Month: March 2018

Зохиолч, нийтлэлч Ж.Наранагийн “Ханзны хатан хаадын хилэнц” романы тухай товч өгүүлье. Яагаад ч юм чухамхүү энэ сэдвээр урьд нь тухайлан уншиж байгаагүй тул шинэ үеийн бидэнд ихэд сонин сэтгэгдэл төрүүлэхээр, басхүү маш сургамжтай сэдэв шиг санагдлаа. Ганц нэг кинонд зурвас гараад өнгөрдөг, өнгөрсөн зууны эхэн үеийн хот хүрээний амьдралын толь болсон хятад данжаадын авгай хүүхнүүдийн талаарх бодол маань бас нэлээдгүй баяжиж үлдлээ.

Уншигч би бээр бодохдоо тухайн үедээ өнгө мөнгөөрөө гайхуулсан, ааш аагаа багтаасандаа хөгшин хужаа нартай дэр нэгтгэчихээд, хар тамхинд донтон, хувь заяагаа ээдүүлсэн тэдгээр хүүхнүүд дуртайдаа задарч явсан улсууд юм даа хэмээн бодож байсан минь зарим талаараа ташаа байсан мэт ээ. Тухайн үеийн Хүрээний хүн амын тоотойгоо харьцуулаад үзэхээр аргагүй жин дарах бурхны олон шавь нарын тоо нь нэг зуун мянгад хүрч, энэхүү романд гарч буй гол баатар Дийдэнханд бүсгүйн аавын хэлдгээр “Тоотой хэдэн ноёд, баяд нь тоосон хүүхнүүдээ их, бага хатан болгож аваад, арчаатай гэгдсэн арилжаа наймаа эрхэлдэг монгол эрчүүдийн цацаа цалгиатай амьдрал нь нэг харахад сэргэн мандаж, нөгөө харахад модоо барьчих шахаад, арчаагаа барсан арай дорой хэсэг нь арав таван мөнгөөр бусдад зарцлагдахаас илүү гарч чадахгүй, Гандан хүрээ хийдээр дүүрэн шавилан сууж, улаан шарыг намируулан бурхны ном бувтнах чөлөөндөө хаа нэгтээ зугаа гаргахдаа хүүхэдтэй болгон хаяхаас илүү гийгүүлж чадахгүй эрчүүдтэй тийм бурангуй нийгэмд охид бүсгүйчүүд нь амьдралын эрхээр хятад цагаачидтай ил, далд ханилахдаа хүрч байсан” юмсанжээ. Аргагүйн эрхэнд богтлогдож очих нэг нь байхад, ов мэхэнд нь орж, залуу насны гэнэн цайлган зангаараа хавханд орж, хашаанд хоригдсон хүүхнүүд ч бас байж. Өнгө дагаж мөнгө зарлагадаад, нэг өдрийн жаргал нь мянган өдрийн зовлон болох нь ч буй гэдгийг уг зохиолд их энгийн үгээр атлаа санаанд тод үлдтэл дүрслэн өгүүлж чаджээ.

Нэгдүгээр дэвтэрт нь өнгөрсөн зууны 1920-иод оны дундаас 1960-аад оны дунд хүртэлх нийслэл Улаанбаатар хотын хүн зоны амьдралыг Дийдэнханд, Дариймаа хэмээх хоёр бүсгүйн болон тэдний эцэг эх, хамаатан садны амьдралаар тод томруун өгүүлсэн бөгөөд хувь заяаны эргүүлэгт орсон хоёр бүсгүй хятад хүмүүстэй дэр нэгтгэснээр ямаршуухан амьдрал туулж өнгөрсөн талаар маш сонирхолтой өгүүлэхдээ тэдний үр хүүхдийн амьдралыг хамтад нь толилуулж, удам судар, хүний ген гэдэг хүмүүний амьдралд ямар их чухаг нандин, хайрлаж хамгаалж явууштай юм бэ гэдгийг онц сонирхолтойгоор хүүрнэн толилуулсан.

“Хүний буян хүнд наалддаггүй” гэсэн үг бол энэхүү зохиолын гол үзэл санаа нь бөгөөд ахархан зуурын жаргал ганц биеэрээ ч дуусаж болох нигуртай гэдгийг, хүн гэдэг амьтан өөрсдийн үр удамдаа цэвэр нэр төр, удам судрын буян заяа, тэгш дүүрэн буян нүнжигээ үлдээх ёстойн чухлыг өгүүлсэн байна. Өнгөц харахад “хоёрхон биеэрээ үйлдэх тэр нэгэн жаргал” нь хожмоо үр хүүхэд, ач зээ, жич жичинцэр хэмээх тунчиг олон хүмүүсийн хувь тавиланг “шийддэг” гэдгийг уг зохиолд үйл явдлын гогцоо бүрээр сүлэлдүүлэн харуулжээ.

Харин хоёрдугаар дэвтэрт нь Дийдэнханд Лиү данжаад хоёрын ганц охин Байхуарын тухай өгүүлэхдээ 1970-аад оны дунд хүртэлх тухайн үеийн нийгмийн бодит тусгал болох Хятадын эрлийз, хурлийз хэмээх хүмүүсийн тухай давхар өгүүлж, олон сонирхолтой хэсгүүдээр тодотгосон нь уншихад сонирхолтой, басхүү тэдний өнгөрүүлсэн хувь хүмүүний жаргал зовлонгийн тухай, тэдэнд хандах тухайн үеийн нийгмийн уур амьсгалыг хамтад нь мэдэж авах боломжтой юм байна.

