Month: March 2018

Сар шинийн баярыг тохиолдуулан тухайн жилд амжилт бүтээлээр манлайлсан хүмүүсийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч одон, цол тэмдгээр шагнадаг уламжлал хэдийнээ тогтсон билээ. Сая сар шинийн баярын урьд өдөр Монгол Улсын гавьяат багш хэмээх эрхэм цол, тэмдгээр энгэрээ мялаасан МУБИС-ийн ахмад багш П.Бямбадоржийнд энэ удаа өнжсөн юм. П.Бямбадорж багш сургуулийн өмнөх бага боловсрол буюу цэцэрлэгийн үүсэл хөгжилтэй салшгүй холбоотой ба Монгол Улсын бага боловсролд оруулсан түүний хувь нэмэр арвин их юм. Хотын төвд байрлах гэрт нь яваад очиход П.Бямбадорж гуайнх сар шинэ хуучирч буй хэдий ч тавгийн идээгээ бүрэн хураагаагүй нь шавь нараас нь эхлээд зочид тасрахгүй ирдэг нь илэрхий байв. П.Бямбадорж гуай Орост Багшийн их сургуулийг сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сурган хүмүүжүүлэх зүй, сэтгэл судлалыг багшийн мэргэжлээр суралцаж төгсөж ирж байсан тэртээх 1962 оноос хойш тасралтгүй 50 гаруй жилийн турш энэ л салбартаа ажиллахдаа шинэ залуу багшийг бэлтгэхэд голлон ажиллажээ. Түүний төрж өссөн нутаг болох Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд долдугаар ангиа төгсөх үед эжий нь бурхан болсон учраас хот руу төрсөн эгчийндээ шилжин иржээ.

Ингээд I сургуульд суралцаж аравдугаар ангиа төгсөх үед сургуулийнх нь захирал Сундуй, хичээлийн эрхлэгч Намсрайжав нар “Чи сурган хүмүүжүүлэгч болох уу?” гэж асуухад сурган хүмүүжүүлэгч гэхээрээ яг юу хийдэг ажил юм бол гэж гайхан асууж байсан П.Бямбадорж Монголоос Ж.Алтанцэцэгийн хамт ЗХУ руу суралцахаар явжээ. Тэднийг дөрвөн жил сургуулиа амжилттай сайн төгсөөд ирэхэд Гэгээрлийн яамны дарга нар хүлээн авч уулзан “Та хоёр их сургуулиа төгсөөд ирсэн энэ үед Монгол Улс маань цэцэрлэгийн техникумтай болж та хоёрт бэлэг барьж байна” гэж хэлээд Ж.Алтанцэцэгийг цэцэрлэгийн техникумд багшаар томилж, П.Бямбадоржийг Гэгээрлийн яаманд цэцэрлэг хариуцсан байцаагчаар томилжээ. Одоогийн мэргэжилтэн гэх хэллэгийг тухайн үед байцаагч гэж нэрлэж байв. Тухайн үед манай улс нийт 200 орчим цэцэрлэгтэй одоогийн 1000 хол давсан цэцэрлэгийн үетэй харьцуулахад бага насны боловсролыг хэрхэн олгох вэ гэдэг цоо шинэ зүйл байв. Орост сургууль төгссөний хувьд П.Бямбадорж гадаадад төгсөж ирсэн мэргэжлийн анхны шахуу хүний нэгд орж байсан бөгөөд цэцэрлэгийн сургалтын бүхий л хөтөлбөр дээр гардан ажиллах болжээ. Гэгээрлийн яаманд ажиллах хугацаандаа Монгол Улсын сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын үйл ажиллагаатай холбогдсон төр засгийн тогтоол, шийдвэрийн биелэлтэд хяналт тавих, тухайн үед цэцэрлэгт мөрдөж байсан сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэн сайжруулах төсөл хөтөлбөрийг биечлэн хийж байсан байна. Тухайн үед цэцэрлэгийн сургалт ерөнхий боловсролын сургуулийнх шиг байсныг өөрчлөн хүүхдийг хөгжүүлэх арга барилыг шинэчлэн тогтоож, тоглоомын аргаар сургах гэх мэт шинэ аргыг нэвтрүүлэн ажиллах нь түүхэн цаг үеийн шаардлага байсан гэнэ. Тухайн үед цэцэрлэгүүдэд хүүхдийн тоглоом ч их дутмаг.

Хүүхдийн тоглоомын дэлгүүр нэг ширхэг байхгүй. Улсаас хуваарилагдан ирдэг хэдхэн тоглоомтой. Мебель үйлдвэрийн дэргэд хүүхдийн тоглоомын үйлдвэр ажиллаж эхэлсэн ч ганц нэг модон машин, модон тэрэг хийхээс хэтрэхгүй байсаар энэ үйлдвэр хаагджээ. Цэцэрлэгийн техникум буюу одоогийн нэршлээр МУБИС-ийн Сургуулийн өмнөх боловсролын сургуульдаа багш, сургалтын албаны дарга, хичээлийн эрхлэгч, орлогч захирал гэх мэтээр анхан шатнаас нь эхлэн бүхий л шатанд 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллахдаа үүнээс 30 гаруй жилийг нь хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж өнгөрөөжээ. П.Бямбадорж багшийн уран бүтээлийн сан хөмрөг арвин их бөгөөд 60 гаруй сурах бичиг, гарын авлага, ном, зөвлөмж бичжээ. Энэ нь багш, оюутнуудад сургалтын гарын авлага болон одоог хүртэл ашиглагдсаар байна.

