Month: March 2014

Дуурь бүжгийн эрд­мийн театрын захирал Ч.Мөнх­зултай ярилцлаа.
Сонгодгууд чуулдаг энэ ордонд сүүлийн үед асуудал байгаа тухай хэв­лэлд бичигдэж
байна. Тиймээс чухам юу болоод бай­гаа талаар захирал Ч.Мөнх­зулаас тодруулахаар
шийд­лээ. Түүнээс гадна өнгөр­сөн хавар түүнийг шинэ албан­даа томилогдоод хэд хонож
байхад нь ярилцлага авъя гэж ирэхэд тэрбээр “Дөнгөж ажлаа аваад байгаа би юу хийсэн
гэж ярих билээ. Харин жилийн дараа хийсэн бүтээ­сэн зүйлтэй сууж бай­на гэж бодож
байна. Тэр үед ярилцлага заавал өгнө” хэмээж байсан юм.

 
-Дуурь, бүжгийн эрдмийн театрын захирлын өрөөнд орж ирэх­дээ
захирал нь жилийн өмнөх шигээ төгөлдөр хууран дээр компьютерээ тавьчихаад юм бичээд
сууж байх вий гэдгээс айж байлаа шүү. Ямар ч байсан өрөөндөө ширээ, сандалтай болоод
авчээ…

-Та
өнгөрсөн хавар миний ямар байдалтай байсныг са­нуулж байна уу. Тухайн үед дөн­гөж
ажлаа аваад уран сайх­ны удирдагчаар МУГЖ А.Даш­пэлжээ гуайг хамтран ажиллахыг урьчихаад
байсан үе. Өмнөх дэд захирал маань өрөөгөө хувиасаа тохижуулсан байсан учраас тавилгаа
авч явсан. Гэтэл би хүнд ажил даалгаж өгч байж хогийн савнаас өөр хог­шил­гүй өрөөнд
суулгаад байлтай биш өөрийнхийгөө өгчихсөн байсан үе л дээ. Та орж ирээд “Дуурийн
театрын даргын ширээ төгөлдөр хуур байдаг юм уу” гэж асуусныг санаж байна. Тэгэхэд
надад театрын бичиг цаасны хувьд цэгцлэхээс эхлээд ажил их байлаа. Одоо тэр үеийг
бодвол теат­рын­хаа талаар, хийсэн зүй­лийн­хээ талаар ярих юмтай сууж байна шүү.

-Таныг энэ албанд ирэхээс чинь эхлээд л мэргэжлийн бус хүн
гэгдэж байсан. Одоо ч энэ талаар хааяа сонстох юм. Та ийм дүгнэлтэд хэр эмзэглэж
байна даа?

-Би
үүнд огт эмзэглэдэггүй. Театрыг удирдлагаар хангах нь миний үүрэг болохоос би дуулж,
бүжиг­лэж, хөгжимдөж суух үүрэг­тэй хүн биш шүү дээ. Би хөгжимчний гэр бүлд төрөөгүй,
балетын бүжигчний мэргэжил эзэмшээгүй, дуурийн дуучин шиг хоолойтой хүн биш. Мэргэжлийн
гэсэн үнэмлэх, дипломтой байх, харин тэр ажлыг хийж чадах хоёрын хооронд том зөрүү
бий гэж боддог. Гэхдээ надаас уран бүтээлч­дээ үнэлж, мэдэрч чаддаг уу гэвэл би
өөрийгөө тийм гэж хэлнэ. Би энэ театрт ажилладаг гайхамшигтай уран бүтээлчдийг дэмжиж
хөгжүүлэх зорилготой, ажил үүрэгтэй хүн.

-Танай театр ерөнхий най­руу­лагчгүй болчихсон юм уу. Энэ
албыг хашиж байсан Г.Эрдэнэбаатар ч хэвлэлүүдэд ярилцлага өгсөн байсан. Яагаад түүнийг
ажлаас нь явуулсан юм бэ?

-Г.Эрдэнэбаатар
гэдэг хүн “хөгжмийн театрын найруулагч” гэдэг дипломтой байгаа нь энэ театрын ерөнхий
найруулагчийн ажлыг хийж чадсан, эсвэл чадна гэдгийн баталгаа биш шүү дээ. Тэр хүн
ажлаа хийж чадаад, бодлогоо бариад явж байсан бол хамт олон нь ажлаа хийж чадахгүй
байна гэсэн үнэлгээ өгөхгүй л байсан байх. Би төрийн ажлыг өөрт л хал балгүйхэн
байвал илүү хөдлөхгүй, юу ч хийхгүй чимээгүй сууж байгаад л цалин аваад явж байдаг
өчүүхэн хүмүүсийн ажил биш гэж боддог. Би тийм сэтгэлээр ажиллаж ч чадахгүй. Тийм
учраас театрын эрх ашигт аль нь хэрэгтэй вэ гэж бодож шийдвэр гаргасан. Яахав, ажлаас
чөлөөлсөн хүн нь би болохоос биш Г.Эрдэнэбаатарыг ажилдаа тэнцэхгүй учраас халах
тухай яриа аль эртнийх юм билээ. Нийт ажиллагсдын дунд явуулсан санал асуулгаар
60 гаруй хувь нь түүнийг ажилдаа тэнцэхгүй гэж үзсэн юм.

-Танайхны олонхи нь яагаад түүнийг ажилдаа тэнцэхгүй гэж үзсэн
юм бол?

-Ерөнхий
найруулагчийн ур чадварыг уран бүтээлийн чанар, дуучдын хөгжил, ур чадвараар хэмжинэ.
Гэтэл дуучидтайгаа огт ажилладаггүй хүн яаж уран бүтээ­лийн чанарт анхаарах юм бэ.
Манай театр авьяастай, чадал­тай сайхан залуу дуучидтай. Гэтэл дуурийн нүүр царай,
нөгөө талаар “гол хэрэглэгдэхүүн” болсон дуучдын хөгжил өөрт нь огт хамаагүй мэт
байсан учраас л хүлээн зөвшөөрөөгүй болов уу. Дуучид маань “Ганц хүн ерөнхий найруулагч
гээд ажил хийхгүй сууж байхын оронд олон найруулагчтай байж, дуурь бүр дээр шинэ,
өөр хүнтэй ажиллаж хөгжмөөр байна…” гэсэн хүсэлт тавьсан. Тийм учраас бид шинэ
болон шинэчилж байгаа бүтээлүүд дээр өөр, өөр найруулагч ажил­луулж, тэр дундаа
гадны найруулагчидтай ажиллаж уран бүтээлчдээ хөгжүүлж байна. Ерөнхий найруулагч
гэдэг хүн уг нь дуурийн хөгжлийн бодлогыг тодор­хойлогч байх ёстой. Гэх­дээ тэр
хүн өөрийнхөө уран бүтээлчдийн бодит боломжийг ч мэд­дэггүй байж бодлого тодор­хой­лох
тухай ярих нь утгагүй. Энэ театрт мэргэжлийн уран бүтээлийн удирдлагаас бүрдсэн
уран сайхны зөвлөл бий. Уран сайхны зөвлөл бодлогоо бариад театрын ажил хэвийн л
явж бай­на. Энд би нэг зүйлийг заа­вал дурдмаар байна. Яагаад ерөнхий найруулагчгүй
театр гэдэг асуудал яригдаж байгаа вэ гэхээр сонгодог урлагийн мэргэжлийн боловсон
хүчний хан­галтын асуудлаас болж бай­гаа юм. Дуурийн найруулагч, удирдаач, балетмейстер,
бале­тын бүжигчин, дээд боловсролтой хөг­жимчин, фонетр эмч гээд манайд дандаа ховор,
бас хүнд мэргэжил байдаг. Эдгээр мэргэжлийн боловсон хүчнийг, ялан­гуяа уран бүтээлийн
удир­дах боловсон хүчнийг тасралт­гүй, нөөцтэйгөөр бэлтгэх бодлого алдагдсан учраас
шинэ залуу мэргэжилтэн байхгүй, бодлогын чанар­тай хүний нөөцийн асууд­лыг шийдвэрлэх
боломжгүй бай­гаад л гол асуудал нь байгаа юм.

-Энэ оны эхэн дээр театрын ерөн­хий балетмейстер Х.Гэрэл­чимэг
ажлаа өгсөн. Хэдий­гээр эрүүл мэндийн улмаас гэж хүсэлтээ гаргасан ч гэсэн өөр шалтгаантай
байсан гэсэн?

-Х.Гэрэлчимэг
багш эрүүл мэндийн шалтгаанаар ажлаас гармаар байна гэсэн хүсэлтээ өөрөө гаргасан.
Та өөрөөс нь асууж болно шүү дээ.

-Түүнтэй хамтран ажиллаж чадах­гүй гэж танай балет ангийнхан
гомдол гаргасан гэдэг үнэн үү. Бүжигчдээ элд­вээр загнадаг, дарамталж ялгамж­тай
ханддаг гэж. Ер нь энэ театрт үеийн үед ерөн­хий балетмейстер нар гэж томоо­хон
дарамтлагч нар байдаг юм уу?

-Би
хувь хүнийхээ хувьд Х.Гэрэлчимэг багшийг маш их хүндэтгэдэг. Тэр бол сайн багш.
Таны асуусанчлан манай балет ангийн 20 уран бүтээлч Х.Гэрэлчимэг багштай ажиллаж
чадахгүй гэж бичгээр хүсэлтээ илэрхийлсэн нь бол үнэн. “Бүжигчдийг ялгаварлаж харьцдаг,
цөөн хүнийг л хүн гэж үздэг, бусдыг дарамталж доромжилдог учраас ажиллахад хэцүү,
балетын шинэ удирд­ла­гатай болмоор байна” гэсэн утгатай хүсэлт байсан. Ингэснээр
нэг хүний эрх ашгийг хамгаалах уу, хорин залуу хүний хүсэл, санал бодлыг хүндэтгэх
үү гэдэг том асуудал босч ирсэн л дээ. Энэ үед Х.Гэрэлчимэг багш ч хүсэлтээ гаргасан.
Түүнийг репетитор багшаар ажиллаач гэж гуйхад “Эрүүл мэндээ бодно, гадагшаа явж
эмчлүүлэх гэж байгаа, ачаалал ихэснэ” гээд татгалзсан.

-Үүний дараахан хэвлэлээр Х.Гэрэлчимэг гэдэг хүн байхгүй бол
балет хэцүүднэ гэж бичиж байсныг та анзаарсан уу.

-Би
өөрөө сэтгүүлч мэргэ­жил­тэй хүн. Мэргэжил нэгтэй байж ингэж хэлсэнд битгий эмзэг­лээрэй.
Би заримдаа сэт­гүүлч­­дэд урам хугарах юм. Сэт­гүүл­чид мэдээллийг олон эх сурвалжаас
аваад түүнийгээ үзэгч, уншигчдад бодитоор хүр­гэх ёстой болохоос биш өөрийнхөө өрөөсгөл
сэтгэгдэл, санаа бодлыг бусдад хүчээр тул­гах ёсгүй. Нэг сэтгүүлч “Х.Гэрэлчимэг
гэдэг хүн ажлаа өгснөөс болоод Монголын балет эзэнгүйдэж сөхөрч байна” гэж бичсэн
байсан. Тэр хүн манай уран бүтээлчидтэй уулзаж бодит мэдээлэл авсан уу үгүй юу гэд­гийг
би мэдэхгүй юм. Харин энэ театрын ачааг үүрээд уран бүтээлээ хийгээд явж байгаа
олон сайхан залуучуудын хөлс, хөдөлмөр, уран бүтээлчдийн маань урам зоригийг үгүйсгэх
ёсгүйг л би мэдэж байна. Балет сөхрөх биш уг нь улам л урагшилж байгаа даа.

-Тэгвэл ерөнхий балет­мейстерийн талаар одоо таны хийсэн сонголт
зөв гэдэгтээ итгэлтэй байна уу?

-Энэ
бол миний биш, манай балет ангийн хамт олны, мөн манай театрын уран сайхны зөвлөлийн
сонголт. Бид сонгон шал­гаруулалтыг нээлттэй зар­лаад, балетынхаа нийт бие бүрэл­дэхүүнээс
саналыг нь авсан. Уран сайхны зөвлөл маань хуралдаж байгаад тэр хүмүүсээс хамгийн
өндөр санал авсан хоёр хүнээс хэлэлцэж сонгосон юм. УДБЭТ-ын хувьд ерөнхий балетмейстер
гэдэг хүн бол хамт олноо бүрэн дагуулж, мэр­гэжлийн удирдлагаар хан­гаж чадах, уран
сайхны зөв­лөлд байж уран бүтээлийн бод­ло­гыг барилцдаг хүн байх ёстой. Одоо манай
ерөнхий балетмейстерээр урьд нь энэ театрын бүжигчин, багш байсан Д.Дашлхагва ажиллаж
байна. Ажил хэвийн сайн л явж байна. Уг нь энэ бол манай байгууллагын дотоод асуудал
л даа. Аль ч албан байгууллага боловсон хүчнийхээ асуудлыг дотооддоо шийдээд, хариуцлагаа
үүрээд явдаг шүү дээ. Харин “ерөнхий балетмейстер” гэдэг нэр томъёо­ны хувьд бас
жаахан бодууштай зүйл байгаа юм.

-Танай ДБЭТ-т ямар ч дар­гын үед хэл ам гарч байдаг. Бусад
урлагийн байгууллагууд гай­гүй шиг л байх юм. Яагаад Дуурийнхан ийм байдаг юм бол?

-Миний
өмнө яг ямар байсныг би мэдэхгүй, мэдэх ч албагүй байх. Гэхдээ урлаг өөрөө ширүүн,
өрсөлдөөнтэй талбар. Тийм болохоор олон жилийн турш ийм асуудалтай байсан гэдэг.
Мөнхзул байсан байгаагүй, өөр хэн ч байсан энэ маягаараа байх байсан байх. Миний
хувьд хэл амнаас айж бэргэж ажлаа хийнэ гэж байхгүй. Зөв зүйтэй гэж үзснээ сайн
хийгээд урагшлах ёстой. Ганц нэг хүний үгээр биш нийт хүмүүсийнхээ дунд санал асуулга
явуулж шийдвэр гаргаж бай­гаа. Ажилдаа тэнцэхгүй хүнийг мэдсээр байж өөгшүүлээд
байвал би ажлаа сэтгэлээсээ хийхгүй байна гэсэн үг биз дээ?

-Ярианы эхэнд та өөрийгөө уран бүтээлчдийг үнэлж дэмжиж чадах
хүн гэсэн. Та тэднийгээ дэмжиж дэмнэх тал дээр яг ямар ажил хийсэн бэ. Танай уран
бүтээлчид таны хийснийг хэрхэн үнэлж байгаа бол?

-Хүмүүс
миний хийж байгаа ажлыг өөр, өөрийнхөөрөө хүлээн авч дүгнэж цэгнэнэ. Бүгдийнх нь
сэтгэлд таарах албагүй бас боломжгүй. Миний хувьд өөрийн эрх зүйн хэм хэмжээний
хүрээнд зөв зүйтэй гэж үзсэн зүйлээ сайн хийх гэж хичээж байна. Манай театрын гоцлол
дуучдын 70 хувь, балетын бүжигчдийн 80 хувь, найрал дуучдын 50 орчим хувь, хөгжим
ангийн 30 орчим нь 27-гоос доош насны залуучууд байгаа. Тэдний хувьд мэргэжилдээ
өсч дэвжих, цааш суралцах, дадлагажих, гадаад улс оронд тэмцээн уралдаанд орж өөрсдийгөө
сорих гээд олон зүйл хэрэгтэй. Гэтэл манай төсөвт уран бүтээлчдээ үндсэн мэргэжлээр
нь мэргэжил дээшлүүлэх, давхар мэргэжлээр сургах, гадаад улс оронд явуу­лах, дадлага
хийлгэх хөрөнгө бай­даггүй. Тийм учраас би аль болох өөр эх сурвалжаас санхүүжилт
олж уран бүтээлчдээ гадаад улс оронд явуулах, дотоод­доо байгаа боломжоо ашиглаж
боловсрол, мэргэжилд нь анхаарахыг хичээж байна. Одоо дөрөвдүгээр сарын 1-нээс сургалтын
танхим бий болгож дотооддоо хуулийн зөвлөгөө, нийгмийн даатгал, татвар, эрх зүй
болон бусад шаардлагатай мэдээллээр хангах сургалтын хөтөл­бөр боловсруулаад бай­на.
Тавдугаар сарын 1-нээс долоо хоногт хоёр удаа англи хэл­ний, хоёр удаа герман юм
уу итали хэлний хичээл оруу­лахаар бэлтгэж байна. Өөрийгөө хөгжүүлэх бололцоог нь
бүрдүүлэх гэж зорьж байгаа хэрэг юм.

-Та сэтгүүлчээс гадна урла­гийн менежер хүн. Ажил авах­даа
гадаад харилцаандаа анхаар­на гэж хэлж байсан. 
Энэ талаар хэр ахицтай байгаа вэ?

-Гадаад
харилцааг өргөжүү­лэх бол миний үндсэн ажлын л нэг шүү дээ. Зөвхөн 2014 оныг ярихад
нэг, хоёрдугаар сард манайд Португалийн балет­мейстер Хьюго Виэра ажиллаж “Диваа­жин
энд байна” цоо шинэ модерн балетыг тавьсан. Өнгөр­сөн хоёрдугаар сард манай дуурийн
шилдэг есөн дуучин Улаан-Үд хотод концерт тоглож тэдний үзэгчдийг байлдан дагуу­лаад
ирлээ. Мөн хоёрдугаар сарын сүүл гуравдугаар сарын эхэнд манай дуучид АНУ-ын Сан
Франциско хотод тоглоод ирлээ. Саяхан манайх Австрийн найруулагчтай ажиллаж “Дон
Жуан” дуурийг сэргээн тоглосон. Манай залуучуудыг сар гаруйхны дотор ямар сайн задарч,
ямар их хөг­жив өө гэж мэргэжлийн хүмүүс гайхаж байсан. Одоо тавдугаар сард тоглоход
нь ирж үзээрэй, өөрийн нүдээр хараарай гэж үзэгчдийг урьж байна. Дөрвөн гоцлол дуучнаа
БНСУ-ын Тэжун хотын театрт нэг сар дадлага хийл­гэхээр боллоо. Тэд дадлагаа хийчихээд
“Чио Чио Сан” дуурьт дуулчихаад ирнэ. Дуучид маань маргааш явах гэж байна. Намар
дөрвөн дуучнаа Австри улсад хоёр долоо хоногийн дадлага хийл­гэхээр явуулна. Бүх
зардлыг цаад талаас нь даалгахаар тохи­ролцсон байгаа. “Дөрвөн хүний гадаадад бүтэн
сар байх зардал өгөөч” гэвэл улсын төсөв хэцүү бай­хад битгий дэмий юм ярь л гэх
байх. Харин бид цаад талаасаа бүх зардлыг гаргуулахаар ярьж тохирч чадсан. Гоцлол
дуучин Э.Сайнбаярыг дөрөвдүгээр сард Солонгос улсад болох олон улсын концертонд
явуулах гэж байна. Бас тавдугаар сард Солонгосын шилдэг дуучид манайд ирж “Чио Чио
Сан” дуурьт дуулна. Мөн нэг хөгжимчнөө Австри улсад богино хугацааны сургалтанд
явуулах гэж байна. Ирэх арваннэгдүгээр сард манай дуучид ОХУ-д очиж тоглоно. Манай
театрт энэ оныг дуустал Испанийн шилдэг бүжгийн хамтлаг, Швейцарийн найрал дуу,
Германы оркестр ирж тоглоно. За тэгээд Солонгос, АНУ, Италийн удирдаачид ирж зарим
бүтээлийг удирдан тоглуулна гээд төлөвлөсөн ажил их байна шүү дээ.

