Month: May 2018

Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд асан Р.Бурмаатай ярилцлаа.

-Өмнөх парламентад Засгийн газрын гишүүн байсан хүний хувьд засаг төрийн үйл ажиллагааг анхаарч байна уу?

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхлээд хамгийн түрүүнд хүнс, хөдөө аж ахуйн асуудлыг анхаарч үндсэний чуулган зохион байгуулсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Хүн далайд гарцтай хүнсний гүрэн болох” зорилт тавиад, хүнс хөдөө аж ахуйн салбарыг тэргүүлэх салбар болгосон байна. Энэ бодлогыг дэмжиж байгаа. Эрүүл хүнс үйлдвэрлэхэд суурь нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар. Монголын нийт газар нутгийн 75 орчим хувь нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар байдаг. Судалгаанаас харахад нийт бэлчээрийн 65-75 хувь нь доройтолд оржээ. Тариалангийн газрын гуравны хоёр нь хөрсний элэгдэлтэй байна. Гэтэл манайх үндсэн хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газраа хамгаалж авч үлдэлгүйгээр уул уурхайн лицензийг замбараагүй олгож байна. Өргөдлийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байхад малчдаас энэ асуудлаар байнга өргөдөл, гомдол ирдэг байсан. Гадна, дотны иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд уул уурхайн лиценз замбараагүй олгож, үүнийхээ араас хайгуулын болон ашиглалтын явцад химийн бодис хэрэглэж байгааг хянах чадваргүй байна. Ийм нөхцөлд яаж эрүүл эко хүнс үйлдвэрлэх вэ дээ. Олон улсын түвшинд ч органик хүнс үйлдвэрлэж, экспортлоход энэ байдал том тээг болно.

-Хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газраа улс зааглаад авчихаж болдоггүй юм уу?

-Ер нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар хариуцах эзэнгүй мэт байдаг. Хариуцах эзэн нь тодорхой биш учраас нэг мэдэхэд уул уурхайн лиценз олгогдсон байдаг. Жишээлбэл, Дорнод аймгийн газар нутгийн 44 хувьд нь уул уурхайн лиценз олгогдсон байна. Хөдөө аж ахуйн үүц газар гэж хадгалж ирсэн Халх голын хөндий газрын тосны лицензэд олгогджээ. 1960 оноос хойш Халх голд эрчимжсэн хөдөө аж ахуйг хөгжүүлнэ гээд 50 мянган махны чиглэлийн эрчимжсэн үхрийн аж ахуй, 20 мянган махны чиглэлийн хонины аж ахуй, малын тэжээл болон бусад таримал тариалах аж ахуй зэргийг байгуулахаар төлөвлөөд, үе үеийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаа, үйл ажиллагаанууд хийгдсэн байдаг. Гэтэл Хятадын Петрочайна Дачин Тамсаг гэдэг компанид уул уурхайн лиценз олгосон. Үүнээс Буйр-22 гэдэг талбайн 800 мянга гаруй га газар 2013 онд хайгуулын лиценз нь түр буцаагдсан байсан. Харамсалтай нь энэ газарт ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгохоор дахиад 2014 онд зарлагдсан байсан. Тэгэхээр хөдөө аж ахуйн үүц болгоно гэж бодож байсан газраа уул уурхайд өгөх үү. Эсвэл хөдөө аж ахуйн зориулалтаар нь авч үлдэх үү гэдэг асуудал тулгарсан. Тухайн үед улсын тусгай хэрэгцээнд авах хуулийн боломж нь Хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс байсан. Тэгтэл “Чөлөөт бүсэд гадны ажилчид ихээр орж ирж ажиллах юм байна” гэсэн яриа хардлагыг нутгийн иргэдийн дунд гаргасан. Угтаа бол уул уурхайн ажилд гадныхан л их орж ирж ашиг нь ч бас гадагшаа л гарч байна шүү дээ. 2015 онд Газрын тухай хуульд орж ирсэн шинэ зохицуулалтаар Халх гол хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс болгож 500 мянган га газрыг уул уурхайд биш хөдөө аж ахуйн зориулалтаар улсын тусгай хэрэгцээнд авч тамгалсан. Өөрөөр хэлбэл, Дорнот аймагт газрын тосны олборолт явуулж буй бусад газар шиг байгаль орчны доройтол хөрсний талхагдлаас хамгаалагдсан гэсэн үг.

JICA Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн нэгдсэн судалгаа-газрын зураглал

-Таныг Хүнс хөдөө аж ахуйн сайд байхад энэ газрын талаар маргаан үүсч байсан санагдаж байна. Тухайн үед орон нутгийн удирдлагууд дураараа олгосон байсан газрыг та улсын тусгай хэрэгцээнд авахын тулд багагүй хөөцөлдсөн байх аа?

-Улсын тусгай хэрэгцээний газар болсон учраас одоо энд гадны иргэн аж ахуйн нэгжид газар эзэмшүүлэх, ашиглуулах боломжгүй. Өмнө нь сумын удирдлагууд хууль зөрчин Солонгосын “Хан Соломо” гэдэг компанид 2009 онд 30 мянган га газар, Хятадын компанид болон бусад иргэн, аж ахуйн нэгжид хууль зөрчин олон мянган га газрыг олгосон байсан. Энэ нь өөрөө төрийн хараа хяналт сул байсны илрэл. Улс тусгай хэрэгцээндээ энэхүү 500 мянган га газрыг авснаар орон нутгийн удирдлагууд дураараа дургих боломжгүй. Түүнчлэн хэн ч хөдөө аж ахуйн бус зориулалтаар ашиглах боломжгүй болж байгаа юм. Ер нь бол тухайн үед үүсээд байсан нөхцөл бол “ухаж барагддаг нөөцийг үү, ургуулж тарьдаг нөөцийг ашиглах уу” гэдэг л тэмцэл байсан юм шүү дээ

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай хамтраад таныг улсын тусгай хэрэгцээнд авсан дээрх газрыг гадныханд худалдчихсан гэх юм. Та үүнд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Хүмүүс хардах эрхтэй шүү дээ. Хууль хяналтын байгуулгад шалгуулахаар зарим хүмүүс гомдол гаргасан, зарим нь бүр хэвлэл мэдээлэл хэрэгсэл сайтаар илт гүтгэсэн. Энэ мэдээллийг АТГ, УЕПГ, ТЕГ, цагдаа зэрэг хуулийн байгууллагууд шалгаад гүтгэлэг болохыг тогтоосон. Ийм худал мэдээлэл цацаж, гүтгэсэн этгээдэд хариуцлага хүлээлгэсэн байна лээ.

Саяхан Засгийн газраас гаргасан шийдвэр 2009 оноос хойш БНСУ-ын Койка байгуулгаас санхүүжилттэй хэрэгжсэн Халх гол төсөл хэрэгжиж дууссантай холбоотойгоор тус нэгжийг татан буулгасан. Мөн өмнө нь сумаас хууль зөрчсөн болон давхардуулан олгосон газар олголтыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдвэрлэхийг даалгажээ гэж мэдээгээр харсан, албан ёсны шийдвэр тэмдэглэлийг үзээгүй байна.

Шинээр олгох ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгох талбай

-Ингэхэд Халх голыг хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс болгосноор ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын ажлаа авч байхад Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг “Мах экспортол” гэсэн даалгавар өгч байв. Тэр үед хоёрхон үйлдвэр ОХУ руу боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох эрхтэй, бусад улс орон руу мах гаргах нэг ч үйлдвэр эрхээ аваагүй байсан. Малын гоц халдварт өвчин болох шүлхийтэй гээд хонь, ямаа, үхрийн түүхий мах экспортлох нь улсын хэмжээнд хориотой байсан. Ингээд ажлаа авсан даруйдаа олон улсын гэрээнүүдийг судалж, хэд хэдэн хэлэлцээр хийсэн. Улсаа бүхэлд нь нэг бүс биш, дотор нь “Вакцингүй эрүүл бүс”, “Хамгаалалтын бүс”, “Вакцинтай бүс” нутаг гэж ангилсан. Вакцингүй эрүүл бүс нутгаас махаа экспортлох, шүлхий гарч байсан вакцинтай бүс нутгуудад хорио цээрийн дэглэм бүхий хэсэгчилсэн бүсүүдийг бий болгож, тэндээсээ мах махан бүтээгдэхүүн гаргах хэлэлцээрүүдийг амжилттай явуулсан. Үүнээс гадна өөрсдөө ч эрүүл хүнс хэрэглэж, экспортоо нэмэгдүүлэх байдлаар махны үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого явуулсан. Зээл олгох, дэмжих, олон улсын аттестатчлалд хамруулах зэргээр дэмжсэний үр дүнд 2016 онд ОХУ руу 26, БНХАУ руу 11, Вьетнам руу найман үйлдвэр мах гаргах эрхтэй болсон. 2016 онд баруун аймгуудаас Монголын түүхэнд анх удаа Хятад руу хонь, ямаа, үхрийн түүхий мах гаргах эрхтэй болж, анхны экспортыг хийж эхэлсэн. Хятадын зүгээс ч гэсэн нэг тэрбум ам.долларын түүхий мах авах хүсэлт тавьж байв. Үүний дагуу олон улсын стандартад нийцсэн орон нутаг дахь 12 махны үйлдвэрийг байгуулахад 78 сая ам.долларын хөнгөлттэй зээл олгох хэлэлцээрүүд амжилттай хийгдсэн. Монгол Улсын эргэн тойронд махны асар том зах зээл бий. ОХУ 643 мянган тн, Европын холбоо 361 мянган тн, БНХАУ 580 мянган тн, БНВАУ 18 мянган тн, Япон 538 мянган тн зэрэг 2.4 сая тн мах импортолдог улс орон байна. Энд манайх ядаж жилдээ 100-200 мянган тн мах экспортоллоо гэхэд тэрбум гаруй ам.доллар олох боломжтой юм. Ингэхийн тулд бэлчээр болон мал эрүүл байх гэсэн тал, талын бодлого байх ёстой. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд малын гоц халдварт өвчин төв, баруун бүс рүү орсноос болж Хятад улс махны импортын зөвшөөрлөө цуцалжээ. “САМО” лабораторийнхон олон улсын эрдэмтэдтэй хамтарч монгол ямааны махыг янгирын махтай харьцуулсан судалгаа хийсэн байна лээ. Ерөнхий үзүүлэлтээрээ адилхан ч төмрийн зэрэг зарим үзүүлэлтээр ямааных нь илүү гарсан. Мөн лабораторийн дүгнэлтээр хонины махыг аргалийнхтай адилхан байна гэсэн. Энэ нь манай бэлчээрийн малын мах зэрлэг амьтны махтай адил шим тэжээлтэй байна гэсэн үг. Органик хүнсний тухай хуулийг 2015 онд УИХ-аар оруулж батлуулсан. Олон улсад органик хүнс бол их өндөр үнэтэй. Хамгийн гол нь бид органик гэдгээ баталгаажуулах нь чухал. Гэтэл уул уурхайн лицензэд олгогдсон газрын бэлчээрт байгаа малынхаа махыг яаж органик гэж үнэ цэнэд хүргэх вэ дээ.

-Та бэлчээр чухал гэж хэлж байна. Тэгэхээр бэлчээрээ яаж хамгаалах ёстой юм бэ?