Хятад хүмүүний мөн чанар, дотоод сэтгэлийг тольдон харсан монгол хүний өнцгөөс бичсэн энэхүү хос роман нь өгүүлэмж энгийн мөртлөө сонирхолтой, зохиолын ерөнхий чиг нь амьдралын бодит байдлыг ятган үнэмшүүлэх тал барьсан, зөвхөн тухайн өнгөрсөн нийгмийнхээ тухай бус харин ч өнөө үед байнга л амны уншлага болсон “Энэ ч хятадын эрлийз, тэр ч бас хурлийз” хэмээн нэг нэгнээ хар таамгаар хардан бусниулдаг, дур дураараа цусны шинжилгээ хийдэг аливаа үйл явдалд углуургатай хандахын чухлыг тодотгон өгүүлсэн гэж болно. Гадаадын эрстэй, тэр тусмаа хятад, вьетнам гэх эрчүүдтэй ил цагаан хэлхэлдэн цэнгэж буйгаа олон нийтийн сүлжээгээр тунхаглан зарлаж, ичиж айхаа умартан баясах болсон өнөө цагийн хүүхнүүдийг бага ч атугай сэхээрэхэд энэ мэт зохиолыг нэг уншаад авах нь юутай ч нэгийг бодож, хоёрыг тунгаахад нь тус болж ч мэднэ.

Өнгөрсөн зууны үйл явдлыг өгүүлж буй мэт боловч харин ч өнөө цагийн энэ мэт явдлын тухай тодорхой өгүүлсэн ийм нэгэн уншууртай зохиол манайд одоо бестселлер болоод байна.

Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн уур амьсгал өөрчлөгдөж, үүнийг дагаад хүлэмжийн хийн ялгарал ихсэж буй. Бидний амьсгалах агаар өдрөөс өдөрт шавхагдаж байна гэсэн үг. Монгол орны ой дэлхийн сэрүүн бүсийн ойн захад оршдог онцлогтой. Тийм ч учраас Монголын төдийгүй дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахын тулд НҮБ манай ойг хамгаалахад онцгой анхаарч буй. Ойн хомсдол, доройтлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад чиглэсэн тогтвортой менежментийн төлөвлөгөө болох UN-REDD хөтөлбөрөө Монголд хэрэгжүүлэх болсон нь үүнтэй холбоотой юм. Монгол Улс 2011 онд тус хөтөлбөрт нэгдэн орсноос хойших хугацаанд ойн сангаа тоолуулж, хэдий хэмжээний ойтой, түүнд нь хэчнээн төрлийн мод, ургамал байгааг мэдэж авав. Мөн ойгоо хамгаалж, нөхөн сэргээнгээ зохистой ашиглан, ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн Үндэсний хөтөлбөртэй болов. Хамгийн чухал ололт нь иргэд эвлэлдэн нэгдэж, ой модыг зөв аргаар хамгаалангаа, зохистой ашиглаж, эдийн засгийн чадавхиа бэхжүүлж буй явдал. Монгол орны ойн сангийн гуравны нэг нь байдаг Хөвсгөл аймагт эл хөтөлбөр хэрэгжсэнээр иргэдийн амьжиргаа, орон нутгийн хөгжилд мэдэгдэхүйц ахиц гарчээ. Тийм ч учраас тус аймгийн удирдлага UN-REDD хөтөлбөрийн дэмжлэгээр орон нутагтаа бүтээн байгуулалт өрнүүлэхээр болсон аж.

Ойг нөхөн сэргээгээн зохистой ашиглаж, ядуурлыг бууруулах зорилго уг төсөлд бий. Төслийн өнөөгийн дүн, цаашид бий болох ач холбогдлын талаар тус аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газрын дарга Р.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

-Хөвсгөлийн ойн өнөөгийн байдлын талаар мэдээлэл өгөхгүй юу. Монгол орны ойн сангийн гуравны нэгийнх нь дүр төрхийг асууж байгаа хэрэг л дээ…

-Монголын ойн сангийн гуравны нэг нь манай аймагт бий. Тэр дундаа шинэс модны “эх орон” энд байдаг. Нөгөөтэйгүүр эл ой сэрүүн бүсэд захад байрладаг онцлогтой. Тэгэхээр эл ойгоос Монголын төдийгүй сэрүүн бүсийн, ядахдаа Сибирийн бүс нутаг гээд хөрш орнуудын хүлэмжийн хийн ялгарлаас эхлээд нэлээд олон зүйл хамаарна. Нэг үеэ бодвол ойн арчлалт, хамгаалалт сайжирч байна. Ойг тогтмол цэвэрлэж, унангиар бүтээгдэхүүн хийж эдийн засгийн эргэлтэд оруулж эхэллээ. Мөн ойн зурвас байгуулахын зэрэгцээ, гал түймэр, хортон шавьжийн хэт үржил гээд мөхөлд хүргэдэг хүчин зүйлсийг нь багасгах ажил ч нэлээд хийлээ. Эдгээр ажил үр дүн сайтай байгаа. Ер нь сүүлийн жилүүдэд ойн нөхөн сэргээлт сайжирч, зулзаган мод элбэгшсэн. Ажлаа энэ хэвээр нь үргэлжлүүлбэл хэдхэн жилийн дараа ой хамгаалал мэдэхүйц сайжирна гэж харж байна.

-Ойг яг хэрхэн арчилж, хамгаалж байгаагаа тодруулахгүй юу. Нэгдсэн үндэсний байгууллагын хөтөлбөрийн бэлтгэл ажил танай аймагт хэрэгжээд дуусах шатандаа орж байна. Өнгөрсөн хугацаанд ямар үр дүн гарав. Ойг арчилж, хамгаалахад дэмжлэг үзүүлж чадсан уу?

-Аймгийн удирлага хөгжлийн бодлогынхоо тодорхой хувийг ой руу чиглүүлж ирсэн. Цаашид ч уг чиглэлээ барьж ажиллана. Энэ хүрээнд ойн алба, сумдын дундын ангиудыг байгуулж ойн салбартаа анхааран энэ чиглэлээр шинэ ажил цөөнгүй хийлээ. Тодруулж хэлбэл, бид 2014 оноос хэрэгжиж буй UN-REDD хөтөлбөрийн агуулгаар буюу ойгоо хамгаалангаа ашиглах бодлого барьж байгаа гэсэн үг л дээ. Энэ үүднээс ойн менежментийн төлөвлөгөөг гурав, таван жилээр боловсруулж буй. Үүний тод жишээ нь ойг хамгаалахдаа дэлхийн жишиг болсон нөхөрлөлийг идэвхтэй дэмжих бодлого барьсан явдал. Үр дүнд нь манай аймаг ойн 256 нөхөрлөлтэй боллоо. Тэд ойг хамгаалж, нөхөн сэргээж буй. Төрийн бодлогыг хөрсөнд буулгаж буй хүмүүс ч гэж хэлж болно, тэднийг.

-Тэгэхээр төсөл үр дүнгээ өгч байгаа гэж ойлгож болох нь ээ?

-Уг төслийн үндсэн зорилгынх нь нэг хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах. Үүнтэй хамт ойд нөхөн сэргээлт хийх замаар талбайг нь нэмэгдүүлэх ажил өрнөж байгаа. Ойг хамгаалж байна гээд гар хүрэхийг эсэргүүцэх нь буруу. Өмнөх жилүүдэд Монголд ийм бодлого байсан. Тэр нь нууц бас худал биш шүү дээ. Ойг цэвэрлэхгүй бол хэт шигүү болж, нарны гэрэл тусаагүйн улмаас зулзаган мод ургахгүй хөгшин мод ихтэй болсон. Ер нь цэвэрлэгээ тааруу хийж, хамгаалах аргыг туйлшруулсны уршгаар Монголын ойн дийлэнх хувь нь хөгширсөн гэж хэлэх нь зүйтэй. Олон улсын гэлтгүй дотоодын судалгааны байгууллага үүнийг тогтоосон судалгаа цөөнгүй бий.

Харин эл төслийн хүрээнд Монгол Улс ойн сангаа тоолж, хамгаалах бодлогын баримт бичигтэй боллоо. Хамгийн том ололт нь иргэд ойг арчилж чаддаг, мэддэг болсон явдал гэж хувь хүнийхээ зүгээр боддог юм. Өмнө нь ойн цэвэрлэгээ нэрийдлээр ургаа мод огтлох зөрчил хаа сайгүй байлаа. Тэгвэл өнөөдөр хэн нэгэн ойгоос мод огтвол бүгд эсэргүүцнэ. Ийм буруу үйлдэл хийдэг хүмүүс ч ургаа мод огтолж болохгүй гэдгийг мэддэг боллоо. Сөрөг үр дагаварыг нь ухамсарласан хэрэг шүү дээ. Тэгэхээр төсөл үр дүн өгч, иргэд ойг зөв цэвэрлэж, зөв аргаар нөхөн сэргээж буй нь хамгийн том ололт юм даа.

-Ойн нөхөрлөлүүд нөхөн сэргээлт хийдэг байх нь гэж ойлголоо. Энэ чиглэлийн ажлыг туршлагагүй хүн хийж болох уу, эсвэл аймгийн удирдлага нөхөрлөлүүдээ чадавхжуулж байна уу?

-Манай аймгийн ойн нөхөрлөлүүдийн 20 хувь нь ойг нөхөн сэргээж үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Тиймээс нөхөрлөл бүрийн нэг гишүүнийг МСҮТ-д ойн нөхөн сэргээх чиглэлээр сургаж байна. Ингээд нөхөрлөлүүд нөхөн сэргээх талаар мэдлэгтэй болж, жилд 1-2 га талбайд тарьж суулгаж байна. Цаашид нөхөн тариалах талбайн хэмжээ нэмэгдэнэ. UN-REDD хөтөлбөрийн багийн гаргасан Ойн тогтвортой менежментийн төлөвлөгөө бол иргэд болон бусад байгууллагыг уг салбарт татан оруулж орлогыг нь нэмэгдүүлэн, ядуурлыг бууруулж буй ач холбогдолтой юм. Тиймээс ийм ажил хийх сонирхолтой хүмүүсийг чадавхжуулах нь бидний үүрэг болсон.

-Ойн сан дахь хаягдлыг бүтээгдэхүүн болгож, түүгээр орлогоо нэмэгдүүлэх бодлогын талаар сая та ярих шиг боллоо. Ойн ач холбогдлыг ойлгосон иргэд ажлынхаа үр дүнг амсаж чадаж байх юм уу?

-Аймгийн хэмжээнд ойн 256 нөхөрлөл үйл ажиллагаа явуулж байгаа тухай дээр хэлсэн. Эдгээрт 6000 орчим хүн үйл ажилладаг гэсэн тооцоо бий. Тэдний 2000 нь ойгоос бүх амьжиргаагаа залгуулдаг юм. Тийм учраас иргэд ойг түшиглэн амьжиргаагаа дээшлүүлж байна гэж болно. Гэвч энэ салбарт анхаарах нь бага учир өнөөдөр санаанд хүрэхээр үр дүн гаргасангүй. Богино хугацаанд сайн үр дүн гарсан болохоор чамалж байж мэдэх л юм. Цаашид ойн нөхөрлөлийн орлогыг нэмэгдүүлж, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа.

-Ойн дагалдах баялгийг ашиглаж буй иргэд, нөхөрлөлүүд жилд хэдий хэмжээний орлого олдог юм бол. Баримжаа тооцоо бий юү. Мэдээж төв суурин газар бараадсан нөхөрлөл орлого ахиутай байх зэрэг харилцан адилгүй л байх…

-Самар бэлтгэх зорилготой мэргэжлийн зургаан байгууллага аймагт бий. Ер нь бид уг салбарт мэргэжлийн байгууллагыг ажиллуулахыг эрхэмлэдэг. Үүнийхээ хажуугаар иргэдийг ахуйн зорилгоор самар түүхийг дэмжиж, тавих хяналтаа сайжруулж байгаа. Өнгөрсөн онд самар их ургасан. Иргэд гурван тэрбум төгрөг олсон гэсэн тооцоолол бий. Үүнийг дагаад аймгийн төсөвт төвлөрүүлэх ойн дагалдах баялаг ашигласны орлого ч нэмэгдсэн. Түүнийг нь бид эргүүлээд ойг хамгаалахад зарцуулсан. Тухайлбал, сум бүрт 5-20 сая төгрөг ойг хамгаалахад зориулан хуваариллаа. Мөн малчин өрхүүд салхинд унасан торхоор бүтээгдэхүүн хийж байна. Бэлтгэж буй модны 30-40 хувийг малын хашаа, саравчаа сайжруулахад зориул гэдэг чиглэл өгдөг. Ингэснээр малчдын амьжиргаа сайжирна. Энэ мэтээр бид өөрсдийн хэмжээнд ойг хамгаалангаа ашиглах хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг юм.

Харин нөхөрлөлийн орлого харилцан адилгүй. Өөрийн тань ярьж буй шиг төв суурин газартай ойр нөхөрлөлүүд санхүүгийн чадамж өндөр байдаг бол захын сумдынх тааруу. Учир нь алслагдсан газарт үйл ажиллагаа явуулдаг нөхөрлөлүүд зөвхөн хамгаалах чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Тиймээс бид нөхөрлөлүүдийн дундын санг бүрдүүлэх ийг хичээж байна. Эл санд хуримтлагдсан хөрөнгөөр нэгнийхээ үйл ажиллагааг дэмжвэл ахиц гарна гэж тооцож буй.

-Нөхөрлөлийн олонх нь малчин өрхүүдийн нэгдэл байгаа болов уу. Гадаадын улсуудад ойг түшиглэн аялал жуулчлалаа сурталчлах чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаг юм билээ. Хөвсгөл аймагт ийм арга хэмжээ зохион байгуулах боломж бий юу. Ингэвэл нөхөрлөлийн санхүүгийн чадамж жаахан ч болов сайжирна гэсэн аргачлалыг UN-REDD хөтөлбөрийн багийн хийсэн байсан л даа?

-Боломж бий. Нөхөрлөлийн 60 орчим хувь нь малчин өрх. Тэд монгол ахуйгаа сурталчилж, түүгээрээ санхүүгийн чадамжаа сайжруулах боломжтой. Ойд мориор болон явганаар аялуулдаг иргэн, аж ахуйн нэгж хэд хэд байгуулагдаад байна. Одоохондоо Хатгал тосгон, Улаан-Уул суманд энэ арга хэмжээг хэрэгжүүлж байгаа ч цаашид чиглэлээ нэмэх байх. Жуулчид нүүдлийн мал аж ахуйг их сонирхдог. Тэгэхээр тэдний сонирхолд нийцүүлэн арга хэмжээ хэрэгжүүлбэл, орлого нь нэмэгдэх нь дамжиггүй. Тиймээс бид нөхөрлөлүүддээ менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахыг арга заасан. Тэр нь юу вэ гэхээр, ойд ургасан элдэв дүрстэй модоор бүтээгдэхүүн хийж болох юм. Түүнийгээ Хөвсгөл нуурийг үзэхээр ирсэн хүмүүст худалдлаа гэж тооцъё. Ингэснээр жуулчид энд ирээд буцахдаа нуурнаас түүсэн хэдэн чулуу, эврээр хийсэн аяга, хутга авах бус, шинэлэг зүйлтэй харих юм. Амьдралынхаа хэв маягийг сурталчилсанаар жуулчдыг татах нь зүйн хэрэг.