-Маш их ачаалалтай ажил­лаж байна. Улирлын сүүл рүү бүр ч
их ажилтай байх нь гэж танайхан ярьж байна лээ?

-Энэ
жилийн хувьд ачаалал ихтэй байгаа нь үнэн. Бид энэ жил сар бүр нэг онцгой ажил хий­­нэ
гэсэн төлөвлөгөөтэй бай­­гаа юм. Ирэх зургадугаар сард Л.Мөрдоржийн “Хөхөө Нам­­жил”
дуурийг шинээр тави­на, Б.Шаравын “Чингис хаан” дуурийг бас хөгжмийн бүтээ­лийн
хувьд шинэчилж байгаа. Энэ хоёр бол манай үндэсний брэнд болгохоор зорьж байгаа
бүтээ­лүүд. Намар 52 дахь улирлын нээлтээ “Учиртай гурван толгой “дуурийн 80 жилийн
ойгоор нээ­нэ. Үндэсний ууган дуурь маань 80 нас хүрч байна. Мөн Монгол Улсад найрал
хөгжим үүсч хөгжсөний 90 жилийн ойг тэмдэглэхээр бэлтгэж байна. Тэгээд оны сүүлийн
сард бид цоо шинэ бүтээл “Төгсгөлгүй” танго балетыг тавьж 2014 оныг үдэх болно.
Энэ бол бидний хийх л ажил.

-Танай дуучид Америкт дуулсан гэлээ. Энэ талаараа тодруулахгүй
юу?

-Би
сая АНУ-ын Сан Фран­циско хотод болсон Пан Азийн хөгжмийн наадамд оролцсон Мон­голын
багийг удирдан ажил­лаад ирлээ. Энэ бол сал­барын яамнаас бодлогын чанар­тай­гаар
Монголынхоо соёл урла­гийг сурталчлах, соёлын ая­лал жуулчлалыг хөгжүүлэх анхаарч
хийсэн ажил. Тэнд манай дөрвөн гоцлол дуучин Ж.Вердийн “Реквием” дуурийг хоёр удаа
концертын хэлбэрээр бүтэн дуулж Монголын дуурийн урлаг дэлхийн түвшинд байгааг харуулсан.
900 хүний суудалтай Стэнфордын Бинг холл танхим, 1200 суудалтай Стэнфордын сүм хоёр
дуулахад нэг ч сул суу­далгүй дүүрэн үзэгчтэй байлаа. Энэ бол Монголын сонгодог
урлагийн түвшний илэрхийлэл гэж бодож байна.

-Саяхан танай дуучин Ч.Энх­тайван хэвлэлд өгсөн ярилцлагандаа
актлах болсон төгөл­дөр хууруудтай, байнгын бэлтгэлтэй байхын тулд концерт­мейстер
хэрэгтэй байна гэсэн байсан?

-Бүх
гоцлол дуучдын өрөөнд, найрал дуучдын өрөөнд, найрал дуучдын бэлтгэлийн өрөөнд,
концертмейстерүүдийн өрөөнд нэг нэг төгөлдөр хуур байх ёстой. Гэтэл одоо манайд
байгаа төгөлдөр хуурын хамгийн залуу нь 30 жил болсон хөгжим. Ихэнх нь хөг авахаа
байсан. Хөглөөд л дорхноо хөг нь гарчихна. Яг үнэндээ бодитоор бидэнд 20 төгөлдөр
хуур хэрэгтэй л байна. Ноднингоос хойш би энэ санхүүжилтийг хайгаад олоогүй л явна.
2013 оны гуравдугаар сард Ерөнхийлөгчийн Тамгийн Газрын санхүүжилтээр манайд тоглолтын
шинэ төгөлдөр хуур болон үлээвэр хөгжим цогцоороо шинэчлэгдсэн. Салбарын сайд маань
энэ жил чавхдаст хөгжмийг цогцоор нь шинэчилж өгөхөөр амласан байгаа. Төгөлдөр хуур
бол бодит шаардлага, харин бодит бус гэвэл театрын ажлыг бодитоор нь ойлгож мэдэхгүй
байгаа хүмүүсийн шальдар булдир яриа, эсвэл санаатай, санамсаргүй худал мэдээлэл
л хамгийн хэрэггүй зүйл байна даа.

-Танайх хэдэн концерт­мейстертэй юм бэ. Нэг дуучин хоёр, гурван
сараар дуулах боломжгүй байна гэх гомдол ч хэлсэн, бас театрын уран бүтээлийн удирдлагуудад
таагүй байгаагаа хэлсэн байна лээ… Энэ талаар?

-Манайх
уг нь дуурийн гурав, балетын хоёр орон тооны концертмейстертэй. Дуурийн нэг концертмейстер
саяхан амар­жаад хоёр хүн дээр ачаалал хэцүү байсан юм. Бид “Дон Жуан” дуурь дээр
гэхэд сургуулиудаас гурван концертмейстер урьж цагаар ажиллуулсан. Би энэ жил дуурийн
нэг концертмейстер, нэг контрбасс хөгжимчин авах гээд хэдэн сар хайгаад олж чадахгүй
л байна. Цалингийн фондыг нь зохицуулчихаад байдаг, хүн нь олдохгүй л байна даа.
Харин нэг хүн хэдэн сараар дуулахгүй байгаа гэдэг бол тухайн хүнээс өөрөөс нь бас
хамаардаг юм шүү. Уран бүтээлийн ажлын зохион байгуулалтыг уран сайх­ны зөвлөл хуваарилаад
шийдвэрлэдэг, гэхдээ тухайн уран бүтээлч бэлэн биш бол өөр асуудал шүү дээ.

-Хаа сайгүй эдийн засгийн хямрал гээд амаргүй байхад танайд
төгөлдөр хуур авч өгнө гэдэг юу л бол. Улсын төсөв хүндрэлтэй байгаа нь танай ажилд
хэр нөлөөлөх бол. Энэ жил олон шинэ уран бүтээл төлөвлөсөн гэж байна, санхүүжилтийг
нь хэрхэн шийдвэрлэх вэ?

-Наадахыг
чинь хэлэх юмсан гээд л бодоод байлаа. Төрийн мэдлийн байгууллага учраас, нэг чухал
зүйл бол санхүүжилт цагтаа, яг бидний төлөвлөсөн ёсоор ирдэг байх их чухал. Сая
гэхэд л бид оны эхэн дээр уран бүтээлийн зардлынхаа нэлээн их хэсгийг буюу 60 гаруй
сая төгрөг төсөвлөсөн байсан. Учир нь бүтэн жилийн тоглолтын хэрэгцээнд балетын
шаахай, трико, каскины хангалт хийх, нүүр будгийн хэрэгсэл иж бүрдлээр нь авах төлөвлөгөөтэй
байлаа. Гэтэл тэр төсөвлөсөн мөнгөний тэн хагасыг хойшлуулаад хасчих юм. Ингэснээр
бид гадаадаас авдаг чухал хэрэглэгдэхүүнүүдээ авч чадахгүй, бүр гадны байгуул­лагын
өмнө хүртэл өртэй болж хоцорч байна. 2013 онд манайх орлогоо 113 сая төгрөгөөр давуу­лан
биелүүлсэн. Энэ бол миний ажлын бас нэг үр дүн гэж бодож байна. Харин энэ мөнгийг
маань бидэнд бүтнээр нь өгөх чухал байна. Тэгвэл давсан орлогоосоо уран бүтээлдээ,
уран бүтээлчдийнхээ нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулах илүү боломж гарна.

-Танайхны нийгмийн асуу­дал дандаа хаягддаг. Гад­наа мундаг
сонгодог урлагийн хүмүүс гээд байдаг ч халаас нимгэн явах нь бий. Та хүмүүсийнхээ
нийгмийн асуудлын төлөө юу хийж амжуулав?

-Анх
ажил авахад нэн түрүүнд анхаарч ажиллах дөрвөн зүйл байсны хамгийн чухал нь ажилтнуудын
нийгмийн асуудал байсан. Мэдээж хамгийн гол зүйл нь цалин хөлс, орон байр. Уран
бүтээлчдийн хамгийн гол асуудал болох авьяас, ур чадварыг нь үнэлэх асуудал хамгийн
чухал шүү дээ. Үүнийг үнэлэх үнэлэмжийг бодлогын дагуу зөв боловсруулах хэрэгтэй.
Би нэг л урлагийн байгууллагыг удирдаж байна. Тийм болохоор төрийн бүтэн системийг
өөрчилж чадахгүй. Гэхдээ би өөрийнхөө хэмжээнд юу хийж чадах вэ гэдгээ зөв тооцоолж  түүнийгээ хэрэгжүүлэх гэж хичээж байна. Өнгөр­сөн
жил банктайгаа тохирол­цож манай театрын уран бүтээлчдийн цалингийн зээлийн хүүг
тусгай нөхцөлд оруулж чадсан. Галладаг байр, гэрт амьдардаг ажилтнуудынхаа түлээ
нүүрсний жил бүрийн дэмжлэгийг нь олгож, гачигдал зовлон тохиолдоход олгодог нэг
удаагийн тэтгэмжийн мөнгөн хэмжээг 2-3 дахин нэмэгдүүлсэн. Энэ жил хүмүүсийнхээ
унаа, хоолны мөнгийг нэмэгдүүлж, улирал тутам ур чадварын нэмэг­дэл олгох хэмжээний
цалин­гийн санг нэмж батлуулсан. Эхний улирлын ур чадварын нэмэгдлийг сая гуравдугаар
сарын цалин дээр олголоо. Гадаад улс оронд дадлага хийх, уралдаан тэмцээнд оролцох
уран бүтээлчдэдээ цалинг нь бүтэн олгох боломжтой болсон. Театртаа засвар хийж дууссан,
цэвэрлэгээг сайжруулж ажиллах дотоод орчныг нь ч таатай болгох гэж хичээж байна.
Ажилтнуудаа орон сууцжуулах хөтөлбөр гэж боловсруулаад хөөцөлдөөд л байна. Ямартай
ч оны өмнө нэг орон сууцны компанитай тохиролцоонд хүрснээр манай арваад ажилтан
зах зээлийн үнээс 8-12 сая төгрөгийн хямд үнээр шинэ байранд ороод байна. Хийх гээд
зорьж төлөвлөж байгаа ажлууд их байна даа. Ямар ч байсан эхнээсээ ажил хэрэг болоод
явж байгаад баяртай л байгаа шүү.

Э.ЭНЭРЭЛ

Нэгдүгээр төрөхөд хүүхдээ төрүүлсэн ээжүүд Ч.Мядаг эмчийг андахгүй.
Арван мянга гаруй нярайг орчлонд мэндлэхэд угтаж ав­сан, ХХI зууны анхны хүүхдийг
эх барьж ав­сан гэж ирээд яри­вал онцлох зүйл олон­той эрхэм. Ийнхүү нэг­дүгээр
төрөхийн Жирэмсний эмгэгийг эмчлэх тасгийн эрх­лэгч Ч.Мядагтай олон улсын эмч нарын
эрхийг хамгаалах өд­рийг тохиолдуулан ярилцсанаа хүргэе.

-Юуны
өмнө танд эмч нарын баярын мэнд хүргэе.

-Баярлалаа. Өнөө орой (өчигдөр) манай эмч нар ромбо, одон тэмдгээ
зүүгээд улаан хивсэн дээгүүр алхаж баяраа тэмдэглэх гэж байна.

-Та
сургуулиа төг­сөөд шууд нэгдүгээр төрөхөд ажилласан уу?

-Сургуулиа төгсөнгүү­тээ  нөхөртэйгөө
хамт сумын эмнэлэгт томи^­лолтоор очиж байлаа. Сумандаа нэг жил бо­лоод
Увс аймгийн нэгд­сэн эмнэлгийн төрөх тас­гийн эмэгтэйчүүдийн эмчээр ажилласан юм.  Тэндээ ажиллаж байгаад нэгдүгээр төрөхдөө ирсэн
дээ. 

-Сумын
эмч бүхнийг гардаж хийдэг амаргүй алба.  Дөнгөж
төгсч очсон за­луухан эмч оношоо тавиад, эмчилгээгээ хий­гээд эхлэхээр мэ­дэх, мэдэхгүй
зүйл их гарч таарна. Санаанаас гардаггүй тохиолдлууд олон биз?

-Оюутны ширээнээс дөнгөж гараад сумын эмчээр ажиллана гэдэг мэдээж
амар биш л дээ. Суманд очоод удаагүй байсан үе. 
Нэг орой гэр­тээ амраад байж бай­тал нэг залуу нэлээд сан­дарчихсан ирлээ.
Хөл хүнд эхнэрийнх нь бие муудсан гэнэ. Гэрт нь яваад очтол эхнэр нь таталт өгчихөж.  Сүүлдээ царай нь хөхрөөд таг болчихлоо. Ээж, аав
нь “Охин минь үхчихлээ” гэж чанга дуугаар уйлж сандралдаад. Миний сандарч байгааг
хэлэх юм биш.   “За ингээд л үхчихдэг юм байна” гэж бодоод хараад сууж байсан чинь ухаан
ороод хөдөллөө шүү. Яг тэрхэн зуур “Өнөө айхтар манас таталт нь юм байна” гэсэн
бодол төрлөө. Даралтыг нь үзсэн чинь 170-тай байна. Даралт нь ихэсч  хавагнасан хүмүүс таталт өгдөг гэж оюутан байхдаа
уншсан зүйл санаанд ордог юм байна. Оношоо тавьчихаад шуудхан  л унаа асуулаа. Гадаа нь трактор байж таарав.
Жирэмсэн хүүхнээ дундаа суулгаад явлаа даа. Эмнэлэг хүрэх замд 2-3 удаа татаж айлгалаа.  Таталт өгөхөөр нь бүр мэддэг болчихсон “Өө ингэж
байгаад гайгүй болчихдог юм” гэж их мэддэг догь царайлаад суугаад байлаа. /инээв/

-Төрж байгаа эмэг­тэйчүүдийн багагүй хувь нь манас таталтаар
өвддөг гэсэн тоо сонсогддог. Манас таталт нь эх, ургийн амь насанд хоёуланд нь эрсдэлтэй
гэдэг юм билээ. Тийм айхтар эмгэг үү?

-Аюултай байлгүй яахав. Нэг хоёр
татаад тархинд цус харвалт өгөх эрсдэлтэй. Тэр эмэгтэй залуу учраас бие сайтай байсан
юм. Эмнэлэгт оронгуутаа манас таталтанд ямар эмчилгээ хийдгийг мэдэхээр номоо эргүүллээ.
Аменазин нэг граммыг судсанд хийж болно гээд биччихэж. Гүйж очоод хийсэн чинь гайгүй
намдаж байна. Гучин минутын дараа дахиад татаж сандаргалаа. Номоо үргэлжлүүлээд
уншсан чинь дахиад хийж болно гэнэ. Хийж орхилоо. Аймгийн төв рүү яриад хагалгааны
мэргэжлийн баг дуудчихсан байсан л даа. Нөгөө бүсгүй овоо гайгүй байснаа дахиад
татдаг юм. Номоо хартал аменазиныг дээд тал нь гурван удаа хийж болно гэж байна.
Гурав дахиа хийтэл даралт нь буугаад сайхан болж байна. Яг энэ үед аймгаас ногоон
онгоцоор эмч нар буусан. Бүсгүй төрлөө, цус их алдсан учраас амьдрахгүй нь гээд
гэрийнхнийг нь дуудууллаа. Гэтэл ашгүй бие нь аажмаар дээрдсэн.

-Тэр үед одоогийнх шиг дадлага хийлгэхгүйгээр шууд сумын
эмч болгодог байсан юм уу?

-Ямар ч дадлагагүй хүүхдийг сум
руу явуулдаг байсан юм. Бүх юм толгой дээр шүү дээ. Хөгшчүүл мориноосоо унаад хүрээд
ирнэ. Ер нь суманд ажилласан нэг жилийн хугацаанд юм юмны захтай болсон.

-Төрөхийн эмч бусад эмч нараас хүний амьтай шууд нүүр тулдгаараа
онцлогтой шиг санагддаг?

-Тийм шүү, жишээ нь  дотрын эмч бол өөр.  Төрөхийн эмчийн гишгэсэн мөр нь үлддэг онцлогтой.  Нэг хүнийг хүндрэлтэй төрүүлээд янз бүр болбол
эрсдэл, алдаа нь ил харагддаг.  Бусад мэргэжил
шиг хийсэн алдаагаа засаж болдоггүй. Алдаж болохгүй мэргэжил гэж боддог юм. Жаахан
анхаарал сулрахад  л гарын салаагаар гарчих
гээд. Бөхийх үе байсан, гэхдээ хэзээ ч гандан буурч яваагүй. Ер нь ихэнхдээ сайхан
шүү.  Мэргэжилдээ дуртай, хайртай.  Нэг охин маань бас эмчийн мэргэжлээр сурч байгаа.
Уг нь охиноо өөр чиглэлээр сургах сонирхолтой байсан юм.  Гадагшаа сургаж өгье гэж амлаад байхад зөрсөөр
байгаад эмчийн мэргэжил сонгосон нэг хүн манайд бий /инээв/.  Эх баригч эмч болно.

-Эх баригч эмч нар хамгийн их талархал сонсдог хүмүүс  байх шүү?

-Урам, хөг авдаг гайхалтай зүйл
чинь тэр.  Хүүхдээ төрүүлсэн ээж бүр, хүүгээ,
охиноо угтсан аав болгон чин сэтгэлээсээ хайр гэрэлтүүлээд инээх нь их гоё агшин.
Ийм агшныг өдөр бүр мэдэрнэ гэдэг сайхаан сайхан. Таньдаг мэддэг айлуудаараа орохоор
энэ таны төрүүлсэн хүүхэд шүү дээ гээд томоо болсон охид, хөвгүүдээ заана. Нэгийг
нь тэвэрч, нөгөөг нь хөтөлж ирээд уулзуулна. Сүүлд нэг гэр бүл ирж уулзсан. Би тэр
айлын бүх охидыг эх барьж авсан байсан.

-Таныг зургаан килограмм гаруй хүүхэд эх барьж байсан гэж
сонссон?

-Одоогоос бараг арван жилийн
өмнө сахарын өвчтэй ээжээс хийсвэр хагалгаагаар 6.3 кг хүүхэд төрүүлж  байсан юм. Их жинтэй хүүхдийг яг төрүүлэх үед  даадаггүй юм билээ.  Би толгойноос нь татаад гаргаж ирээд сувилагч
маань бөгснөөс нь өргөж байж гаргасан.