-Бэлчээрийг хамгаалах тухай хуулиа хурдан батлах хэрэгтэй. Би энэ хуулийн төслийг Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдаар ажиллаж байхдаа Засгийн газрын хуралдаанд оруулж дэмжлэг авсан боловч өмнөх парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд УИХ-д өргөн барьж амжаагүй юм. Улс “Энэ газарт уул уурхайг хөгжүүлнэ. Энэ газар хөдөө аж ахуйн бүс нутаг. Хөдөө аж ахуйн энэ, энэ эдэлбэр газартаа лиценз олгохгүй” гээд зааглаж, зарлах цаг нь болсон. Тухайлбал, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан нуурын боомтоос эхлээд Дорнодын Халх голын Баянхошуу боомт хүртэл хөгжлийн ногоон коридор бий. Энэ дагуу манай хамгийн гол бэлчээр, мал сүрэг, газар тариалангийн бүс нутаг, цэнгэг усны нөөц байдаг. Үүнийгээ уул уурхайгаас ангид бүс болгож, тэнд хэзээ ч уул уурхайн лиценз олгохгүй гэдгээ шууд зарлах хэрэгтэй. Харин Алтанбулагаас Замын-Үүд хүртэлх аж үйлдвэрийн босоо тэнхлэг байна. Энэ хоёр тэнхлэгийн огтлолцолд буюу Дарханд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн паркийг байгуулах нь зүйтэй. Өмнөд хэсэгт ашигт малтмалын тэнхлэгээ дэд бүтэцтэйгээ холбох бодлого нь тодорхой байх хэрэгтэй. Ингэж хөдөө аж ахуй, эрчимжсэн мал аж ахуй, дэд бүтэц, аж үйлдвэр, уул уурхай нь хаана, хаана байхыгаа тодорхойлбол залуучууд заавал гадагшаа явж, хар ажил хийх шаардлагагүй болно. Төрийн бодлого нь тодорхой байх юм бол хотын энэ их төвлөрөл саарч, иргэд ажилтай орлоготой болох боломжтой. Тухайлбал, Дарханд хөдөө аж ахуйн инновацаар суралцаж төгсөөд ажиллана. Баян-Өлгийн Цагаан нуурын чөлөөт бүсэд, Дорнодын Халх голд махны аж ахуй байгуулаад ажиллая гэнэ шүү дээ. Япончуудтай хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнийг оролцуулаад манайхаас татваргүйгээр авъя гэсэн гэрээ хэлэлцээр хийсэн. Газар зүйн байрлалаар Япон руу хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн экспортлох боломжтой нутаг бол Халх гол. Жишээлбэл, гурвалжин будаа, зөгийн бал, малын тэжээл, мах, махан бүтээгдэхүүн, эвэр туурайгаар муур нохойны хоол зэрэг бүтэээгдэхүүн авах сонирхолтой. Асашёрү Д.Дагвадорж япончуудын хамгийн идэх дуртай, гаднаас импортолдог гурвалжин будааг Халх голд тариалахад амжилттай ургаж байсан. Үүнийгээ Дорнодоос төмөр замаар Япон руу экспортолж туршиж байв.

Ерөнхийлөгч ХХАА-н сайд байхдаа эхлүүлсэн Хүнс хөдөө аж ахуйн бодлого, хуулийн төслүүдийг УИХ-д өргөн барьж батлуулсан. Тухайлбал, Органик хүнсний тухай хууль, Тариалангийн тухай хуулийг батлуулсан. Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль болон Малын генетик нөөцийн тухай хуулийг УИХ-д эцсийн хэлэлцүүлэгт оруулсан ч чуулган завсарлаж баталж амжаагүй. Харин энэ парламент уг хоёр хуулийг баталсан нь сайн хэрэг юм.

-Мах экспортлогч орон болох зорилтод малын гоц халдварт шүлхий өвчин асуудал болоод байна. Энэ тал дээр танд ямар шийдэл байна вэ?

-Жишээ татья. Зүүн аймгуудад малын гоц халдварт өвчин шүлхий бол сүүлийн жилүүдэд байнга гарч байна. Махны чиглэлийн үйлдрийн хонь, үхэр зүүн аймгуудад илүү төвлөрсөн байдаг. Гэтэл шүлхийтэй гэдгээс болоод мах экспортлох боломж хаагдсан. Зөвхөн адууны мах гаргах боломжтой байна. Иймд энд малын эрүүл ахуй бүхий хорио цээрийн дэглэмтэй хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүсийг байгуулснаар малчид нь ч орлоготой, аж ахуйн нэгжүүд нь байнгын үйл ажиллагаатай, олон улсын стандартад нийцсэн эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэх боломжтой. Халх голын хөрс бол нэлээд эмзэг. Дээрээс нь энэ нутаг салхи ихтэй. Тиймээс тэнд тусгай технологийг мөрдөж ажиллах журмыг баталсан. Өмнө нь сумын удирдлагууд 15 жилээр хадлангийн зориулалтаар олон мянган га газрыг иргэд аж ахуйн нэгжүүдэд олгож, Хятад руу өвс экспортолж иржээ. Энэ нь нэгдүгээрт, хууль зөрчсөн үйлдэл. Хоёрдугаарт, тооцоо судалгаагүйгээр жил болгон хадлангийн зориулалтаар өвс авдаг нь хөрс, бэлчээртээ халтай. Үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсэд үйл ажиллагаа явуулах иргэд, аж ахуйн нэгжүүд стандарт, журмын дагуу л үйл ажиллагаа явуулна. Хэрэв зөрчвөл улс өөрийнхөө газрыг буцааж авна. Өмнө орон нутаг болон улсын төсөвт газрын тос нь ч, тухайн газар тариалангийн аж ахуйн нэгжүүд ч хэдий хэмжээний орлого оруулдаг нь тодорхойгүй байсан. Харин хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс зөвхөн газрыг ашиглуулна. Ингэхдээ эхний жилд гэхэд газар ашигласны хоёр тэрбум төгрөгийг улсын болон орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэх тооцоололтой байсан. Монголын үндэсний аж ахуйн нэгжүүд хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалт хийх боломж туршлага чадвартай шүү дээ. Экспортын зориулалтын хүнс үйлдвэрлэлтийн асар их боломж байгаа. Мөн Халх голд хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой. ТЭЗҮ-ээр бол хамгийн ашигтай үйл ажиллагаа нь хөдөө аж ахуйн болон эмчилгээний аялал жуулчлал гэж байгаа юм. Ингэний сүү бол чихрийн шижин өвчнийг эмчлэхэд үр дүнтэй гэдэг нь тогтоогдсон байна. Гүүний саамыг элэг эмчлэхэд хэрэглэдэг гэдгийг монголчууд бүгд мэднэ. Малын бууцыг судалсан япон эрдэмтэн “Малын бууц астам, харшлыг эмчлэхэд тустай. Орчин үед япон хүүхдүүд их астам, харшилтай болсон. Хэрэв танайх хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлал хөгжүүлбэл бид хүүхдүүдээ авчирч эмчлүүлж аялуулахаар ирж болно” гэж хэлж байсан. Ер нь бол та бидний мэдэж байгаачлан ашигт малтмалын үнэ дэлхийн зах зээл дээр байнга тогтворгүй савлаж байдаг. Тухайлбал, газрын тосны үнэ сүүлийн жилүүдэд хэд дахин буурсан байхад органик хүнсний хэрэглээ тэр дундаа махны үнэ байнгын тогтвортой өсөлттэй, эрэлттэй байна. Вакцинтай бүс нутгуудад энэ мэт малын эрүүл ахуй хорио цээрийн дэглэм бүхий бүсүүдийг орон нутагт олноор байгуулбал малчиддаа ч зах зээл нь ойр эрүүл хүнс үйлдвэрлэхэд ч дөхөмтэй болно.

Вакцинтай, вакцингүй бүс нутгийн хилийн зааг

-Ингэхэд таны үед малын хулгай эрс багассан гэж байсан. Яаж тэмцсэн юм бэ?

-Намайг Өргөдлийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байхад “Малын хулгай их байна” гэсэн гомдол байнга ирдэг байсан. Төсөв хангалтгүй гэсэн бэрхшээл тоочдог байлаа. Ингээд “Малчин лавлах 109” гэж үнэ төлбөргүй утас ажиллуулаад орон нутгийн телевизүүд, цагдаагийн байгууллагатай холбож өгсөн. Алдсан, олсон малын зар иргэдэд сайн хүрч, малын хулгай эрс багассан. Хулгайд алдсан малаа малчид олж байсан. Аргыг нь олох юм бол заавал их хөрөнгө, мөнгө гэлгүйгээр асуудлыг хялбар шийдэж болдог.

-Ерөнхийлөгч таныг ямар шалгуураар Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнд санал болгосон юм бол?

-Өмнө нь Х.Баттулга Ерөнхийлөгчтэй хамтарч олон хуулийн хэрэгжилтийн судалгаа, үнэлгээ, төсөл дээр ажиллаж байсан. Энэ чиглэлээрх миний туршлагыг сайн мэднэ. Би 1992 оноос хойш хүний эрх, жендерийн эрх, хүүхдийн эрх, сонгох, сонгогдох эрх, мэдээлэл авах эрх, оролцооны эрхийн чиглэлээр үнэлгээ судалгаа хийх болон хуулийн төсөл боловсруулж бэлтгэх ажлын хэсэгт ажиллаж ирлээ. Гавьяат хуульч Б.Чимэд багшийн шавь болж, их зүйлийг суралцах хувь тохиосон юм. Төрийг хариуцлагатай байх талаар Авлигын эсрэг хууль, Сонирхолын зөрчлийн тухай хууль, УИХ-ын гишүүний ёс зүйн тухай хууль, УИХ болон орон нутгийн нээлттэй байдал, шийдвэр гаргах үйл явц дахь иргэдийн оролцоо чиглэлээр үнэлгээ дүгнэлт өгөх, зөвлөмж гаргах, судалгаа хийх, сургалт явуулах, хууль боловсруулах, санал зөвлөмж өгөх зэргээр ажиллажээ. Үндсэн хууль бол хүний эрхийг хангах, төрийн үүрэг хариуцлагыг тодорхойлсон ард түмэн төр хоёрын хооронд хийгдсэн гэрээ гэж хэлдэг. Энэ утгаар , энэ чиглэлээрхи миний 25 жилийн ажлын туршлагад маань үндэслэсэн байх. Жишээлбэл, Их Хурлын гишүүн нууцаар санал өгдөг, Байнгын хороо болон чуулганы протоколиуд нууц, архивт хадгалагддаг, хуралдааныг өнөөдрийнх шиг жирийн иргэд үзэх боломжгүй, хаалттай байлаа. 1993 оноос хойш энэ чиглэлээр ажиллаад үүний үр дүнд 1996 онд Их хурал ил санал хураалттай болсон. Ард түмэн чуулганы хуралдааныг телевизээр шууд үзэх боломж нээгдсэн. Протоколиуд нийтийн номын сан, интернэт сайт дээр тавигддаг болсон. Энэ бол сонгогч сонгосон хүнээ өөрсдийг нь төрд хэрхэн төлөөлж ажиллаж байгааг хянах боломж.

-Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт нартай та нэг танхимд ажиллаж байсан. Тэднийг Оюутолгойн гэрээтэй холбоотой асуудлаар хорьж, шалгаж байгааг юу гэж бодож байна вэ?