Аймгийн удирдлага өнгөрсөн жил энэ талаарх санал солилцож, Мөрөнд Урчуудын эвлэл байгуулахаар тохиролцсон. Өдгөө иргэд хүрз, сүхний ишийг унанги модоор хийж байна. Өмнөх онд болсон улсын чуулганд энэ чиглэлээр оролцсон манай аймгийн ойн нөхөрлөл хоёрдугаар байрт орсон. Үүнд бид урамшиж, цэвэрлэгээний модоор бэлэг дурсгалын зүйл хийхийг дэмжсэн юм. Удахгүй UN-REDD хөтөлбөрийн хүрээнд аймагт нэлээд бүтээн байгуулалт хийх гэж буй. Уг ажлыг дэмжинэ гэж итгэж байгаа.

-Төслийн багийнхэнд өөрсдийн саналаа “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан хүргэж болно шүү…

-Бидний саналыг асуусан. Аймагт нэн даруй хийх шаардлагатай ажил нь модны үйлдвэр байгуулах. Мөн ойн зам байгуулахыг дурдах нь зүйтэй. Хөвсгөл аймгийн ойн сан өндөр ууланд байдаг. Тиймээс ашиглаж, хамгаалахдаа нэлээд бодлоготой байх хэрэгтэй. Одоогийн байдлаар мод бэлтгэх үйл явц аймагт хэлээд хүндрэлтэй байгаа. Тийм учраас ойн зам байгуулах шаардлага бий гээд байгаа хэрэг.

Эхний ээлжинд Цагаан-Үүр, Чандмань-Өндөр, Эрдэнэбулган чиглэлд зам тавих нь чухал байна. Эдгээр сумаас унанги мод авахад бэрх. Зам нь тааруу болохоор тэр л дээ. Тиймээс энэ чиглэлээр санал оруулсан. Хамгаалах чиглэлээр зарим үргэлжилсэн ойг зурвас байгуулж ой хээрийн түймрээс хамгаалах шаардлага бий.