-XXI зууны анхны хүүхэд хэзээ төрж байсан юм бэ?

-2012 оны нэгдүгээр сарын 2-ны
өдөр төрж байсан юм. Тухайн үед сонин хэвлэлээр гараад их сайхан үйл явдал болж
байлаа. Одоо тэр хүүхэд маань хаана явдгийг мэдэхгүй.

-Сүүлийн үед жирэмсний хожуу хордлого ихэсч байна гэсэн яриа
их сонсогдох боллоо. Яг ямар шалтгаанаар ийм эмгэг ихсээд байна?

-Манай орон эрс тэс уур амьсгалтай
учраас  ихэнх хүмүүс бөөр шээсний за­мын өвчтэй
байдаг шүү дээ. Бөөрний үрэвсэлгүй эмэгтэйчүүд ховор болоод байна. Бөөрний үрэвслээс
болсон хожуу хордлого маш их хувийг эзэлдэг. Гол хүндрэл бол жирэмсний хожуу хордлогоор
гарч байна.

-Хожуу хордлого ямар эрсдэлтэй вэ?

-Цус алдалт, ургийн бүтэлт, даралт
нь ихэсч хавагнаснаас болж тархинд цус харвах зэргийн шалтгаан болдог. Жирэмсний
хожуу хордлогоос болж ургийн өсөлт зогсох эрсдэл бий. Сүүлийн үед үрэвсэл ихэссэн,
бэлгийн замын халдвар нэмэгдсэнтэй  холбоотой
жирэмсний хүндрэлүүд ихэссэн. Ийм эмгэгүүдээс болж ургын өсөлт зогсох, дутуу төрөх,
төрөхөөс өмнө ус эрт гарах тохиолдол нэмэгдсэн.

-Сүүлийн үед бүсгүйчүүд кесарево хагалгаагаар тө­рөх нь ихэссэн.
Кесарево хагалгаа хийлгэж олон төрө­хийн эрсдэл нь юу юм бол?

-Нэг хүн дөрвөн удаа кесарево
хийлгэхэд нэг л газраа зүсүүлж хийлгэдэг. Нэг л газраа олон дахин сорвижиж байгаа
гэдэг утгаараа хүндрэл өгдөг тал бий. Сорвижоод байгаагийн гол аюул нь давсаг руугаа
шигдэж сорвижиж байна. Умай руугаа шигдэж ургаад гараад ирчихсэн байдаг. Энэ нь
хагалгааны үед их хүндрэл дагуулдаг.  Ийм
үед умай тайралт хийдэг. Эхийн амь насанд аюултай учраас туршлагатай эмч хийж байж
амь насыг нь аварч чадна. Манай төрөхийн хувьд энэ төрлийн хагалгаанд би өөрөө ордог.  Хүүхдээ аваад л умайг нь тайрахаас өөр аргагүй.
Умай тайрна гэдэг нь савыг нь  авч байна гэсэн
үг. Шигдээд ургачихсан юмыг үлдээвэл амь насанд аюултай. Дэлхий нийтийн анхаарлыг
татаж байгаа асуудал л даа. Хийсвэр хагалгааг болж өгвөл бууруулах зорилгоор ажиллаж
байна. Хийсвэр хагалгааны сорвитой ч гэсэн төрөх замаар төрөх асуудалд анхаарч байна.

-Та хэдэн удаа кесарево хийж байсан бэ?

-3000 гаруй удаа. Кесарево хагалгаанд
таван удаа угсруулан орж байлаа. Хоёр хагалгааг бол давгүй давчихна. Дунд нь амрахгүйгээр
угсраа таван хагалгаанд орохоор  сүүлдээ хөл
чинэрдэг юм билээ.

-Сүүлийн үед хожуу төрөлт ихэссэн. Ер нь хүүхдийг хэдэн насандаа
төрүүлбэл илүү зүгээр байдаг вэ?

-21-34 насыг төрөх боломжтой үе
гээд заагаад өгчихсөн байдаг. 34-өөс дээш болохоор ходоодны өвчин,  дотрын өвчин зэрэг эмгэгүүд  архагшаад ирдэг юм. Эрхтэн системийн эмгэгтэй
үед жирэмслэлт тээж чадахгүй гэсэн заалт бий.  Тэгэхээр 34-өөс хойш төрж байгаа тохиолдолд эрхтэн
системийн эмгэгт өртөх магадлалтай. Сүүлийн үед хожуу анхны төрөлт ихэсч байна.
Ийм үед наад зах нь яс нь бэхэжчихсэн байдаг. Хожуу анхны төрөлтийн ихэнх нь хийсвэрээр
төрж байна.

-Хүндрэлтэй төрөлтийг удирдах үед хөлс, хүч, мэдрэмж, ур чадвар
гээд их зүйл шаардана биз?

-Мэдээж  хамаг юмаа л гаргана.
Хүүхэд төрөөд уйлах үед л амсхийнэ.  За тэгээд
хүүхэд уйлахгүй бол хэцүү дээ. Эмчилгээгээ үргэлжлүүлж байгаа хэрнээ хүүхдийнхээ
араас байнга хараастай.  Уйлахгүй бол эхтэй
нь ижилхэн стрессдэнэ. Хүмүүс ямар хүүхэд гарсан бэ гэж их асуудаг юм. Би ямар хүйстэйг
нь анзаардаггүй.  Хүүхэд эрүүл, уйлаад гарсан
л  бол за боллоо гээд өгдөг. Зарим нэг найз
нөхдийнхөө ч юм уу, ойр дотныхныхоо хүүхдийг төрүүлэхээр хэрэг болгож харах тохиолдол
бол  бий.

Ц.БААСАНСҮРЭН

С.АРИУНЖАРГАЛ

Энэ өдрийн зочноор ЮНЕСКО-гийн шагналт Ц.Уранцэцэгийг урилаа. Тэрбээр
аз жаргалтай амьдрах хувь хүний чадварыг онцолж, энэ сэдэвт хүмүүсийн анхаарлыг
хандуулсан олон улсын уралдаанд “Эрүүл аз жаргалтай амьдрахын нууц” өгүүллээрээ
оролцоод тэргүүн байрт шалгараад буй юм. Ц.Уранцэцэг манай улсаас ЮНЕСКО-гийн шагнал
хүртсэн хоёр дахь хүн боллоо. Аз жаргалын “жор” бусдад бус өөрт, гадаад ертөнцөд
бус өөрийн дотоод ертөнцөд нуугдан байдгийг олон мянган жилийн өмнө нээн таньж,
амьдралдаа хэрэглэж ирсэн Дорнын хүмүүсийн ухаалаг аргыг өнөө цагт манайхан “бясалгал”
хэмээх нэршлээр нь мэдэх билээ. Япон, Хятад, Энэтхэг, Малайз, Филиппин зэрэг 19
орны оролцогчдын 198 бүтээлээс шалгарсан тэр өгүүлэлдээ Ц.Уранцэцэг бясалгах аргад
хэрхэн суралцаж, жаргалтай амьдралын үр жимсийг дотор сэтгэлээсээ хэрхэн хүртэж
буй тухайгаа бичиж аз жаргалынхаа “жор”-оос бусадтайгаа хуваалцжээ. Тэрбээр Булган
аймгийн Могод сумын уугуул, багш мэргэжил эзэмшиж, 34 дэх жилдээ боловсролын салбарт
ажиллаж буй нэгэн. Бага ангийн багшаар 14 жил ажиллажээ. Харин өдгөө аймгийнхаа
Боловсролын газрын бага боловсролыг хариуцсан ахлах мэргэжилтнээр ажилладаг байна.
Амьдралд давж туулах даваа гүвээ олон авч гагцхүү үр хүүхдээ хүн болгох амаргүй
даваа л тэр бүгдээс хамгийн өндөр нь гэлтэй. Эцэг эх болсон хэн бүхний эл өндөр
давааг даван туулах замд чухамдаа бага ангийн багшийн дэм тус эцэг эхээс дутуугүйг
зүйрлэвэл үнэндээ тэрэгний хоёр арал мэт ажээ.

ЮНЕСКО-гийн шагналыг авчирсан өгүүлэлдээ Ц.Уранцэцэг гуай жаргалтай
амьдрах хувь хүний чадварыг онцлохдоо “Сайхан амьдралын төлөө ур чадварыг эрүүл
байх чадвар гэж тодорхойлоод энэ ур чадварыг бясалгалаар олж авна” гэжээ. Түүний
аав Загдын Цэнд-Аюуш, ээж Бярваагийн Жанчив нар нь насаараа мал малласан малчин
хүмүүс байжээ. Цэнд-Аюушийн есөн хүүхдийн гурав дахь нь Уранцэцэг. 1974 онд дунд
сургуулиа төгсөөд Архангайн  Багшийн сургууль,
дараа нь УБИС- ийг төгсч 1999 онд боловсрол судлалаар магистр хамгаалсан гэнэ. Одоо
боловсролын удирдлагаар доктор хамгаалахаар суралцаж байгаа юм байна.   Үр хүүхдээ боловсролтой хүмүүс болоосой гэсэн
аав ээжийнхээ чин хүслийг гүйцээхийн төлөө өөрт байгаа бүхнээ зориулж, хүч нөөцөө
гаргахсан гэж хүсдэг, үүнийхээ төлөө насан туршдаа суралцсаар байх биз ээ гэж тэрбээр
ярилаа.

Багадаа  эмээгээ дагаад аргалд
явах дуртай охин байж. Аргалд явж байхдаа эмээгийнхээ ярьж өгдөг байсан үлгэрийг
одоо хүртэл мартдаггүй гэнэ.  Насаараа боловсролын
салбарт ажиллаж амьдарч буй энэ эмэгтэй хүүхдийг өв тэгш хүн болгоход  өвгөд буурлуудын сургаал чухал гэж үздэг гэж ярьсан.
Тэрбээр энэ талаараа “Миний нэг бодож явдаг зүйл бол гэр бүлийн хүмүүжил, ялангуяа
амьдралын туршлагаар ухаажсан эмээ өвөөгийн ухааныг ашиглах нь мөнгө хөрөнгө шаардахгүй
хялбар аргаар “зөв монгол хүүхэд”-ийг төлөвшүүлж болмоор санагддаг. Буурлын ухааныг
авч үлдэх буурлуудынхаа сургаалаар хүмүүжүүлэх талаар төр засаг маань эргэж нэг
хараасай гэж хүснэ” гэлээ. Мөн “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэгчээр бага ангийн
багш бид нар  өнөөдөр л хичээж чадвал  бидний ирээдүй төдий чинээ гэрэлтэй байх болно”
гэж чин сэтгэлээ хуваалцсан юм.

Н.ПАГМА

Ирэх
тавдугаар сарын эхээр унадаг дугуйн үндэсний үйлдвэр үүд хаалгаа нээх гэж байна.
Одоогоор үйлдвэрлэл явуулах байраа чөлөөлөх, үйлдвэрлэлийн дамжлагын зарим тоног
төхөөрөмжөө үйлдвэрлэх ажил ид явагдаж байна. “Никель Ганба” компани 2010 оноос
унадаг дугуй, мопед үйлдвэрлэхээр судалгааны ажлаа эхлүүлж, 2011 онд скүүтер буюу
дугуйт тэшүүр зохион бүтээжээ. Түүн дээрээ мотор суурилуулах гэсэн боловч тохирохгүй
байсан учраас скүүтерийнхээ зургийг дахин шинээр гаргаж, түүнийхээ дагуу рамаа угсарч,
“Никель Ганба” хэмээх анхны моторт скүүтерээ бүтээжээ. Үүнийхээ дараагаар тэд дотооддоо
унадаг дугуй үйлдвэрлэхээр зориг шулууджээ. Мөн ондоо скүүтерийнхээ ерөнхий загвар
дээр үндэслэн анхны унадаг дугуйгаа хийсэн байна. Ийнхүү өнөөдрийг хүртэл унадаг
дугуйн загвартаа анхаарсаар иржээ. Бидний нэрлэж заншсанаар хужаа мотоциклийг ч
мөн Монголынхоо нөхцөлд тохируулан сайжруулж, шинээр зохион бүтээх ажлаа хэдийнэ
эхлүүлжээ. Тэд зохион бүтээсэн унадаг дугуйндаа “Zetro”, мотоцикльдоо “Zelem” буюу
“ZE”-ээр эхэлсэн нэршил өгсөн нь учиртай гэнэ. “ZE” гэдэг нь “Zero emission” гэх
үгийн товчлол бөгөөд хог хаягдал ялгаруулдаггүй,  байгальд ээлтэй гэсэн утгыг илэрхийлдэг болохыг
тайлбарлав. 

Унадаг
дугуйн үйлдвэрлэлдээ олон улсын 60, 61 маркийн хөнгөн цагааныг ашиглан олон улсын
стандартад нийцүүлэн үйлдвэрлэж эхлэх гэнэ. Одооноос хэрэглэгчдээсээ захиалгаа авч
түүхий эдээ татах хөрөнгөө босгож байгаа юм байна. Хүүхдийн гурван дугуйт, өсвөр
насныханд зориулсан дунд зэргийн болон насанд хүрэгчид унахад зориулсан гээд таваас
зургаан төрлийн унадаг дугуй үйлдвэрлэхээр тогтжээ. Харин унадаг дугуйныхаа рам,
дугуйн хаймрын өнгийг захиалагч өөрсдөө сонгох төдийгүй том хүний унадаг дугуй
333 мянган төгрөгөөр худалдаалагдах аж. Өдөрт 100 гаруй дугуй үйлдвэрлэх хүчин чадалтай
тус үйлдвэр ашиглалтад орсноор 70-аад ажлын байр шинээр бий болох юм.

Харин
анхны “Цахилгаан” хэмээх мопедоо 2012 онд зохион бүтээсэн бөгөөд баттерейгаар явдаг
аж. Хоёр төрлийн баттерейг сонгон үйлдвэрлэлдээ ашигладаг бөгөөд хоёул найман цаг
цэнэглээд нэг нь 20 км, нөгөө нь 40 км зам туулах боломжтой.

Өнгөрсөн
хугацаанд мопедийн загвараа хоёр гурван ч удаа нэмж, засч сайжруулжээ. Скүүтер буюу
моторт дугуйг хотод унах учраас анхны загвар нь хэрэглээ болон өнгө үзэмж талаасаа
хотын иргэдийн хэрэгцээг бүрэн хангахуйц байж чадаагүй нь мэдээж. Дараа нь сайжруулсан
хоёр дахь загвараа зохион бүтээсэн хэдий ч турших явцад дахин нэмж, засч сайжруулах
зүйлс зайлшгүй байгаа нь тогтоогджээ. Их бие нь өргөн учраас хотын түгжрэл дунд
автомашин дундуур сүлжиж явах боломж хомс, жилийн аль ч улиралд гадаа хонуулахад
төвөггүй асч байхаар хөдөлгүүрийг нь сайжруулах, даацыг нь нэмэгдүүлэх, загварыг
нь орчин үеийн мопедийн шийдэлтэй дүйцүүлэх зэрэг шаардлагууд урган гарчээ. Дараагийн
загвартаа эдгээрийг тусгахаар ажиллаж байгаа гэдгээ зохион бүтээгч инженерүүд хэлж
байлаа. Ингэхдээ тэд эх орондоо, өөрсдийн гараар хэрхэн мопед хийж байгаагаа цуврал
нэвтрүүлэг хэлбэрээр олонд хүргэхээр болжээ. Учир нь ихэнх иргэд эх орондоо моторт
унадаг дугуй үйлдвэрлэж байна гэхээр урдаас бэлэн тоног төхөөрөмж оруулж ирэн, түүнийгээ
угсарчихдаг хэмээн ташаа ойлгодог талаар “Никель Ганба” компанийн захирал Г.Дашням
хэлж байсан юм. Тиймээс түүхий эдээ татаж авахаас өгсүүлээд тэр нь үйлдвэрлэлийн
ямар шат дамжлагаар тоног төхөөрөмж болдог, тэдгээрийг хэрхэн угсарч эцсийн бүтээгдэхүүн
болох моторт дугуйг үйлдвэрлэж байгааг бодитоор нь харуулахаар зорьжээ.

Моторт
дугуйг унадаг дугуйн адилаар дотооддоо үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх бүрэн боломжтой. Гагцхүү
тодорхой дагаж мөрдөх стандартгүй учраас зогсонги байдалд оржээ. Угаас Монгол үйлдвэрлэгч
орон биш учраас моторт дугуйнд тавих үндэсний стандарт гэж байхгүй. Тийм ч учраас
өнгөрсөн жил “Никель Ганба” компани моторт дугуйн үйлдвэрлэлд тавигддаг олон улсын
стандартыг орчуулан Стандартчлал хэмжил зүйн газар хүргүүлжээ. Хэрэв тэрхүү стандарт
батлагдчих юм бол дотооддоо моторт дугуй үйлдвэрлэх боломжтой гэнэ. Энэ тухайд
“Никель Ганба” компанийн захирал Г.Дашням “Бид моторт дугуйн үйлдвэрлэлд тавигддаг
хол ойрын гэрэлтэй, хоёр талын болон дуут дохиотой, хурд хэмжигчтэй байх ёстой зэрэг
олон ул­сын стандартыг орчуу­лан өнгөрөгч зун Стан­дартчлал хэмжил зүйн газарт хүргүүлсэн.
Энэ онд батлагдах стандартын жагсаалтанд оруулах боломжгүй гэж техник хариуцсан
Энхтуул гэх мэргэжилтэн нь хэлсэн. Бүр тэр стандартыг нь хэрэг болгож Стандартчлал
хэмжил зүйн газраар дамжуулан худалдаж аваад, орчуулсан юм шүү дээ. Харин энэ жилийн
төлөвлөгөөнд туссан юм болов уу бүү мэд. Уг нь сайд дарга нараас авахуулаад амтай
бүхэн л үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжье гээд л байдаг. Гэтэл яг юм хийе бүтээе, үндэсний
үйлдвэрлэл явуулъя гэхээр боломжгүй, хүлээ, дараа хариу өгье гэдэг. Үнэхээр тогтоолцоондоо
байгаа юм уу, эсвэл ингэж хүнд суртал гаргаад байгаа юм уу бүү мэд. Юм хийе гэсэн,
ажил сэдсэн иргэдээ арай боломжгүй, хүлээ, дараа хариу өгье гэж дэмждэггүй л баймаар.
Хэрэв стандартыг цаг алдалгүй батлаад өгчихвөл үүнийг дараагийн шатных нь албан
ёсны шалгуурт оруулах боломжтой болно. Мопед зохион бүтээсэн талаарх мэдээлэл иргэдэд
маань аль хэдийнэ хүрчихсэн шүү дээ. Нэлээд олон хүн худалдан авах хүсэлтээ ирүүлсэн.
Нэмж засварласан загварыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх бүрэн боломжтойг өнгөрсөн хугацаанд
бид өөрснөө баталж чадсан. Патентаа авчихсан. Одоо стандартыг нь л батлаад өгчихвөл
болох гээд байна” гэсэн юм. Хятадын мотоцикль үйлдвэрлэгчдээс тэдний зохион бүтээсэн
загварыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх санал иржээ. Хэрэв стандартыг нь баталж өгөхгүй
энэ хэвээр хугацаа алдах юм бол Хятадад захиалгаар хийлгэх боломжтойг дуулгав.