Сүүлийн жилүүдэд үе үеийн багш нартай хамтарсан баг бүрдүүлэн “Цэцэрлэгийн багшийн сургууль”, “Сургуулийн өмнөх боловсролын сургууль”, “Үсэг нүдэлж, уншиж сурцгаая”, “Хамтдаа тоглоцгооё” гэх мэт ном бичиж хэвлүүлжээ. Түүхээс бичихэд 1962-2000 оны хооронд цэцэрлэгийн сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэхэд П.Бямбадорж гуай таван удаа оролцож, уг ажлыг хэрэгжүүлэх ажлаар улсын хэмжээнд багш нарын дунд сургалт, семинар зохион байгуулж багш нарын боловсролыг дээшлүүлэхэд анхаарч ажиллажээ. Нам засгийн ажлын хүрээнд Монголын эмэгтэйчүүдийн хорооны тэргүүлэгчээр ажиллаж байсан. Тус хорооны даргаар Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч, төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Удвал ажиллаж байсан ба эмэгтэйчүүдийг дагуулаад хөдөө орон нутгаар явж соён гэгээрүүлэх ажлыг хийдэг байсан гэнэ. Өдөр нь ажлаа хийчихээд орой нь С.Удвал гуай бидэнд үлгэр ярьж өгдөгсөн. Маш олон үлгэрийг цээжээр мэднэ. Бид ч тойрч суугаад үлгэрийг шимтэн сонсдог байлаа хэмээн П.Бямбадорж гуай дурсамжаасаа хуваалцсан. Тухайн үеийн эмэгтэйчүүдийг соёлжуулах ажлыг ид хийж байх үед “Соёлын довтолгоон”-ы хүрээнд эмэгтэйчүүдэд хоол хийх аргыг заах, ариун цэвэр сахиулах, ном уншуулах гэх мэт ажлыг зохион явуулдаг байсан аж. П.Бямбадорж гуайн хань Д.Цэрэндагва Монголын анхны геологичдын нэг. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн орд газрын нөөцийг тогтоох, үйлдвэр байгуулах ажилд гар бие оролцсон анхны инженерүүдийн нэг юм. Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд төрж өссөн Д.Цэрэндагва Праг хотын Карлын нэрэмжит их сургуулийг геологич Мягмар, Сандуйжав нартай хамт төгсөж ирээд манай улсын геологийн салбарт алдар нэрээ дуурсган ажиллаж иржээ. Тухайн үед Уул уурхайн сайдаар ажиллаж байсан Б.Хурц гуай “Д.Цэрэндагва гуай дэргэд минь зөвлөж, түшиг болдог байлаа. Дүү хүний хувиар мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ байнга асуудаг байсан” гэж дурсан ярьсан байдаг юм. Эднийх гурван хүүтэй. Аав шигээ гурван хүү нь гурвуулаа инежнер мэргэжлийг эзэмшсэн. Том хүү Ц.Энхжаргал геологийн инженер бол дунд хүү Ц.Энхбаяр нисэхийн инженер, харин бага хүү Ц.Энхтүвшин барилгын инженер мэргэжилтэй. Д.Цэрэндавга гуай “Геологийн есөн эрхэм”-ийн нэгд орсон байдаг бөгөөд маш олон талын авьяас чадвартай хүн байсан талаар П.Бямбадорж гуай дурсан ярьсан юм. Анх ажлын гараагаа багшийн мэргэжлээр эхэлсэн хань Д.Цэрэндагва маань сайн геологичоос гадна олон төрлийн авьяастай хүн байсан.

Шүлэг бичнэ, фото зураг авна, зураг зурж тэмдэглэл хөтөлдөг. Бага хүүгээ төрөхөд хүүгийнхээ нэрний эхний үсгээр шүлэг зохион бичиж үлдээснийг хожмоо хүүдээ өгсөн. Өвчний улмаас нэлээн эрт бурхан болсон юм” гэж ярив. П.Бямбадорж гуай нас эртдүүхэн ханиасаа өнчирч нялх бага гурван хүүтэйгээ үлдсэн үеэ дурсан ярихдаа “Сайн ах дүү, сайн найз нөхөд, ажлын буян дэмжлэгээр газардаагүй ээ. Их ч завгүй ажиллана. Өглөө ажилдаа гарахдаа хүүхдүүддээ захидал бичиж үлдээгээд явдаг байлаа” гэж дурссан. Бага хүү Ц.Энхтүвшин ярихдаа “Миний бага нас цэцэрлэгийн техникумын сургууль дотор өнгөрсөн. Ээжийгээ дагаад сургууль дотор гүйж явдаг. “Ээж ээ хэзээ дэвтэрнүүдээ засах вэ” гэж асуугаад л. Бидний яриа дандаа л сургуулийнхаа тухай байсан” гэж хуучлав. Тэтгэвэртээ гарч 80 насыг дөхөж яваа ч П.Бямбадорж гуай одоо гэртээ зүгээр сууна гэж байхгүй.

Ахмад, залуу багш нартаа зөвлөгөө өгөх, курс, дипломын ажил хамгаалж буй оюутнуудад зөвлөмж өгөхийг хичээдэг байна. “Тоглоомоор хүүхдийг хөгжүүлэх нь” багш нарт зориулсан гарын авлагаа одоо бичээд дуусч байгаа гэнэ. Цаг үргэлж ажиллаж, бага боловсролын талаар анхаарч санаа зовнидгийн хувьд цэцэрлэгийн багш нартай холбоотой сэтгэл зовнисон мэдээллүүдийг сонсохоороо хямардаг гэж ярив. Мэргэжлийн хүмүүс энэ салбарт маш чухал. Хүүхдэд хайртай, ажилдаа дуртай хүн хамгийн сайн ажиллаж чадна. Хүн гэдэг сэтгэлээсээ бүхнийг хийхэд л ажил, амьдрал нь өөдрөг явдаг юм даа гэж ярив. Өдгөө Д.Цэрэндагвын гурван хүү нь бүл нэмж өнөр өтгөн болж есөн ач, зээтэй болжээ.

Д.Цэрэндагва гуайн өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн бурхан тахилыг ихэд хүндлэн залдаг аж. Үүнээс дутуугүй бас нэг “бурхан” бий. Тэр нь аавынхаа зургийг гурван хүү нь бурхан мэт шүтэж, хөдөө гадаа хол ойр явах үедээ аавынхаа зургийн өмнө заавал ирж мөргөчихөөд явдаг тухайгаа ярив. Амьдралын жаргал, зовлонг үүрч хатуу хөтүүг туулж ирэхдээ олон сайхан шавь нараараа хүрээлүүлсэн Монгол Улсын гавьяат багш Пүрэвжавын Бямбадорж гуайн гэрт нь нэг өдөр зочилж аж төрлийн намтар түүхээс цухасхан хуваалцсан нь энэ билээ.

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, монгол түмний хайртай дуучин Даваасүрэнгийн Отгонжаргалтай уулзаж хөөрөлдлөө. Түүний “Хайрлахын жаргал” уран бүтээлийн бие даасан хоёр дахь тоглолт гуравдугаар сарын 6-ны 19 цагт Монгол бөхийн өргөөнөө болох гэж байгаа аж.

-Баянхонгор аймгийн Заг сумын түүхт ойгоор таарч нутгийн найрагчдын “Биндэрьяа Хөх нуурын бийваа ятгын эгшиг” номыг гардуулж байснаа санаж байна. Өөрийг тань манай нутгийн охин гэдгийг тэгэхэд л мэдсэн хэрэг. Уугуул нутгийнхаа талаар яриач!

-Тийм ээ, би Баянхонгор аймгийн Заг сумын уугуул хүн. Миний өвөө Бадарч, аав Даваасүрэн нар маань Заг-Байдрагийн голын Хүрэн бэлчирт төрсөн хүмүүс. Энэ Хүрэн бэлчирт эзэн Чингис хаан маань цэргээ засан очиж Найманы Таян хаантай тулалдаж байсан, бас хожим Халх-Ойрадын их чуулган болж байсан түүхт газар л даа. Хүрэн бэлчир газар нутгийн харьяаллаараа Заг суманд ордог. Заг сумынхаа түүхт ерэн жилийн ойгоор очихдоо энэ сайхан нутгаас төрсөн Монгол Улсын алдар цуутай олон хүнтэй танилцаж байлаа. Нутаг ус гэдэг бол үр хүүхдээ, ач зээ нараа, өвөр бэлд нь төрсөн хүмүүсээ үргэлж ивээж тэтгэж, харж хайрлаж явдгийн жишээ болсон олон сайхан хүмүүс тэндээс төрөн гарчээ. Миний аав Бадарчийн Даваасүрэн төрсөн нутаг усандаа нэртэй хүндтэй хүн байлаа. Хүмүүс “Аварга Даваасүрэн” гэдгээр нь сайн мэддэг юм билээ.

-Аварга гэхээр их л мундаг хүн байж дээ?

-Аавын үеийн хүмүүс “Аварга Даваасүрэнг мэдэлгүй яахав, бурхан болоод олон жил боллоо доо, хөөрхий” гээд андахгүй юм билээ. Яагаад аварга гэх болсон юм бол гэсэн чинь эрхэлсэн ажил бүхнээ сайн хийдэг, маш олон удаа аймгийн хөдөлмөрийн аварга болж байсан болохоор хүндэтгэж нэрлэсэн хоч нь гэж байсан. Тэр үед ааваараа үнэхээр бахархаж байсан даа.

-Манай Заг сумын Хүрэн бэлчирийн гайхамшигт бүсгүйчүүд Монголын түүхэн кинонуудын гол дүрийг бүтээсэн байдаг. Тухайлбал, Цэндийн Намсрайн охин, Монгол Улсын төрийн соёрхолт, ардын жүжигчин Сувд “Мандухай сэцэн хатан” киноны Мандухай, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” киноны Өөлүн хатан эхийн, “Хүргэн хүү” киноны гол дүрээрээ олны танил болсон жүжигчин, нэвтрүүлэгч Батсүрэн “Цөвүүн цагийн Богд” киноны Ханджамц хатны, та гэхэд “ану хатан”-ы дүрийг Монголын ард түмний сэтгэлд хоногштол бүтээлээ. Үүнд ямар нэгэн учир холбоо байдаг бол уу?

-Үүнийг би ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсан багшийг хэлэхээр анзаарсан. Сүүлд нь бодож байхад “Нээрээ л их учир жанцантай юм байна даа” гэж бодсон. Намайг “Ану хатан” кинонд тоглож байх үед энэ талаар бидний хэн нь ч мэддэггүй байсан. Кино зохиолч Шүүдэрцэцэг, Болдхуяг ах хоёр ч мэдээгүй. Загийн гол, Хүрэн бэлчрийн охид эмэгтэйчүүд Монголын ийм том түүхэн кинонуудад тоглох учир ерөөлтэй байсан юм байлгүй дээ. (инээв. сур) Маш сайхан. Баяртай л байдаг даа.

–“Сайн явахад садан мундахгүй” гэсэн үг байдагчлан таныг бас Дарханыхан булаалдах шинжтэй юм билээ?