У.ПҮРЭВСҮРЭН

Өгөөмөрийн улаан цохио

Өлзийтийн гурван салаа

Богд Ацат, Бор мараа, Бялзуухай

Будын овгор, Буурлын дух, Бунхант

Салхитын нуруу, Сээрийн толгод, Сэнжит

Баянхайрхан, Бараа шороот, Баатарын хаваржаа

Талын булаг, Таанын эх, Тахилт

Тагийн хөндий, Тарнитын хөтөл, Ташгай

Хар улаан, Харзын ус, Хавчиг

Хаа гүн, Харганын гол, Харуул

Хүрэн өндөр, Хөхсайр, Хүүш

Хүрмийн нуруу, Хөрт жалангар, Хөндлөн…нэр нь шүлэг шиг хэлхэгдэх энэ газар усны нэрс бол Ховд аймгийн Чандмань сумынх. Хүмүүний алаг хорвоод хүй дарсан чулуу, хөлд орсон мөрийг минь хадгалан надад, бидэнд өвлөгдөн ирсэн, цаашдаа ч үеийн үед өвлөгдөх нандинаас нандин эх нутаг минь билээ. Манай сум 6000 гаруй ам дөрвөлжин км нутагтай, 3000 хүрэхгүй хүн амтай, улсын нийслэлээс 1350 км, Ховд аймгийнхаа төвөөс 160 км алслагдсан, хүн амын 90 гаруй хувь нь халх ястнаас бүрдсэн буйдхан хязгаарын бөглүүхэн дайдад оршдог. Нутгийн зон олон Хоёр Алтай минь хэмээн сүслэн залбирч, сүүн цацлаа дээжилдэг Бумбат, Жаргалант хоёр хайрханаараа нөмөрдүүлэнхэн, Хар-Ус, Хар, Дөргөн гэх холбоо гурван нуураараа хүрээлүүлэн байгалийн үзэсгэлэнт газар зүйн онцлог нутгийг эзэгнэнхэн суудаг. Ардын гайхамшигт язгуур, хүн төрөлхтний биет бус соёлын үнэт өв болох монгол хөөмийн эх нутаг гэдгээрээ дэлхийд бахархдаг. Эндээс Д.Сундуй, Н.Сэнгэдорж, Д.Цэрэндаваа, Р.Даваажав, Д.Хосбаяр, М.Саруултөгс, Ц.Цогтгэрэл, Монголын анхны мэргэжлийн эмэгтэй хөөмийч Д.Золзаяа, мөн Ч.Баатарсүрэн нарын тив дэлхийд алдар нэрээ цуурайтуулсан хөөмийчдөөс гадна 400 гаруй өв тээгчид дэлхийд бүртгэгдсэн байдгаараа онцлогтой. Хүн бүрийн сэтгэлд төрсөн газар нь эхийн хэвлий мэт ариухан, гэгээхэн оршдог болов уу. Би ерээд оны хүүхэд. Миний сэтгэлийн мэлмийд нутаг минь яг л тэртээ ерээд оныхоороо. Манай сумын төвийг тойрсон дэлгүүр их. Дэлгүүр бүр супермаркет л гэсэн үг. Аль дэлгүүр рүү орсон ч хэрэгтэй бүх зүйлээ аваад л гарна. Чихэр печень, ус, ундаа, сархад, пиво, хувцас, мотоциклын сэлбэг хэрэгсэл, ахуйн бараа гээд зүгээр л “Нарантуул”. Зуны аагим халуунд тэрхүү дэлгүүрээр чихэр горьдон ороход сэрүү татаж, алим, мандарин, араат моторын тос, модон лангууны үнэр хамар цоргино. Одоо ч тэр хэвээрээ байна лээ. Зуны нартай борооны үнэр шиг тийм мэдрэмжийг нутгаасаа өөр газрын дэлгүүрээс хүртээгүй л байна. Мэдээж тэр дэлгүүрийн гоё сайхны дээд болсон амттан, бараануудыг Улаанбаатар хотоос татна. Одоо ч цаг, зам сайхан болсон болохоор дэлгүүрийн бараа татах асуудалгүй болсон байх. Биднийг хүүхэд байхад буюу ерээд оны сүүлээр хотоос дэлгүүрийн бараа ачсан чиргүүлтэй гуч машинууд суманд орж ирэхэд хөгшин, залуугүй гүйлдэн очно. Хотоос бараа ачсан машин ирэх бүрт л манай суманд найр болдог тогтсон уламжлалтай. Хүүхдүүд амттан, чихрээр гэдсээ дүүргэнэ. Мөн шинэ содон зүйл ирж үү гэдгийг сонирхон харна. Тухайн үед өнгөтэй юм бүхэн содон санагддаг байв. Арга ч үгүй биз ээ. Анхны өнгөт телевизорыг тэр үед л үзэж байсан болохоор тэр биз. Гялгар уутаар бүтэн ороосон цоо шинэ Оросын “Планэета 5”-ыг хараад гайхдаг л үе шүү дээ. Түүнийг хотоос захиулсан эзэн нь нэг хэсэгтээ л сумын төвийн “од” болж байгаа хэрэг. Мөнөөх “од” маань хэдэн хоног шинэ “яаваа” гайхуулж сумын төвөөр тоос манаруулна. Татуулсан тоосоо чийглэх гэж үеийн залуустайгаа аяга тагш юм хөнтөрчихнө. Сумын төв, сумын амьдрал хойно дөө. Мөнөөх дэлгүүрүүдийн голд нэгэн эртний балгас мэт харагдах нуруулдсан урт ягаан байшин бий. Сум битгий хэл аймагтаа ганцханд тооцогдох ундааны цех тэнд ажилладаг юм. Түүнийг Пүрэвжамц гуай ажиллуулна. Энэ хүнийг нутгийнхан маань Аяа хэмээн авгайлдаг. Аяагийн ундааны цехийн үүдэнд хөлс нь сумын төвийн тоостой холилдон урсах, төмөр цагариг түрсэн гүрдийсэн бор жаалууд шороо татуулан эрхэлнэ. Сумын төвийн хүүхдүүд тэнд тоглодгийн учир нь хүйтэн, хийжүүлсэн ундаа уух гэсэн отолт юм. Нусаа татсан, тоостой хувцастай бор жаалуудын хүслийг тэтгэгч бурхан нь Аяа. Тэрхүү бурхан үдээс хойш гарч ирэн хүүхдүүдийн цангааг тайлж, сэтгэлийг нь амраана. Хэргээ бүтээсэн хүүхдүүд тэр өдөртөө л дахиж ундааны цехийн үүдээр эргэлдэхгүй шүү дээ. Ийм л болохоор бидний сэтгэлд бурхан мэт санагдах Аяа маань хүүхэд насны дурсамжийг хөглөн оршдог болов уу. Нутаг гэхээр яалт ч үгүй хүүхэд насны дурсамж сэдрэх юм. Тийм болохоор дурсамжаа түр орхиж нутгийнхаа онцлогийг тэмдэглэе.

