүмүүс болох төрийн өндөр албан тушаалтнуудад холбогдох хэргийг эрүүгийн шүүхээр оруулаад гэм бурууг ярилцах ёстой байлаа. Гэтэл нөгөө хоёр бүлгийн хүмүүсийг нэгтгээд нэг том багц болгоод шүүх хурлыг хийж байгаа нэгд, гэм буруутай хүмүүс ял завшуулах боломж олгох, хоёрт, гэм буруугүй хүмүүсийг хоморголон яллах эрсдэлтэй гэж харагдаж байгаа.

-Яагаад?

-Хөгжлийн банкнаас зээл авна гэдэг гэмт хэрэг биш. Зээл авсан аж ахуйн нэгжүүдийн бизнес нь янз бүрээр эрсдэлд орох, зээлийг зориулалтын бусаар ашиглах нь эрүүгийн хэрэг биш. Энэ бол иргэний эрх зүйн харилцаанд хамаарах асуудал. Гэтэл манайх зээлийг зориулалтын бусаар ашигласан гэдэг нь мөнгө угаах гэмт хэрэг гэж үзээд байгаа. Үнэндээ мөнгө угаах гэмт хэрэг бол хууль бусаар олсон орлогоо хууль ёсны болгох явцыг хэлдэг. Банкнаас зээл авна гэдэг хууль бус ажиллагаа биш.

-Шүүгдэгчид мэдүүлэг өгсөөр байгаа. Тэдний дундаас өнгөрсөн баасан гаригт болсон шүүх хурлын үеэр Хөгжлийн банкны нэгэн ажилтан хэрэгт татагдсан шалтгааныг хууль бус гэж үзэж буйгаа хэлж байсан. Та ч тэр жишээг хуулийн үндэслэлтэй тайлбарласан байсан. Тэр талаар дурдахгүй юу?

-Хөгжлийн банкны тэр ажилтан надтай уулзаж байсан. Мөрдөн байцаалтын явцад заавал нэг хүний нэр хэл, тэгвэл хэргээс чинь мулталж өгнө гэж шахаад байна. Би гэмгүй хүнийг гүтгэлтэй нь биш гэхээр “Тэгвэл чи өөрөө ялаа аваад явах болж дээ” гэж байна гэсэн. Энэ бол банкны энгийн ажилтнуудыг хэлмэгдүүлж болзошгүй үндэслэл юм.

-Шүүх хурал эхлэхэд хэрэгт татагдсан 80 хүний 60 орчим нь хэргийг цагаатгуулах хүсэлтээ үндэслэлтэй тайлбарлаж байсан. Үлдсэн хэсэг нь бол гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрч байгаа гэж ойлгосон. Гол нь нийт холбогдсон хүмүүсийн 80 орчим хувийг нь хэлмэгдүүлэх эрсдэлтэй байна уу гэж үзэж болох. Таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Санал нэг байна. Хэрэгт шалгагдаж байгаа хүмүүс аль болох бага ял авах, цагаатгуулах байр суурьтай оролцож байгаа. Нөгөө талд гарцаагүй баримтаар нотлогдсон, гэрчтэй хүмүүс ялаа багасгахыг бодно. Хамгийн гол нь манай нийгэм Хөгжлийн банкны хэргээр шалгагдаж байсан хүн гээд нэр төрд нь халдах эрсдэл өндөр. Шүүхээр гэм буруу нь тогтоогдтол хэнийг ч гэмтэн гэж үзэхгүй гэдэг зарчмаа барьж л ажиллах хэрэгтэй байна.