Тэд
бас үйлчилгээ явуулах боломжтой дунд оврын чиргүүл дотооддоо үйлдвэрлэжээ. Түүнийгээ
үйлчилгээний зориулалтаар ашиглах гэтэл үйлчилгээний зориулалтаар зохион бүтээсэн
чиргүүлд тавигдах үндэсний стандарт гэж байдаггүй гэнэ. Тиймээс хөрөнгө, мөнгө,
цаг хугацаагаа үрэн байж хийсэн бүхээгтэй чиргүүл “Мобиком”-ын төв оффисын гадаа
элэгдэлд орж, тоос шороонд даруулаад хэвтэж байгаа аж.

Унадаг
дугуйг ч мөн адил үндэсний үйлдвэрлэл хэмээн тэрээр итгэлтэй хэлж байсан юм. Учир
нь моторт дугуйтай адил түүхий эдээс эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэлх бүх дамжлагыг эх
орондоо гүйцэтгэж байгаа учраас энэ нь яах аргагүй үндэсний үйлдвэрлэл юм байна.

Бас
цахилгаан үүсгүүрээр явдаг тэргэнцэр хийгээд эхэлчихжээ. Ингэхдээ мөн л түүхий эдээ
гаднаас авч, хэлбэр хэвэнд цутгаж, анхны тэргэнцрээ угсарчихаж. Мэдээж үүнийгээ
цаашид хөгжүүлж, нэмж сайжруулсны эцэст үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломжтой. Дашрамд
дуулгахад Чингис бондын хөрөнгөөр санхүүжих 888 төсөлд унадаг дугуйн үйлдвэрийн
“Никель Ганба” төсөл багтжээ. 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ишдоржийн Одончимэгтэй ярилцлаа.

 
-Танаас энгийн л асуулт асууж ярилцлагаа эхэлье гэж бодлоо.
Ийм нэг яриа гарсныг өөрөө сонссон байх л даа. “Оролцогч нь уйлаад байвал “Монгол
тулгатны зуун эрхэм”, хөтлөгч нь уйлаад байвал Одноогийн шоу, аль аль нь уйлахгүй
бол “Нандиагийн шоу” гэж. Ингэхэд та тийм эмзэг уяхан хүн үү?

-Би
багын л эмзэг хүүхэд байсан. Нэг их гоё бороо ороход уяраад уйлчихна. Ямар сайндаа
цэцэрлэгийн багш маань намайг “Бусад чинь инээж наадаад тоглож байхад чи хөгжим
сонсоод уйлж байх юм” гэж загнахав дээ. Би радиогоор “Амгалан дөлгөөн Хэрлэн минь”
гэх дууг сонсоод уйлдаг байсан нь тэр. Бүр цэцэрлэгийн хүүхэд байхдаа шүү дээ. Тэгэхээр
их л уяхан байсан нь тодорхой харагдаж байгаа биз.  Өөрийн тань хэлж буй яриа хөөрөөг сонссон л доо.

Би
бол сэтгүүлч хүн биш. Чингүүн найруулагч чухам яагаад намайг сонгож тийм нэвтрүүлэг
явуулах болсныг сайн хэлж мэдэхгүй байна. Гол нь миний өөрөөрөө байж чаддаг чанар
таалагдсан байж болох юм. Хүмүүс бол надад хэлдэг байсан. “Чи одоо уйлахаа болиоч,
зовлонтой юм” гэдэг. Эсвэл “Одноо, чи зүгээр л жүжигчнээ хийгээд яв. Чамд сэтгүүлчийн
авьяас байхгүй” гээд шууд хэлнэ. Зарим нь бас магтана. Ингээд сайн муугаар хэлээд
эхлэхээр чинь юм бодогдоно шүү дээ. Тэр үед төрөөд удаагүй байлаа. Бага охин минь
нялх байсан үе. Яагаад нэвтрүүлгээ больсон бэ гэхээр хүмүүсийн шүүмжлэлд биш юм.
Ерөөсөө охиноо л бодсон хэрэг. Тэр нялх амьтанд би бага цаг зарцуулдаг. Түүн дээрээ
нэмээд нэвтрүүлэг энэ тэрээ гээд явчихаар бүр хэцүү болоод эхэлсэн. Зовж зовж нэг
хүүхэд төрүүлчихээд ижийнхээ үүргийг гүйцэтгэж чадахгүй ингээд нэвтрүүлэг хөтлөөд,
амьтанд элдвээрээ хэлүүлээд явж байх гэж хэмээн бодогдсон. Тэгээд л больсон. Яах
вэ, хорин хэдэн хүнтэй сайхан ярилцсан байна. Саяхан хөдөөгүүр тоглолтоор явахад
хүмүүс тэр нэвтрүүлгийг маань их асууж байна лээ. Миний үеийн хүүхнүүд, надаас ах
хүмүүс л үздэг байсан болов уу.

-Та бол хүүхнүүд атаархам сайхан ханьтай хүн. Гэр бүл болж
байх үед бас хэцүү байсан байх. Их л хэл ам, яриа хөөрөөнд орж байж Бархүү та хоёр
ханилсан. Олон түмэнд хүндлэгдсэн урлагийн сайхан гэр бүл болсонд хувьдаа талархдаг…

-Их
баярлалаа. Олон хүн янз бүрийн л яриа хөөрөө гаргаж байлаа. Бас л шуугиан дунд,
олны хэл ам, доромжлол дунд явсаан. Хэцүү байсан үе бий. Үүнийг би юуг нь нуухав.
Гэвч бид хоёрын хайр, итгэлд тэр бүхэн хэрхэн нөлөөлөх билээ. Цаг зуурын юм байдаг
шүү дээ, үнэндээ. Жаахан тэсчихэд болдог. Бид хоёр гэр бүл болсноор нийгэмд ямар
ч хор хохирол учруулаагүй биз дээ. Сайхан л амьдарч байна. Хүмүүс “Ээ мөн тэнэг
хүүхэн юм аа, удахгүй чи хаягдана” гэж хэлж байлаа. Бархүүтэй ханилснаар надад алдсан
зүйл байхгүй. Харин ч би хожсон гэж боддог. Хүсч мөрөөдөж явсан хөөрхөн охинтой
боллоо. Ганц юм л хүмүүст таалагддаггүй шиг байгаа юм. Тэр нь Бархүүгээс би олон
насаар эгч юм байна л даа. Харин нэг зүйлийг бардам хэлэхэд, би хүний нөхрийг салгаж,
олон хүүхдийн нулимс барж энэ хүнтэй ханилаагүй. Ер нь тийм санаа бодлоор Бархүүг
сонгосон. Миний насны хүмүүс бүгд цаанаа амьдралтай, үр хүүхэдтэй байгаа. Бархүүгээс
өөр хүнтэй ханилсан бол нээрээ л хүүхдүүдийн нулимсыг барж, айл гэр үймүүлэх болно.
Тэгэхээр надад Бархүүгээс өөр сонголт байсангүй. Энэ сонголтыг минь зарим хүмүүс
хүндэтгэхгүй буруутгаж, дайрч доромжилсонд гайхдаг юм.                 

-“Х-ТҮЦ”-ийнхэн “Сэрүүн хасын нууц” жүжгийг тайзнаа дахин
тавихаар болсон. Найдандорж найруулагч болоод та хэдийн хамтын гурав дахь бүтээл
шиг санагдана?

-Тийм
ээ, манай бие даасан гурав дахь бүтээл. Санаачилсан гэдгээрээ шүү дээ. Түүнээс бид
шинэ шинэлэг олон жүжиг үзэгчдэдээ хүргэж байлаа. Тухайлбал, төрийн соёрхолт Д.Сосорбарамтай
хамтарч Айн Рэндийн хоёр ч жүжгийг тавьсан. Ер нь манайхны нэг бодлого, баримталдаг
чиг шугам байдаг. Тэр нь дорно дахины сонгодог жүжгийг сорчлон Монголын тайзнаа
тавьж, үзэгч олны хүртээл болгочих юмсан гэх бодол л доо. Миний бие наян есөн оноос
2000 он хүртэл Улсын драмын эрдмийн театрт жүжигчнээр ажилласан. Тэр хугацаанд дэлхийн
сонгодог жүжгүүдэд олон ч тоглож байлаа. Сонгодог гэхээр дандаа өрнө дахины бүтээлүүд
байгаад байдаг. Таагүрийн бүтээлийг л нэг удаа тавьж байсан. Дорнын ард түмэн бичгийн
соёлын ямар их өвтэй билээ, тэдний амьдралыг үзэх үзэл гүн ухааны ойлголтууд үнэндээ
биширмээр. Энэ талаасаа өрнө дахинаасаа илүү санагдаад байдаг юм. Мөн дорнын гүн
сэтгэгчдийн бүтээлд тоглоход надад яагаад ч юм их ойр байдаг.

-Монголчууд дорнын соёлтой ард түмэн. Тиймээс танд ойр байх
нь мэдээж?

-Өөрийн
маань царай зүс, бие хаа тэр чигээрээ л дорнын бүсгүйчүүдийн үндсэн төрх байх. Ийм
учиг зангилааг бодож “Х-ТҮЦ”-ийн уран бүтээлчид дорнын сонгодог жүжгийг драмын урын
санд оруулахсан гэж эрмэлздэг. Өмнө нь Хятадын оргил бүтээлүүдийн нэг “Аянгын бороо”-г
тавьж байсан. Бас л нийгэмд шуугиан болж, драмын урлагт тийм нэг шинэ өнгө төрхийг
авчирсан болов уу. “Аянгын бороо”-гоос хойш бүтэн таван жилийн хугацаанд эрэл хайгуул
хийсний хүчинд “Сэрүүн хасын нууц” жүжгийн зохиолыг олж авсан. Чюн Яо гэж Хятадын
нэрд гарсан зохиолчийн бэсрэг романаас сэдэвлэсэн бүтээл. Хятад судлаач, орчуулагчидтай
уулзаж байж энэ зохиолчийг мэдэж авсан л даа. “Чюн Яогийн халуун” гэсэн яриа ч байдаг
юм билээ. Үндсэндээ түүний бүтээлүүд олныг байлдан дагуулж, жинхэнэ халууруулдаг
байсан хэрэг л дээ.

-Жүжгийн нэр ямар учиртай билээ?

-Сэрүүн
хас гэдэг чулууны нэр л дээ. Хүмүүний жинхэнэ мөн чанар болох үнэнч сэтгэлийн тухай
өгүүлсэн бүтээл. Өнөөдөр чинь манайд хүн чанар гэсэн ойлголт ховордсон бараа болоод
байна. Намайг оюутан байх үед нөхрөө Москва руу сургуульд таван жилийн хугацаатай
явуулчихсан хүүхнүүд зөндөө л байдаг байлаа. Тэд үнэнчээр хүлээдэг байсныг мэдэх
юм. Таван жил хүлээсний эцэст ханьтайгаа амьдраад аз жаргал гээчийг амсдаг л байсан.
Манай урлагийнхны амьдрал тийм л түүхээр явж ирээ биз дээ. Одоо бол гадаад руу ханийгаа
явуулчихаад үнэнчээр хүлээж суугаа эмэгтэйг олоход ховор. Би өөрөө бүсгүй хүн, ээж
хүн, ийм зүйл ярьж байгаа нь сонин санагдаж магадгүй. Гэхдээ амьдралын үнэн бол
энэ. Амьдралд үнэнч хандана гэсэн ойлголт өнөө цагт байхгүй болжээ. “Сэрүүн хасын
нууц”-ыг анх уншихад хамгийн түрүүнд ийм л зүйл мэдрэгдээд ирсэн дээ. Найдаа найруулагчдаа
дахин итгэл хүлээлгэж санал тавьсан. Өмнө нь “Аянгын бороо”, “Хориотой жүжиг”-т
хамтарч ажилласныг хэн хүнгүй мэднэ. Биднийг хамгийн гүн гүнзгий ойлгож мэдэрдэг
хүн бол Найдаа ах. Дүрүүдээсээ хамаарч төрийн соёрхолт, ардын жүжигчин Н.Сувд, гавьяат
жүжигчин Ш.Дэлгэржаргал, авьяаслаг залуу жүжигчин Н.Ялалт нарыг урьж тоглуулсан. 

-Та яриандаа хэллээ, Драмын театрт 1989-2000 он хүртэл ажилласан
гэж. Зарим нэг хүмүүс өөрийг тань арай л эрт театраас гарсан юм. Жинхэнэ өрсөлдөөн
дунд жаахан удаан байсан бол олон ч сонгодог дүр бүтээх байсан даа гэдэг. Харин
танд энэ тухай бодогдож байв уу?

-Театраас
эрт гарчихлаа гэж харамсах ч юм уу, тийм бодол надад огт төрж байгаагүй. Хэрвээ
театрт байсан бол би “Аянгын бороо”-нд, “Сэрүүн хасын нууц”-д тоглохгүй, “Сэргээш-3”-ыг
найруулахгүй л байхгүй юу. Ингэж задгай өөрийнхөөрөө ажиллаж чадахгүй байх байсан.
Харин ч театраас гарснаараа маш их өрсөлдөөн дунд орсон гэж боддог. Бусад продакшнуудад
авьяаслаг уран бүтээлчид байна. Тэдэнтэй би энэ талбарт жинхэнэ өрсөлдөж байна.
Театрт бол яах вэ, найруулагчийн “хоол”-ыг л хүлээж суудаг. Найруулагч ямар дүр
өгөх нь вэ, түүнийг хүлээнэ. Юм өгөхгүй бол хоосон сууна. Гэхдээ театрт байсан он
жилүүд миний амьдралд маш том орон зайг үүсгэсэн. Уран бүтээлчийн минь хувьд хүн
болгосон газар. Олон ч шөнө нойргүй хонож уран бүтээлийн ард гардаг байлаа. Монголын
нэгэн үеийн сор болсон жүжигчидтэй нэг тайзан дээр арван жил болно гэдэг бахархал.
Олон сайхан дүрээ орхиод тэндээс би гарсан. Гарахад үнэндээ амар байгаагүй. Би чинь
театраасаа уйлж гарсан хүн шүү дээ. Найдаа найруулагч, Онон хоёр гараас минь чирээд
гаргаж байлаа. Хичнээн уйлж унжиж, тэр хоёрт чирэгдэж явсан ч гэсэн “Би эндээс гарах
нь зөв” гэх бодол далдхан төрж байсан хэрэг. Хийж бүтээж, амьдралынхаа төлөө зүтгэн
хөдөлмөрлөх гэж эндээс гарч байгаа юм шүү гэдэгтээ итгэлтэй байсан. Гэвч театраасаа
сэтгэлээ салгана гэдэг, хувь заяагаа салгана уран бүтээлч хүнд хэцүү. Арван жилийн
хүч хөдөлмөр, авьяас билэг, нойр хоол, залуу насны гэрэл гэгээгээ харамгүй өгсөн
тайзаа харахад хоргодох сэтгэл бас төрдөг л юм билээ.

-Театрт хэн хэнтэй нэг өрөөнд байсан бол?

-Бидний
үеийн долоон бүсгүй байлаа даа. Одоо бүгд олны танил нэртэй уран бүтээлчид болжээ.
Манай Өлзийхүү, Оюундарь, Эрдэнэцэцэг, Энхтуул байна. Мөн “Хувьсал” продакшны Цогоогийн
гэргий Урнаа, Сугар багшийн охин Болормаа бид байна даа. Биднийг театрын босго алхаж
байхад Цэрэнпагма гэж ямар их авьяастай мундаг жүжигчин байв аа. Түүнийг жүжигт
дүр бүтээж байгааг дэргэдээс нь хараад өөрийн эрхгүй огшдог байлаа. Цэрэнпагма эгч
шиг л жүжигчин болно, түүн шиг жүжиглэнэ гэж боддог, мөрөөддөг байлаа. Түүнийг зарим
үед дүрдээ тоглохгүй өнжвөл би оронд нь ингэж тоглоно гээд дүрүүдийнх нь үгийг цээжилдэг
байлаа. Тэгээд энэ үгийг, энэ үйлдлийг гаргахдаа хэрхэн яаж хувирч байна, харц нь,
зүс царай нь яаж өөрчлөгдөж байна гэдгийг нэгд нэгэнгүй гаргах гэж эрмэлздэг, даган
дуурайдаг байлаа. Бидний үеийн эмэгтэй жүжигчдийг өсч бойжиход “Галзуу Цэвэл” Цэрэнпагма
эгч л үлгэр дуурайл болдог байлаа. Ингэхэд жүжигчид үе үеэрээ төрдөг юм билээ. Өнөөдөр
Өлзийхүү шиг, Оюундарь, Энхтуул шиг хүүхнүүд байна уу, дүйцүүлээд аваад үзэхэд үнэндээ
алга байна. Зөвхөн хүүхнүүд ч гэлтгүй манай хошин урлагт Аглуу, Амбий, Бооёо, Хүрлээ,
Эрдэнэзаан, Мөнхсайхан, Онон шиг залуучууд байна уу. Эд хэдийн чинь нас явж байна.
Гэвч дараа үе нь гарч ирэхгүй юм. Мэдээж хошин урлагт хөл тавьж буй залуучууд зөндөө
байна. Гэвч энэ хэд шиг гоц гойд хүмүүс алга. Хорин хэдтэй залуучууд мандан гарч
ирээд тэр л эрчээрээ өнөөдрийг хүрлээ. Энэ хэдийгээ харахад “Яалт ч үгүй  авьяас чадвар гэж байдаг юм байна” гэх бодол төрдөг
шүү. Өлзийхүү бид хоёр шиг эмэгтэй жүжигчид гарч ирэхгүй байна даа.   

-Найруулагчдын арга барилын талаар асуумаар байна. “Говийн
зэрэглээ”-гийн Арслан буюу Доржсамбуу агснаас аваад та олон найруулагчийн гар дамжсан
хүн?

-Би
чинь театрт орохын өмнө Хүүхэд, залуучуудын театрт И.Нямгаваа найруулагчийн удирдлагад
байсан. Нэг жил зургаан сар болохдоо 12 жүжигт дүр бүтээсэн байдаг. Энэ хугацаанд
их зүйлийг сурч авсан. Нямгаваа найруулагч үнэндээ тэсрэлттэй хүн. За тэгээд Гаваа
найруулагчаас улбаалаад олон ч найруулагчийн гараар орсон. Уран бүтээлчид бид бол
зуураад орхичихсон гурил, эсвэл зуурмаг шавран баримал шиг хүмүүс. Биднийг хэрхэн
яаж элдэж, яаж сунгаж, дарайлгаж таслахаа найруулагчид л мэднэ. Баримлаар янз бүрийн
дүр хийж болдог шиг биднийг яаж ч өөрчлөх эрх гагцхүү найруулагчид байдаг. Юу чиг
хийсэн уран бүтээлчид бэлэн байх ёстой. Тийм л чадвар чансаа, авьяас билэг нэвт
шувт байх учиртай.

-Өөрийгөө бүрэн шавхаж дотроосоо асч бадарч гаргасан дүрүүдээсээ
ярихгүй юу. Хамгийн их зовоож тарчлаасан юм уу, хамгийн их нэр хүнд авчирсан дүрүүд
тухайн уран бүтээлчийнхээ сэтгэлд үлдээд байх шиг санагддаг?