ЧАНДМАНЬЧУУДЫГ ЦОЧООСОН ИХ ДУУН

Манай нутгийн өндөр уулсын оргил зүрх алдам хэц. Тэрхүү уулсын дунд таван хошуу малаа жилийн дөрвөн улиралд маллаж ирсэн удамт малчны гэрийн тооноор сүрэглэн бэлчих хонин сүрэг харагдах нь сүрдмээрчиг сүртэй. Уулсын оргилд үүлс хүртэл тэргүүнд нь хүрч чадалгүй өвөрт нь илбэнэ. Тэрхүү сүрдэм өндөр Алтайд болсон ийм нэгэн харуусалтай явдал болжээ. Тэртээ 1973 оны есдүгээр сард Жаргалант хайрханы Дөрвөлжин хүрэн хэмээх газар онгоц осолджээ. Тухайн үед тэнгэр бүрхэг, үүл манан ихтэй байж. Цаг агаарын нөхцөлд нисгэгчид нь өндрөө тооцоолж чадаагүй болов уу гэж таамагладаг. Тэрхүү осолдсон МИАТ-ийн АН-24 хэмээх хөлөгт багийн гишүүд, зорчигчид нийлсэн 40-өөд хүн амь үрэгдсэн байдаг. Хүрэнхунх гэж нэрлэдэг хад асга ихтэй давч салаанд онгоц өндрөө алдаж, зүүн далавчаараа эхэлж хад гуядаад эрчиндээ 200 метр газар шидэгдэн хойд талынхаа энгэрийг мөргөн дэлбэрсэн гэдэг. Аав минь тэр үед эрлийн хүмүүстэй сүйрэл болсон газар очиж үзсэн болохоор түүнээс илүү аймшигтай, нүд хальтирам зүйлийг амьдралдаа одоо ч үзээгүй, үзэх ч үгүй биз хэмээн харуусан ярьдаг. Аавыг онгоц осолдсон газар очиход дөнгөж төрсөн өлгийтэй хүүхэд л бүтэн шахуу байсан гэж ярьдаг юм. Тэрхүү түйтгэрт явдлын дараа нэгэн сонирхолтой баримт яригддаг нь Ховдын Хөгжимт бүжгийн театрын уран сайхны удирдаач байсан урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Яасай гуай уг онгоцонд зорчиж явжээ. Гэвч тэрээр онгоц Говь-Алтайд буухад нь таньдаг хүнтэйгээ аяга тагш юм ууж байгаад хоцорчихсон гэдэг. Тэрбээр хожим “Архи амьдралын дайсан ч гэлээ тааруулж хэрэглэдэг хүнд аминд ордог эд шүү” хэмээн ярьсан байдаг. Тэрбээр 1960-аад оны эхээр Завханы Отгонтэнгэрт сүйрсэн онгоцноос бас санаандгүй хоцорсон азтай хүн гэж ховдчууд дурсдаг. Хөдөө нутаг гэдэг тэртээ өндөр уулын бэлд хонио хариулж яваа бүсгүйн уяран дуулах дуу хот айлын хаяанд хажууд мэт тод сонсогддог. Харин ачаалсан арван тэмээтэй тэнцэх том төмөр тэнгэрээс унахад тээр доор зусаж байсан Алиа Гүр гуай цочилгүй л яахав. Алсад харагдах Чандмань сумын иргэд хүртэл их дууг сонсож, гайхсан гэдэг. Онгоц осолдсон Дөрвөлжин хүрэн гэх газар угтаа аргаль, янгирын эх нутаг юм. Харин тэр их дуунаар мөнөөх ан, амьтан уулс дамжин дайжсан. Гэвч хэдхэн жилийн дараа уулын эзэд буцаж ирсэн түүхтэй.

Миний аав, аавын маань аав анчин, малчин ус нутагтаа нэртэй, төртэй улсууд. Хүнд муу санадаггүй, тусархуу, ухаалаг, ажилсаг хүмүүс гэдгээрээ тэрхүү нэр төрийг олж авсан болов уу. Шуудхан хэлэхэд удмынхаа нэрийг сэвтээхгүй үеийн үед Чандмань нутагт ажиллаж, амьдарч ирсэн хүмүүс юм. Хэдхэн сарын өмнө манай сонинд “Хар сүүлтийн хар тавилан” хэмээх ан, амьтны талаарх нийтлэл гарч байсныг уншигчид маань санаж байгаа болов уу. Чандмань сум ан, амьтны эх орон юм. Өндөр хэц уулс, өргөн их тал, энгүй уудам усан далайгаар хүрээлэгдсэн болохоор тэр биз ээ. Сум маань Жаргалант хайрханы өвөрт оршино. Энэхүү хайрханыг манайхан дээд уул хэмээн нэршдэг. Харин Бумбат хайрханыг урд уул гэнэ. Ерөнхийдөө дээшээ, доошоо, урд, хойно гэсэн зүг чигийн яриатай хүмүүс. Дээшээ, урагшаа, хойшоо уулархаг. Харин доошоо буюу ертөнцийн зүгээр зүүн тийшээ тал, говь хосолно. Нам доор газар гэсэн үг л дээ. Дээд ууланд аргаль, янгир, ирвэс элбэгтэй. Мөн тооны махчин шувууд, тэр дундаа хүний биеийн шархыг анагаах онцгой увдистай хойлог гэх шувуу их. Харин доошоо буюу тал руугаа цагаан зээр хэдэн зуугаараа сүрэглэн бэлчинэ. Түүнээс их байдаг нь бөхөн юм. Хойшоо буюу Хар-Ус нуур чигтээ Хар сүүлт гэх гоёмсог гөрөөс их. Тэрхүү гөрөөс Жаргалант хайрханы өвөрт орших Улаан цутгалан гэх Монголд хамгийн өндрөөс урсах хүрхрээ хавиар нутаглана. Мөн Чандманьд Монголын хамгийн том арал бий. Говь, тал, уулархаг газар ийн өндөр хүрхрээ, арал байна гэхээр зарим хүмүүс худлаа байлгүй хэмээн дуу алддаг. Гэвч тэр үнэн. Тэрхүү том арал Хар-Ус нуурын тэг дунд нь оршино. Энэхүү арал зэрлэг гахай, төрөл бүрийн усны шувуудын баян бүрд болсон газар. Тээр жил Хар-Ус нуурын хөвөөнд Дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан гуай тухлан саатсан түүхтэй. Ингэхдээ “Хар-Ус нуурын шагшуурга” хэмээх агуу шүлгээ тэрлэж, түүнийг нь Ардын жүжигчин Б.Зангад гуай ая дан өргөн олон түмэнд хүргэсэн байдаг. Тиймдээ ч Хар-Ус нуурыг мэдэхгүй хүн гэж үгүй байх.