-Хууль хүчний байгууллага мэдүүлэг байцаалт авах үед нь саад хийгээгүй, дуудсан цагт нь ирж мэдүүлгээ өгч байхад барьж хорих шаардлагагүй шүү дээ. Байцаалтаа ч авахгүй, олон хоногоор барьж хорьж байгаа нь залхаан цээрлүүлэлт шиг харагдаж байна.

Бөх судлаач С.Дарамсүрэнтэй ярилцлаа.

-Та хэдий үеэс үндэсний бөхийг сонирхож эхэлсэн бэ?

-Арван жилийн сурагч байхдаа Баянхонгор аймагт зохиогдсон барилдаануудыг алгасалгүй үздэг байсан. Зурагтаар бол наадмын сорилго барилдаануудыг үзэх дуртай. Бөхчүүдийн бэлтгэл нь жигдэрсэн байдаг учраас өрсөлдөөнтэй гал гарсан барилдаанууд олон гардаг байлаа. Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийн нягт барилдааныг нь биширнэ. Мөн зургаан залуу зааны өрсөлдөөнийг их сонирхож хардаг байлаа.

-Бөхийн спортоор хичээллэж байв уу?

-Өсвөр насандаа барилддаг байсан шүү. Аймгийн аварга шалгаруулах барилдаанд хоёр удаа түрүүлж алтан медаль зүүсэн. Харин 1999 онд хүнд бэртэл аваад хичээллэхээ больсон. Ингэлээ гээд бөхийн спортоос холдолгүй дэмжигч болсон доо. Бөхийн барилдааны тааварт алгасалгүй оролцоно. “Хүмүүс” сониноос зарладаг байсан тааврын ялагчаар тодорч бүтэн улирал үнэгүй захиалж унших эрхээр шагнуулж байсан. Тухайн үед ч бөхийн барилдааныг тааварлах их амархан байжээ. Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Мөнх-Эрдэнэ гээд л зургаан залуу заанаас бэлтгэл сайтай байгаа хоёрынх нь нэрийг бичээд өгчихөд таадаг байлаа шүү дээ. 2003 онд хотод оюутан болж ирээд Үндэсний их баяр наадам, Цагаан сар, Улс тунхагласны баярт зориулсан барилдаануудыг алгасалгүй үзэж өнөөдөртэй золгож байна.

-Таны хувьд дан ганц бөх үзээд явалгүй, бөхийн төлөө их зүйл хийжээ. Монгол бөхийн өргөөнд болсон барилдаан дээр хөлийн цэцээр сууж байсан гэсэн. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Би өөрөө мэдээлэл технололгийн инженер хүн л дээ. Дараа нь магистрт сурч байхдаа монгол бөхийн дүрэм журам, гол хийдэг мэх зэргийг нь гүнзгий судалсан. Энэ дээрээ тулгуурлаж Монголын Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүлэгчдэд өөрийн санал шүүмжээ хэлнэ. Нэг удаа “Та нар маргаантай барилдааныг буруу шийдэж байна” гээд Р.Нямдорж тэргүүн дээр яваад очтол “Чи өөрөө шүү, хөлийн цэц хий. Бодит байдалтай танилц” гэж хэлээд би 2011 оны арванхоёрдугаар сард Ардчиллын ойн барилдаанд хөлийн цэцээр ажилласан. Тэр өдөр нутгийн арслан Б.Эрдэнэхүү маань түрүүлж намайг баярлуулж байсан даа. Монгол бөхийн өргөө ашиглалтад орсон цагаас хойш улс аймгийн цолтнуудын барилдаанд Баянхонгорын бөх түрүүлсэн ганц тохиолдол нь тэр.

-Монгол эрчүүдийн шимтэж үздэг үндэсний бөхийн барилдаан бөхийн өргөөний төлөөх тэмцлээс шалтгаалж зохиогдсонгүй. Үндэсний их баяр наадам өдөр хоногоор ойртож буй энэ өдрүүдэд барилдаанууд цуцлагдаж байгаад бөхчүүд гомдолтой байгаа талаараа ярьж байсан. Энэ талаар таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Үзэгч хүний хувьд харахад гээндээ ч бий гоондоо ч байгаа. Монгол бөхийн төлөө биш “Монгол бөхийн өргөө” гэж барилгын төлөө тэмцэлдээд байгаа юм шиг. Нэг тал шүүхээр яваад гурван шатны шүүхэд ялалт байгуулчихсан. Нөгөө талыг нь масс дэмжээд байдаг. Ингээд л маргалдаж байгаа юм л даа. Үүнд монгол бөхийн ноён оргил болсон дархан аваргууд оролцож өөр хоорондоо тэмцэлдэж байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Энэ бусармаг явдлаараа бөх сонирхогчдыг хохироож байна шүү дээ. Бид бөхөө үзмээр байна.

-Таны харж буйгаар энэ асуудлын гарц гаргалгаа нь юу вэ?

-Талууд хэн хэндээ хүлээцтэй хандаж зөвшилцөх хэрэгтэй. Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө гэдэг шүү дээ. Ид барилдаж байгаа бөхчүүдээ бодох хэрэгтэй. Үндэсний их баяр наадам хаяанд ирээд байхад хэрүүл уруул хийгээд өргөөгөө лацдуулчихаад байж яавч тохирохгүй.

-“Их эе” ирэх сарын 5-нд дахин хуралдахаар тов гарч байна. Энэ “Их эе”-ээс ямар шийдвэр хүлээж байна вэ?

-Монголын Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүнд нэр дэвшиж байгаа хүн маань дөрвөн жилийн хугацаанд хийх мөрийн хөтөлбөрөө таницуулж байвал зүгээр санагдах юм. Юу хийж, яах нь мэдэгдэхгүй хүн Бөхийн холбоог удирдаж болохгүй санагдах юм. Бөхчүүд маань тэргүүнийхээ мөрийн хөтөлбөртэй танилцаад өөрсдийнхөө эрх ашигт тохирсон, нийцсэнийг нь сонгож байх хэрэгтэй.

-Та өнгөрсөн жил баяр наадмын үндэс-ний бөхийн барилдааны допингийн шинжилгээний хөндлөнгийн ажиглагчаар сонгогдож ажилласан. Энэ их хаалттай сэдэв шүү дээ. Мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Бөх сонирхогчид допингийн шинжилгээ шударга явагддаг тал дээр их эргэлздэг л дээ. Энэ хардлага, хүмүүсийн эргэлзээг тайлах үүднээс допингийн шинжилгээ авахад хөндлөнгийн ажиглагчаар оролцсон. Улмаар улсын харцага О.Хангай, М.Бадарч, Д.Тамир, Г.Ганжад тэргүүтэй 12 бөхийн допингийн шинжилгээ өгөх үйл явцыг яг хажуунаас нь ажигласан. Ямар нэгэн зөрчил илрээгүй. Харин допингийн шинжилгээ авч буй хоёр эмчийн нэг нь бөхчүүдийн шээхийг харж буй ажиглагчтайгаа садан төрлийн хүмүүс байсан нь сэжигтэй санагдсан. Ийм чухал хариуцлагатай ажилд садан төрлүүд байж болохгүй биз дээ.

Энэ талаар допингийн эсрэг үндэсний төвийн дарга Д.Сүхбатад мэдэгдсэн ч “Шалгаж үзнэ” гэж хэлээд л таг болсон.

-Сая баяр наадмын бус үеийн допингийн шинжилгээгээр сумын заанаас хүртэл допинг илэрч байх юм. Энэ нь допинг гэх хортой зүйл монгол бөхөд газар авсныг харуулж байх шиг. Энэ талаар таны бодол?

-Хамгийн тулгамдсан асуудлуудын нэг бол энэ. Шинээр гарч ирж ажиллах бөхийн холбоо энэ тал дээр анхаарч ажиллах болов уу гэж харж байна. Энэ чинь бизнес болчихсон байна л даа. Допингийн төрлийн бодис оруулж ирж зарж борлуулдаг сүлжээ хүртэл байгаад байна. Энэ бусармаг ажилд нэн даруй цэг тавих ёстой. Нөхөн үржихүйн насан дээр яваа хамаг сайхан залуучууд маань биеэ хордуулж дууслаа шүү дээ. Бөхчүүд маань 35 наснаас цааш амьдрал байгаа гэдгийг ухаарч энэ хортой зүйлээс татгалзаасай гэж хүсч байна. Бөхийн удам дагаж хүү нь барилддаг сайхан уламжлал алга болох аюул нүүрлээд байна. Энэ дээр өөр нэг ойлгогдохгүй асуудал байгаа нь сэргээш илэрсэн бөхчүүдийн хүлээх шийтгэл нь харилцан адилгүй байгаа явдал. Зарим нь зургаахан сар эрхээ хасуулаад барилдаж байхад зарим нь цолоо хураалгаж байж болохгүй биз дээ. Хуулийн өмнө ижил тэгш эрхтэй байх ёстой. Нэг бол бүгдийнх нь цолыг хураагаад, үгүй бол нэг удаа өршөөл үзүүлээд энэ асуудлыг цэгцэлчих хэрэгтэй. Хамгийн анх шинжилгээнд бүдэрч байсан дархан аварга А.Сүхбат ямар нэгэн хариуцлага хүлээгээгүй бол Б.Суманчулуун, Н.Адьяабат, Б.Ганзориг нар цолоо хураалгасан байх жишээтэй.

-Баяр наадмын цол олгох тухай хуульд ганц нэг цоорхой байдаг талаар бөхийн хүрээнийхэн ярилцдаг. Энэ талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Манай үндэсний бөхийн давуу тал нь тусгаар тогтнол эв найрамдлыг бэлгэдэж байдаг учраас өөрийн гэсэн бие даасан хуультай. Энэ хуульд шинэчлэх шаардлагатай хэд хэдэн заалт байгаа. Үндэсний бөхийн дүрэмд баяр наадмын таваас дээш даваа болгон цолтой байх, амжилтаар нь эрэмбэлэх гэж хоёр гол заалт бий. Энэ нь баяр наадамд 1024 бөх барилдахад арслан, аварга цолтнууд дээр зөрчилдөөд байна л даа. Өөрөөр хэлбэл, 1024 бөх барилдахад арслан цолтой бөх ес давахад үнэлэхгүй болчихсон.

Харин арслангаас доош цолтон ес давахад шууд арслан цол авч байгаа юм. Өндөр даваанд очсон арслан цолтон өөрийгөө дайчилж барилдах хөшүүрэггүй болж байгаа учраас найраа хийх магадлалыг өндөрсгөж байна. Улсын арслан цолтой бөх ес давахад давааг нь үнэлэхгүй юм чинь арслан цолны төлөө барилдаж байгаа бага цолтонд бууж өгч болно шүү дээ. Үүн дээр нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байгаа. Өөр нэг асуудалтай зүйл нь аймгийн засаг дарга нар дур мэдэж тойргийн цол олгож байгаа явдал. Хуулинд зөвхөн баяр наадмаар цол олгох заалт байсаар байхад тусдаа тойргийн барилдаан хийж цол олгож олон наадам будилуулсан. Жишээ нь, бөхийн өргөөнд сумын заан цолтой гардаг бөх аймгийнхаа наадамд аймгийн харцага цолтой барилдаад арслан болчихож байгаа юм. Өнгөрсөн жилээс аймгуудын засаг дарга нар тойргийн цолоор барилдуулахгүй байх шаардлага хүргүүлснээр энэ асуудал гайгүй цэгцэрсэн. Ганц Увс аймаг л тойргийн цолоор барилдуулж дүрэм зөрчсөн. Энэ асуудал дээр МҮБХ-ны удирдлагууд хүлээцтэй хандаж, бөхчүүдийнх нь цолыг олгосон байна лээ.

-Үндэсний бөхийн үзэгчдийг цөөрүүлж байгаа, үнэгүйдүүлж байгаа нэг бусармаг зүйл нь цолны найраа. Өнөөдөр аварга, арслангууд маань аймгийн наадамд очиж найраа хийж байгаа харагдах юм. Энэ тал дээр ямар бодолтой явдаг вэ та?

-Миний хамгийн эмзэглэж явдаг зүйл л дээ. Аварга арслангууд манлайлсан аймгийн наадамд залуухан хүүхдүүд түрүүлж үзүүрлэж байгаа тохиолдол олон ажиглагдах болсон. Нөгөө монголчуудын хайртай аварга арслангууд маань амны хүүхдүүддээ өнхрөөд өгдөг. Энэ бусармаг явдлыг зогсоохын тулд аймгууд наадмаа долдугаар сарын 10,11-ний өдрүүдэд нэгэн зэрэг хийж байвал зүгээр санагддаг. Мэдээж улсын том цолтнууд нь үндэсний баяр наадамдаа зодоглох учраас аймгийн наадамд очиж найраа хийхгүй шүү дээ.

Баяр наадмын тухай хуульд ч аймгууд наадмаа долдугаар сарын 10-15-ны хооронд тэмдэглэнэ гэсэн тодорхой заалт байдаг. Үүнийг л мөрдөх хэрэгтэй. Өнөөдөр энэ хуулийг хэрэгжүүлж байгаа аймаг орон нутаг цөөхөн байна. Мөн зарим нэг газар наадмаа хаалттай хийнэ, гадны бөх барилдуулахгүй гэж байгаа нь сонсогдох юм. Ингэж болохгүй шүү дээ. Монгол бөхчүүд Монголдоо хаана ч барилдаж болно. Хүний эрхийг ингэж бүдүүлгээр зөрчиж яавч болохгүй.

О.ДАШНЯМ

Аутизм Монгол-АНД төрийн бус байгууллагын ахлах сэтгэл зүйч Б.Мөнхжаргалтай ярилцлаа.

-Аутизм гэж юу вэ?

-Бусадтай харилцах чадвар бага, аливаа өөрчлөлтөд дасан зохицох чадвар сул, давтагдмал зан үйл болон хэт явцуу сонирхлоор илэрдэг насан туршийн эмгэгийг аутизм гээд байгаа юм. Аутизмийн үед илрэх гол шинж тэмдгүүд гэвэл хэлд орохгүй байх, нүдний булангаараа харах гэх мэт өвөрмөц үйлдэл хийх, хүний нүд рүү тогтож харахгүй байх, зөвхөн өөрийн хүссэн зүйлийг сонирхох, хооллолт хэвийн биш, хэт их идэх, эсвэл нэг л төрлийн хоол идэх. Заримдаа олон хүнтэй орчинд тавгүйтэх, нэрээр нь дуудахад харахгүй байх, гараа сэгсрэх, дороо эргэх гэх мэт нэг хөдөлгөөнийг үргэлж давтах, өвдөлт бага мэдрэх, сэтгэгдлээ хуваалцдаггүй, бусдын нүүрний хувирлыг ойлгодоггүй гэх мэт шинж тэмдэг илэрнэ. Энэ эмгэгийг эцэг эхчүүд зургаагаас найман настайд нь мэдэх боломжтой байдаг. Хоёроос гурван настайд нь аутизмын шинж тэмдгүүд нь хурцаар мэдрэгддэг. Хөгжлийн хоцрогдол нь үеийн хүүхдүүдээс илт хоцрогдсон байдаг гэсэн үг. Тиймээс хоёроос гурван насанд нь бүрэн оношилгоо хийлгэх хэрэгтэй.

-Аутизмыг засах боломж бий юу?

-Аутизмийн хүрээний эмгэгүүдийг эмчлэх арга байдаггүй. Гэхдээ маш олон төрлийн сэтгэц заслын аргууд байдаг. Энэ аргууд нь аутизмын шинж тэмдгүүдийг аль болох багасгах л зорилготой.

-Аутизмын эмгэгийн гол шалтгааныг эрдэмтэд тогтоосон уу?

Үүсгэж буй шалтгааныг одоогоор баттай тогтоогоогүй. Хүн болгон өөр байдаг. Зарим хүүхдүүд аутизмтэй зарим нь хөнгөн хэлбэрийн, зарим нь дунд зэргийн аутизмтай гэх мэт байдаг. Тухайн хүүхдийн онцлогоос шалтгаална. Аутизмтай 100 хүүхэд байлаа гэхэд бүгдээрээ өөр өөр аутизмтай байдаг. Хүнд хэлбэрийн аутизмтай хүүхдэд өөрт нь тохирсон сургалт явуулаад сайн үр дүн гарч болно. Мөн хөгжихгүй байх тохиолдол ч байгаа. Үр дүн хэдий хугацаанд гаргана гэж амлалт өгөхөд ч хэцүү. Нэг сарын хугацаанд гарч болно. Хоёр сар, эсвэл насан туршдаа сурах, өөрчлөгдөхгүй байж болно. Ер нь бол аутизм гэдэг нь насан туршийн эмгэг байгаа юм. Насаараа л ямар нэгэн сургалт тусламж авах шаардлагатай хүмүүс гэсэн үг. Шалтгаан нь тодорхойгүй. Эрдэмтэд олон санал дэвшүүлдэг аль нь ч батлагдаагүй байдаг. Төрөлхийн ба олдмол гэж хоёр хувааж үздэг юм. Орчных гэдэг нь агаарын бохирдол хүнд металлын хордлого. Төрөх явцад үүсэх хүндрэл хүчилтөрөгч фолийн хүчлийн дутагдал. Гэхдээ тэр санаа батлагдаагүй. Зарим эрдэмтэд генийн өөрчлөлтөөс ч болдог гэж үздэг ч мөн л батлагдаагүй асуудал.

-Аутизмтай бол бүгд ижил бэрхшээлтэй байдаг уу. Манай улсад бүртгэлтэй аутизмтай хичнээн хүүхэд байна вэ?

-Хүүхэд болгон өөр өөр бэрхшээлтэй. Хувийнх нь онцлогоос шалтгаална. Манайд бол 200 хүүхэд бүртгэлтэй байдаг. Олон улсын байгууллагуудынхаар бол нийтдээ 500 хүүхэд бүртгэлтэй байгаа. Ихэнх нь бага насны хүүхдүүд. Манай байгууллагад 30 гаран насны хоёр залуу бүртгэлтэй байдаг.

-Эмчлэгдэхгүй гэсэн үг үү?

-Эмгэг учраас эмчлэгдэхгүй насан туршид байна. Засах гэж ярина. Япон, Солонгос Ази Европт хэзээний хүмүүс мэдээд бүх түвшиндээ эмгэгтэй хүүхдүүдэд зориулсан нийгмийн үйлчилгээнүүд нь шийдэгдчихсэн. Олон нийтэд болон төрийн албан газруудад мэдээлэл түгээх, сурталчлах ажлуудыг хийгээд явж байгаа. Аутизмын хүрээний эмгэг хөвгүүдийн дунд (42-т 1) илрэх нь охидын дунд (189-д 1) илрэхээс тав дахин илүү нийтлэг байдаг.

Мөн эрдэмтдийн сүүлийн үеийн нэгэн судалгаагаар тухайн улсын нийт хүн амын 0,62 хувь нь аутизмын хүрээний эмгэгтэй байх магадлалтай гэсэн байна. Энэ магадлалаар бол монгол улсад 18600 орчим аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүн байх магадлалтай байна.

-Аутизмын анхны шинж тэмдэг хэдэн настайгаас мэдэгдэх вэ?

-Анхны шинж тэмдэг 6-8 сартайд ажиглагдаж эхлэх бөгөөд нэг нас хүрсний дараагаас тодорхой илэрч эхлэх бөгөөд 2-3 насанд шинж тэмдгүүд бүрэн илэрнэ. Хэл ярианы саатал, харилцан үйлчлэл дутмаг, өвөрмөц зан үйл (давтагдмал хөдөлгөөн), бусадтай харилцаа тогтоох болон тоглоомын хязгаарлагдмал сонирхол зэрэг түгээмэл шинжээр илэрдэг.

–Аутизмтай хүүхэд хэлд орох уу?

Харилцаа гэдгийг бид зөвхөн үгээр төсөөлдөг. Тиймээс л хүүхдээ аутизмтай гэдгийг мэдсэнээс хойш хэлд оруулахыг л урьтал болгодог. Мөн ярихаас илүү харилцаа чухал гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүмүүсийн 25-50 орчим хувь нь хэл яриагүй байдаг гэсэн таамаглалыг олон улсын судалгааны байгууллагууд гаргасан.

“Autism Speaks” байгууллагаас аутизмыг таниулах өдөр цэнхэр өнгийн хувцас өмсөж аутизмтай болон тэдний ойр дотнын хүмүүст сэтгэлийн дэм өгч буйгаа илэрхийлдэг. Манай улсад мөн адил 2015 оноос хойш цэнхэр өнгийн хувцас өмсөх, аутизмын илэрхийлэл бүхий цэнхэр эвлүүлдэг тоглоом бүхий тэмдэг зүүх, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүдээр зөв ойлголт түгээх зэрэг кампанит ажлууд хийгдэх болсон.

Тэд бусдаас өөр ч бидэнтэй л адил хүн гэдгийг санах хэрэгтэй. Адилхан зүрх сэтгэлтэй, хайрлаж энхрийлэх гэж бусдаар хайрлуулах гэж энэ ертөнцөд ирсэн. Тиймээс та бүхэн олон нийтийн газар тавгүйтсэн, уйлж хямарсан, харилцаж чадахгүй байгаа хүүхдүүдийг хараад буруугаар ойлгохоос урьтаж, цаадах шалтгааныг нь ойлгох хэрэгтэй. Ингэж л хүн бүр эерэг хандлага үзүүлбэл тэдэнд болон тэдний ойр дотны хүмүүст хамгийн сайн дэм болно.

Аутизм нийгмийн гарал үүсэл, эдийн засгийн байдал, ястан үндэстнээс хамаарахгүй, хэнд ч тохиолдож болох бөгөөд эрэгтэй хүүхдэд 4 дахин илүү тохиолддог хэмээн эрдэмтэд нотолж байна.

Аутизмтай хүүхдийн тоо 50 жилийн өмнө 10000-д 1 байснаа, 20 жилийн өмнө 1000-д нэг болоод, 10 жилийн өмнө 150-д 1 болж тоо нэмэгдсээр байна.

Аутизмтай хүүхдийн тоо олширч байгаагийн шалтгаан нь оношилгоо сайжирсантай холбоотой хэдий ч бас өөр шалтгаан байгаа юм. Гэвч тэр нь яг ямар шалтгаан бэ гэдэг дээр одоогоор эрдэмтэд нэгдсэн дүгнэлтэд хүрээгүй байна.