-Миний
бие тоглосон дүрүүдээ сайн муу гэж нэг их ялгаад байдаггүй. Бүгдэд нь сэтгэлээ өгч,
өөрийгөө шавхан, боломж бололцоогоо гаргаж бүтээсэн. Харин ур чадварын хэмжээнд
ямар болсон нь үзэгчид болоод судлаачдын үнэлгээгээр тодорхойлогдох байх. Цаг хугацаа
гэж нарийн шүүлтүүр хэлээд өгнө. Ерэн гурван онд театрт ороод удаагүй байхдаа хамгийн
анх авсан гол дүр минь “Өрлөг жанжны өчил” жүжгийн Чойбалсангийн эхнэр Бортолгойн
дүр байсан. Маршалын эхнэрийн дүрд тоглоход би хорин хэдтэй хүүхэд байж. Бортолгой
гэдэг дүр маань надаас хамаагүй эгч нас тогтчихсон хүн. Тухайн дүрд одоогийн ардын
жүжигчин С.Сарантуяа болон Долгорсүрэн нар л тоглоно гэж яригдаж байсан. Гэвч дүр
хуваарилахад Доржсамбуу найруулагч надад өгчихсөн юм. Театрын уран бүтээлчид шууд
“шок”-нд орж, “Энэ жаахан охинд яахаараа ийм дүр өгдөг билээ” гэж эсэргүүцэж байсан.
Доржсамбуу найруулагч “За яах вэ, яаж тоглохыг нь бүгдээрээ харъяа” гэж билээ. Энэ
дүр намайг тухайн үедээ шилдэг болгож байсан. Бирваагийн Мөнхдорж гэж дэлхийн сонгодгуудыг
Монголынхоо тайзнаа тавьсан гарамгай найруулагчийн бүтээлүүдэд дүр бүтээж байсан
минь бас л бахархал юм даа. Мөнхөө багш Нобелийн шагналт, урлаг утга зохиолд шинэчлэл
хийсэн, өвөрмөц сонин сэтгэлгээгээрээ тухайн үедээ үзэгдэл болж байсан зохиолч сэтгэгчдийн
бүтээлүүдийг Монголын ард түмэнд хүргэсэн гавьяатан шүү дээ. Сартрын “Оршуулаагүй
үрэгдэгсэд” гээд олон сонин зохиол байна.   

-Танай удамд урлагийн хүн байдаг уу. Өөрөө ингэхэд яг хаана
төрсөн юм бэ. Аав тань бол Төв аймгийнх гэж сонссон юм байна?

-Манай
удамд урлагийн хүн байхгүй. Би л сэтгэл зүрхнийхээ дуудлагаар урлагт хөл тавьсан.
Авьяас удамшдаг эсэхийг сайн мэдэхгүй юм. Манай Аглуу гэхэд аав ээж нь урлагийн
хүмүүс биш. Миний төрсөн газар Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хот. Хотын төвийн хойхно
байдаг Дэлгэрэхийн булаг гэж сайхан нэртэй газар мэндэлсэн байдаг. Аав маань Төв
аймгийн Дэлгэрхаан сумын хүн. Бүх л насаараа жолоо барьсан эгэл жирийн хүн байлаа.

-Танай охин ээжтэйгээ зөрж байгаад жүжигчний мэргэжил эзэмшсэн.
“Тагнуулч аав” кинонд та охинтойгоо тоглосон байдаг. Том охины тань талаар асуух
гэсэн юм?

-“Тагнуулч
аав” киноны жижигхээн хэсэгт би дүр бүтээсэн. Манай урлагийнхан хүүхдүүдтэйгээ хамт
тоглосон кино гэдгийг хүмүүс мэднэ. Охин маань яахав, надтай зөрж байгаад жүжигчний
мэргэжил эзэмшсэн. Би урлагийн зам руу битгий ор гэж зөндөө хэлээд бараагүй. Урлаг
гэдэг бол бас л харгис шүү дээ. Хүн харахад жигтэйхэн инээд алдсан, наргиж цэнгэсэн
хүмүүс байдаг. Яг мөн чанартаа тийм биш юм. Ялангуяа эмэгтэй хүнд бүрчиг хохиролтой.
Урлагийн бүсгүйчүүдээ хар л даа. Хичнээн нь гэр бүлгүй байна. Хань нь болж, энгэрийн
нь түшчих эр хүн олдохгүй л байдаг. Үнэнийг хэлэхэд, ямар л эр хүн эхнэрээ хар шөнөөр
ирээд үүрээр гарч явахыг зөвшөөрөх билээ. Бид бол жаргалаараа зовж яваа хүмүүс.
Жүжигчин гэдэг маш хүнд хөдөлмөр юм гэдгийг бие сэтгэлээрээ мэдэрсэн хүний хувьд
охиноо энэ зам руу битгий орооч гэж гуйж байсан. Авьяас багатай бол бүр хэцүү. Яг
үнэндээ уран бүтээлчид бид доромжлолын дунд, олны атаа жөтөө, хар хорын дунд амьдардаг
байхгүй юу. Гэвч охин маань нэг л үг хэлээд амыг минь тагласан. “Өөрийнхөө хүсэл
зоригоор амьдарч буй хүнийг та аз жаргалтай хүн гэж хэлдэг биз дээ, ээж ээ. Би өөрийнхөөрөө
амьдаръя” гэж хэлсэн.

Ярилцсан

Н.ГАНТУЛГА

–
АМЕРИКИЙН ХӨГЖЛИЙН НУУЦ ХҮНИЙГ ХЭТ ИХ ХЯНАДАГГҮЙД Л БАЙГАА ЮМ –

АНУ-ын ЭСЯ-ны Эдийн засаг, худалдааны
хэлтсийн дарга Дэвид Уайштай ярилцлаа.

-АНУ бол манай улсын эдийн засгийн гол
түншийн нэг. Хоёр орны эдийн засгийн харилцаа хэр хөгжиж байгаа гэж та боддог вэ?

-Америк, Монголын хооронд сайн хамтын ажиллагаа байгаа нь
ойлгомжтой. Гэхдээ бид бүр илүү ихийг хийж бүтээмээр байна. Илүү том хөрөнгө оруулалт
хийж, Америкийн компаниудыг илүү олноор нь Монгол руу татаж үйл ажиллагаа явуулах
тал дээр нь дэмжлэг үзүүлэх сонирхол бий. Мөн Америкийн бараа үйлчилгээг оруулж
ирж буй Монгол түншийнхээ тоог нэмэгдүүлмээр байна. Хоёр орны харилцаа бол хоёр
талын асуудал. Зөвхөн нэг талаас хамаарахгүй гэх гээд байна л даа. Монгол Улсын
экспортыг АНУ руу гаргахад дэмжье гэсэн сонирхол бидэнд байдаг. Хэрэв Монголоос
экспортлох бараа бүтээгдэхүүнүүд Америкийн талд ашигтай, үр өгөөжөө өгөхөөр бол
энэ асуудал ажил болоход цаг шаардахгүй.

-“Женерал электрик”, “Пийбоди”, “Жени
ойл энд Газ” гэсэн Америкийн гурван том компани Монголд хөрөнгө оруулалт хийж байгаа.
Ер нь танай компаниуд манай улсад хөрөнгө
оруулах хэр сонирхолтой байдаг вэ. Америкийн хөрөнгө оруулагчид манай улсын аль
салбарыг онцгойлон сонирхож байна?

-Уул уурхайн салбарыг сонирхож байгааг дурдъя. Мөн дэд бүтцийн
салбарт хөрөнгө оруулах өндөр сонирхол бий. Энэ салбартаа туршлагатай Америкийн
компаниуд Монголтой хамтрах талаар сонирхож байна. Тэр дундаа инженер, барилга байгууламж,
төслийн менежмэнтийн үйлчилгээ үзүүлдэг компаниуд Монголыг түлхүү
сонирхож байгаа. Жишээ нь “Флоур”,”AECOM” байна. Мөн эрчим хүчний салбарт хоёр орны
компаниуд хамтрах орон зай бий. Сая таны хэлсэн компаниуд гэхэд л хоёр улсын эдийн
засгийн хамтын ажиллагаанд томоохон хувь нэмэр оруулж байгаа.

-Дэлхийд нөөцөөрөө дээгүүрт жагсдаг Таван
толгойн төсөл дээр хамтрах сонирхолтой гадны том компаниудын нэг бол “Пийбоди”.Америкийн
хувьд “Пийбоди”-гийн энэ сонирхлыг хэрхэн харж байна. “Пийбоди”-гийн Таван толгой
төсөл дээр хамтран ажиллах зайлшгүй шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Таван толгой дээрх “Пийбоди”-гийн сонирхол маш ойлгомжтой,
энгийн. “Пийбоди” нүүрсний тэргүүлэх чиглэлийн компанийн хувьд Таван толгойн олборлолтод
хамтран ажиллах сонирхолтой. Мэдээж Монголд ч өөрсдөдөө ч ашигтай нөхцөлөөр хамтрах
сонирхол тэдэнд бий. Тодруулж хэлбэл аль аль талдаа ашгийн байж болох хамгийн дээд
хэмжээнд хүрч ажиллах хүсэл эрмэлзэл “Пийбоди”-д байгаа. Таван толгой шиг дэлхийн
хэмжээнд яригдах том уурхайд дэлхийн хэмжээний туршлагатай том компани оруулж ажиллуулбал
зүгээр болов уу гэж бид бодож байна. “Пийбоди”-г сонгох юм бол энэ төслийн үр өгөөж
сайн, хөрөнгө, зардал хэмнэх тал дээр ч эерэг үр дүнтэй байж  аль аль талдаа, Монгол талдаа ч ашигтай ажиллах
боломжтой юм. Яагаад “Пийбоди”-г сонгох ёстой вэ гэдэг дээр олон шалтгаан бий.
“Пийбоди” зуугаад жилийн түүхтэй нүүрсний компани.  Анх бий болсон түүх нь их энгийн. Сент-Луис хотод
нэг залуу айл айлын хаалга тогшоод нүүрс зарж эхэлсэн байдаг юм. Тэр залуугийн компани
өргөжсөөр байгаад өнөөдрийн “Пийбоди”-г бий болгосон. “Пийбоди” шилдэг биш юмаа
гэхэд дэлхийн тэргүүлэгч компаниудын нэгд зүй ёсоор орно. Уг компанид бас нэг давуу
тал бий. Өнөөдөр АНУ-д маш том уурхай дээр ажиллаж байна. Австрали дахь үйл ажиллагаа
нь ч томоохон уурхайн нэг. Олон оронд, өөр өөр соёлын нөхцөлд олборлолт хийж байсан
арвин туршлага энэ компанид бий. Санхүүгийн чадварын хувьд өндөр гэдэг нь ойлгомжтой.
Байгаль орчны тал дээр хариуцлагатай, нөхөн сэргээлтээр дэлхийн хэмжээнд яригдах
компани. Эрээний уурхайг нөхөн сэргээсэн туршлагыг нь жишээ болгон ярьж болох юм.
“Пийбоди” тэнд олборлолт хийгээгүй, бусдын олборлолт хийгээд нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисон, газар нь авах юмгүй болсон тэр уурхайн орчмыг “Пийбоди” нөхөн сэргээсэн.
Өнөөдөр тэр газар мал бэлчсэн ногоон хөндий болсон.

-Монголын шатдаг занарыг ашиглах чиглэлд
хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлчихсэн “Жени ойл энд Газ”-ын охин компани “Жени ойл
шейл Монголиа” занарыг газрын гүнд дулааны аргаар боловсруулж  тос гаргаж авах саналыг манайд тавьсан. Энэ арга
экологид ямар нөлөө үзүүлэх бол гэсэн болгоомжлол бий. Тэдний санал болгож буй арга
хэр дэвшилттэй сайн технологи вэ?

-Шатдаг занар буюу эрчим хүчний уламжлалт бус эх үүсвэрүүд
дээр хамтарч ажиллах сонирхол Америкийн компаниудад бий. Би “Жени ойл”-ын өмнө нь
хийсэн судалгаа шинжилгээний материалуудтай танилцсан. Хайгуул хийхээс нь эхлээд
олборлолт хүртэл бүх процессыг нь анхаарч харсан. Ингэж нарийн танилцсан хүний хувьд
технологи нь экологид ямар нэгэн хор хохиролгүй гэдгийг хэлж чадна. Газрын гүн рүү
өрөмдөөд гүнд байгаа чулуулгийг халаах замаар занараас тос гаргах нь эдний технологийн
гол зарчим. Онцолж хэлэх нэг давуу тал нь ус хэрэглэхгүй. Монголчууд байгаль дэлхийгээ
хайрлан шүтдэгийг бид мэднэ. Энэ технологи ил уурхай шиг газрын хөрс сэндийчихгүй.
Мөн малынх нь бэлчээрийг сүйтгэхгүйгээр олборлох сайн арга юм. “Жени ойл”-ын нэг
чанар нь надад сэтгэгдэл төрүүлсэн. “Монголын хууль тогтоомж ямар байна, ийм үйл
ажиллагаа явуулбал яах бол” гэж алхам бүрээ бидэнтэй зөвлөдөг. Тухайн улс орныхоо
хуулийг хүндэтгэж ингэж уйгагүй зөвлөгөө авдаг компани тэр бүр байдаггүй. Хариуцлагатай,
болгоомжтой хандлага бол тухайн компанийг ямар компани вэ гэдгийг хэлж өгөх нэг
гол шалгуур юм.

-Монгол руу орж ирэх хөрөнгө оруулалт
тун бага байна. УИХ-ын баталсан Хөрөнгө оруулалтын хууль, Эрдэс баялгийн салбарт
төрөөс баримтлах бодлого хөрөнгө оруулалтад эерэг нөлөө үзүүлэхээр сайн шийдвэр
болж чадсан уу.  Хөрөнгө оруулалтын орчин
сайжрах дүр зураг ажиглагдаж байна уу?

-Нааштай дүр зураг харагдаж байна. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг
онцгойлж хэлмээр байна. Их зөв чигээр баталж чадсан. Ингэж хэлэх хэд хэдэн шалтгаан
бий.Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар хувийн компаниуд тодорхой нэг салбарт хөрөнгө
оруулахын тулд Засгийн газраас зөвшөөрөл авах шаардлагагүй болсон.  Дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын ялгаа заагийг
арилгаж, хөрөнгө оруулагч гэсэн нэгдсэн тодорхойлолтод хамруулж өгсөн нь өмнөх хуулиасаа
илүү чөлөөтэй болсон сайн талтай. Хөрөнгө оруулагчдад оруулсан хөрөнгийнх нь хэмжээгээр
татварын тогтвортой орчин амлаж байгаа нь энэ хуулийн гурав дахь давуу тал. Төрөөс
эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын хувьд төрөөс хэт оролцох агуулгатай заалтууд
байгаа нь эрдэс баялгийг олборлох, хайгуул хийхэд сөргөөр нөлөөлж магадгүй юм.

-Төрөөс хэт оролцох агуулгатай заалт
гэдэг дээрээ тодорхой жишээ хэлээч?

-Тусгай зөвшөөрөл авах шаардлагууд нь хэт хүнд сурталтай,
чирэгдэл болж мэдэхээр эрсдэлтэй байна. Хөрөнгө оруулах гэж байгаа хүмүүсийн итгэлийг
бууруулах талтай. Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичгийн
2.1.8 дугаар заалтанд “Ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагаанд оролцох
төрийн зохицуулалтыг зохистой түвшинд байлгах” гэж дурдсан байгаа. Салбарыг зохицуулах
Засгийн газрын хуулиар олгогдсон эрх болон үйлдвэрлэлийн хөгжлийг авч ирэх хөрөнгө
оруулалтыг татах хоёрын хоорондох зөв зохиролдоог олохын тулд “зохистой түвшин”
гэдэг үг юуг илэрхийлж байгааг нарийн тодорхойлох хэрэгтэй гэж бодож байна.

-Уул уурхайн том төслүүд эхлэх гэхээр
иргэний хөдөлгөөнийхөн гэж хэсэг хүмүүс тэмцээд компаниудын ажлыг зогсоочихдог жишээ
манайд олон бий. Америкт ийм асуудал байсан уу?

-Иргэний нийгэм бол жинхэнэ ардчилалд зайлшгүй байх зүйл.
Мэдээлэл анхнаасаа ил тод байж, хоёр тал хэн хэнээ хүндэтгэн харилцаж мэдээллээ
хуваалцах хэрэгтэй. Аль нэг тал нь эсэргүүцэж нөгөөгөө буруутгаж байгаа бол шинжлэх
ухааны үндэслэлтэй, баримттай ярих ёстой. Сэтгэлийн хөөрлөөр ч юмуу, зөвхөн санаа
зовсноос үүдэж буруутгана гэдэг зөв хандлага биш. Монголчуудын байгальдаа хайртай
нь надад сэтгэгдэл төрүүлсэн. Гэхдээ та бид хоёрын яриад байгаа энэ асуудалд зөвхөн
мэдрэмж хайр дээр тулгуурлаж хандаж болохгүй л дээ. Байгаль орчинд учруулж байгаа
хохирлын талаар ярих гэж байгаа бол тоо баримттай, шинжлэх ухааны зөв үндэстэйгээр
асуудлыг гаргаж тавих хэрэгтэй. Тэгээд хоёр тал ярилцаж байгаад гарцаа олж, зөв
шийдэлд хүрчихэд болох асуудал. Ганц Монголд ч биш, дэлхийн олон оронд ийм асуудал
тулгарч байсан, одоо ч ийм асуудалтай улсууд бий.  АНУ ч энэ асуудлыг тойроогүй. Далаад онд Охайо
мужийн нэг гол галд автаж байсан түүх бий. Иргэдийн болон уул уурхайн компаниудын
хаясан хогноос болж бохирдоод шатсан хэрэг. Яг тэр үед хэсэг хүмүүс шаардлага тавьж,
үгээ хэлж байсан юм. Ингээд Конгресс далаад онд агаар, ус, хөрсний стандартыг тогтоож
өгсөн. Түүнээс хойш Америкийн компаниуд тэр стандартын дагуу ажиллаж эхэлсэн юм.
Уул уурхай нэг талаасаа байгальд нөлөө үзүүлдэг ч нөгөө талаасаа олон гэр бүлийг
тэжээх, улсыг хөгжүүлэх орлогын эх үүсвэр болдог. Аль нэг тал руу хэлбийлгүй, тэнцвэрийг
нь олсон шийдэлд хүрэх гэдэг амар ажил биш юм. Тэнцвэрийг нь олох ёстой гэж яриад
байгаа нь ийм учиртай.

-АНУ бол хөрөнгө оруулалтыг амжилттай
татаж, хөгжиж чадсан улсын нэг. Ингэж хөгжсөний гол нууц гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Зарчим нь тун энгийн. Хүнийг хэт их хянадаггүйд л байгаа
юм. Бусдад хор хохирол учруулахгүйгээр дуртай юмаа хийх боломжийг нь олгодог. Дуртай
зүйлээ хийж байгаа хүн амжилттай ажиллах нь мэдээж. Шинэ санаа, сэдэл гаргаж хүсэл
эрмэлзэл дүүрэн ажилладаг. Ер нь аливаа юмыг хорьж хянах биш бусдын эрх ашгийг зөрчихгүй,
бусдыг хохироохгүй гэсэн хязгаарын хүрээнд дуртай юмаа хийх боломжийг олгох нь л
хамгийн зөв гарц.