-Намайг зургаан нас хүрч байхад аав маань бурхан болсон юм. Ээж маань зургаан хүүхэдтэйгээ үлдээд Дархан хот руу манайх ерэн хоёр онд нүүсэн. Ээжийн дүү нар бүгд энд суурьшсан байсан л даа. Дарханд хорин нэгэн аймгийнхан аж төрдөг их сайхан залуу хот. Дунд сургуулийн үе маань Дархантай яах аргагүй холбоотой байлгүй яахав. СУИС-д 2001 онд Дарханаасаа ирж шалгалт өгөн элсэн орж байлаа.

-Хэн гээч багшийн шавь болов?

-СУИС-ийн гоцлол дууны ангид орж дуурийн гоцлол дуучны мэргэжлээр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дэд профессор Очирбатын Ичинхорлоо хэмээх гайхамшигтай дуучин, агуу багшийн удирдлагад очсон. Энэ хүний шавь болж очсон хувь заяандаа талархаад баршгүй. Би энэ хорвоод хоёр ээжтэй гэж гүн бат итгэдэг. Нэг ээж маань мэдээж намайг тээж, төрүүлж, өсгөсөн Тэрбишийн Жүгдэр ээж минь, хоёрдахь нь миний эрдмийн эжий Ичинхорлоо багш маань юм. Багшдаа шавь болж очоогүй бол би уран бүтээлүүдээ хийж чадахгүй байсан. Манай багш хэрээ шиг хоолойтой хүнийг алтан гургалдай болгож чаддаг шидтэн. Дуучин болоход бас их нөлөөлсөн багш маань соёлын тэргүүний ажилтан, төгөлдөр хуурч Тулгабатын Энхтуул маань байна. Энэ хоёр их хүний шавь нар гэвэл Монголын ард түмний танил Чингис хааны одонт, гавьяат жүжигчин, дуурийн дуулаач Ариунбаатар, Батсайхан, поп дива, гавьяат жүжигчин Алтанцэцэг, ДБЭТ-ийн гоцлоочид, дуучин Гомбожав нарын маш олон уран бүтээлч байдаг. Энхтуул багшийн шавь нар гэхэд гавьяат жүжигчин С.Жавхлан, Т.Баясгалан нарын олон дуучид байгаа.

-Баянхонгорын Баацагаан сумын уугуул, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт яруу найрагч Пүрэвжавын Пүрэвсүрэнгийн шүлэг, Богд сумын уугуул, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн их суутан Чойгивын Сангидоржийн аялгууг нь туурвисан “Миний ээж тэмээчин” дууг та дүрсжүүлж дуулсан нь үнэхээр хүмүүний сэтгэлийн уярлын чавхдсыг хөглөлөө. Клипний зохиолыг хэн бичсэн бэ?

-“Миний ээж тэмээчин” дууны хувьд зуунаас зуун дамжсан алдартай бүтээл. Клипийг “ACE” энтертайнментийнхан хийсэн. Найруулга, зураглаачийн ажлыг Тулгаа гэж Монголын урдаа барьдаг мундаг уран бүтээлч гардан гүйцэтгэсэн. “HERO” энтертайнментын ажилтан. Урлагийн ертөнцөд маш олон жил клип, реклам хийсэн хүн л дээ. Бид энэ клипийг кино шиг хийе гэж анхнаасаа ярьсан. Зургийг Булган аймгийн Хөгнөхаан уулын тэндэх Элсэн тасархайд авсан юм. Гэрээ буулгаад, ээждээ гүйж очдог хэсэг дээр элсэн шуурга хэрэгтэй учраас бөртийх ч үүлгүй зуны халуун өдөр дуучид, жүжигчид, уран бүтээлчид бүгд л элс самардан цацаж байлаа. Элсэн шуургыг компьютер графикаар хийж болох ч нэг л хиймэл болно гэж найруулагч маань үзсэн хэрэг. Клип авахаар хоёр хоносон юм. Эхний өдөр элсээ самардаад. Хоёрдахь өдрөө оройн жаргах нарны зургаа сайхан авчихаад байж байтал ёстой нэг аймаар элсэн улаан угалз шуурсан даа. Тэнгэрийн өехийд тулсан тийм элсэн шуурга босоод бидний байрлаж байсан амралтын бүх гэрүүд нурсан. Анхандаа бид тоононы чагтаганаасаа татаж, хоёр баганаа тэврэн шуургатай үзэлцээд дийлэлгүй гэр маань нурсан. Ардын жүжигчин Цэрэндагва гуай, Мэндбаяр эгч хоёроо байранд орууллаа. Тэр шуурган дундуур зураглаач Тулгаа маань туслах найруулагчтайгаа гарахад нүүр хувиргагчаар ажиллаж байсан эхнэр нь болоод бид “Яана аа, салхинд хийсчих вий дээ” гэж санаа зовниж байлаа. Тэр үед засмалаар хурдтай явж байсан машин хүртэл хийссэн гэж сонстож байсан. Хоёр ардын жүжигчин маань “Энэ их увдис шидтэй юм боллоо. Сайхан бүтээл болох байх” гэж бэлгэшээж байсан даа. Клипний нээлтээ энэ сарын нэгэнд хийсэн.

–“Хайрлахын жаргал” бие даасан тоглолтоо хийх гэж байгаа юм байна. Ямар тоглолтоор үзэгчдээ мялаах гэж байна?