Харамсалтай нь манайд шүүх цагдаатай холбогдсон хүн бүрийг гэм буруутай гэдэг ойлголт хандлага нийгэмд тогтчихсон. Жишээ нь, цагдаа нэг хүнийг 461-д 30, 60 хоног баривчлаад хэргийг шалгаж байгаад гэм буруугүй юм байна гээд сулладаг. Харин тэр хүнийг эргэн тойрны хүмүүс “Энэ нөхөр шоронд суугаад гарсан. Буруутай л байж таарна” гэж хардаг. Ялангуяа банк санхүүгийн салбар өөрөө хүний итгэлцэл дээр тогтдог учраас маш эмзэг. Хөгжлийн банкны хэрэгт холбогдсон гэх нэр л банкны ажилтнуудыг цаашид ажиллаж амьдрахад хүндрэл үүсгэх эрсдэлтэй.

-Хөгжлийн банкны хэргийг хурдан хугацаанд боож шүүх рүү шилжүүлсэн. Одоо шүүх хурал нь үргэлжилж байгаа үйл явцыг хуульчид шүүмжилж байгаа. Энэ дунд хэн нэгэн хэлмэгдэх вий гэж?

-80 оролцогчтой гэмт хэргийг шүүх ажиллагаа 1990 оноос хойш шүүхээр орсон хамгийн том хэргүүдийн нэг болов уу. Энэ дунд энэ олон хүнийг нэг бүр шалгаж гэм бурууг нь тогтоосон уу, эрхийг нь тухай бүр хангаж чадсан уу гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Энгийн тав, 10 оролцогчтой хэрэг гэхэд л шүүх дээр 3-5 хоног хэлэлцэгддэг. Хөгжлийн банкны хэргийг харахад их л шуурхай явж байна.

-Хэр хугацаанд үргэлжлэх бол?

-Хамгийн багадаа нэг сар үргэлжлэх болов уу. Одоо дөнгөж прокурорууд яллах дүгнэлтээ танилцуулж, холбогдогчид үгээ хэлж байна. Цаашид нотлох баримт шинжлэх судлах зэргээр шүүхийн үйл явц өрнөнө.

-Шүүгдэгчид зээлийн харилцааг эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэж байгаа нь буруу гэдгийг шүүх хурлын явцад ихээр онцолж байна. Чухам яагаад зээлийн харилцааг хуулийнхан эрүүгийн гэмт хэрэгт татдаг юм бэ?

-Зээлийн харилцаа нь иргэний хуулиар явах ёстой. Зээл авсан компаниуд аль нэг улстөрчид нөлөөлж, яриулж, зээл гаргаж өгсөн хүндээ хувь хэмжээ хахууль өгөөгүй бол өнөөдрийн шүүх хурлаар орох ёсгүй. Мэдээж бизнес л болсон хойно төсөл хөтөлбөр бүтэлгүйтдэг, ханшийн зөрүү, ковид зэрэг янз бүрийн шалтгаанаар зээлээ хугацаандаа төлөөгүй бол эрүүгийн шүүх хурлаар орохгүй. “Бэрэн групп” гэхэд үйлдвэр барина гэж зээл авчихаад барилгын төсөл рүүгээ оруулсан гэж байна. Мөн бусад зээлдэгчид ч авсан зээлийнхээ мөнгөөр компанийн өрийг төлсөн, зээлийн мөнгөө хувьдаа ашигласан зэрэг асуудлууд хөндөгдөж байна. Энэ бол эрүүгийн хэрэг биш. Энэ бол гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй иргэний харилцаа. Иргэний харилцааг иргэний хэргийн шүүхээр л шийддэг. Энэ шүүхийн хамгийн хүнд шийтгэл нь гэрээг цуцлах, торгууль тавих, барьцааг үл маргах зарчмаар хураан авах, зээлийг эргэн төлүүлэх явдал юм. Харин зээл авахдаа хэн нэгэнд нөлөөлж авсан бол эрүүгийн хэрэг. Үүнийг ялгаж салгаж харах шаардлагатай. Хөгжлийн банкнаас зээл авсан хүн бүр хулгайч, дээрэмчин. Тэднийг бүгдийг яллах ёстой гэж туйлширч болохгүй.

Шинжлэх ухааны доктор, профессор Л.Оюунтай ярилцлаа.