-Тэгэхээр Америкийн хөгжлийн гол нууц
нь энэ байх нь ээ?

-Бидний мах цусанд шингэсэн чанар(Инээв). Юу хүснэ, тэр зөнгөөрөө
хүсэл эрмэлзэл дүүрэн ажилласан хүн л амжилтанд хүрдэг.

-Төр өөрөө компани байгуулж гадны зах
дээр IPO хийж мөнгө босгоё гэвэл дэлхийн хөрөнгө оруулагчид яаж ханддаг вэ. Мөнгөтэй
хүмүүс төрийн оролцоонд хэр таатай ханддаг бол. Төр бизнест нөлөөтэй байх нь хөгжлийн
хувьд хэр зөв загвар гэж та бодож байна?

-Ямар ч хөрөнгө оруулагч хувийн компаниудыг илүүд үздэг. Хувийн
компаниуд бараа бүтээгдэхүүнийхээ чанар, үнээр өрсөлддөг. Боломжтой үнэ, сайн чанаргүй
бол хүссэн хүсээгүй зах зээлээс шахагдаад гардаг. Төрийн оролцоотой компаниуд бол
эсрэгээрээ, өөр зарчим барьдаг. Мөнхөд ажиллаж л байна гэж сэтгэнэ. Зах зээлээс
өрсөлдөөнөөр шахагдана гэж айхгүй. Тэр утгаараа хөрөнгийн үйл ажиллагаа нь тэр бүр
хэмнэлттэй зарчмаар явдаггүй. АНУ-д төрийн оролцоотой компани гэж байхгүй. Хувийн
хэвшил илүү сайн үйлчилгээ үзүүлдэг гэж үздэг учраас тэр л дээ. Ус, цахилгаан түгээлт
гэх мэт нийтийн аж ахуйн үйлилгээний компаниудад төрөөс зохицуулалт хийдэг. Төрийн
зохицуулалттай хувийн компаниуд байдаг гэсэн үг. Дахин хэлэхэд төрийн оролцоотой
нэг ч компани байхгүй.

-Ярилцлагаа Монголын эдийн засагт ямар
боломж, эрсдэл байна вэ гэсэн асуултаар төгсгөе?

-Хамгийн том боломж бол уул уурхайн салбар. Монгол бол байгалийн
баялаг ихтэй улс. Мөн дэд бүтцийн салбарт боломжууд бий. Эрсдэл гэвэл хууль эрх
зүйн орчныг онцолмоор байна. УИХ 2012 оны тавдугаар сард стратегийн ач холбогдолтой
салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлах тухай хуулийг маш хурдан баталсан,
төрийн оролцоо ч их байсан байх. Хөрөнгө оруулалтыг үргээх гол шалтгаан нь энэ хууль
болсон гэж үзэж байна. Тэгэхээр хууль эрх зүйн орчноо тогтворжуулахад анхаарах хэрэгтэй.
Би урьд нь”Уолл март” гэдэг сүлжээ дэлгүүрт менежер хийдэг байсан юм. Асуудал гэдэг
үгийг үгийн сангаасаа авч хаях нь бидний барьдаг гол зарчим байсан л даа. Тэнд зөвхөн
боломж, бололцоо гэсэн үгийг ашигладаг байлаа. Тэгэхээр асуудлыг аль өнцгөөс харахаас  бүх зүйл шалтгаална гэж ярилцлагынхаа төгсгөлд
онцолмоор байна. Асуудалтай талаас нь харвал Монголд асуудал бий. Гэхдээ боломж
гэдэг өнцгөөс харвал асуудлаасаа илүү олон боломж байгаа. Монголоор дүүрэн боломж
байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Арлын Японы сумогийн ертөнцөд Ананд хэмээх залуу шуугиулж байна.
Учир нь тэрээр Осака хотноо болсон гуравдугаар сарын Хару башёд түрүүлж мэргэжлийн
сумогийн 71 дэх аварга болсон юм. Сумо сонирхдог хүн бүр түүний Ёкозуна болчихоосой
гэж битүүхэн хүлээж байсан нь тодорхой. Японы сумо бөхийн холбооноос хүртэл Какурюү
Анандыг энэ сарын башёд 13 ба түүнээс дээш давсан тохиолдолд ёкозуна буюу аварга
цол олгохоо амлаад байлаа. Харин Ананд итгэл дааж чадлаа. Какурюү Ананд 14 давж,
нэг өвдөг шороодсон амжилтаар энэ удаагийн Хару башёг тэргүүлсэн юм. Барилдааны
гурав дахь өдөр тэрээр Окинаумид л өвдөг шороодсон хэдий ч аварга болох хүн цаанаа
л өнгөтэй байдаг гэгчээр ёстой л од гийсэн сайхан барилдаануудыг үзэгчдэд харууллаа.
Түүнийг сүүлийн өдрийн барилдаанд давахад сумогийн ордонд хурсан түмэн дэр хийн
босч хүндэтгэл үзүүлэн баярласнаа илэрхийлж байсан бол энд монголчууд дор бүрнээ
зурагтынхаа өмнө уухай хашгиралдан омогшиж байсан биз ээ.

Японы сумод Монголын аавын хүүг дийлэх хүнгүй болжээ. Анх 2002 оны
арваннэгдүгээр сарын Кюүшюү башёд Асашёорюү Д.Дагвадорж хэмээх монгол залуу дайчин,
хурц ширүүн барилдаанаараа тодорч сумогийн дэвжээнээ аваргалж эзэн хааны цомыг нь
хүртэж байсан. Тэгвэл энэ цаг мөчөөс эхлэн нийт 68 башё өнгөрсөн байхад 61 башёд
нь Монголын сумоч тэргүүлсэн амжилт үзүүлжээ. Өмнөх 69, 70 дахь аваргууд ч монгол
сумочид. Асашёорюү Д.Дагвадорж, Хакухо М.Даваажаргал, Харумафүжи Д.Бямбадорж  гээд нэгэнт Японы сумо бөхийн түүхэнд нэрээ мөнхөлсөн
их аваргуудын халааг Какурюү  М.Ананд ийн
залгамжлуулж байна. Ингээд бодохоор бөхөөрөө бахархдаг Монголын ард түмэн энэ сайхан
эр бяр гайхуулсан хүчтэнүүдээрээ омогшихоос аргагүй биз.

ЭРДЭМТНИЙ УДМААС ТӨРСӨН СУМОЧ

Шинэхэн ёкозуна Ананд дөнгөж 29 нас хүрч яваа цус шингэн, бие чанга
залуу бөх. Тэрээр Улаанбаатар хотод 1985 оны наймдугаар сарын 10-нд нэгдүгээр төрөхөд
төржээ. Түүний аавыг Мангалжалав ээжийг нь Оюунтөгс гэдэг телевизийн мэргэжилтэй
хүн байна. Мангалжалав гуай Сүхбаатар аймгийн уугуул, хоёр хүүхэд­тэй бөгөөд Анандын
дээр нэг эгч байдаг аж. Эгч нь өдгөө Америкт ажиллаж амь­дардаг бололтой. Хүү­гээ
бөх хүн болоосой гэж нууцхан хүсч мөрөөдөж явсан тэрээр Шинжлэх ухаан технологийн
их сургуулийн Эрчим, хүчний инженерийн сургуулийн захирлын албан тушаалыг хашиж
яваа доктор, профессор хүн.  Угаас сэхээтэн
хүн хүүхдээ эрдэм номд шамд гэж тулгадаг бол Мангалжалав гуай харин ч хүүгээ “Хичээлээ
хийсэн үү” гэж асуухаас илүүтэйгээр бэлтгэл сургуулилт нь юу болж байна гэж санаа
зовдог байсан гэх. Багийн өсгөлүүн биетэй Ананд хүү 31 дvгээр сургуулийн наймдугаар
анги төгсөөд аавынхаа багшилдаг  ШУТИС-ийн
гадаад хэлний дээд сургуулийн лицей есдvгээр ангид элссэн байна. Ер нь л бөх болно
гэсэн хүсэл мөрөөдөл байгаагүй ч аавыгаа үндэсний бөхөөр хичээллэх болов уу гэсэн
нууцхан горьдлогыг нь гадарладаг байсан тухайгаа ярьж байсан. Энэ үед бие өсгөлүүн
болоод ч тэр үү сагс, теннис зэрэг олон спорт оролддог байжээ. Ингэж явах үедээ
өнөөдрийн их амжилтын замыг олж байсан гэх.

САНААНДГҮЙ ЯВСАН ХҮҮ
СУМОГИЙН ЕРТӨНЦӨД АНХ ИНГЭЖ ХӨЛ ТАВЬЖЭЭ

Үндэсний бөх ч сонирх­доггүй байсан хүү хожмоо харь орны бөхийн дэвжээнээ
нэр алдраа мандуулна гэж хэн санах билээ. Анандыг лицейг төгсөх жил түүний амьдралд
нэгэн том эргэлт гарчээ. 14 настай байх үед Н.Цэвэгням, Д.Батбаяр зэрэг Монголын
сумочид чамгүй амжилттай барилдаж байгааг зурагтаар байнга үздэг байсан аж. Нэг
өдөр аав нь сумод сонирхолтой хүүхдүүдийг шалгаж авч явж байгааг сонсоод хүүгээ
дагуулж “Аварга” биеийн тамирын дээд сургууль дээр очсон байна. Ингэж л анх удаа
зодог шуудаг өмсч, зургаа давж үзжээ. Ингээд удсан ч үгүй бүх юм нүд ирмэхийн зуур
болж өнгөрсөн гэдэг. Учир нь  аавынх нь нэг
шавь Японоос сумо бөхийн тухай ном явуулсан байжээ. Хүү тэр номыг шохоорхон үзэх
үед арын хуудсанд байсан хаяг их л сонирхлыг нь татаж. Мэдээж сумод амжилт үзүүлж
буй мундаг бөхчүүдийн тухай номыг уншаад жаахан ч гэсэн спорт оролддог хүүгийн толгойд
нэг зүйл орж ирсэн байх л даа. Ананд номон дээрх хоёр хаяг руу  шууд л сумогоор хичээллэх сонирхолтой байгаагаа
илэрхийлсэн захидал интер­нэтээр илгээсэн байна. Ингээд захидлын хариу ч ирж “Изүцү”
дэвжээний бөх болохоор 16 настайдаа арлын орныг зорьжээ. Лицейгээ ч төгсөлгүй орхиод
явжээ. Гол нь аав нь хүүдээ багийн спорт бус ганцаарчилсан төрөлд амжилт гаргаж
чадна гэж захидаг байсан аж. Энэ нь түүний олон таван үггүй, зөөлөн, дуу цөөнтэй
зан чанартай нь холбоотой байсан болов уу. 

  “ИНТЕРНЭТ” АНАНД

Анх “Изүцү” дэвжээнд очоод гологдож байсан гэдэг юм билээ. Том биетэй,
болхидуу хөдөлгөөнтөй учраас барилдсанаас “гёожи” буюу дэвжээний шүүгч болоход тохирох
хүү байна гэж багш нар хэлдэг байж. Бүр Анандаас “Барилдаж чадах уу” гэж асууж байжээ.
Анх 2002 оны нэгдүгээр сараас эхлэн барилдсан бөгөөд хамгийн доод буюу Жоникvчи
зиндаанд тав ялж, хоёр ялагдаад л шууд Жонидан зиндаанд ороод ирсэн байна. Жонидон
зиндаандаа бас л хоёр башё барилдаад Сандамэд дэвшсэн. Сандамэ зиндаанд бас л хоёр
башё барилдаад их дээгvvр гараад иржээ. Эхний 16 бөх дотор орж ирээд нэг хэсэг доошоо
унасан аж. Учир нь багш нь ийм тактикаар барилдуулж  барилдааных нь арга барилыг өөрчлөх гэсэн хэрэг.
Ананд ерөнхийдөө барьцанд хvрч барилддаг байсан учир багшийнхаа зөвлөснөөр цуппари
буюу барьцгvй тvлхэн гаргах мэхээр барилджээ. Энэ нь жин багатай учраас нэг хэсэг
унах шалтгаан болсон гэдэг. Харин нэг их удалгүй энэ мэхээ гаргууд хийдэг болсон
байна. 2004 оны долдугаар сарын Нагоя башёд Сан­дамэгийн 11-д байхдаа түрүүлсэн.
Ингээд л түүний амжилт гэрлийн хурдаар өсч байлаа. Харин 2004 оны арваннэгдvгээр
сарын башёд жvрюогийн хамгийн доороос барилдаж 10 ялагджээ. Ялагдсаныхаа дараа бэлтгэлээ
тасралтгүй хийж хэсэг нам гүм амьдарлаа. Ингээд 2005 оны нэгдvгээр сард тав ялж,
хоёр ялагдаад жvрюод орсон байна.  Үүнээс
хойш нэг зиндаанаас нөгөө зиндаа хоёрын хооронд нэг өгсөж, нэг уруудсаар ямартай
ч өнөөдрийн амжилтад хүрлээ.  Какурюү М.Ананд
“Уран барилдаан”-ы шагналыг долоон удаа, “Гарамгай барилдаан”-ы шагналыг хоёр удаа
хүртсэн байна.

Түүний дэвжээний нэр нь Какурюү Рикисабүро бол сумогийн дэвжээнээ
“Интернэт Какурюү” хэмээх хочтой аж. Учир нь анх сумод интернэтээр бүртгүүлж байс­наас
нь үүдэж ийм хоч өгчээ.

ДАРХАН МЭХГҮЙ, ДАРХЛАГДСАН АВАРГА

Анх арлын Японыг зорьж сумод хөл тавихдаа метр 79 см өндөр, 65 кг
жинтэй байсан бол өнөөдөр тэрээр 185 см өндөр,150 кг жинтэй болсон байна. Тэрээр
Монголоос төрсөн их аваргуудыг хүнд­лэхээс гадна Таканохана, Чиёнофүжи, зэрэг сумочдыг
хүндэлж явдаг гэнэ. Ер нь сумогийн ертөнц, эргэн тойрныхоо хүмүүст нэлээд нэр хүндтэй
нэгэн байна. Түүнийг төлөв даруу, сайхан монгол эр гэж найз нөхөд нь үздэг юм билээ.
Бас их ёс жудагтай. Аавынхаа төрсөн нутгаар овоглох дуртай тэрээр Япон дахь гэрийнхээ
хойморт Алтан овоо, Шилийн богдынхоо зургийг тавьсан байдаг бөгөөд өглөө болгон
мөргөдөг гэсэн. Уг нь аль болох Монголдоо ирж Шилийн богдынхоо оройд гарч хийморио
сэргээхийг хүсдэг тухай дурсч байсан. Бэлтгэл сургуулилт гээд өмнөө тавьсан зорилгодоо
хүрэх гээд гэр бүл зохиож амжаагүй ч ямар ч байсан монгол бүсгүйтэй гэрлэнэ гэдгээ
нуусангүй.

 Сумод барилддаг бөхчүүд гэлтгүй
монгол бөхчүүд дархан мэх гэж ярьдаг. Ямар ч үед гаргууд эзэмшсэн мэхээ гаргах зуршилтай.
Тэгвэл М.Анандад дархан мэх байхгүй. Гайхмаарч тэр ашиглаж болох бүх л мэхийг шаардлагатай
үед нь гаргаж чаддаг нэгэн. Бөх хүн хүчнээс илүү барилдааны мэдрэмж, ур чадвартай,
ухаантай барилдах ёстой гэдгийг түүнээс л харж болно. Түүнээс бусад сумочид бэргэдэг
талтай. Их дайрч барилддаг болохоор нь мэхэнд нь орчих гээд халгаад байдаг хэрэг.
Ямар сайндаа аав нь хүүгээ “Миний хvv дуу цөөнтэй, тайван ч дайчин тэмцэлдэх чанараараа
Асашёорюү аваргатай их адилхан” гэж тодорхойлдог юм билээ. 

Тэрээр хэдхэн хоногийн өмнө ёкозуна цолоо албан ёсоор хүртсэн бөгөөд
энэхүү арга хэмжээ нэлээд хэд хоног хүндэтгэлтэйгээр болдог ёслол аж. Аваргын цолоо
албан ёсоор авах үедээ М.Ананд “Би бэлтгэлээ сайн хийж үүнээс илүү амжилт үзүүлэх
болно” хэмээн сумо сонирхогчдод хандан хэлсэн байна. Түүний энэхүү баярыг хуваалцахаар
аав, ээж хоёр нь Японыг зорьжээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Тав дахь жилдээ болж буй  Монголын
эдийн засгийн чуулганд төр, бизнес, төрийн бус байгууллага, иргэний нийгмийн
800 гаруй эрхэм хоёр өдрийн турш хөгжил ярив. Тэд гуч гаруй сэдвээр хөгжлийн зөв
гарцыг хайж санаа оноогоо уралдуулсан юм. Энэ жил сонгосон уриа нь “Монголдоо бүтээцгээе”.  Чуулган эхэлсэн өдрөөс л “Эрээний цүнхтэй эдийн
засгийн чуулган” гэх мэт чимхсэн мэдээлэл цацагдаж эхэлсэн. Монголдоо бүтээцгээе
гэчихээд үндэсний үйлдвэрлэгчдийнхээ урласан цүнхийг тараачихгүй дээ гэж хатгасан  нь уг нь бол утгагүй шүүмжлэл биш. “Дисковери”
гэх мэт уул уурхай, эдийн засгийн чигийн элдэв арга хэмжээний үеэр Монголдоо урласан
цүнхэнд оролцогчдодоо дэвтэр, хөтөлбөр энэ тэрийг нь хийж өгч болоод байхад
made in Mongolia-гаар хөгжих тухай ярьж байгаа чуулган нь хятад бичигтэй цүнх тараах
учиргүй л байгаа юм. Учир нь манай үйлдвэрлэгчид цүнх байтугайг хийж байгаа. Иймэрхүү
аар, саар жижиг зүйлсийг тоочъё гэвэл зөндөө 
юм ярьж болно.  Гэхдээ энэ удаа эдийн
засгийн форумыг арай том хүрээнд харах гээд үзье.