-Анхны, бие даасан “Өнө мөнхийн орон” тоглолтоосоо хойш зургаа дахь жилийнхээ нүүрэн дээр “Хайрлахын жаргал” тоглолтоо хийхээр бэлтгэлдээ ороод явж байна. “Хайрлахын жаргал” цомогтоо орсон дуунуудаа дуулна. Энэ дуунуудаа бүтээхийн тулд маш их судалгаа хийж, их ч хөдөлмөрлөсөн. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Отгон гуайн дуулдаг “Бүүвэйн дуу” гээд гайхалтай уран бүтээл байдаг даа. Хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн шүлэг

“Адуучин аавын хүү билээ

Агтны тоосонд төрсөн билээ…” гэсэн үгтэй сайхан дууг “VOICE” хамтлагтайгаа дуулна. “Хайрлахын жаргал” цомог маань “Эжий минь дэргэд байхад”, “Амин үргэлжлэл”, “Хун галуу”, “Хайрын эгшиглэн”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Өнө мөнх орон” гээд олон дуутай шүү дээ. Цомгийнхоо дуунуудтай, нийт хорин дууг дуулахаар төлөвлөөд байна. Надтай хоршин дуулсан дуэт дуучид маань бүгд ирж мэндчилгээ дуунуудаа өргөнө.

-Ай, сайхан тоглолт болох нь дээ?

-Ямар тоглолт болохыг хүмүүс ирээд хараг дээ. Дуулж, бүжиглэж, хөгжимдөж байгаа бүрэлдэхүүн гэхэд бараг зуугаад хүн байгаа. Симфони оркестр, эстрад найрал хөгжим, найрал дуучид, “Natur danse” бүжгийн хамтлаг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ гээд өргөн бүрэлдэхүүн оролцож байна. Тоглолтонд миний дуунуудаас бүтсэнбүжгэн жүжиг тоглогдоно. Үндсэндээ урлагийн нийлмэл тоглолт болно гэсэн үг л дээ. Бас үзэгчдэдээ сюрприз бэлэгтэй.

-Тасалбар бүхэн бэлэгтэй гэчихсэн байсан шүү?

-“Хайрлахын жаргал” анхны цомогт маань Монголын ард түмний хамгийн их хайрлаж хүндэтгэдэг яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүд багтсан. Тиймээс тоглолтынхоо тасалбарт энэ цомгоо дагалдуулж байгаа юм. “Хайрлахын жаргал” маань миний 13 жилийн хөдөлмөрөөр бүтсэн, гучин мянган төгрөгөөр борлогддог цомог л доо. Тоглолт маань Монгол бөхийн өргөөнд гуравдугаар сарын 6-ны 19 цагт болно. Өмнө нь Соёлын төв өргөө, Улсын филармони, “АСА” цирк ч юм уу, цөөн үзэгчтэй танхимуудад тоглож байлаа. “Өнө мөнх орон” тоглолт гэхэд Тусгаар тогтнолын ордонд болж байсныг санаж байгаа байх. Энэ удаад олон үзэгчдэд тоглолтоо хүргэх үүднээс Бөхийн өргөөг сонголоо. Бөхийн өргөөний хөгжмийн дуугаралт дээр гэхэд хоёр баг ажиллаж байгаа. Үндсэн зохион байгуулагчаар “B saund” продакшн, тайзны зохион байгуулалт, найруулгыг “ACE” энтертайнментийнхан хариуцаж ажиллаж байна.

–“25 дугаар суваг” телевизийн цагаан сарын “Урилга” нэвтрүүлэгт Хууль зүйн сайд Ц.Нямдоржтой хамт дуулж байгаа харагдсан. Өөртэй чинь дуулъя гэж эртнээс хамтран бэлтгэв үү?

-Урьдчилан ярьж тохирсон зүйл байгаагүй. Энэ “Урилга” нэвтрүүлэгт би тав дахь удаагаа уригдсан. Ноднин би “Хун галуу” хэмээх ардын дуу дуулсан. Энэ жил “Миний ээж тэмээчин”-ээ дуулж, Ану хатныхаа монологийг уншлаа. Ц.Нямдорж гуайтай дуулна гэдгээ ер мэдээгүй. Гэхдээ Нямдорж гуай их сайхан дуулдаг гэдгийг олон хүн мэддэг юм байна лээ. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэвтрүүлэгч Ш.Гүрбазар ах гэнэт зарлаад тайзан дээр гаргасан. Тэгээд төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Шаравын аялгуу, ардын уран зохиолч Т.Галсангийн шүлэг “Аав ээж хоёр” минь хэмээх гайхамшигтай дууг хамтран дуулсан даа. Энэ дууг ямар ч хөгжимгүй дуулахад цаанаасаа л нэг хөгжимтэй дуулж байгаа юм шиг сайхан эгшиглэнт аялгуутай, сэтгэлд наалдацтай бүтээл шүү дээ.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн, Гавьяат хуульч, хууль зүйн ухааны доктор, профессор Н.Жанцантай ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүн Б.Наранхүүг эгүүлэн татах асуудлаар хэсэг хуульч Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Чухам ямар шалтгаанаар хандсан юм бэ?

-УИХ-ын гишүүн Б.Наранхүү УИХ-ын хуралдаанд суухгүй, хааяа ёс төдий үзэгддэг, ажилдаа ирдэггүй. УИХ-ын гишүүн ажилдаа заавал ирж бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Энэ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 7 дугаар зүйлийн олон заалтыг зөрчсөн байна. Ингэж хууль зөрчиж байгаа нь Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг зөрчиж байна гэсэн агуулгатай мэдээллийг нэр бүхий иргэд Үндсэн хуулийн Цэцэд гаргасан юм.

-Та энэ маргааныг өөрийн санаачилгаар авч шалгасан юм уу, аль эсвэл өргөдөл, гомдлыг цаанаас нь хуваарилж өгдөг юм уу?

-Монгол Улсын Үндсэнхуулийн Цэцэд өргөдөл, гомдлыг гишүүдийн хүсэлтээр өгнө гэж байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, мэдээллийг тойргийн журмаар хуваарилдаг гэж ойлгож болно. Тогтсон журмын дагуу надад хуваарилагдаж ирсэн өргөдөл. Энэ өргөдлийг шалгахаас татгалзах хууль зүйн үндэслэл надад байхгүй. Нэг үгээр хэлбэл, Наранхүү бид хоёрын хооронд ямар нэгэн ашиг сонирхлын холбоо байхгүй. Наранхүү гишүүнийг таньдгийн тухайд бол Цэцийн бүх гишүүд танина.

-Та энэ өргөдлөөр Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэхээс татгалзсан байна. Ямар шалтгаанаар татгалзсан тухайгаа тайлбарлаж болох уу?

-УИХ гэдэг бол бие даасан хуулийн этгээд, байгууллага. Энэ байгууллага өөрийн үйл ажиллагааг зохицуулах хуультай, дотоод журамтай, УИХ-ын гишүүд ёс зүйн дүрэмтэй, ёс зүйн дэд хороотой бие даасан байгууллага. Гишүүн хүн чухам Наранхүү байна уу, хэн байна тэр байгууллагын дотоод дэг журмыг биелүүлээгүй, хуралдаанд суугаагүй, ёс зүй зөрчсөн тохиолдол болбол тухайн байгууллага л уг асуудлыг авч үздэг тогтсон хуультай. Үндсэн хуулийн Цэц эрх мэдэл ихтэй ч бусад байгууллагын дотоод хэрэгт оролцож, тэр тусмаа хүмүүст хариуцлага тооцдог газар биш.

УИХ-ын гишүүн Үндсэн хууль зөрчих гэдэг нь эрх зүйн хувьд өөр ойлголт. Одоогийн болон өмнөх парламентуудад хуралдаанаа огт таслаагүй ганц гишүүнийг ч болов нэрлэж чадах уу. Энэ үүднээс харвал УИХ-ын бүх гишүүд ээлж дараалан Үндсэн хуулийн Цэц дээр ирж огцрох болох нь л дээ. УИХ-ын гишүүнд ёс зүйн хариуцлага тооцох замаар гишүүнээс нь огцруулах эрх хэмжээ Үндсэн хуулийн Цэцэд Үндсэн хуулиар олгогдоогүй байна гэж үзэн татгалзах тогтоол гаргасан.

Гэхдээ миний шийдвэр бол эцсийн шийдвэр биш. Би өөрийнхөө гаргасан тогтоолд миний гаргасан энэхүү тогтоолыг эс зөвшөөрвөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж гомдол гаргах эрхтэй болохыг тусгайлан дурдсан байгаа. Гомдол гарсан тохиолдолд уг гомдлыг гурван гишүүнтэй бага суудлын хуралдаанаар хэлэлцдэг хуультай юм.

-Б.Наранхүү гишүүнтэй холбоотой мэдээллийг шалгах ажиллагаа нэлээд сунжирсан юм биш үү. Чухам яагаад ингэж удав?

-Үндсэн хуулийн Цэцэд гомдлыг шалгах хугацаа өөрөө хуульчлагдсан байдаг юм.

Хэрэв тэр хугацаанд багтахгүй нэмэлт шалгалт хийх шаардлагатай бол уг хугацааг сунгадаг тогтолцоотой. Энэ бол аль ч шүүхэд байдаг тогтолцоо. Миний хувьд Наранхүүгийн энэ асуудлыг парламентын засаглалтай дэлхийн улс орнуудад чухам яаж авч үздэг юм бол, мөн ёс зүй зөрчсөн ч юм уу, парламентын хуралдаанд удаа дараа суугаагүй гишүүдийг Үндсэн хуулийн шүүх нь авч үзэж, хариуцлага хүлээдэг тогтолцоо дэлхийн бусад орны Үндсэн хуульд байгаа эсэх асуудлыг тусгайлан судалж үзсэн юм. Миний судалгаанд хамрагдсан 40 гаруй улсын тухайд парламентын гишүүдийн хуралдаанд суудаггүй, ёс зүй зөрчсөн асуудлыг авч үздэг Үндсэн хуулийн шүүх байсангүй.

-Б.Наранхүү гишүүнтэй холбоотой гомдлыг шалгах ажиллагаа явуулахад тэд анхнаасаа таныг сэрдэж байсан. Б.Наранхүү гишүүн та хоёр ижил хоббитой болохоор тэгж үзсэн юм болов уу. Та хоёр үнэхээр 450 сая төгрөгөөр хөөрөг наймаалцсан юм уу?

-За хардах эрх бол хэнд ч байж болно. Тэгэхдээ төрийн албан тушаалтныг, ажил үүргээ гүйцэтгэж байгаа шүүхийн шүүгчийг, түүний үйл хэрэгт хөндлөнгөөс оролцож гаднаас нөлөөлөх замаар гүтгэлгийн шинж чанартай үйл ажиллагаа явуулах бол өөрөө хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа юм.

Б.Наранхүү гишүүний 450 сая төгрөгийн үнэтэй тариан түрүү бүхий хөөргийг надаас авсан мэтээр бичсэн байна лээ. Чухамдаа 450 сая төгрөгийн үнэтэй хөөрөг Монголд битгий хэл дэлхийд ийм түвшний үнэтэй хөөрөг байдгийг би мэдэхгүй. 45 сая ч юм уу, 50 сая ч юм уу ийм хэмжээний хөөргүүд бол би сонсож байсан. Наранхүү гишүүний тариан түрүүтэй хөөргийг би чухамдаа гараараа барьж үзээгүй, Монголын шилдэг хөөрөгний каталог ном хэвлүүлэхэд тэр хөөрөгний зураг ирж тавигдсан юм. Гэхдээ миний сонссоноор хөөрөг хямдхан байх үед Наранхүү гишүүн энэ хөөргийг 15 саяар авсан гэж сонссон. Үнэн эсэхийг мэдэхгүй. Энэ бол миний сонирхох сэдэв ч биш. Ер нь хүмүүс хоорондоо ямар үнээр, ямар бараагаа наймаалцах нь хувь хүмүүсийн дотоодын хэрэг.

-Ингэхэд таны хөөрөгний цуглуулга хэр баяжсан бэ. Ямар хэмжээний цуглуулга байна. Таныг хөөрөг судлалын талаар бас өргөн мэдлэгтэй гэж хүмүүс ярьдаг юм билээ?

-Хобби гэдэг бол ихэнх хүмүүст байдаг зүйл. Сонирхолтой нь надад хөөрөг цуглуулах хобби бий болоод 35 орчим жил болж байна. Миний цуглуулгад 30 гаруй хөөрөг байгаа. Харин сүүлийн гурван жилд нэг ч хөөрөг худалдаж авсангүй. Яагаад вэ гэвэл, тэр цуглуулгад байгаа 30 гаруй хөөрөгтэй загвар, хийц, чулууны урлагийн хувьд ижил төстэй хөөргийг бол авдаггүй юм. Энэ хугацаанд авч болмоор хоёр хөөрөг таарсан боловч харамсалтай нь тэр хоёр хөөрөгний үнийг би дийлээгүй. Өндөр үнэтэй хөөргүүд байсан.

Ер нь хөөрөгний цуглуулга хийдэг хүмүүс дэлхийн улс оронд их олон байдаг юм. Ялангуяа Англи, Хятад, Тайваньд хөөрөгний цуглуулгатай хүмүүс олон бий. Манай Монгол Улсад ч гэсэн өөрийнхөө хоббигоор хөөрөгний сайхан цуглуулгатай хүмүүс бий. Бүр надаас 3-4 дахин олон хөөрөгтэй хүмүүс ч бий. Жишээлбэл, манай УИХ-ын гишүүн асан Да.Ганболдын цуглуулга бол минийхээс хавьгүй олон тоотой, их сайхан цуглуулга байгаа. Энэ бол үе дамжсан цуглуулга даа. Хөөрөгний цуглуулгыг дэлхийд чулууны урлагийн цуглуулгын нэг төрөл гэж үздэг юм.

Хөөрөг цуглуулдаг хүмүүс бол хөөргийг ихэнхдээ зардаггүй, авдаг хүмүүс байдаг. Хөөрөг авахдаа өөрийнхөө цуглуулгад байгаа хөөрөгтэй ижил төрлийн урлагтай хөөрөг байвал авдаггүй учиртай. Тэгээд ч хөөрөгний цуглуулга хийх боломж их хязгаарлагдмал, яагаад гэвэл энэ нь санхүүтэй холбоотой учраас өндөр үнэтэй хөөргийг бид авдаггүй. Урлагтай, олон жилийн настай тийм хөөргүүдийг бол эхэн үедээ бид авч байсан юм. Одоо ч тийм хөөрөг үндсэндээ ховордсон байна. Шинэ цагийн хөөргийг цуглуулагч нар бараг л авахгүй дээ.

-Б.Наранхүү гишүүн бол ард түмнийг төрд төлөөлж байгаа хүн. Гэтэл энэ үүргээ огт биелүүлэхгүй байгаа нь Үндсэн хууль зөрчсөн хэрэг биш гэж үү?

-УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх гэдэгт олон зүйл хамаардаг юм. Зөвхөн хуралдаанд суух асуудлаар УИХ-ын гишүүний үйл ажиллагаа хязгаарлагдахгүй. Би энэ өргөдлийг шалгах явцдаа Наранхүүгийн тойрогтоо хэрхэн ажиллаж байгаа тайланг авч үзэж танилцсан юм. Харин миний санаснаас Наранхүү гишүүн тойрогтоо нэлээд сайн ажилладаг юм шиг санагдсан. Тойрогтоо Монгол Улсын Их хурлаар олон чухал асуудал шийдвэрлүүлснээс гадна хувийн санхүүжилтээрээ ч Дундговь аймагт хийсэн ажил их юм байна лээ.

Ер нь УИХ-ын гишүүн бол ард түмнээс сонгогдсон, тэднийг төлөөлж байгаа хүмүүс. УИХ-ын гишүүнийг огцруулах асуудал бол зарим хүмүүсийн бодож байгаа шиг тийм хялбар зүйл биш. УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах асуудал нь тусгай хуультай, тэр хуулиараа зохицуулагддаг. Тухайлбал, түүнийг сонгосон сонгогчид бидний эрх ашгийг энэ хүн төлөөлж чадахгүй байна гэж гомдол гаргасан тохиолдолд, мөн УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдож шүүхийн шийдвэр гарсан тохиолдолд энэ эрх хөндөгдөж болно. Түүнээс биш Дундговь аймгийн сонгогчдыг төлөөлж Улаанбаатар хотын зарим хүмүүсийн сэтгэлд нийцээгүй явдал бол энэ хүнийг эгүүлэн татах хууль зүйн үндэслэл болдоггүй юм аа. Гадаад орны Үндсэн хуулийн шүүхүүд бол ихэнхдээ өөрт нь үл хамаарах асуудлыг авч хэлэлцдэггүй хуультай байдаг.

-Ер нь Үндсэн хуулийн цэцтэй холбоотой шүүмжлэлүүд их байдаг. Цэцийн гишүүд улс төрждөг, хэн нэгэн мөнгөтэй хүний халаасанд орчихсон, тэдний захиалгаар ажилладаг гэх зэргээр шүүмжлэх болжээ. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ.

-Үндсэн хуулийн Цэцтэй холбоотой шүүмжлэл байдаг. Тэгэхдээ тэр шүүмжлэлийг бодитойгоор авч үзвэл үнэнээс хазайсан тохиолдлууд их байна. Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр бүх хүнд нэгэн зэрэг таалагдах, тэр тусмаа улс төрчдөд ижил таалагдана гэж үндсэндээ байдаггүй. Үндсэн хуулийн Цэцэд олон жилийн туршлагаас харахад ихэвчлэн намын төлөөллүүд ханддаг. Тэд өөрийнх нь хүсэл хангагдаагүй бол Үндсэн хуулийн Цэц улс төржсөн шийдвэр гаргалаа гэж үздэг юм. Өөрийнх нь сэтгэл санаанд нийцвэл нөгөө нам нь улс төржсөн шийдвэр гаргалаа гэж хэлдэг жишээтэй. Нэг үгээр хэлбэл, улстөрчид Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг улс төржсөн шийдвэр гэж нэрлэдэг болохоос биш Үндсэн хуулийн Цэц улс төржсөн шийдвэр гаргадаггүй юм. Харин бахархалтайгаар тэмдэглэхэд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц үүссэн цагаасаа эхэлж Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээр маш өндөр хэмжээний туршлагатай, чадвартай хуульчдыг Үндсэн хуулийн Цэцэд томилон ажиллуулсан. Энэ жаяг жишиг одоо болтол хадгалагдсаар ирсэн юм. Үндсэн хуулийн Цэцэд одоо ажиллаж байгаа битгий хэл өмнө нь ажиллаж байсан гишүүдээс хэн нэгэн мөнгөтэй хүний халаасанд орсон тийм гишүүн, бусдын захиалгаар ажилладаг тийм хүн байгаагүй гэж сэтгэл бардам хэлэх байна.

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч асан Пунсалмаагийн Очирбат Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээр нэлээд олон жил ажилласан. Очирбат гуай Үндсэн хуулийн Цэцэд нэг жил гаруй ажилласныхаа дараа Үндсэн хуулийн Цэц үнэхээр шударга ажилладаг, асуудалд үнэхээр зөвхөн Үндсэн хуулийн эрх ашгийн үүднээс ханддаг байгууллага юм байна. Би гадна байхдаа Үндсэн хуулийн цэцийг ийм гэж огт санаагүй юм. Үндсэн хуулийн Цэц дээр Монгол төрийн хувь заяаны тодорхой хэсэг тогтож байна гэж олон удаа хэлж байсныг тодхон санаж байна.

-УИХ-аас баталж байгаа хуулиуд Үндсэн хууль зөрчих нь нэмэгдсэн бололтой. Иргэд Цэцэд их хандаж байгаа харагддаг. Энэ нь юутай холбоотой вэ. Их Хурал чадамжгүй байна уу, эсвэл иргэд хуулийг сайн анхаардаг болсны илрэл үү?

-Үе үеийн парламент, Улсын Их Хурлаас батлагдсан хуулиас Үндсэн хууль зөрчсөн хууль гаргаагүй нэг ч парламент байхгүй. Үндсэн хуулийн зөрчил бол санаатай, санамсаргүй гэсэн хоёр чиглэлээр гардаг юм. Тэгэхдээ санамсар болгоомжгүй, хайхрамжгүй хандсанаас болсон шалтгаанууд давамгайлдаг юм. Ер нь Үндсэн хуулийн Цэцэд Үндсэн хууль зөрчсөн шийдвэрүүд нэг их нэмэгдсэн юм байхгүй. Өнгөрсөн парламентын үед бол нэлээд хэдэн шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн гэж хүчингүй болгосон. Энэ нь бол шинэ тогтолцооны зарим хуулийг санаачлахдаа Монгол Улсын эрх зүйн бүлгийн онцлогийг онолын үүднээс сайн судлаагүйтэй холбоотой байсан. Түүнээс биш аль ч парламентыг чадамжгүй байсан гэж хэлэх үндэслэл байхгүй.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал яригдаж байгаа. Орон даяар хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн зургаан сэдвийн хүрээнд та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Манай Үндсэн хууль бол Олон улсын түвшинд хийгдсэн сайн хууль гэж би үздэг. Миний хувьд Үндсэн хуулийг боловсруулах, батлах үйл ажиллагаанд биечлэн оролцсон Улсын Бага Хурлын гишүүн, Ардын Их Хурлын депутатын хувьд тэгж нааштай үнэлж байгаа юм биш. Энэ бол дэлхийн олон шинжээчдийн өгсөн үнэлгээ. Гэхдээ сайн хууль гэсэн үнэлэлт нь тухайн хуульд хэзээ ч өөрчлөлт орохгүй гэсэн үг бас биш. Монгол Улсын парламент ажиллаад 28 жил болж байна. Энэ хугацаа бол бас тийм ч бага хугацаа биш. Энэ хугацаанд Монгол Улс олон туршлага хуримтлуулсан, олон бэрхшээлүүдтэй учирч байсан. Тийм учраас Монгол Улсын Үндсэн хуульд бүрэн хэмжээний биш зохих хэмжээний нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг нэгэнт болсон гэж үзэж байгаа. Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар Улсын Их Хуралд албан ёсны санал өгөх ёстой ганцхан субъект бол Үндсэн хуулийн Цэц. Тийм учраас Үндсэн хуулийн цэцийн өгөх саналын талаар би урьдчилан энд дэлгэх боломжгүй байна. Чухамдаа одоо хэлэлцэж байгаа зургаан сэдэв нь ямар байдалтай болоод Үндсэн хуулийн цэц дээр ирэхийг таашгүй. Ер нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар Улсын Их Хурал хангалттай судалгаа хийж олон түмний саналыг авч ажиллаж байгаа нь хэн бүхэнд харагдаж байгаа байх аа.