---

-Ам.долларын ханш аажмаар буурч байна. Өчигдрийн байдлаар 3480 руу оржээ. Сүүлийн нэг сар орчмын хугацаанд төгрөгийн эсрэг доллар тогтмол буурч байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Монголын зах зээл дээрх долларын нийлүүлэлтээс ханш ямар байх нь хамаардаг. Тэгэхээр ам.долларын нийлүүлэлт нэмэгдсэн учраас ханшийн бууралт явагдаж байна л даа.

-Нийлүүлэлт яаж ихэссэн бэ?

-Экспортод бараа их гаргах тусам төлбөр нь ам.доллараар орж ирдэг. Манай экспортын ихэнх хувийг уул уурхайн салбар эзэлдэг. Тэр дундаа нүүрсний экспорт он гарснаас хойш эрчимтэй нэмэгдэж байна. Гол нөлөөлөх хүчин зүйл нь биржээр дамжуулан нүүрсний борлуулалт явагдаад эхэлсэнтэй шууд холбоотой. Нэг тонн нүүрсний ханш дэлхийн зах зээлийн үнэ рүү нэлээд ойртсон. Бид нүүрсээ өндөр ханшаар зарж эхэлсэн болохоор долларын нийлүүлэлт нэмэгдсэн гэж шууд холбож харж болно.

-Цаашид долларын ханш ингэж буусаар байх уу. Ямар таамаг байна вэ?

-Судалгаанаас харахад долларын төгрөгтэй харьцах ханш нь мөчлөг цикль хэлбэртэй байдаг. Шинэ жил, цагаан сар, наадам, хичээлийн жил эхлэхийн өмнө импортын бараа их хэмжээгээр нэмэгдэх үед долларын эрэлт нэмэгдэж, ханш чангардаг талтай. Бусад хугацаанд долларын ханш харьцангуй сулардаг. Монгол Улс цаашид төгрөг чангарч, долларын ханшийг бууруулъя гэвэл экспортоо нэмэгдүүлж, импортыг орлож чадах бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гарц л бий.

-Ингэхэд долларын ханш буурах, төгрөгийн ханш чангарах хоёрын аль нь эдийн засагт зөв юм бэ?

-Ер нь доллар, төгрөгийн ханшид өөрчлөлт ороход экспортлогч болон импортлогч нарт эсрэг үр дагавартай байдаг. Бид хэрэглээнийхээ 90 гаруй хувийг импортоор хангадаг. Тэгэхээр долларын ханш сулраад, төгрөг чангарах нь нэг талаасаа зөв. Нөгөө талдаа төгрөг чангараад доллар суларчихаар экспортлогч нарт алдагдалтай болчихдог. Эндээс харвал, доллар буурч, төгрөг чангарах нь сайн, муу гэж шууд хэлэх боломжгүй.

Ханш өөрчлөгдөх нь Монгол Улсын эдийн засгийн бүтцээс хамаарна. Уул уурхайн экспорт давамгайлсан хэвээрээ байх үед төгрөг нь долларын эсрэг чангараад байх юм бол экспортоос орж байгаа мөнгө л багасна. Хүмүүс импортыг хямдруулахын тулд доллар сулраасай гэж боддог. Гэтэл доллар суларчихаар эдийн засагт орох мөнгөний урсгал хумигдана. Хуулиараа Монголбанк төгрөг болон долларын ханшийг тогтвортой барих үүрэгтэй. Гол зорилго нь ханшийг савлуулахгүй байх ёстой.

Ингэсэн тохиолдолд долларын ханш тогтвортой байх үед бизнесийнхэн өөрсдөө асуудлуудаа шийдээд явчихдаг л даа. Ханш савлаад тогтворгүй байхаар импортлогч, экспортлогч нар барих стратегигүй болдог. Өөрөөр хэлбэл, эрсдэлээсээ эмээгээд шийдэл гаргаж чадахгүй эрчим нь удааширдаг. Улмаар гацах тохиолдол ч гардаг.

-Өргөн хэрэглээний барааны үнэ өдрөөс өдөрт өсч байна. Өмнө нь 50 мянган төгрөгөөр нэг тор хүнс авдаг байсан бол одоо 100 мянган төгрөгөөр ч дүүргэж чадахгүй байна гэж иргэд ярих боллоо. Долларын ханшийн бууралтын бодит үр дүн ард иргэдэд хэзээнээс мэдрэгдэж эхлэх вэ?

-Одоо шууд мэдрэгдэж болно. Долларын ханш сулрахаар импортын өргөн хэрэглээний барааны үнэ буух ёстой. Гэтэл манайд өссөн үнэ буцаад буухдаа тун дургүй. Шалтгаан нь өрсөлдөөний түвшнээс хамаарч байгаа юм. Хэрэв өрсөлдөөн идэвхтэй байх юм бол импортлогч нар өөрийнхөө ашгийг тооцсон үнээр бараагаа хямдруулаад хурдан борлуулж, мөнгөө эргэлдүүлэхийг бодно. Өрсөлдөөний эрчим бага байх юм бол “Угаасаа миний барааг авч л таарна” гэдэг хандлагаараа өссөн үнийг бууруулж өгдөггүй.

-Өнгөрсөн оны төгсгөлд Монголбанкны гадаад валютын дуудлага худалдаагаар банкуудын ам.доллар худалдан авах эрэлт өндөр байсан. Харин одоо эрэлт багассан гэж мэдээлж байна. Энэ сайн уу, муу юу?

-Банк хоорондын зах дээрээс арилжааны банкууд доллар худалдаж авч, худалдаж байдаг. Энэ нь харилцагчдынхаа нэрийн өмнөөс хийж байгаа үйлдэл. Арилжааны банкны нийт харилцагчдад доллар хэрэг болох юм бол валютын зах дээрээс тухайн банк доллар худалдаж авна. Тэгэхээр банкны валютын зах дээр оролцож байгаа үйлдэл бол харилцагчийнх нь захиалга юм. Оны төгсгөлд эрэлттэй байсан доллар одоо багассан гэдэг нь экспорт, импортын өөрчлөлтийн хэмжээгээр тодорхойлогдож байгаа гэсэн үг. Баяр ёслолын үеэр импортлох бараа өсөх учраас долларын ханш чангарчихаж байна. Эрэлт нь ихэссэн болохоор. Одоо долларын эрэлт суларсан гэдэг нь импортын хэмжээ багассантай холбоотой. Манайх улирлын эдийн засагтай орон шүү дээ. Удахгүй барилга, газар тариалангийн салбар идэвхжинэ. Энэ үед импортын барааны эрэлт өсөөд ирэнгүүт тэрийг нь худалдаж авахад зориулагдах долларын эрэлт нэмэгдэж, ханш нь чангарна. Доллар, төгрөгийн ханш бол эдийн засгийн халууны шил гэсэн үг.

-Төлбөрийн тэнцэл өмнөх оны энэ үеэс 66.2 сая ам.долларын ашигтай гарсан гэж Засгийн газраас зарласан. Цаашид хэрхэх бол?