Энэхүү цэнхэртэн мяралзах их усыг дэлхий даяар алдаршуулсан нэг зүйл бол Борцгор хотон шувуу юм. Энэ зүйлийн шувуу нь дэлхийд цор ганц. Хоёрхон нутагтай гэж байгаа. Хавар, зун, намартаа манай нутагт буудаллана. Харин өвөлдөө дулаан орныг зорин нүүдэлдэг билээ. Манай сумыг Чандмань гэж нэрлэх болсон нь учиртай. Анх үүсэн байгуулагдахдаа хуучин засаг, захиргааны гурван нэгжийг нэгтгэн Чандмань сум бий болсон түүхтэй. Мөн алтай, говь, тал гэх байгалийн гурван үзэсгэлэн бүрэлдэн тогтсон нутаг болохоор Чандмань гэж байгаа юм. Үүнээс гадна Хар-Ус, Хар, Дөргөн гэх холбоо гурван нууртай учир Чандмань гэжээ. Харин сүүлийн үед дээрх агуулгаас гадна хүчит бөх, хөөмий, хөгжилтэй “панжига”-тоглоомын өлгий нутаг болсон чандманьчууд гэдгээрээ алдаршиж байна. Аймагтаа, төдийгүй улсад эхний гуравт багтах хүчит бөхчүүдтэй нутаг билээ. Учир нь нэг сумаас улсын цолтой бөхчүүд олон төрсөн сум ховор ажээ. Тэртээ 1940-өөд оны эхээр улсын баяр наадамд түрүүлсэн Ховдын хүчит арслан Ванчинхүүгээс эхлээд Хөдөлмөрийн баатар Р.Чадраабалын хүү улсын уран барилдаант заан Бямбадорж, зургаан залуу зааны үед гарч ирсэн өөр нэгэн зургаан залуу зааны нэг Чогсомын Батзориг, улсын начин Идшийн Мөнхбаатар нарын тэргүүтэй хүчтэнүүд энэ л нутгийн хүүхдүүд билээ. Мөн өнөө цагийн бөхийн өнгийг тодорхойлж, ид барилдаж буй улсын заан Баатархүүгийн Пүрэвсайхан, улсын харцага Нямаагийн Батзаяа, улсын начин Чулуунбатын Цогбаяр нарын бяртай бөхчүүд Чандмань гэх буйдхан сумаас төрөн гарчээ. Уулс усны зохицол, энерги эрчмийн хуйлрал, өвөг дээдсийн уламжлал шүтэлцэн байдаг Чандмань нутгаас төрсөн Монгол Улсын баатар Б.Тэгшээ тэргүүт ардын хувьсгалын партизанууд их. Алдартнуудыг залгаад төрийн шагналт кино найруулагч Б.Балжинням, Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор С.Жанцан нарын нэрт зүтгэлтнүүд төрсөн нь эрдэнийн Чандмань нутгийн хүүхдүүд босоо хийморьтойн илрэл гэлтэй. Энэ мэт суу алдартнуудыг дурсахад хэдэн мянгаараа бичигдэх тул мөн л түр үлдээе. Дээр өгүүлсэн хөгжилтэй “панжига” хэмээх тоглоомыг манай нутгийнхан л хоорондоо тоглодог хөлөгт тоглоом билээ. Шатрын хөлөг шиг нэлэнхүйдээ дэлгэмэл биш. Нэмэх тэмдэг шиг дөрвөн хошуу бүхий даавуунаас хөлөг нь бүрдэнэ. Хошуу бүртээ нэг хүн сууж, хоёр багт хуваагдана тоглоно. Тоглоомын гол учир нь өөрийн хошуу дахь хоёр зүүгээ бусдын хошууг тойруулж явуулсаар өөрийнхөө хошуунд оруулж ирснээр ялна. Зүүг нүүхийн тулд явуу гэх цагаан, хар хоёр талтай хумсны толио шиг зургаан ясыг шоо шиг шидэж, хар талаар нь бууснаар нүд тоолж, нүүдэл хийдэг тоглоом. Чандманьчууд үүнийгээ их тоглоно. Тоглоомоосоо болж, маргалдана, инээлдэнэ, уйлалдана. Тоо, арга билэг, шатар шиг нүүдэл харж тоглодог тоглоом учраас хүүхдийн оюун ухааныг задалж, сэргэлэн, ухаалаг занг сургадаг ач холбогдолтой. Тийм ч болохоор чандманьчуудыг сэргэлэн, суусан газраасаа шороо атгаж босдог гэлцдэг.

Хөхөлбөр уулсын өвөрт хөөмийн аялгуугаа эгшиглүүлэн, хөгжилтэй “панжинга” тоглоомыг хийцтэй цайны амтанд уусган жаргах чандманьчууд гэдэг сайн, сайхан бүхний жишээ болсон нутгийнхан юм. Тэр л цэнхэр хязгаараас Монголын ирээдүйг залган авч явах эрдэмтэн мэргэд, инженерүүд, улс, нийгмийн нэрт зүтгэлтнүүд төрөн гарсаар байна гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Идэр хүчтэнгүүд, энгүй авьяастнууд нь ч зон олныхоо сэтгэлийг жаргаан цэнгээж, уламжлал болсон соёлын өвөө тээн явсаар л байх билээ.