 ОЮУ ТОЛГОЙГООС “ЗУГТСАН” САЙД, БОЛОМЖ АМЛАСАН СПИКЕР

“Монголын эдийн засгийн чуулган”-ы эхний өдрийн хуралдааныг Ерөнхий
сайд Н.Алтанхуяг нээж үг хэлсэн бол хоёр дахь өдрийн хуралдаан УИХ-ын дарга З.Энхболдын
үгээр эхэлсэн. Энгийн иргэд, улсаа удирдаж яваа эрхмүүдийн үгийн үнэ цэнэ адилгүй.
Долларын ханшийг барих ийм боломж бий гэх эдийн засагчийн ярианаас төгрөгийн ханшаа
ингэж чангална гэж ярих Ерөнхий сайдын үг амьдралд нь бодитоор хэрэгждэг гэдэг утгаараа
үнэ цэнийн хувьд яалт ч үгүй давуу. Эдийн засаг хүндэрсэн үед Ерөнхий сайд юу гэх
бол, засаг ер нь ямар арга хэмжээ авах гэж байна гэсэн асуулттай их танхимд суусан
бизнес эрхлэгчид урам авахаар үг лав сонссонгүй.  Засгийн тэргүүн уул уурхайгаас олсон мөнгөө гадаад
улсын тансаг бараанд үрээд дууссанаа сая л ухаарлаа, одоо дотооддоо үйлдвэрлэхгүй
бол горьгүй нь, засаг жижиг, дунд үйлдвэрийн хэдэн зуун төслийг  дэмжинэ гэсэн агуулгатай үг л унагав. Долларын
ханшийн галзууралд нуруугаа бөхийлгөсөн иргэддээ мөнгөө хуримтлуул гэж зөвлөж, хөгжихийн
тулд дэд бүтцээ хөгжүүлнэ гэж бизнес эрхлэгчдэд 
амлав. Гэхдээ цаг алдалгүй ажиллаж эхлэх учиртай Таван толгойн цахилгаан
станц хэзээ ашиглалтад орох боломжтойг дуулгасангүй.

Ойрын ирээдүйд Оюу толгойгоо хөдөлгөж байж доллартай болно гэж учир
мэддэг байтугай мэддэггүй нь ойлготол нийгмээрээ ярьж байгаа. Ийм үед  эдийн засгийг онцолсон  чуулганыг нээсэн Ерөнхий сайд Оюу толгой яаж байгааг
огт дурссангүй. Чуулганд оролцсон бизнес эрхлэгчид Оюу толгой гацаанаас гарч байж
хөрөнгө оруулалт наашаа чиглэнэ гэдгийг өөр зуураа ярьцгаасан ч засаг төлөөлсөн
эрхмүүдээс энэ тухай лавласангүй. Чуулганд гадаадын хөрөнгө оруулагчид анхаарал
тавьж оролцсон нь анир гүм байгаа  Оюу толгойгоос
чимээ сонсох гэснийх. Тэд  энэ удаа төр төлөөлсөн
эрхмүүдийн ярианаас Оюу толгой гэсэн ганц үг ч олж сонссонгүй суусаар Төрийн ордноос
гарцгаасан.

Ерөнхий сайдын  “Бизнесийн
салбарынхны гомдол, үл итгэх байдал багасч байгаа, сүүлийн үед бүтээлч санаачилга,
хүсэл тэмүүлэл давамгайлах боллоо” гэсэн үгийг бондын төслөөс хөнгөлөлттэй зээл
авах гэж байгаа жижиг, дундынхан толгой дохин сонссон. Харин төсөвт цуглаж байгаа
мөнгөний ихэнхийг бүрдүүлж байгаа том компаниудын хувьд бодит байдлаас хол зөрсөн
үг байсныг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. Тэдэнд хайгуулын лицензийн хориг хэзээ тавигдах,
Ашигт малтмалын хуульд ямар өөрчлөлт орох, Оюу толгой гацаанаас гарах эсэх л сонин
байсан юм. УИХ-ын дарга  З.Энхболд харин баялаг
бүтээгчдэд хаягласан дажгүй хэдэн  үг хэлсэн.
Хөрөнгө  оруулагчдын хүлээж байгаа ашигт малтмалын
хуулийг  цаг алдахгүй батална гэсэн спикерийн
үгийг бизнес эрхлэгчид толгой дохин сонсоцгоов. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр
олгохыг хориглосон хоригийг наадмаас өмнө цуцална гэсэн амлалт нь баялаг бүтээгчдийн
хувьд алга ташихаар мэдээ байсан.  “Хувийн
өмчийн халдашгүй байдлыг хамгаалсан Өмчийн эрхийн хууль үгүйлэгдэж байна. Мөрөөрөө
явж байгаа баялаг бүтээгчдээ дарамталдаг, айлгадаг биш, харин тэднийг дэмждэг, хамгаалдаг
хууль үгүйлэгдэж байгаа”, “Эдийн засгаа хоёр оронтой тооны өсөлтийг хадгалж явахад
уул уурхайгаас өөр мөнгө олох салбар алга байна. Тиймээс уул уурхайн бизнесийн орчин
мэдэгдэхүйц сайжирна” гэх мэт үгс нь ч баялаг бүтээгчдийн хувьд сонсохыг хүссэн  үг нь байв.

О.ЧУЛУУНБАТЫГ ШООВДОРЛОЖ, Н.БАТБАЯРТ ГОЛОГДОВ

  Өнөөдөр ярьсан зүйл маргааш ажил болно гэвэл хэн ч итгэхгүй. Эдийн
засгийн чуулганаар өнөөдөр ярьсан зүйл заавал маргааш биелэх ёстой гэсэн хүлээлт
угаасаа байдаггүй.  Баялаг бүтээгчдийн санаа
оноог шийдвэр гаргагчид сонсдог гэдэгт л иймэрхүү арга хэмжээнүүдийн үнэ цэнэ оршдог.
Тийм ч учраас бизнес эрхлэгчид мөнгөө төлж такс аваад цаг заваа зарцуулан төрд байгаа
эрхмүүдийн үгийг сонсч, үгээ дуулгадаг.  Гол
ач холбогдол нь ердөө л энэ. Эдийн засгийн чуулганд засгаас ямар эрхмүүд орж байгааг
тандсан юм. Эдийн засгийн хөгжлийн сайд лав чуулганы танхимуудаар хоёр өдрийн турш
шагайсангүй. Уг нь салбарын яамыг нь толгойлж байгаа, заавал байх учиртай албан
тушаалтан.  Н.Батбаяр сайдад эдийн засаг хүндэрсэн
шалтгаан, хүндрэлээс гарах зам жимийн талаар өрнөсөн хэлэлцүүлгүүд сонирхолтой санагдаагүйг
эндээс харчихаж болно. Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбат харин оролцсон.
Дэд сайд оролцсон хурал, чуулган бүр дээрээ төрийн болох, болохгүйг  нуулгүй хэлдэг нөхдийн нэг. Бизнес эрхлэгчдийн
өмнө алдаагаа ил хэлчихдэг  засгийн ганц хүн
нь. Тэр энэ чуулганы уул уурхай, хөгжил ярьсан гол хуралдаануудад панелистаар суусангүй.
Сүүлд  сонсох нь ээ  үргэлж “дэмий юм” ярьдаг “болдоггүй” сайдын амыг  бодлогоор татах  гэж ингэсэн юм билээ гэсэн сураг дуулдсан. 

Уул уурхайн сайд харин чуулганы хоёр дахь өдөр Их танхимд өрнөсөн
уул уурхайнхны нэгдсэн хуралдаанд оролцож салбарынхныхаа юу ярьж байгааг анхаарч
сонссон. УУЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга нь жишиг үнийн татвараас эхлээд уул
уурхайн бизнес эрхлэгчдэд нааштай шийдвэрүүд гаргаснаа, цаашид ч хууль эрх зүйн
орчноо сайжруулна гэж  чуулганы индрээс  дуулгасныг 
онцолъё. Хөрөнгө оруулагчдын ирц харин тун дажгүй байсан. Уул уурхайнханд
ханган нийлүүлэлт хийдэг компаниуд, Чингис бондын төслөөс санхүүжилт хүсч байгаа
үйлдвэрлэл эрхлэгчдээс эхлээд үндэсний томоохон компаниудын удирдлага, Монголд хөрөнгөө
оруулсан дэлхийд гэж яригдах компаниудын “босс”-ууд хүртэл ирцгээсэн юм.

 

ЭДИЙН ЗАСАГЧДЫН  ШҮҮМЖЛЭЛД ӨРТСӨН  888

 

Жижиг дунд үйлдвэрийн 888 төсөл Чингис бондоос санхүүжилтийн эхний
шалгуурыг даваад байгаа. Бондын мөнгийг том бүтээн байгуулалтад биш жижиг сажиг
зүйлд зараад дуусах нь тийм зөв санаа биш гэж эдийн засагчид ярьцгааж байв. “Тоо
нь гоё ч 888 жижиг бизнес биш найман том бизнесийг төрүүлэх нь бидэнд ашигтай” гэж
хэлэх ч хүн таарсан. Харин засгийн зүгээс “Чингис” бондын мөнгөөр хэдэн зуун төслийг
санхүүжүүлнэ гэсэн байр суурь илэрхийлсэн юм. Монголдоо бүтээе гэж уриалаад байгаагийн
гол утга нь энэ гэдгийг уулзалтаас харчихаж болохоор байв.

Импортыг орлох бүтээгдэхүүнийг дэмжинэ гэсэн агуулга талаасаа бол
дажгүй эхлэл, гэхдээ хэдэн зуугаар нь бөөндөж, байгаа цөөхөн доллараа цацах нь аятайхан
санаа биш гэсэн мессэжийг ч баялаг бүтээгчид нисгэж байсан юм.

 

ЦАРИГГҮЙ, ТООГҮЙ ЭДИЙН ЗАСАГ

 

Слайд гаргаж ирээд баримттай, тоотой,  харьцуулалттай ярьсан хүмүүс бараг л байсангүй  гэсэн шүүмжлэлийг эдийн засагч, судлаачид хэлцгээв.
УУЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга Р.Жигжид гэх мэтийн цөөн хэдэн хүнээс бусад нь
зүгээр л цаас харж байгаад ярьцгаав.

Доллартай болохын тулд  нүүрсээ
зарах хэрэгтэй, нүүрснээсээ арай ахиу мөнгө олохын тулд төмөр зам барих ёстой, төмөр
замаа барихын тулд  бүдүүн биш нарийн царигаар
тавих шаардлагатай. Ингэж ярьсаар зургаан жил болсон ч үр дүн гараагүй. Сая болж
өнгөрсөн эдийн засгийн чуулганы халуун сэдвүүдийн нэг нь төмөр замын цариг байсан
ч хувийн хэвшлийнхэн л нарийн царигтай болмоор байна гэж ярьсаар  таарав. Төр төлөөлсөн эрхмүүд нааштай гэхээр үг
унагасангүй. Ерөнхий сайд яриагүй. УИХ-ын дарга ч дуугараагүй. Уул уурхайн яамны
төрийн нарийн бичгийн дарга ч таг чиг байв. Харин УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат
“Төмөр замыг геополитикийн хувьд авч үзэх үү, эсвэл эдийн засгийн хувьд авч үзэх
үү гэдэг дээр улстөрийн том гацаа үүссэн” гэсэн бүдэг бадаг утгатай үг унагав.  “Төмөр замаар танк орж ирнэ гэсэн дэмий тайлбараа
хэзээ болих юм бол. Геополитик гээд байгаа нь тэр шүү дээ. Үнэхээр тэгж айгаад байвал
замаа тасалчихад л болох асуудал биз дээ” гэж толгой сэгсрэх бизнесмэнүүд олон байсан.
Мөнгө олох гээд байгаа юм бол нарийн царигийг сонгох хэрэгтэй гэж чуулганы үеэр
өчнөөн оролцогч сануулсан ч төр ямар бодолтой байгаагаа тас нуугаад өнгөрөв.

Эцэст нь хэлэхэд энэ удаагийн чуулганаар өнөө маргаашгүй шийдэж байж
эдийн засгийг гацаанаас гаргах нарийн цариг, шатахууны үйлдвэр, Оюу толгой, тавдугаар
цахилгаан станцын талаар тодорхой тоймтой, хэрэгтэй зүйл юу ч  яригдсангүй. Ирээдүйд бүтээгч болно гэсэн сансрын
зүйл ярьсаар байгаад таарав.  Засаг төлөөлсөн
эрхмүүд энэ асуудлуудыг ярьчих вий дээ гэж хавталзаж суусаар танхимаас гарцгаасан
гэчихэд хэтрүүлэг болохгүй. Товчхондоо аминд тулсан асуудлаа тоогоогүй форум гээд
дүгнэчихэж болохоор  дүр зураг хоёр өдрийн
турш хөврөв. Чуулганы эхний өдөр Дэлхийн эдийн засгийн форумын төлөөлөгчид индэр
дээр гарч ирээд “Дэлхийн мундаг стратегичид эхлээд уул уурхайн том төслүүдээ цаг
алдалгүй үргэлжлүүл гэж байна. Тэндээс олсон мөнгөө бусад төслүүддээ зарж, эдийн
засгаа солонгоруул гэж зөвлөсөн шүү” гээд байхад л   гавьтай нөлөөлсөнгүй. Уг нь энэ удаагийн форум
өмнөхөөсөө хоёр дахин олон буюу 30 гаруй сэдэв хөндсөн гэж байгаа. “Нарийн цариг
уу, бүдүүн цариг уу”, “Шатахууны үйлдвэрийн 
ойрын үед хэрэгжих төслүүд “Оюу толгой хэзээ гацаанаас гарах вэ” гэх мэт
сэдвүүдээр салбар хуралдаан зарласан бол 
амьдралын хөрсөнд  илүү буухаар байлаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Сүүлийн
үед онлайн ертөнцөөр хүмүүсийн элгийг хатааж, аргыг барсан албан бичиг ихээр харагдах
боллоо. Хүмүүс албан бичиг төлөвлөлт гэж аргаа барсан зусардалт, зах дээр хэрүүл
хийж байгаа хүмүүсийн аман ярианаас дор болсныг өөр хоорондоо ярьж байна. Тэр дундаас
МАХН-ын Гишүүд дэмжигчдийн холбооны дарга Г.Баярсайханы намынхаа дэд дарга Д.Тэрбишдагва,
ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Шийлэгдамба нарт хандан бичсэн албан бичгийг онцлон
шэйрлэх болов. Үүнийг албан бичиг гэж үзэхэд тун хэцүү, хэрүүл жагсаагаад бичсэн
ийм  нэг хуудсыг бие биедээ дамжуулан хачирхаж
байна. Дарга нартаа хандаж нэрийг нь тавьсан хаяг толгойтой, дор нь өөрийнхөө нэр
албан тушаалаа тавьжээ. Улаан тосон тамгаар тамгалчихсаныг нь харахад албан бичиг
гэмээр ч юм шиг. Гэхдээ дарга нартаа хаягласныхаа дор нь

“-Намаас
хөөх шийдвэр гаргаж байгаа гэв үү.

-Хөх
инээд хүрчихлээ байна. Хөх инээдийг мэднэ биз дээ.

-Хаанаас
ирсэн хэн гэгч вэ та нар чинь.

-Орох
оронгүй, ойчих аягагүй, орогнох газаргүй болоод МАХН-ыг бараадаж ирцгээсэн хүмүүс
мөн байх аа та нар чинь.

-АН-д
худалдагдсан янаг амраглал чинь хэр зэрэг бат бөх юм бэ дээ.

-Дүр
эсгэсэн янаглал, амраглал Дүлзэнгээс долоон дор гэдгийг мэднэ биз дээ.

-Хэвлэл
мэдээллээр уулзацгаах уу даа.

-За
за тэгэсгээд наахнаа түрхэн зууртаа байцгааж л бай даа. Халуухан шиг уулзаж, хатуухан
шиг ярилцаж байгаад дараагийн очих нам руу чинь явуулюу даа” гээд Г.Баярсайхан нэрээ
тавьсан байгаа юм.

Хуучин
цагт албан бичиг төлөвлөлт гэж арай өөр зүйл байлаа. “Энхрий хайрт, зоригжуулан
зохион байгуулагч, шалгарсан манлай нам МАХН”-ын гишүүд ч, тэдний төлөвлөн гаргаж
буй албан бичиг дээд зэрэглэлийн зүйл байлаа. Харин өнөө цагт МАХН-ын гишүүдийн
дарга руу шидэж байгаа бичиг нь иймэрхүү л зүйл болж дээ. Хэрэлдээд байгаа юм уу,
хэлэлцээд байгаа юм уу. Энэ намын гишүүдийн бичиг соёлын түвшинг харуулаад ч байх
шиг. “Хүн хөгшрөхөөрөө хүүхэд нохойн доог болно” гэдэг зүйр бий. Тэгвэл нам хөгшрөхөөрөө
гишүүд нь нэг ийм болцгоодог бололтой юм. Угаасаа МАХН ч тэр, МАН ч тэр аль хэдийнэ
татан буугдаж зайгаа тавьж өгөх цаг болсон гэлцдэг. Үнэхээр ч жижиг гэлтгүй энэ
инээд авам бичиг үүнийг нотолж байна даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 “Монголын эдийн засгийн чуулган-2014” өрнөсөн
хоёр хоногийн хугацаанд Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр харагдсангүй.
Эдийн засгийн чуулган болсон эхний өдөр сайд Төрийн ордонд байжээ. Гэхдээ ажлын
хэсгийн хуралдаантай учраас форум болж байгаа Их танхимаар ороогүй гэж туслах
нь тайлбарлав. Өчигдөр харин сайд ор­донд байгаагүй, гадуур ажил хөөцөлдөөд
завгүй явсан гэнэ. Эдийн засаг хэцүүхэн байгаа энэ үед бизнес эрхлэгчид ямар
асуудал тавьж, чуулганд оролцогчид хямралаас гарах ямар гарц дээр санал нэгдэх
нь Н.Батбаяр сайдын со­нирхлыг татахгүй 
байгаа бололтой.
 

ИРЭХ ОНООС ЭРДСИЙН ҮНЭ ӨСЧ ЭХЛЭХ НЬ

Уул
уурхайн бүтээг­дэхүүний үнэ ирэх оноос сэргэх прогноз гарчээ. Нүүрс, зэсийн үнэ
энэ үеэс хойш дөрвөн жи­лийн турш дэлхийн зах дээр өндөр ханштай байх нь.
“Монголын эдийн засгийн чуулган-2014”-ийн уул уурхайн салбар хуралдааны үеэр
Бизнесийн зөвлөлийн дарга Б.Бямбасайхан ийм гэ­гээтэй тоо  хэлэв. 
Салхит уулан дээр эргэлдэж буй салхин цахилгаан станцын төслийг ам­жилттай
эхлүүлж бай­сан энэ эрхэм “Уул уурхайн эрх зүйн орчин ба баялаг бүтээгчид”
сал­бар хуралдааны модератороор ажилласан юм. Модератор “Уул уурхайн
бүтээгдэхүүний үнэ ингэж нэмэгдэхээс өмнө баялгаа үнэ хүргэх гарцыг олмоор
байна” гэсэн үгээр  хуралдааныг эхлүүлэв.
“Яг одоо бол дэлхийн хөрөнгийн зах дээрх уул уурхайн бүх компанийн хувьцаа
уналт­тай байна. Оюу толгойн хувьцаа гэхэд л 29 ам.доллараас гур­ван ам.доллар
40 цент болтлоо уначихсан. Сая­хан манайд ирсэн Өм­нөд Африкийн нэг сайд
биднийг Хятад гэдэг том зах зээлийн дэргэд байгаа  азтай улс гэж хэлээд буцсан. УИХ-ын дарга
түрүүхэн үг хэлэхдээ хайгуулаа эргэж сэргээнэ хэмээн онцоллоо. Тэгэхээр цаг
алдалгүй уул уурхайн салбараа сэргээх боди­той ажил хиймээр бай­на” гэж хэлээд
Уул уур­­хайн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Р.Жигжидийг индэрт урив.