-Энэ бол Монгол Улсын мөнгөн урсгалын тайлан. Монгол Улсад хэдэн төгрөг хаанаас орж ирэв, хаашаа гарч байна гэдгийг харуулдаг үзүүлэлт л дээ. Төгрөгийн урсгал зардал дээр экспорт, импортын хэмжээ гарч ирдэг. Тэгэхээр экспортоор орж ирж байгаа мөнгө нь дотогшоо орж ирж байгаа үед нэмэхээр тэмдэглэгдэнэ. Импортод төлбөр төлж байгаа үед мөнгөн урсгал нь Монголоос гарч байгаа учраас төлбөрийн тэнцэл дээр хасахаар тэмдэглэгддэг. Энэ хоёрын зөрөөнөөс урсгал дансны үлдэгдэл нь тодорхойлогддог. Манай экспорт нэмэгдээд Монгол руу орж ирэх долларын хэмжээ өсөөд, импортод төлөх төлбөр нь багасаад ирэх юм бол гадаад худалдааны төлбөрийн тэнцэл эерэг гардаг. Гэхдээ урсгал зардлаас гадна үндсэн хөрөнгийн данс гэж бий. Үүгээр санхүүгийн зах зээл дээрх үйл ажиллагаа тэмдэглэгдээд явдаг. Хэрвээ Монгол Улсад гадны хөрөнгө оруулалт орж ирэх юм бол энэ тэмдэглэгээ нэмэгдэнэ. Харин гадны орны хувьцаа, бондыг манай талаас худалдан авбал хасах тэмдэгээр мөнгөн дүнгнь тэмдэглэх жишээтэй. Урсгал данс болон хөрөнгийн данс хоёр нь гадаад худалдааны төлбөрийн балансыг тэнцүүлж явдаг хоорондоо уялдаа холбоотой байдаг юм. Тийм болохоор гадаад худалдааны төлбөрийн тэнцэл эерэг гарлаа гэдэг нь Монгол Улсад долларын нөөц нэмэгдлээ гэсэн эерэг мэдээ л дээ.

Импортоор оруулж ирж байгаа бараагаа цөөлөх юм уу, орлох барааг Монголдоо үйлдвэрлэх, эскпортод бараа их гаргах бодлого нь үе үеийн Засгийн газар болгоны тавьдаг ба эдийн засгийн бодлого дандаа энэ рүү чиглэдэг шүү.

-Төгрөгийн хадгаламж өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 620 тэрбумаар буурсан гэв үү. Цаашид валютын ханш суларвал төгрөгийн хадгаламж нэмэгдэх боломжтой юу. Ер нь хадгаламж буурахын эерэг болон сул тал юу вэ?

-Хадгаламж багасч байгаа нь эдийн засаг сэргээд, бизнест мөнгө эргэлдээд эхэлсний дохио юм. Хий дэмий мөнгөө хадгалж байхаар эргэлтэд оруулахаар мөнгөө татаж авч байна шүү дээ. Төгрөгийн хадгаламж багасаад долларын хадгаламж нэмэгдээд байх юм бол хүмүүс эрсдэлээ хамгаалахын тулд төгрөгөө валют болгоод байгаа хэрэг. Одоогийн байдлаар долларын хадгаламж ч бас нэмэгдээгүй.

Монгол Улсын 20 дахь аварга Сүхбаатарын Мөнхбаттай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд наадам, цагаан сарын барилдаандаа л зодоглолоо. Заалны барилдаанд тэр бүр гарч харагдахгүй юм. Бөхийн спортоос бага зэрэг хөндийрч байна уу. Одоогоор та юу хийж байна вэ?

-Хувийн ажилдаа л анхаарч байна даа. Завсар зайгаараа нийгэм рүү чиглэсэн ажил хийж байна. Яг одоогоор бол сэргээн засалтын эмнэлэг байгуулах ажилтай явна. Ирэх тавдугаар сард үйл ажиллагаа нь жигдэрнэ. Манайд сэргээн засахын салбар хөгжиж байгаа. Гэхдээ бодлогын хэмжээнд хөгжиж байна уу гэвэл асуудалтай. Үүнд нэмэр болохоор орчин үеийн тоног төхөөрөмжтэй эмнэлэг байгууллаа. Тамирчин байсан хүний хувьд сэргээн засахын салбарыг хөгжүүлснээр олон талын ач холбогдолтой гэж харж байна. Бэртсэн тамирчид сэргээн засах үйлчилгээ авснаар богино хугацаанд дэвжээнд гарах боломж нээгдэнэ. Ингэснээр амжилтад нь ч тодорхой хэмжээнд эерэг нөлөө үзүүлнэ. Гэмтсэн иргэд ч үйлчилгээ авснаар богино хугацаанд эдгэрэх боломжтой. Цаашлаад хөдөлмөрийн бүтээмжид ч сайнаар нөлөөлөх болов уу.

Хажуугаар нь “Бор аварга сан”-г санаачилж байгууллаа. Сангийн үйл ажиллагаа Монголын өв соёл, уламжлалыг түгээн дэлгэрүүлэх, байгаль орчныг хамгаалахад чиглэсэн соён гэгээрүүлэх ажиллагаа хийхэд чиглэж байна. Үүний хүрээнд “Өв түгээ” төслийн барилдааныг Үндэсний олон нийтийн телевизтэй хамтарч явууллаа.

Гол ач холбогдол нь залуустаа үндэсний бөхийн мөн чанарыг таниулахад оршиж байна. Өөрөөр хэлбэл монгол эр хүн байх, бөх байх гэдэг гол утга учрыг залуустаа гүйцэд таниулахад чиглэсэн үйл ажиллагаа явууллаа. Бөхчүүд маань хэн байв, өнөөдөр хэн болоод байна, цаашид хэн байх талаар ойлголт нийгэмд бараг алга болсон байна. Хоорондоо барилдаад л нэг нь давдаг хүмүүс мэтээр хардаг болж.

Угтаа бол оюун санаа, бие бялдрын олон зүйл нийлж бөх болдог. Тэр утгаараа ард түмэн бөхөө дээдэлж ирсэн. Орчин үед энэ жишиг алдагджээ. Бөхөөр хичээллэж байгаа залуус маань ч энэ сайхан зүйлсээ гээсэн байна. Энэ бүхнийг дагаад үнэлэмж нийгэмд унажээ. Монгол үндэсний бөхөөр барилдаж байгаа залуус бөх гэдэг зүйлийн мөн чанар, утга санааг ойлгочихвол алдаа гаргахгүй явж болно. Тэр их хүндлэл эргээд сэргээд л ирнэ. Өөрсдийгөө ч зөвөөр үнэлдэг болно.

-Өнгөрсөн жилийн наадмын сонин сайхан өнөөдөр ч хуучраагүй байна. Та наймын даваанд О.Хангайг амлаж барилдсан нь бөхийн хүрээнд олон асуултыг үлдээсэн. Мөнхбат мөнгө аваад буугаад өгчихлөө гэх “бор шувуу” бөхийн ертөнцөд нисч байсан. Нөгөө талд аварга хүн ирээдүйтэй бөхийг тунаанаас гаргаж сайхан барилдлаа гэх улс бас байсан?

-Ардын хувьсгалын тэгш ойдоо зодоглохдоо бэлтгэлээ маш сайн базаасан.

Миний хувьд 1024 бөхийн барилдааны есийн даваанд гарч байж л цолоо ахиулах боломжтой байлаа. Үүнд зорьж л наадамдаа зодоглосон. Наймын даваанд Б.Орхонбаяр арсланг амлаад барилдчихъя гэж санаж байлаа. Гэтэл долоогийн даваанд барилдахдаа элэг бүсээ таслаад сойгоод уячихсан юм. Ингэхэд зодог дээшээ хөөрөөд сэнжиг суларчихсан. Хэний ч гар яваад л сэнжиг авахаар болчихсон. Б.Орхонбаярын тухайд сэнжиг ухаад авчихвал эвгүй барилддаг бөх. Ингээд боломжтой амаа дахиад харахад Б.Бат-Өлзий, О.Хангай хоёр л байсан. Хэнтэй нь ч барилдсан би хаях боломжтой. Б.Бат-Өлзий бол огт хийгүй нягт барилддаг. Нэгнийгээ хаях гэж их удна. Бараг дуустлаа барилдаж таарна. О.Хангай бага зэрэг хийтэй байх боломжтой учраас л амлаж барилдсан хэрэг. Шийдвэрээ эргээд харахад түрүү бөхийг амласан байж л дээ. Залуу бөхтэй яс үзээд л тахим өгсөн. Тэгш ойн наадам шинэ аварга, арслантай сайхан болсон.

-Эргээд таны явуулж байгаа төсөлтэй уялдуулаад асууя. Өнөөдөр хүүхдээ хүмүүжүүлэх ухаан манайд алдагдсан юм шиг. Энэ арга ухааныг та яаж хардаг вэ?

-Санал нийлж байна. Тулгамдсан асуудал мөн. Даяаршиж олон талын мэдээлэл авч байгаа нийгэмд хүүхдээ хэн болгох, ямар зорилготой болгож төлөвшүүлэхэд эцэг эхчүүд санаа тавих хэрэгтэй. Англи хэл сураад л гадаад гарч ажиллана гэх түгээмэл ойлголттой болж. Мэдээж дэлхийн боловсрол эзэмшихэд англи хэл хүүхэд болгонд хэрэгтэй. Гэхдээ монгол мөрөөдөлтэй, монгол сэтгэлгээтэй болгож өсгөх ажил энд хоцроод байна. Хүн байх, хүн болж төлөвших гэдэг зүйл гээгдээд үлдчихэж. Нийгэмд гарч байгаа янз бүрийн үзэгдэл, гажуудал үүнтэй шууд холбоотой гэж би хувьдаа хардаг юм.

Миний хийж байгаа ажил монгол сэтгэлгээтэй хүүхдийг Монголд бий болгоход л чиглэж байгаа. Энэ ажлын хүрээнд найман сургуульд орж ажиллалаа. Хүүхдүүд өв уламжлалаа таньж мэдэх сонирхолтой нь сайшаалтай. Ажил маань нүдээ олсон оновчтой ажил болсон гэж харж байгаа шүү. “Бор аварга сан”-гийн ажил ирээдүйн Монголын залуучуудыг монгол сэтгэлтэй болгож төлөвшүүлэхэд л чиглэж байна.

-Таны “Бор аварга сан”-гийн үйл ажиллагаа эхний ээлжинд залууст, тэр дундаа сумын заануудад чиглэж байгаа нь анхаарал татаж байна?

-Улаанбаатарт л гэхэд 1000 гаруй сумын заан бэлтгэл сургуулилалт хийж барилдаж байна. Нийгэмд бие бялдар, сэтгэл зүйгээр өрсөлдөх чадамжтай ийм том бүлгийг эр хүн болгож хүмүүжүүлэх, үүгээр дамжуулж найз нөхдөдөө нөлөөлж чадах хүмүүсийг бий болгох боломжийг олж харсан юм.

-Өнөөдөр үндэсний бөхийг залуус сонирхохоо больсныг та харж байгаа байх. Үндэсний бөхөөр дамжуулж залуусыг төлөвшүүлэх боломжийг та яаж харж байна вэ?

-Орчин цагийн хүүхдүүд дэлхийн мэдээлэл дунд амьдарч байна. Спортод дуртай хүүхэд зурагтаа асаагаад л сагсан бөмбөг, хөлбөмбөгийн мэдээллийг нэгэн зэрэг хүлээж авч байна. Энэ дунд өв уламжлалыг хүүхдүүддээ таниулах ажлыг бид оройлон хийж оролцох ёстой. Үндэсний бөх гэдэг зүйлийг орчин цагийн хүүхдүүдэд сонирхолтой байлгах талын арга хэмжээг бид хийх хэрэгтэй.

-“Өв түгээ” төслийн барилдаан сумын заануудад чиглэж байгаа талаар та жаахан тодруулахгүй юу. Барилдааны бай шагналын тухайд 50 сая төгрөг байсан шүү дээ?

-Сумын заанууд амьдралаа авч явах, сурч боловсрохоос авахуулаад олон нөхцөлийг хойш нь тавиад үндэсний бөхөөр хичээллэдэг. Сумын заанууд ирээдүйн монгол бөхийг тодорхойлно. Эрчүүдийн дунд монгол бөхийг өргөж явна. Зөв хандлагатай эрчүүдийг бэлтгэхийн тулд барилдаанаа сумын заанууд руу чиглүүлсэн юм. Өөрөө сумын заан байсан хүний тухайд залууст ямар бэрхшээл тохиолддогийг сайн мэднэ. Тэдний зарим нь айлд сууна. Хоол унднаас эхлээд бэрхшээл бий. Энэ бүхнийг харгалзаж сумын заануудаа дэмжээд байг нь боломжийн тавьсан юм. Одоо сар бүр явагддаг сумын заануудын түрүү бөхийн бай нь 100 орчим мянган төгрөг байдаг юм билээ.Сая төслийн барилдаанд 20 гаруйхан сумын заан л 50 гаруй сая төгрөг хувааж авсан.

Үлдсэн хэдэн зуун сумын заанууд руу үйл ажиллагаагаа чиглүүлэх, бөхөөр дамжсан боловсролыг олгох тал дээр бид анхаарч ажиллана. Энэ их өв соёлоор дамжуулж ирээдүй рүү чиглэсэн олон ажиллагаа явуулж болно. Өнөөдөр спорт гэдэг зүйлээс ангид байснаар бие бялдрын хувьд асуудалтай, хатуу, шударга үг сонсож чадахгүй, тайлбар тавьдаг олон талаараа сул дорой эрчүүд бий болсон байна. Спортоор дамжуулж эрчүүдийг эр хүн шиг байлгахыг зорьж ажил, арга хэмжээ зохион байгуулж ажиллаж байна даа.

-Та ярилцлагын эхэнд байгаль орчинд чиглэсэн үйл ажиллагаа хийж байгаа талаараа цухас дурдсан. Байгаль орчноо хамгаалах тухай ойлголт тааруу байгаа нь олон зүйл дээр харагддаг. Энэ талаар та ямар ажил хийж байна вэ?

-Хүн бүр л байгаль хамгаалагч байх, хүн бүр л зөв хүсэл мөрөөдөлтэй байхад уриалж тодорхой ажлууд хийж байна. Бид байгалиасаа бүх зүйлийг авч амьдардаг ч буцааж юу ч төлдөггүй. Уралдаад л газар сэндийчээд ухаад байдаг. Байгалиа сөнөөж нийгмийн бага хувь нь л хагартлаа баяжиж байна. Олсон зүйлийнхээ тодорхой хувийг байгалиа нөхөн сэргээхэд зарцуулах тухай ойлголт манайханд алга. Үүнтэй холбоотойгоор байгаль доройтож, цөлжилт хурдацтай явагдаж байна шүү дээ. Өнөөдөр хэд хэдэн сумд 100 жилийн ойгоо тэмдэглэх гэж байна. Тухайн бүс нутгуудад төвлөрөл бий болсноос хойш их хэмжээний хог бий болж. Дээр дээрээс нь овоолж асгасаар сумын төвөөсөө өргөн хогийн цэгтэй болчихож. Энэ асуудалд судалгаа хийж хог шатаадаг зуух оруулан ирж туршилт хийж ажиллаж байна. Нийгмийн хариуцлагын хүрээнд цаашдаа ховордож буй ургамлуудыг хамгаалах, тарьж ургуулах зэрэг цөлжилтийн эсрэг ажлыг уриалаад ажиллах болно.

-Таны тухайд нийгэм рүү чиглэсэн ажил хийгээд эхэлсэн нь ямар учиртай юм бэ. Аварга улс төрд хүч үзэх нь гэх ойлголт нийгэмд байна?

-Нийгмийн хариуцлагын хүрээнд л хийж байгаа ажил минь энэ. Манайхан аливаа ажлыг эерэг талаас нь харж чадахаа больчихсон байна. Нийгмийн гажуудал юм уу даа. Улс төрд үзэх гэж байгаа хүн л ийм ажил хийдэг гэх ойлголттой болж. Тийм биш шүү дээ.