Төрийн
нарийн бич­гийн дарга Японтой хамтарч эл­сээр нүүрс баяжуулах технологийн
туршилт амжилттай яваа, нүүрсээ боловсруулж үнэ хүргэнэ, геологийн салбарт
зарцуулах мөнгийг энэ жил хоёр тэрбум гаруй төгрөгөөр нэмсэн гэх мэт  эерэг мэдээнүүдээс гадна нүүрсний
салбарынхныг баярлуулсан шийдвэр гарсныг дуулгав. Зас­гийн газар Хятадын боомт
дээрх өндөр үнийг жишиг үнэ гэж зарлаад экспортолсон нүүрснээс хэт өндөр татвар
авдаг байснаа больжээ. Засгийн газар энэ сарын 21-нд жишиг үнийн татвараас
татгалзах шийдвэр гаргасан юм байна.

Салбар
хуралдааны панелис­таар Уул уурхайн яамны газ­рын дарга Б.Батхүү, Газрын тосны
газрын дарга Г.Өлзийбүрэн, Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч
Д.Дамба, “Эрдэнэс Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал О.Сайн­буян, Монголын экс­порт­­логчдын
холбооны ерөнхийлөгч Д.Галсандорж нарын хүмүүсийг сонгожээ. Уул уурхайн салбар
хурал­дааны үеэр ямар яриа өрнөснийг тоймлон хүргэе.

Б.Бямбасайхан: Уул уурхайн үндэсний
ассоциацийн ерөнхийлөгч Дамбаас асууя. Р.Жигжид дарга Засгийн газраас
хэрэгжүүлж байгаа бодлогыг сая ярилаа. Энэ бодлогуудыг гарахад танай
ассоциацийн гишүүн компаниудын оролцоо хэр байв. Төрийн бодлого дээр ярих зүйл
байна уу?

Д.Дамба: Өнгөрсөн хугацаанд олон
асуудал шийдсэн. Гэхдээ дутуу юм байна. Зарим асуудал нь яамны эрхээс хэтэрсэн
гэдгийг онцолмоор байна. Жишээ нь төмөр зам. Төмөр замын асуудлыг шийдэхгүйгээр
уул уурхайн бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөж чадахгүй. Төрөөс
гаргасан баримт бичгээс царигийн тухай заалтыг авчихад л асуудалгүй болчихож
байгаа юм. Тэгээд уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэх төмөр замаа гэхэд эдийн
засаг талаас нь шийдэх хэрэгтэй. Үүнийг төрөөс олон жил хүсч байна. Дэлхийн зах
дээр нүүрсний үнэ унасан учраас татварын бодлого уян хатан байх ёстой. Нүүрсний
жишиг үнийн асуудал шийдэгдлээ. Гэхдээ дөрвөн жил хэл үг хийж хөөцөлдсөний дүнд
бүтэж байгаа асуудал. Зэс, цайр, төмрийн баяжмалын татвар ногдуулалт буруу
хэвээр байгаа. Арван хувийн татвар авах ёстой байтал 12-17 хувийн татвар авч
байна. Эдийн засаг ийм хэцүү үед төр зарим татвараа царцаавал хувийн
хэвшлийнхэнд том дэмжлэг болно. Үнэ нь гайгүй болохоор буцаагаад сэргээчихэж
болно шүү дээ. Баялгаа гуравдагч орон руу гаргах хэрэгцээ бий. Хятад, Оростой
тээврийн гэрээ яримаар байна.

Б.Бямбасайхан: Ашигт малт­малын хуульд
орох өөрчлөлтийг хэзээ батлахаар байна?

Б.Батхүү: Эрдэс баялгийн талаар
төрөөс баримтлах бодлогын хүрээнд Ашигт малтмалын хуульд өөрчлөлт оруулах
төслийг Уул уурхайн яаман дээр ярьж хэлэлцээд ҮАБЗ-д танилцуулсан. ҮАБЗ-өөс
ажлын хэсэг гаргаж нэмж тодруулах зүйл байгаа гэсэн. Хуулийн төслийг хаврын
чуулганаар өргөн барина.

Б.Бямбасайхан: Монгол Улс эрдэс баялгийн
салбартаа хувийн хэвшил гол үүрэг гүйцэтгэнэ гэсэн агуулгатай бодлого гаргасан.
Хөрөнгө оруулагчид одоо хуулиа л хүлээж байна. Хуульд өөрчлөлт оруулах ажлаа
даруйхан хийхгүй бол бид энэ жил хүрнэ гэсэн төсөөлсөн өсөлтдөө хүрч чадахгүй.
Б.Батхүү даргаас АМГ-ын хуучин даргын авлигын хэргээс болж цуцлагдсан зуу гаруй
лицензийн асуудал юу болж байна гэж асууя. Хөрөнгө оруулагчдын хүлээж байгаа
бас нэг асуудал учраас сонирхож байгаа юм.

Б.Батхүү: Ашигт малтмалын хуулийн
нэмэлт өөрчлөлтөд хуулийн заалт оруулах замаар шийдэх боломж бий. Гэхдээ энэ
хуулийн төсөл яаж батлагдахаас хамаарна.

Б.Бямбасайхан: Хөрөнгө оруу­лагчид өөр
газарт байгаа хөрөнгөө нааш нь оруулах гэж хүлээсэн хэвээр байгаа. Монголын
төр  хөрөнгө оруулалттай холбоотой
асуудлуудад ямар шийдвэр гаргах бол гээд хүлээж байна. Ийм үед нэг өдөр ч үнэ
цэнэтэйг сануулъя. Г.Өлзийбүрэн даргаас нефть боловсруулах үйлдвэрүүдийн явц,
“Роснефть”-ийн ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнг сонирхмоор байна?

Г.Өлзийбүрэн: Дорнод зэрэг газрын тосны
нөөцтэй хэсгүүдэд хэд хэдэн жижиг үйлдвэр барих чиг гарсан. Дарханд газрын тос
боловсруулах үйлдвэр байгуулах асуудал ерөнхийдөө цэгцрэх тийшээгээ хандаад
байна. “Роснефть”-ийн ерөнхийлөгч Ерөнхий сайд, Уул уурхайн сайдтай уулзсан.
Бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтээ нэмж, үнийн тал дээр хөнгөлөлт үзүүлье гэж амласан.
Ангарскаас Улаанбаатар хүртэл бүтээгдэхүүн нийлүүлэх хоолой баривал ямар вэ
гэсэн санал тавиад буцсан. Энэ асуудлаар хоёр талаас ажлын хэсэг гараад ажиллаж
байна. 

Б.Бямбасайхан: Шатахууны чанарт хэр
анхаарч байгаа вэ?

Г.Өлзийбүрэн: Бид таван газраас
шатахуунаа авч байна. Манайд шатахуун нийлүүлдэг Хөх хотын боловсруулах үйлдвэр
евро-4 стандартад шилжсэн. Тэгэхээр урдаас ирж байгаа Монгол-93 евро-4
стандартаар хийгдэж байгаа гэсэн үг. Нийслэлийн хэмжээнд евро-4 стандартаар
хийсэн шатахуун хэрэглэвэл ямар вэ гэсэн асуудал яригдаад эхэлчихсэн.

Уул
уурхайн салбар хуралдааны үеэр иймэрхүү асуулт, хариулт өрнөв. Монголын
экспортлогчдын холбооны ерөнхийлөгч Д.Гал­сан­дорж “Эрдсийн худалдааны асуудал
ЭЗХЯ-нд хамаарч байгаа. Эдийн засгийн хөгжлийн яам бондод 99.99 хувь ач
холбогдол өгөөд экспортын зохицуулалт дээрээ анхаарахгүй байна. ЭЗХЯ, ЗТ-ууд
хоёр УУЯ-тайгаа ажлаа уялдуулж хамтрах хэрэгтэй” гэсэн санал хэлж байлаа.
Салбар хуралдаан суусан Монголын хөрөнгөд оруулалтын сангийн тэргүүн
Б.Батсайхан “Стратегийн ач холбогдолтой төслүүдэд төр хувь эзэмшихээр эрсдлээ
үүрэхээс эхлээд бизнест шууд оролцоод явах шаардлага гардаг. Ингэснээс зүгээр л
татвараа аваад, орд дээр ажиллах компанид нь хяналт, шалгуураа тавиад явсан нь
дээр гэж ярьдаг. Гарын доорх баялаг ард түмний өмч гэдэг. Гэхдээ төр ард түмнийг
төгс төлөөлж чадах уу. Тэгснээс олон нийтийн компани байгуулвал зүгээр биш үү”
гэж УУЯ-ны газрын дарга Б.Батхүү, Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч
Д.Дамба нараас асуув. Б.Батхүү “Төр хувь эзэмшиж буй асуудлын маргаан байдаг.
Яамны хувьд хуулиа хэрэгжүүлээд явж байгаа. Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт
өөрчлөлт хийх хүрээнд шийдэх байх. Ер нь стратегийн оруудыг нэгтгээд улс төрөөс
хараат корпорацид хариуцуулах жишиг дэлхийд бий” хэмээн хариулсан бол Д.Дамба
“Төр хувь эзэмших нь оновчтой биш гэдгийг Оюу толгой, Таван толгойгоос харж
байна. Төр хувийн компанитай гэрээ хийгээд татвараа аваад явсан нь дээр” гэсэн
хариу өгөв. Салбар хуралдааныг модератор “Уул уурхайн компаниуд бэлэн байна.
Гэвч тоглох бөмбөгийг нь өнөөдрийг хүртэл өгөхгүй байна. Уул уурхайд хувийн
компаниуд гол үүрэгтэй гэсэн бодлого гарчихсан. Гэвч хууль нь гараагүй.
Бөмбөгийг нь өгчихвөл компаниуд тоглоход бэлэн” гэсэн үгээр төгсгөлөө.

ХӨГЖИЛ ЯРИХ ЦАГААР УЛСТӨРЖИЦГӨӨВ

Эдийн
засгийн форумын сүү­лийн өдрийн хуралдааны эхэнд улстөрч, эдийн засагчид
Монголын хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн талаар санаа оноогоо хуваалцсан юм.
Нийтлэлч Д.Жаргалсайхан эхлээд Таван толгой, төмөр замын царигийн талаар
сонирхсон. УИХ-ын АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “Төмөр замын асуудал зургаа
дахь жилдээ яригдаж байна. Төмөр замыг геополитикийн хувьд авч үзэх үү эсвэл
эдийн засгийн хувьд авч үзэх үү гэдэг улс төрийн том гацаа үүссэн. Энэ бол хэн
нэгний дур зоргоор шийдвэрлэх асуудал биш гэдгийг Монголын улс төрчид хаа
хаанаа хүлээн зөвшөөрсөн. Гэхдээ Монгол Улс энэ хоёр улстай мөнхийн хөрш байх
тул геополитикийн хувьд ч, эдийн засгийн хувьд ч тэнцвэртэй байх зарчмыг
хадгалж үлдэх нь чухал” гэсэн хариу өглөө. Харин УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
С.Бямбацогт тоймтой зүйл ярьсангүй. Хөгжлийн тухай яриа  өрнөх учиртай Төрийн ордны Их танхимд манай
танай нам гэсэн улстөржсөн амьсгал давамгайлав. С.Бямбацогт гэхэд л төмөр замын
талаар сонирхсон эдийн засагчийн асуултад “Бид Засгийн эрх барьж байхдаа
Оюутолгой Тавантолгой ТЭЦ 5 гээд томоохон төслийг бид эхлүүлсэн. Харамсалтай нь
өнөөдөр аль нь алга. МАН эдийн засгийн өсөлтийг ард иргэддээ хүртээмжтэй болгоё
гэсэн  бодлого барьж эхэлсэн” гэсэн тэс
хөндлөн хариу өгч байлаа.

Оюу
толгойн далд уурхайн санхүүжилт хэзээ шийдэгдэх, Тавантолгойг яаж ашиглах гэж
байгаа  талаар албаныхан ганц үг
ганхийлгүй  байсаар чуулганыг дуусгасан.
Харин Их танхимд өрнөсөн хөгжлийн хэлэлцүүлгийн үеэр хоёр толгойн талаар ганц
хоёр үг сонсогдов. УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “Нэгэнт эхлүүлсэн
“Оюутолгой”, “Тавантолгой” зэрэг том төслийг хэрэгжүүлж дуусгах нь энэ улсын
зорилго мөн үү гэвэл мөн. Энэ  төслүүдийг
хэрэгжүүлэх арга зам нь анхнаасаа буруу явсан гэдгийг бид бүгд хүлээн зөвшөөрч
байгаа. Энэ алдааг засах үүргийг УИХ дахь олонхийн бүлгээс Засгийн газарт
өгсөн. Таван толгойн менежмэнтийг яаж өөрчлөх вэ гэдэг асуудал байна.
Тавантолгой төрийн удирдлага дор үнэхээр үр ашиг муутай ажиллаж байгааг  хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Энэ бол
хэдэн жилийн өмнө хийгдсэн гэрээний үр дүн” гэж ярив. Бизнес дэх төрийн
оролцоог багасгая гэсэн агуулгатай үгийг эдийн засагч, улстөрчдийн аль аль нь
онцолж байсан. Үндэсний  хөгжлийн цогц
бодлого боловсруулах зайлшгүй шаардлага 
бий гэсэн үг ч сонсогдсон. Гэхдээ хэн, хэзээ, яаж боловсруулах талаар
ажил хэрэгч, бодитой  яриа өрнөсөнгүй.

 ХӨРӨНГӨ
ОРУУЛАГЧИД ШҮҮХИЙН ТОГТОЛЦОО ХӨГЖӨӨГҮЙ УЛСААС ҮРГЭДЭГ ГЭВ

“Монголын
эдийн засгийн форум -2014” чуулганы сүүлийн өдрийн үдээс хойших салбар
хуралдаануудын нэг “Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба бизнес” хэлэлцүүлэг Төрийн
ордны А танхимд өрнөв. Энэ хэлэлцүүлгээр шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл Монгол Улсын
бизнесийн орчин тэр дундаа хувийн хэвшлийнхэнд хэрхэн хүрч байгааг хөндөв. Мөн
шүүхийн шинэчлэл, бизнес эрхлэгчдэд тулгараад байгаа асуудлуудад ч
оролцогчид  анхаарлаа хандуулав.
Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Ч.Өнөрбаяр “Бизнес эрхлэгчдэд тулгардаг гол бэрхшээл нь
шүүх эрх мэдлийн асуудал байдаг. Аливаа улс орны эдийн засагт шүүх шударга ёсны
тогтолцооны голлох үүрэг өндөр. Шүүхийн тогтолцоо эрүүлжээгүй, доголдолтой
байгаа улс оронд хөрөнгө оруулалтын 15-20 хувь нь хаалттай байдаг гэсэн судалгаа
бий. Хөрөнгийн урсгал өөр тийшээ чиглэдэг гэсэн үг. Тиймээс шүүхийн шинэчлэлийг
зөв эхлүүлбэл манай улсад орж ирэх хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, тэдэнд таатай
орчин бүрдүүлнэ” гэж ярьж байв. Тэрээр шүүхийн шинэчлэлийн талаар “Том төрөөс
ухаалаг төр рүү шилжихэд хуулийн шинэтгэлийн бодлого хэрэгтэй. Ялангуяа эдийн
засагт төр оролцохыг хязгаарлаж чадвал төрийн ухаалаг алхам болно. Тиймээс төр
өөрөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх тал дээр зөв байр суурьтай болох хуулиудын
төслийг УИХ-д өргөн барьсан байгаа. Бас боловсруулах шатандаа яваа нэлээд олон
хуулийн төсөл бий. Шударга ёсны үйлчилгээг иргэнд хүргэдэг системийн гол
хундаамыг энэ шинэчлэлээр тавьж чадсан” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн.

Харин  Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга
Н.Лүндэндорж  “Амьдрах эрхийн баталгааг
шударга шүүхийн тогтолцоо хангадаг. Шударга шүүхгүй оронд үндэсний баячууд нь
хэзээ ч итгэдэггүй. Дандаа гадна хөрөнгөө байршуулдаг. Хөрөнгө оруулагчид ч орж
ирдэггүй юм” гэж онцолсон.

“Аливаа
улс орон ардчилал хөгжлийн замаар явахыг хүсч байгаа бол хоёр зүйлийг хийх
ёстой, нэгдүгээрт хараат бус шүүхийн тогтолцоог бий болгох, хоёрдугаарт
бизнесийг чөлөөт болгох хэрэгтэй гэж одоогоос 200 гаруй жилийн өмнө Английн
нэрт эдийн засагт Адам Смит хэлсэн байдаг. Энэ хоёрыг чөлөөт болгосон байхад ямар
ч парламенттай байсан ч улс орон хөгжиж чадна” гэж ярих оролцогч ч байв. Мөн
нэг оролцогч “Бизнесийн ихэнх маргааныг шүүхээр шийдвэрлүүлдэг болсон. Гэтэл
манай арбитрын шүүх унтаа байдалд байна. Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн систем
арбитрын шүүхийн талаар ямар бодлого барьж байгаа вэ” гэж Ерөнхийлөгчийн
хуулийн бодлогын зөвлөх Ч.Өнөрбаяраас лавлахад зөвлөх  “Монголын арбитрын шүүхийн нэр хүндийг
өргөхийн тулд хууль тогтоомжийг сайжруулах ёстой. Хөрөнгө оруулагчид Монголын
арбитрын шүүхээр асуудлыг  шийдвэрлүүлэх
сонирхол байдаггүй. Энэ тал дээр анхаарах ёстой” гэсэн хариу өгөв.

Оюу
толгойн далд уурхайн санхүүжилт дээр засаг толгой дохивол гацчихаад байгаа
хөрөнгө оруулалтыг нааш нь татахад том нөлөө үзүүлнэ гэж форумын үеэр бизнес
эрхлэгчид дуу нэгтэй дуугарсан ч засаг төлөөлсөн эрхмүүд энэ талаар юу ч
ярьсангүй. Эдийн засгийн форумаар яригдах болов уу гэж хүлээсэн нөгөө асуудал
нь тавдугаар цахилгаан станц байв.Тавдугаар цахилгаан станцыг түргэлүүлэх ёстой
гэж ярих хүн олон байсан ч  ажлынх
нь  явц ямар яваа талаар бодитой
мэдээллийг албаныхан өгсөнгүй. Тавдугаар станцын хувьд оны дараахнаас ярьж
байсан гэрээ байгуулах ажил өнөөдрийг хүртэл дуусаагүй гэсэн мэдээлэл л байна.
Уг станцыг “Ньюком” болон гадны томоохон компаниуд төртэй түншлэх хэлбэрээр
барихаар болсон билээ. Одоогоор ЭЗХЯ 
станц барих хувийнхантай гэрээн дээр ажиллаж байгаа юм.

800
гаруй төлөөлөгч оролцсон “Монголын эдийн засгийн чуулга-2014” хоёр хоног
үргэлжлэхдээ өмнөх жилийн форумаас хоёр дахин их буюу гуч гаруй сэдвийг хөндсөн
гэж зохион байгуулагчид нь онцлов.

Ц.БААСАНСҮРЭН

М.МӨНХЦЭЦЭГ

  Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН