Month: January 2014

Эдийн засгийн хөгж­лийн дэд
сайд О.Чу­луун­баттай ярилцлаа.

-Засгаас гадны хө­рөнгө оруулагчдыг
нааш нь татах мэ­дээл­лүүдийг гадагшаа ца­цаж эхэлж байна. Сая гэхэд төрийн тэргүүн
Давосын чуулган дээр эерэг мэдээлэл нэлээд өглөө. Хөрөнгө оруу­лагч­дыг нааш нь
тата­хад энэ мэссэжүүд хэр нөлөө үзүүлэх бол?

-Давосын эдийн зас­гийн чуулганд Ерөнхий­лөгчийн
тавьсан илтгэл эерэг дохио өгөхөөр сайн болсон. Монголын талаар дэлхийн зах зээл
рүү явуулсан санаа нь тун тодорхой байсан л даа. Монгол Улс том төрөөс ухаалаг төр
рүү шилжиж байна гэж хэллээ. Ухаа­лаг төрийг хамгийн боги­ноор хэлбэл төр бизнес,
хөрөнгө оруулагчдыг муш­гихгүй, оролцоогоо хумина л гэсэн санаа. Энэ  үгийг хөрөнгө оруулагчид сүүлийн үед гарч байгаа
чухал хуулиудтай адил хэмжээгээр хүлээн авч байгаа юм. Ухаалаг төр рүү шилжинэ гэдэг
бол  маш чухал хөтөлбөр. Хэ­рэг­жүүлж чадвал  хөрөнгө оруулалт, бизнесийн ор­чин таатай болно.
Га­даадын хөрөнгө оруу­лагч­даас гадна үндэсний бизнес эрхлэгчид хүртэл төрөөс залхаж
байна. Сая шинэ жилийн өмнөх татварын гар мушгилт  бизнес хийх сонирхлыг нь байхгүй болгочихлоо.
Уг нь конторт галстук зүүчихээд юу ч хийхгүй кофе, цай ууж байдаг хүнээс ядах нь
аа ТҮЦ-т юм борлуулж байгаа хүн дээр шүү дээ. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг хүнд
ойрхон хүргэж өгч байгаа үйлчилгээ яах ар­га­гүй мөн. Мал хариулж, тариа ногоо тарьж,
уул уурхай эрхэлж, нүүрс хүрздэж байгаа хүн галс­тук зүүсэн нөхрөөс хамаагүй илүү
баялаг бүтээж байгаа. Төрийн эрхэнд л гарч чадвал гар мушгиад мөнгө хийчихэж болдог
юм байна гэсэн практик амьдрал дээр зөндөө байна.

-Давосын чуулга уул­залтыг ажиглаж
ы байхад Монгол дэлхийн анхаарлын төвд хэ­вээ­рээ байна гэсэн өөдрөг төсөөлөл төрөхөөр
зүй­лүүд анзаарагдсан. Энэ дээр та ямар бодолтой байна?

-Монгол дэлхийн зах зээл, бизнес,
хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татсан хэвээрээ байгаа юу гэвэл тийм гэж хэлнэ. Монгол
эрдсээр баян, хажууханд нь дэлхийн хамгийн том хэрэглээний зах зээл байна. Хятад
гэдэг энэ том хэрэглээний зах зээлийг хангая гэвэл маш их хэмжээний түү­хий эд хэрэгтэй.
Хамгийн ойрхоноос, хамгийн бага өртгөөр, хамгийн ихээр нийлүүлж чадах орон бол Монгол.
Тэгэхээр бүгд биднийг анхаарах нь мэ­дээж. Ганцхан зохицуу­лалт, авир араншингаа
л тодорхой болгох хэрэгтэй. –Хөрөнгө
оруулалтын хууль батлагдсан. Батлах шаардлагатай өөр хуу­лиуд ч бий. Хууль эрх зүйн
орчин нь дажгүй бол­чихлоо гэхэд орж ирнэ гэж төсөөлөөд байгаа их мөнгө хэзээнээс
эдийн засагт эргэлдэж эхлэх бол?

-Өнгөрсөн жил Монгол
Улс гадаадын хөрөнгө оруу­лалтыг өмнөх оноосоо хоёр дахин бага татлаа. Эдийн засгийн
хөгжил, бүтээн бай­гуулалтын гол эх үүсвэрийн нэг нь гадаадын хөрөнгө оруулалт.
Тэр эх үүсвэр нь багасчихаар эдийн засгийн үзүүлэлт, амьдралын түв­шинд эерэгээр
нөлөөлөхгүй нь мэдээж. Өнгөрсөн жил УИХ Хөрөнгө оруулалтын хуулийг баталсан. Хөрөнгө
оруулалтын хууль батлаг­дахаар гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэнэ гэж бодож байсан
л даа. Монголын уул уурхайн төслүүд гадаадын хөрөнгийн биржүүд дээр арилжаалагддаг.
Монголтой холбоотой компаниудын хувьцаа сэрж өгөхгүй, ун­таастай хэвээрээ байна.
Хөрөнгө оруулалтын хууль баталсан ч нөхцөл байдал хангалттай түвшинд хүрээ­гүйг  харуулж буй хэрэг. Бид илүү сайн эерэг мэдээг
зах руу хүргэх хэрэгтэй гэдэг нь эндээс харагдаж байна. Өнгөрсөн долоо хоногт Эр­дэс
баялгийн салбарт тө­рөөс баримтлах бодлогыг УИХ баталлаа. Маш чухал бичиг баримт.
Үүн дээр үндэслэж  Ашигт малт­малын болоод
уул уур­хайтай холбоотой их олон хууль боловсронгуй болох учиртай. Зах зээл энэ
ба­римт бичгийг хүлээж байсан. Сая баталсан нь зах зээлд өгсөн их сайн мэдээ. Гэхдээ
үр дүн нь зургаан сарын дараа юм уу, жилийн дараа харагдана.  Алтны татвартай холбоотой хуулийг өнгөрсөн долоо
хоногт баталлаа. Бас л нэг сайн мэссэжийг зах руу хүргэх гэж оролдож байгаа нэг
оролдлого л доо. Иймэр­хүү мэдээллийг дэс дараа­лалтай, цэгцтэйгээр зах руу хүргээд
байвал хагас жил, жилийн дараа сайн нөлөө гарна байх. Зах зээлийн итгэлийг авах
их хэцүү. Тогтвортой, тууштай, найд­вар­тай зах зээл шүү, ит­гэлтэй түнш шүү гэдгээ
харуулах  хэрэгтэй. Нэгэнт төрсөн итгэлийг
нураах, эвдэх амархан. Харин буцаагаад олж авах хэцүү.

–Хөрөнгө оруулагч­дын
итгэл сул, эргэлзсэн хэвээр байгааг хүн бүр харж байна. Гэхдээ итгэл хэр байгааг
нь баталсан сүүлийн үеийн судалгаа энэ тэрээс танд олж сонс­сон юм байна уу?

-Саяханы нэг жишээ
хэлье. Дэлхийн хөрөнгө оруулалт, худалдааны чигийн судалгаа, шинжил­гээгээр Монголд
хөрөнгө оруулалт хийхэд танд хэр итгэл төрж байна гэсэн асуултад дэлхийн бан­кирууд
ер нь бол  итгэл сул байна гэж хариулсан байна
лээ.  Улс бүрийн хөрөнгө оруулалтын орчныг
тандсан судалгаа байсан л даа.

–Тэгэхээр бид одоо
тэдний итгэлийг олж  ава­хын тулд яг яах ёстой
вэ?

-Хуулиар удирддаг
улс болох хэрэгтэй. Гадаадын­хан манайхныг “Эдийн за­саг, зах зээл, хөрөнгө оруу­лалттай
холбоотой асуудлыг танай улстөрчид авир, ааш араншингаараа зохицуу­лаад байна” гэж
шүүм­жилдэг. 

Энэ эргэлзээ, айдас,
болгоомжлолыг удаан хуга­цааны зүтгэлээр л арилгах боломжтой. Хуулиа үнэхээр таатай
болгонгуут алдсан ч хохирохооргүй жижиг ком­паниуд эхэлж орж ирж ажил­лана. Тэгээд
үнэхээр гайгүй байвал жижиг компаниуд “Өнөө Монгол чинь дажгүй болжээ. Гар мушгидаггүй
юм байна. Авир ааш нь давгүй шүү” гэсэн мэдээг 
дэлхийн зах руу цацаж өгнө. Бид өмнө нь хөрөнгө оруу­лагчдын итгэлийг олох
гэж таваас арван жил зар­цуулсан. Одоо дахиад ийм процесс эхэлж байна гээд ойлгочихож
болно.  Давтан хэлэхэд хуулиар зохицуу­лагд­даг
зах зээл шүү гэдгээ  батлах хэрэгтэй.

–Оюу толгой дээр
“Рио”, засаг хоёр  хэрхэн учраа олохоос Монголын
эдийн засагт мөнгө орж ирэх  эсэх нь шийдэгдэнэ
гэсэн  дүгнэлтийг эдийн засагчид хэлж байна.
Үүн­тэй та санал нийлж байна уу?

-Миний  сая ярьсан зүйл Оюу толгойтой маш их хол­боотой.
Бид ардчилсан улс. Оюу толгой төслийн эерэг сөргийг гайгүй сайн хэлэл­цээд 2009
онд УИХ-аараа баталсан. Монголын эрх барих хамгийн дээд бай­гуул­лага нь Оюу толгойн
хөрөнгө оруулалтын гэрээг баталсан. Хэчнээн сөрөг бодолтой хүн байсан ч тө­рийн
хамгийн том эрх бүхий  байгууллагынхаа гаргасан
шийдвэрийг биелүүлэх учир­тай. Үүн дээр бид их том  алдаа хийсэн. Төрийн дээд байгууллага нь  шийдвэрээ гаргачихаад байхад дараа нь өөрчилнө
гээд өөрөөр тайлбарлаад  явчихаар зах зээл
ойлгохгүй болоод ирж  байгаа юм. Би тэр  үед УИХ-д байсан. Зарим асуудал дээр би ч гэсэн
шүүмжлэл­тэй хандаж байсан. Гэхдээ ардчилсан улс чинь олон­хиороо шийдсэн асуудлаа
хүндэтгэж хүлээн зөв­шөөрөөд явах ёстой. Энэ зарчмаа хэрэгжүүлж чадах­гүй болохоор
зах зээл Мон­голыг голж эхэлсэн.

–Оюу толгой дээр
гу­рав­дугаар сар, зур­гадугаар сар гэсэн тоо­нууд сонсогдож байна. Гал тогоонд
нь байгаа хүний хувьд асуухад энэ жилдээ нааштай үр дүн гарах нь уу?

-Гуравдугаар сар уу,
зургадугаар сар уу хамаа­гүй, бид Оюу толгойтой асуудлыг ямар ч хэлбэрээр хурдан
шийдэж болно.  Цаа­шаа бид ямар үйлдэл гар­гаж,
ямар авир үзүүлэхийг зах эхлээд харна. Зах зээл гэдэг муухай харахаар цаа­шаа харж
уйлаад, чихэр үзүүлэхээр гүйгээд  ирдэг гэнэн
хүүхэд биш. Асуудал нааштайгаар шийдэгдлээ ч үр дүн нь тэр дороо га­рахгүй.

–Чингис бонд ямархуу
байна?

-Чингис бондын үнэ
бас л хямдарсан байгаа.  Арван жилийнх нь
ная гаруй, таван жилийнх нь ерэн хэдэн  хувь­тай.
Монголын бондыг бид худалдаж авахгүй, Мон­гол бол итгэл муутай гэсэн сигналыг өгөөд
байна л даа. Бүх Засгийн газрууд  дэл­хийн
зах дээр бондоо гар­гасан байгаа. Засгийн газ­рын бондын үнэлгээ нь тухайн улс бизнес,
хөрөнгө оруулалт, улс төрийн хувьд хэр найдвартай түнш вэ гэдгийг харуулсан гол
үзүү­лэлт болдог юм. Ямар ч хөрөнгө  оруулагч
Монголд орж ирэхийн тулд “Moody s”, “Standart&Poors”-ийн рейтингийг уншихаас
гадна манай бондын үнэлгээг хар­даг. Бүх хөрөнгө оруулагч, банкуудын экран дээр
байж байгаа зүйл шүү дээ. Тэн­дээс хараад л манайхыг шууд үнэлчих тийм тогтол­цоо
дэлхийд үйлчилж байна.  Бид зах зээлээ хэр
зохи­цуулж байна, ямархуу аяг авир үзүүлж байна, хэр тогтвортой байна вэ гэдгээ
энэ үнэлгээн дээрээсээ харах хэрэгтэй.

–Самурай бондыг  нэ­лээд өндөр төлбөр ху­раамж­тай авах гэж байна  гэсэн шүүмжлэл гарч бай­гаа. Ер нь дахин бонд
босгож өрөө нэмээд байх нь хэр зөв шийдэл юм бол?

-Хөгжлийнхөө шаард­лагаас
болж л мөнгө босгож байгаа. Өнгөрсөн жил Чин­гис бонд, Хөгжлийн банкны бонд их тус
боллоо.  Ялан­гуяа  гадаадын хөрөнгө оруулалт гэнэт маш ихээр багассан
тохиолдолд бүр илүүгээр хэргээ өгсөн.  “Чин­гис”
бондын хөрөнгө байгаагүй бол бид  их эвгүй
байдалд хүрэхээр байлаа. Гэхдээ бид өнгөрсөн жи­лийн­хээ хөгжлийн гол үзүү­лэлтүүдийг
зээлээр хийсэн гэдгээ мартаж болохгүй. Бид урьд жилүүдэд  хуримт­луулсан, халаасандаа бай­гаа мөнгөөрөө  хөгжиж бай­сан. Өнөөдөр манай ерөн­хий рейтинг
доошилсон. Хөрөнгө оруулагчид дайж­сан байгаа ийм үед зээлийн хүү өндөр болчихдог
жам­тай л даа. Өнөөдөр Украйнд зөрчилдөөд эхэлж байна. Ингэх нь өөрсдөд нь л муу.  Украйнчууд яг одоо бол  зах дээрээс мөнгө зээлж чадах­гүй. Учир нь хэн  ч тэдэнд итгэж мөнгө өгөхгүй. Хоо­рондоо учраа
олж чадахгүй байгаа улс гадны түнштэй бүр ч учраа олж чадахгүй гэж харна. Энэ бол
зах зээлийн жам. Зах зээл ма­найхыг ч  юм
уу, Украйныг “Та нар тогтвортой бай, ойлголцож ажилла, хөгжихөд тэвчээр хэрэгтэй,
тууштай чанар чухал,   хүн хоорон­дын      харилцааны стандар­таас гажсан авир араншин
гаргаж болохгүй”  гэж  са­нуулга өгч торгож байна. Өндөр хүүтэй зээл
авч бай­на гэдэг бол торгуулийн шийтгэл хүлээж байгаа хэ­рэг. Гэхдээ өнөө цагт  соёл­той 
маягаар торгодог бол­сон. Өмнө нь 
буу зэвсэг барьж орж ирж торгодог байсан бол одоо тогтворгүй байгаад байвал
хүүгээ өн­дөрс­гөнө, худалдаагаа  ба­гас­гана,
хөрөнгө оруулал­таа оруулахгүй.  Тэгээд л
гүйцээ. Бид тогтворгүй байс­ныхаа торгуулыг 
ингэж амсаж байгаа юм.

–Самурай бондын
мөн­гөний багагүй хэсэг нь эргээд Япондоо очиж байгаа гэдэг дээр та то­дорхой тайлбар
хэлсэн­гүй?

-Ер нь Японы зах зээл
дээрх Засгийн газрын  бон­дын хүү бага байдаг.
Дээ­рээс нь баталгааны болон свопын төлбөр хураамж гэж бий. Учир нь бидэнд иенээр
худалдаж авдаг юм бараг байдаггүй. Жилдээ дээд тал нь 80-100 сая ам.долларын бараа,
машин тоног төхөө­рөмж Японоос авч байгаа. Эхний ээлжинд бид 300 сая ам.доллартай
тэнцэхээр мөнгө босголоо. Гуравны нэгийг нь ашиглаад гуравны хоёрыг нь ашиглаж чадахгүй
болохоор доллар болгоно гэж таарна аа даа. Бидний тэн­дээс авч байгаа зээл иенээр
бүрдэж байгаа. Ав­сан иенээ доллар болгож ашиглаад  дараа нь буцаа­гаад иен болгож төлөх нь тодорхой.
Түүнийг нь своп гээд байгаа юм. Тэрнийх  нь
төлбөр хураамж  өндөр гарчихаж байгаа хэрэг
л дээ.   

–Баялгаа худалдаад
жаахан мөнгө олъё гэвэл төмөр замаа даруйхан барих хэрэгтэй.  Төмөр замаа барья гэхээр цариг яриад гацчихдаг.
Жишээ нь та цариг дээр ямар бодолтой явдаг вэ?

-Орд газраас Хятадын
зах зээлд бүтээгдэхүүнээ өртөг багатай, хурдан шуур­хай нийлүүлэх л асуудал шүү
дээ. Миний хувьд ху­дал­даа экспортод зориул­сан замыг нарийн царигаар  баривал бидэнд ашигтай гэж хардаг. Учир  нь хямд өртөг 
гарна. Өргөн царигаар бари­вал сэлгүүлэн ачих бай­гууламжийг Монгол өөрөө
хийнэ, зардлыг  нь гаргана.  Тэгэхээр экспортын бүтээг­дэхүүн маань өрсөлдөх  чадваргүй болно. Нэг тонн нүүрсэн дээр таван дол­ларын
илүү  зардал гаргана гэдэг өрсөлдөхөд төвөгтэй
болно гэсэн үг. Өөрөө өөрс­дийгөө өрсөлдөх чадваргүй болгох төсөл хэрэгжүүлээд дэмий.

–Зарим эдийн засаг­чид
2014 оны сүүлээр дол­лар 1600 болж тогтвор­жино, эдийн засаг харь­цангуй сайжирна
гэж дүг­нээд байгаа. Таны хувьд…?

-Хууль эрх зүйн орчин,
бизнес хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах хуулиуд нааш­тайгаар эргэж эхэлж байна л даа.
Хоёрдугаарт манай ааш араншин зах дээр овоо уншигдаж эхэлж байна. Энэ хэрээрээ урагшилбал
сайн үзүүлэлтүүд гарна. Гэхдээ долларын ханшийг урьд­чилж таамагламааргүй бай­на.
Ханшийг сайжруулахын тулд их ажил хийх хэрэгтэй. Экспортыг, бизнесийг сайн дэмжих
хэрэгтэй. Биз­несийн гар мушгилт цааш үргэлжлээд байвал экспорт нэмэгдэхгүй. Уул
уурхайн маш олон төсөл гацаанд байгаа. Бүгдээрээ төрийн гар мушгилтанд орчихсон.

–Монгол банк үнэ
тогт­воржуулах хөтөлбөр хэ­рэг­жүүлж байгаа. Ханш руу чиглэсэн  Төв банкны бодлого таны хувьд хэр зөв алхам бэ?

-Монгол банк зах руу
хэрэгтэй үед нь мөнгө оруулж тэлэх бодлого явуулж байгаа нь зөв. Төв банк Үнэ тогтворжуулах
хөтөлбөрийн хүрээнд гурав, дөрвөн их наяд төгрөг зах руу оруулсан. Гэхдээ ардаа
заавал доллартайгаар  ор­сон байх ёстой. Миний
шүүмж­лэлтэй хандаж бай­гаа өнцөг гэвэл энэ. Эхлээд Монгол банк, Засгийн газар хамтарч  зах дээр “Чингис” бондтой адилхан мөнгөө доллараар
босгож оруулж ирчихээд буцаагаад зах руу төгрөг гаргах учиртай. Төг­рөг гаргасан
ямар ч то­хиолдолд хүмүүс  доллар руу л дайрна.
Учир нь ма­найд  төгрөгөөр авах юм байхгүй.
Ганц авдаг уул уурхайгаа хориод зог­соочихсон байгаа. Тэгэхээр зах руу гаргасан
нөгөө төг­рөг маань буцаад доллар руу очно гэсэн үг. Яг тэр үед  нь Монгол банкинд доллар нь бэлэн байх учиртай.  Бэлэн байгаагүй учраас л зах дээр гаргасан гурав,
дөрвөн их наяд төгрөг нь валютын нөөцөө идчихээд байна. Тиймээс л ханш дээр  ийм байдал үүсчихээд бай­гаа юм.  Харин эхлээд дол­лараа зохицоод оруулаад ирчихсэн
байсан бол өөр. Хэчнээн ч төгрөг гаргасан ард нь доллар байгаа уч­раас ханшид нөлөөлөхгүй.
Бид уг нь  Монголд худалдаа хөрөнгө оруулалт,
санхүү, мөнгөний таатай орчин бий болгоё гэж зорьж байсан. Ийм орчныг  бүрдүүлье гэвэл төгрөгөөр юу  ч ху­далдаж 
авдаг болгох хэрэг­тэй. Тэгвэл монгол төгрөгийг хүн сонирхоно. Одоо бол халаасанд
нь дэл сул төгрөг байгаа хэн ч бүгдээрээ л доллар, эсвэл юань бол­госон нь дээр
гэж байна. Учир нь доллар, юаниар юу ч авч болно. Монгол төг­рөгөөр бол мах л  авч болох байх.  Бидний зарж чадах ганц зүйл бол байгалийн баялаг.
Гадныханд сонир­холтой хэлбэрээр санал болгож чадвал хэчнээн зуу, миллиард долларын
баялаг байна. Тэрийгээ санал бол­гохгүй харамлаад ядуу амьд­раад байна л даа. Бай­галийн
баялгийг гадны хө­рөнгө оруулагчид авч бай­вал бид баярлах хэрэгтэй.  Гэтэл янз бүрийн хөдөлгөөн байгуулж зогсоох гэж  дай­раад байдагт  миний хувьд их  гайхдаг. 
Нэг  бол боловс­рол мэдлэг муугийнх
байх, эсвэл Монголыг хөг­жүүлэхгүй гэсэн санаагаар хийж байгаа ажил болов уу. Би
ингэж л харж байна.  Нэг жишээ хэлье. Ноднингийн
орон нутгийн сонгуульд өрсөлдсөн зарим аймгийн 
дарга нар сонгуулийн сур­тал­чилгааны үеэр “Би төч­нөөн лиценз цуцалсан”
гэж бахархалтайгаар ярьж байх жишээтэй. Тийм улсыг сон­гож байвал бидний л гамшиг.
Уг нь уул уурхайн төс­лүүдээр хөгжил ирэх ёстой. Баян болсон бүх улс уул уурхайгаас
эхэлсэн байдаг. Уул уурхай ажил, орлого, хөгжил, бүтээн байгуулалт авчирна. Тэгэхгүйгээр
зү­гээр сууж байгаад хөгжчих­дөг, бүтээн байгуул­алт өөрөө бий болчихно гэж байхгүй.
Аймгийн даргаар ажиллаж байгаа улсынх нь 
сэтгэлгээ иймэрхүү хэм­жээнд л байна. Энэ ханд­лагыг өөрчилж байж бид хөгжинө.

–Хөрөнгө оруулалтын
хуулийг дагаж гарах жу­рам өнөөдрийг хүртэл гараагүй байна. Ер нь хууль дагаж гардаг
жур­муудыг даруйхан бат­лахын тулд яах ёстой юм бол?

-Бүх хуулиудын араас
хэрэгжүүлэх журмууд гар­даг л даа.  Тэр журмыг
гаргахдаа бүх яам, тамгын газар, агентлагууд дандаа гар мушгих юм хийдэг. Үүнийг
хамгийн хялбар аргаар хийх ёстой гэж бод­дог. Тэгэхгүй бол журам гарсаны дараа  нэг дарга, нэг хүнд сурталтнаас заа­вал зөвшөөрөл
авах хэрэг гардаг. Нөгөө дарга нь Мон­голын ч бай, гадаадын ч бай хөрөнгө оруулагчийг
хү­лээл­гэдэг,  залхаадаг.  Шан харамж хүлээнэ, сүүлдээ бүр авлига шаарддаг.
Нуул­гүй хэлэхэд ихэнх төслүүд ийм замаар хойшилж байна. Миний бодлоор УИХ яамдад
үүрэг өгдөг байх хэрэгтэй. Журмыг  аль болох
түргэн гаргаж, хуулийг хурдан хэрэгжүүлэх талаар тусгай үүрэг өгвөл байдал өөрч­лөгдөнө.  Жишээ нь ха­риуцсан сайдад нь “Чи үүнийг хэрэгжүүлж  ажилла, чадахгүй бол ажлаа өгөө­рэй” гэчих хэрэгтэй.
Тэгвэл нөгөөх нь аль болох хурдан хэрэгжүүлэх журам гаргаж таарна. Одоо бол өөрийнхөө
халаасанд мөнгө хийх журам гаргаад байна.

–Хөрөнгө оруулалтын
хуультай холбоотой журмыг гаргах ажил гэхэд хэд хэдэн яаманд хамаа­рагдаж байгаа
байх. Сайд бүрд нь тодорхой үүрэг өгчихвөл 
гаргасан хууль нь чирэгдэлгүй хэрэгжих л юм байна?

-Хөрөнгө оруулалттай
холбоотой гээд ярихаар  манай яам, УУЯ, БОНХЯ,
дэд бүтэц, үйлдвэр ха­риуцсан яамдад хамаарна. 
Хамгийн гол нь яамдын сайд нарт УИХ-аас тодорхой үүрэг өгчихвөл асуудал хамаагүй
хялбар шийдэг­дэнэ.  Уул уурхайн сайдад  гэхэд 
“Танайх энэ жил зуун төсөл ашиглалтад оруулсан байх ёстой шүү, дөрвөн миллиард
долларын хөрөнгө оруулалт орсон байх ёстой, чадахгүй бол ажлаа өгөөрэй” гэх хэрэгтэй.
Зам тээврийн сайдад гэхэд “Энэ жил төчнөөн км зам барь, тэдийг нь хувийн хөрөнгөөр
бариулж төсвийн мөнгө хэмнэ, чадахгүй бол баяртай” гэчих хэрэгтэй. Ингэхгүйгээр
журам гарга гээд орхидог нь буруу л даа. Ингээд орхичихоор сайд нар нь доод талын
улсдаа даатгадаг. Нөгөөдүүл нь  өөрсдийнхөө  халаасанд мөнгө орох  журам гар­гачихдаг. Зам барья гэхэд заавал нэг
нөхрөөс зөвшөөрөл авдаг бол­гочихно гэсэн үг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

  Баяр баярын дундаас цагаан
сар хамгийн гоё нь. Бага балчир байхдаа энэ баярыг ойртох тусам нь догдолж,
хуруу даран хоног тоолдог сон. Айл хэсч бэлэг цулуулах нь хамгийн гоё “ажил”
бай­сан болохоор тэр биз. Харин одоо бодох нь ээ цагаан сар бол монгол ахуй,
уламжлалт ёс жая­гийг хүүхэд ахуй цагаас мэдрүүлсэн том арга хэм­жээ байж.
Хөдөө­гийнхөн сар шинийн баярт илүү ач холбогдол өгч, эртнээс бэлддэг байлаа.

Манайх Архангай айм­­гийн
төвийн айл. Бага байхад гэр маань Баруун дэнжид суурьшдаг бай­лаа. Ма­най
гудамж өөд өөдөөсөө харсан арав гаруй айл­тай. Дийлэнх нь аавын талын хамаат­нууд.
Дээд талын ха­шаанд аавын том ахынх, доод талын хашаанд авга эгчийнх, эсрэг
талын ха­шаанд өвөө­гийнх байдаг байж билээ. Өвөөгийнх­тэй зал­гаад авга ах,
эгч нарынх хөршилнө. Нэг айл доод тал нь гурван хүүхэдтэй. Өвөө, эмээ­гийн ач
зээ нар болох бидний 20-иод хүүхэд тэнд ёстой нэг бужигнана даа. Дийлэнх нь хөв­гүүд
болохоор дүрсгүйтнэ гэж жигтэйхэн. Харин цагаан сарын нүсэр ажил эхлэ­хээр бүгд
номондоо орно доо. Гэр гэртээ дор бүрнийхээ өөрт ногдсон ажлыг хийцгээнэ,
тоглох ч зав гарахгүй.

Хөв­гүүдтэй айлын эзэгтэй
нар ус, түлээний ажилд санаа зовохгүй нь сайхан. Ах нар түлээгээ хөрөө­днө.
Харин мань мэтийн багачуул нь тү­лээн дээр сууцгааж хөдөл­гөөнгүй байлгах
үүрэгтэй. Хөрөө­ний нааш цааш холхихыг нүд салгалгүй харж, хур­дан дуусахыг нь
тэсэн ядан хүлээдэг сэн. Ах нар тү­лээгээ хөрөөдөж дуусса­ны дараа шажиг­на­тал
банзалж, хашаа дагуу­лан тэвхийтэл нь өрчих­нө. Цагаан сарын хэдэн өдөр түлээ
модны ажлаас түр амсхийж бай­гаа нь энэ. Бас баярын өдрүү­дээр худаг амардаг
боло­хоор ундны усаа арвин нөөцлөх хэрэгтэй болдог. Манай тэрүүгээр урсдаг
“Бааст” голын эхээс тэр хавийн айлууд мөс хагалан амбаартаа хураана. Зарим
айлууд аймгийн төвийн урдуур урсдаг Тамирын голоос арвин мөс бэлтгэнэ. Ца­гаан
сараар айл болгоны зочдоо дайлдаг нэг ундаа бол хад, нэрс, алим, үзэм зэрэг
жимсээр исгэж дар­даг бараашиг. Сархад шиг л согтооно. Гэхдээ айл айлын
бараашиг олон янз. Жимсээ эртнээс дарж, сайн исгэж чадвал уруул ам
чимчигнүүлсэн сайхан амттай болдог. Манайх бараашгаа 40-ийн бедонд нэрдэг бай­лаа.
Аав жимсний бараашгийг хачин сайхан исгэнэ. Бедонтой бараашгаа галын ойр
тавиад, гадуур нь ду­лаан юмаар ороож мань мэтийгээ бөөцийлөхөөс илүү анхаардаг
байж билээ.

Энэ мэт цагаан сарын бэлтгэл
ажил гэж дэндүү нүсэр. Хамгийн чухал нь бууз, банш, хэвийн боов, самнай хийх.
“За өнөө орой буузаа хийе байз” гэж аав ээжийн ярил­цахыг сонсоод ихэд түвэг­шээдэг
байж билээ. Учир нь өчнөөн буузыг өрж, тоолох ажил бидэнд ногд­дог байв.
Эхэндээ их идэвх­тэй тоолно оо. Сүүл­дээ залхуу хүрч, нойрмог­лодог байсан нь
санаанд тодхон бууна. Долоо, най­ман хүн тойрч суугаад зогсоо зайгүй бууз чим­хээд
байгаа хэрнээ 20-ийн цагаан түмпэн дүүрэн мах нь яасан ч дуусдаггүй юм бэ дээ
гэж бодогддог байв. Урьд нь хоол хийж харагддаггүй аав маань өчнөөн буузыг ням­бай
гэгч нь чимхэнэ. Аавын чимхэлтийн хажууд ээжийнх гологдоно.

Бууз ч гайгүй, хэвийн боов
хийх ажил үнэн зал­хуутай. Манай хамаат­нуу­дын зарим нь самнай хийнэ. Хэвийн
боов шиг элдэв маяггүй, сүүлд идэхэд шарчигнаад сай­хан амттай. Харин манайх
жилийн жилд хэвийн боов л хийнэ. Биднийг унтаж байхад ээж өглөө эртлэн босч
зуурмагаа бэлдэнэ. Гуриландаа шар тос хийгээд багсрахад со­дон үнэртдэг байж
билээ. Аав маань хэвийн боов хийх цаг товоо харин ч нэг яв цав тодорхойлно доо.
Цаг тооны хуанли эр­гүүлж, сайн цагийг сон­годог байв.

Аав маань авдраасаа тос
даасан шаргал даа­вуунд нандигнан боосон хэв гаргаж ирээд л тосолж гарддаг
байв. Тэгээд бид­ний нухсан гурилыг хэвэн­дээ тааруулан татаж сун­гана. Хэвийн
боовоо чанаж эхлэхэд үнэрээр нь айлын хүүхдүүд шавчих­даг байв. Хэнийх хэвийн
боов хийж байгаа нь ер андашгүй. Гудамжаар явж байхад хачин сайхан үнэр ханхалж
байгаа зүгийг олчихвол гүйцээ. Хөдөөнийхний хийдэг боов үйлдвэрийнхийг бод­вол
хачин сайхан. Гаднах өнгө нь тос дааж шаргалтаад л. Одоогийн үйлдвэрийн боов
хаана нь ч хүрэхгүй.

Битүүний өглөө ра­дио­гоор
уртын дуу эгшиг­лэхэд год хийн босдог байлаа. Аав зурагтныхаа өмнө аль хэдийнэ
шом­бойгоод суучихна. Бөхийн барилдаан харж суугаа нь тэр. Ээж наа­гуур цаагуур
нь гэрийнхээ ажлыг хийнгээ аавыг зүгээр суулгуулахгүй байх санаатай. “Алив
ууцаа чанаач ээ, хивсээ гол руу аваачиж гөвөөдөх л дөө” гэж байн байн үглээд
амар заяаг нь үзүүлэхгүй.

Айлууд ихэвчлэн би­түү­ний
өдөр гэр орныхоо тоос шороог арилгадаг. Гэрийнхээ булан тохой, тавилга бүрийг
харин ч нэг сайн угааж цэвэрлэнэ. Айл болгон шахуу ганц цоохор хивс­тэй.
Тэрийгээ хуйлж аваад л зайдуу газар аваачаад цас юм уу мөсөн дээр гөвцгөөнө.
Энэ өдөр айлууд ховор нандин бүх­­нээ жоорноосоо гар­гаж, өөрийгөө бас гэрээ
гоёдог. Тэр үед айлууд найман тахил болон 12 жилийн амьтан, хос хунтай хатгамал
бүхий хөшгөөр гангардаг байсан юм. Нөгөө гоё хөшгөө орныхоо урдуур болон,
унинаасаа татдаг байв.

Хөдөөний зарим айл битүүний
өдөр хиншүү гаргадаг байв. Уг нь эрт дээрээс битүүний өдрөө хэвийн боовоо хийж,
хиншүү гаргадаг уламжлалтай байсан. Ха­рин сүүлийн үед хүмүүс хэвийн боовоо хэд
хоно­гийн өмнөөс хийх ч юм уу, бэлэн худалдаад авчих­даг болсон нь энэ уламж­лалыг
бүдгэрэхэд нөлөөл­сөн биз ээ. Гэхдээ битүүнд заавал хиншүү тавьдаг айлууд мэр
сэр бий. Ингэхдээ хуушуур хайрч, эсвэл хонины тол­гой хуйхална. Битүүний орой
нар жаргахаас өмнө тавгаа засдаг. Өнгө өн­гийн чихэр, цагаан идээ­гээр тавгаа
чимж, ланжгар сүүлтэй хонины ууцаа зэрэгцүүлнэ. Хажуугаар  нь бараашиг, шимийн архи гээд элдэв амттан
өрнө. Гоё ганган гүц гаргаж тэрэндээ нэрмэлээ халааж шар тос хөвүүл­нэ. Ингээд
орой болон­гуут битүүлэг эхэлнэ дээ. Ах дүү хамаатан саднаараа хамгийн залуу
гэр бүлийндээ цуглаад, битүүрнэ. Томчуул даалуугаар, хүүхдүүд шагайгаар наадна.
Битүүрэлт шөнө дөл бол­тол үргэлжилнэ. Нэгнийдээ орж битүүрч явсаар байгаад
харьц­гаана. Цагаан сараар айл хэсэхэд зарим айл би­түүлгийнхээ оронд гахай­ны
толгой тавьчихсан байдаг байж билээ.

Сар шинийн өмнөх хэдэн
өдрүүд ийм л дүр зураглалтай өнгөрнө.

Шинийн нэгний өглөө хаврын
урь орчихсон, байгаль дэлхий ч намуу­хан болчихсон байдаг сан. Юм болгон
өнгөтэй харагдаж, цаанаа л нэг сайхан. Шинийн нэгэнд хамгийн түрүүнд зүг чигээ
гаргана. Тарнийг нь 21 удаа унших ёстой бай­даг бол нэг бүрчлэн ху­руугаа даран
тоолж бай­гаад гүйцээдэг байлаа. Тэгэхгүй л бол болохгүй юм шиг санагдаад. Аав
авдраасаа нандигнаж баадагнасан үстэй дээл, үнэгэн лоовуузан малгай гаргаж
ирээд сэгсэрч бай­гаад л өмсөнө. Хуучин, дарагдмал үнэр нь хэсэг­тээ л
ханхална. Ноднин хүрэн өнгөтэй байсан энэ үстэй дээл цэнхэр болсон байх
жишээтэй, жил бол­гон гадар нь солигд­чих­сон байдаг байж билээ. Харин ээж
маань зоолт­той шинэ дээл өмсөнө. Бидэнд ч ялгаагүй шинэ дээл хийж өгдөг сөн.

Шинийн нэгний өглөө хамгийн
түрүүнд ахмад настныдаа орж золгод­гийн жишгээр өвөөгийн­дөө цуглана. Ах дүү
хамаатан садангууд гээд олон айл ирнэ ээ. За тэгээд хойморт тухлах өвөө эмээ
хоёртоо бид насныхаа эрэмбээр очиж золгоно доо. Өвөө­гийн гарт нэлээд хуучирч
гандсан саарал өнгийн самбай хадаг харагдана. Жил болгон энэ хадгаа бариад суух
өвөөгөө хараад “Өвөөдөө том болж байгаад гоё шинэ хадаг авч өгнө өө” гэж боддог
байсан сан. Жил жилийн цагаан сараар манай өвөөгийнд нэг хөгтэй явдал болдог
байв. Аавын маань хамгийн бага эмэгтэй дүү нь ах эгч нараасаа олон хүүхэд­тэй.
Уг нь ах эгч нартаа очиж үнсүүлэх ёстой бай­тал зөрүүлээд л үнэрлэ­чихдэг сэн.

Харин үеэлүүд маань бие
биеэсээ ах болох гээд л төрсөн он сараа тоолоод л үзнэ шүү дээ. Хөвгүүд нь
охидтой золгох болохоороо би ах гэж насаа нэмж, хацар дээр нь үнсэх гээд дайр­чихна.
Мандах нартай зэрэгцэж эхэлсэн золгуу­тын дараагаар эмээ маань цалин мөнгөн
аяга дүүрэн сүүг өвөөд барина. Өвөө тэрнээс амсаад бусдад дамжуул­даг байв.
Бүгд сүүнээс амссаныхаа дараа цай ууж, цагаалгаа иднэ. Эмээ жил болгоны цагаан
сараар цагаалга гэж үзэмтэй аарц өгнө.

Цагаан сараар өвөө­гийнх
маань огт өөр айл болчихсон байдаг байж билээ. Аяга тавагнаас өгсүүлээд бүгд
шинэ. Ширээн дээр нь хуучны домбо, гүц зэрэг хараг­дана. Гүцэнд шар тостой
хутгаж халаасан монгол архи хийнэ. Бас болоогүй ээ, томчуудыг барааш­гаар
дайлна. Айраг ца­гаан идээ гээд бүгд элбэг дэлбэг. Бурхан тахилдаа цай,
хоолныхоо дээжийг өрж, арц, хүж баагиулна. Үстэй дээл, лоовуузан малгай өмссөн
ах нараас дарагдмал үнэр ханхийх ч арц хүж хоол ундны үнэртэй холилдон аажим­даа
дасна. Өвөө маань гартаа том хөөрөг барьж, бүсэндээ хэт хутга зүүнэ. Эмээ
болохоор гэзгээ сувдан даруулгаар гоёж, чихэндээ алтан ээмэг гялтгануулна. 

Шинэ сараар ах дүү хамаатан
садангууд нэг дор цугласан энэ мөчийг ашиглаж өвөө хуучны гэрэл зургийн
аппаратаа гаргаж ирээд бидний зургийг авдаг нь одоо ч санаанд тодхон
бууна.  Өвөө маань зурагчин хүн байсан
юм. Тэр үед хальс­ны аппарат байсан болохоор нэг, нэг удаа л дарна. Харин сүүлд
зур­гаа үзэхээр өвөө маань өөрөө байдаггүй 
сэн.

Томчууд өвөөгийнд бууз, банш
болж байх хойгуур хүүхдүүд айл хэсч бэлэг цуглуулахын түүс. Бидэнд хоол унд
сонин биш. Гудамжныхаа бүх айлыг дуусгана даа. Таньдаг ч бай, таньдаггүй ч бай
хамаагүй нохойг нь хуцуулаад л пижигнэлдэн гүйлдээд орно. Ихэнх айл зочинтой
байдаг байж билээ. Бүх хүнтэй золгочихоод үүдэнд нь зогсоно. Гэрийн эзэгтэй
бидний зорилгыг аль хэдийн мэдэж байгаа болохоор бэлэг өгнө. Бүгд бэлгээ
авчихаад гүйл­дээд гарна даа. Ихэвчлэн айлууд нэг төгрөг атга чихэртэй
бэлэглэдэг байв. Эсвэл еэвэн хэдэн чихэр­тэй ч юм уу. Зарим айл таван төгрөг
өгвөл бөөн баяр болно. Харин ахлах ангид сурдаг ах нар маань найзууд­тайгаа
нийлж аваад бараг шуудай өвөртлөх нь холгүй айл хэсдэг байв. Аавын хуучирсан
лоовуузан малгайг да­лийдуухан тавьж, дээ­лийн­хээ хормойг оодой­тол нь шууж
өргөн бүсээр даруулаад л, орос ба­калаа гялалзтал нь то­солж аваад гараад жийнэ
дээ.

Шинийн нэгэнд аав ээжийгээ
дагаад голдуу ахмад настнуудын­хаа­раа золгуут хийж байгаа нь гээд айл хэссээр
бай­гаад таардаг байв. Өглөөнөөс авахуулаад үдэш болтол явна. Нэг удаа дүү
маань балчир байсан болоод ч тэр үү ядарсандаа уйлж “Одоо бэлэг авахгүй ээ,
гэртээ харья” гэж байж билээ. Орой гэртээ ирэ­хэд аавын өвөр түнтийж, ээж
гартаа тор дүүрэн бэлэгтэй ирнэ. Ши­нийн юм шингүүр сайтай гэдэг нь үнэн юм шүү.
Өөр бусад үед өдөрт 2-3 удаа л хоол иддэг. Харин шинийн өдрүүдэд айл болгонд
ороод таван бууз идээд байхад ороод л байдаг юм даа.

Манай аймгийн төв­тэй ойр
хоёр гурван сум бий. Хөдөөний харчууд тэр хавийнхаа айлуудыг дуусгачихаад
аймгийн төвд таньдаг айл бол­гоныхоороо орно. Мөн­гөн тоногтой эмээл, ха­заартай,
дэлийг нь тэг­шилж зассан бүдүүн морьд унасан залуус ур­тын дуу хангинуулцгаан
гудамжаар холхилдоно. Тэд гэрт орж ирэхээрээ аав, ээжтэй золгочихоод шуудхан
“Нормын гурваа ууя” гэнэ. Дараа нь “Ажаа бэлгээ авъя” гээд л халам­цуугаа
далимдуулан шулуухан хэлчихнэ.

За ингээд шинийн хоёрон,
гуравнаас манайх гэдэг айл хүний хөлд дарагдана. Ээж маань ирэх айл болгоны
хүний тоогоор бэлэг бэлдэж, хуваари­лан тавьдаг байв. Тээр жилийн цагаан сараар
юм даг. Би ээжтэй хамт бэлэг хуваарилж байгаад Ажаагийн өгсөн бэлгийг өөрт нь
өгтөл тэдний адтай шар охин анзаар­чихаж. Энэ манай өгсөн бэлэг яг мөн байна
гэж чанга гэгч нь орилоод гэрт цугласан олон хүнийг инээлгэж билээ. Ээж ч
сандарсандаа бэлгийг нь буцааж аваад нэг хайр­цагтай зүйл өгчихлөө. Тэгтэл
өнөөх дэггүй шар охин эрэгтэй хүний цамц байна ш дээ гэх нь тэр. Ээж аав нь ч
хүүхдээсээ санаа нь зовсон болол­той нударч байгаа нь одоо ч нүдэнд харагддаг.
Цагаан сараар бэлэг со­лилцоно гэдэг том асуу­дал. Ингээд нэгнийхээ өгсөн
бэлгийг нөгөөгийнд нь зөрүүлэн өгнө. Харин нэг нэгэндээ болсон болоогүй бэлэг
өгдөг энэ жишгийг манайхан эвд­сэн юм. Хамаатан садан­гуудаараа нийлж бай­гаад
нэгнийдээ хэрэгтэй юмыг нь авч өгдөг болж билээ.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 “Иргэний нисэхийн байгуул­лагаас
хууль бусаар халагдсан ажилчдын эрх ашгийг хамгаалах холбоо”-ны гишүүн Т.Батжаргалтай
ярилцлаа.

 
-Иргэний нисэхийн байгуул­ла­гаас халагдсан ажилчдын эрх ашгийг
хамгаалах  холбоо яагаад байгуулагдах болов?

-Иргэний нисэхийн байгуул­ла­гаас хууль бусаар халагдсан ажилч­дын
эрх ашгийг хамгаалах холбоо 2013 оны арванхоёрдугаар сард байгуулагдсан. Учир нь  өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд ИНЕГ-т олон жил
ажилласан мэргэжлийн инже­нер, нисгэгч, ажилчдыг олноор нь халах болсон. Одоогоор
70 гаруй хүн халагдаад байна. Тэднийг халаад оронд нь гаднаас 140 гаруй хүнийг одоогийн
удирдлага авсан байгаа. Шинээр орсон гэх эдгээр хүмүүс нь нисэхийн чиглэлийн мэргэжилгүй,
туршлагагүй, хэн нэг­ний сонгуулийн ажилд тусалсан ийм хүмүүсийг аваад, олон жил
ажилласан туршлагатай  мэргэ­жилт­нүүдийг  халж хүний үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийг ноцтой­гоор
зөрчиж  байна. Монгол Улсын хууль тогтоомжийг
уландаа гишги­сэн замбараагүй байдал ИНЕГ-т үүсч, шинэ үеийн хэлмэгдүүлэлт энэ байгууллагад  гаарч байна гэж хэлж болно. Тиймээс тэнд ажиллаж
байгаад хууль бусаар халагдсан хүмүүс нэгдэж холбоо байгуулаад асуудлыг салбарын
яам болон хол­бог­дох газруудад тавьж байна. Миний хувьд ИНЕГ-т 25 дахь жил­дээ
ажиллаж байсан. Өнгөрсөн 2013 оны нэгдүгээр сард ажлаасаа хууль бусаар халагдаад
шүүхэд нэхэмжлэлээ гаргаад гурван шатны шүүхээр ялаад эргээд ажилдаа орохоор болсон.
Ажилдаа ороод таван минутын дараа халагдсан.

-“Еаgle” телевизээр гарсан нэвтрүүлгийн эсрэг мэдэгдэл гаргасан
байсан. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-“Eagle” телевизээр  ИНЕГ-ын
дарга асан С.Батмөнх руу дайрч гүтгэсэн захиалгат төлбөртэй нийт­лэл өнгөрсөн гурван
өдрийн турш олон удаагийн давталт­тай­гаар цацагдлаа. Найман удаагийн дав­талт­­тайгаар
маш балмад  гүт­гэл­гийг явууллаа. Тэр гүтгэлгэд
мэдээлж буй бүхэн бүгд хууль ёсны дагуу  хийгдээд
ажил болсон зүй­лүүд. Шалгагдаад бүх шатны шүү­хээр буруутан болоогүй, нотлог­доо­гүй
ийм зүйлүүдийг гаргаж тавьж, буруутан мэтээр мэдээлж, гүтгэн доромжилж  олон нийтийг төөрөгдүүлэх гэсэн бүдүүлэг бай­дал
гаргаж байна. Мэдээллийн тэнцвэртэй байдлыг харгалзах­гүй­гээр нэг талыг баримтлан
бусад хүмүүсийн ашиг сонирхолд үйл­чилж тэднээс мөнгө аваад ийм болчимгүй байдал
гаргаад байгаад харамсаж байна.  Тодруулбал,
тус телевизийн эрэн сурвалжлах нэвт­рүүл­гээр ИНЕГ-ын хуучин удирд­ла­га С.Батмөнх
болон түүнтэй хамт удирдах бүрэл­дэ­хүүнд ажиллаж байсан олон хүнийг гүтгэж гэмт
хэрэгтэн мэтээр мэ­дээлж, нэр төрд нь халдлаа. Жишээлбэл, С.Батмөнхийг “Дүү­хээ”
төвийн эзэн, “Майдар” бурхан бүтээхэд олон сая төгрөгийн хан­див өгсөн, “Дондогдулам”
кино хийхэд 30 сая төгрөг гаргасан, “Алтан сарнай” шинэ жилийн цэн­гүүнд 60 сая
төгрөг, Тусгаар тогтнолын ордон барихад 60 сая төгрөг өгсөн гэх мэтээр алгаа тоссон
болгонд мөнгө өгөөд бай­сан мэтээр  гүтгэж
байна лээ. Өмнө нь С.Батмөнх даргыг ажиллаж байх үед ч энэ мэт гүтгэлэг матаас хууль
хяналтын байгууллагуудад очиж, тэндээс нь удаа дараа шалгаж байсан боловч  энэ нь нотлогдоо­гүй. Гэтэл өнөөдөр ингэж батлаг­даад
нотлогдчихсон, гэмт хэрэгтэн мэтээр доромжилж байгаад харам­саж байна. Ер нь ажиллаж
байх хугацаандаа үр бүтээлтэй зах зээлийн 
үед маш оновчтой  бодло­го барьж ИНЕГ-ыг
амжилттай авч гарч чадсан. Гэтэл түүний ажил амжилтад хорсож атаархсан хүмүүс олон
байна. Үүний илрэл бол шинэчлэлийн Засгийн газраас түүнийг ажлаа өгөх өргөдлийг
нь бичүүлж аваад, оронд нь өөр ажилд  томилсон
ч  тэр ажлаас нь удалгүй халсан явдал юм.
Тэгсэн хэрнээ л одоо амраахгүй дахин давтан гүжирдэж, гүтгээд нотлог­доо­гүй, баримтгүй
мэдээллийг цацаад байна. Өмнө нь олон удаа хууль хяналтын байгууллага шал­гаад буруугүй
гэдгийг нь тогтоогоод хаасан зүйлийг дахин сөхөж гар­гаад нэр хүндийг нь гутаан
дором­жилж байгаа нь өс хонзон гэхээс өөр юу гэхэв. “Eagle” телевизийн нэвтрүүлгээр
хэд хэдэн хүн ярьж байна лээ. Тэр ярьж байгаа нөх­дүүд  Иргэний нисэхийн байгуул­лагыг төлөөлөх хүмүүс
биш.

-Нэгэнт ажлаасаа халагдсан байтал гүтгэлгийн шинжтэй мэдээлэл
цацаж байгааг юу гэж бодож байна вэ?

-Биднийг эргээд ажилд нь оруу­лах­гүй гэсэн үйл ажиллагаа юм.  Газар газраас цугларсан мэргэж­лийн бус хүмүүсийг
энэ албанд аваачсан нь шинэчлэлийн Засгийн газрын хамгийн буруу алхам бай­лаа. Ийм
мэргэжлийн бус хүмүүс ажиллаж байгаагаас болж сүүлийн үед ИНЕГ-т нислэг техникийн
зөр­чил, осол гарч байна. Иргэний нисэхийн байгууллагаар үйлчлүү­лэх зорчигч иргэдийн  амь нас аюулгүй байдлыг зөрчил нөхцөл байдал үүсч
магадгүйг төр засаг анхааралдаа аваасай. Өмнөх удирд­лагуудаа шоронд хийж, гүжир­дэж,
гүтгэж, улайхгүй худлаа хэлж, гутааж байсан бүдүүлэг байдал манай байгуул­ла­гад
өмнө нь гарч байсангүй.

 -70 гаруй хүнийг ажлаас
нь халахдаа ямар шалтгаан тайлбар өгсөн бэ?

-Ерөөсөө л дарамталсан. Ихэнх ажилтнуудыг авлигатай тэмцэх газар,
цагдаагаар айлган сүрдүүлж, “Чи хэдэн төгрөгийн 
мөнгө идсэн байна” гэх мэтээр аргагүй байдалд оруулж дарам­тал­саар байгаад
өргөдлийг нь өгүүл­сэн. Зарим нь энэ хүмүүстэй ажил­лаж чадахгүй болоод зайгаа барь­сан.
Намайг ч гэсэн мөн адил олон удаа өргөдлөө өг гэж шахсан. Намайг долоо хоногийн
дотор Мэргэжлийн хяналтын газар, Авли­га­тай тэмцэх газраар шалгуулж, улмаар “Чи
халагдах өргөдлөө бичиж өг, хэрвээ тэгэхгүй бол чамайг АТГ-т өгнө, шоронд хийнэ”
гэх мэтээр элдвээр дарам­талсан.

-Ажлаасаа халагдсан инже­не­рүүд хэдэн жил ажилласан хүмүүс вэ?

-Би ИНЕГ-ын захиргаа удирд­ла­гын хүний нөөцийн дарга болт­лоо
20 жил зүтгэсэн. Өмнө нь Батлан хамгаалах салбарт найман жил ажиллаж байлдааны  онгоцны нисгэгч хийж байгаад “МИАТ”-д ирж нисгэгч
хийж байсан. Эхний арван жилд царцаа ногоон онгоцны нисгэгч хийгээд сүүлийн арваад
жилд нь захиргааны ажилд томи­лог­дож ажиллаад 
халагдлаа. Энэ хугацаанд маш олон ажлыг ам­жилт­тай хийсэн гэж бодож байна.
С.Батмөнх дарга ч гэсэн ИНЕГ-т анх онгоцны моторын засварчнаас ажлаа эхэлж доод
шатны бүх албан тушаалыг алгасалгүй дам­жиж дарга болж байсан. Энэ сал­ба­рын цорын
ганц техникийн ухаа­ны доктор  шүү дээ. Мөнхжаргал
гээд нисэх онгоцны хөдөлгүүрийн инженер залууг бас халсан.  Алтан­цом гээд бас л 30 гаруй жил ажил­ла­сан
инженер бий. Энэ мэт олон жил энэ байгууллагад зүтгэсэн хүмүүсийг халаад байгаа
юм.  Бид­ний оронд томилогдсон 100 гаруй хүмүүсийн
дийлэнх нь бие даагч гишүүдийн ах дүү, хамаатан садан, найз нөхөд байх жишээтэй.
Яам­наас баталж өгсөн орон тооны дээд хязгаарыг хэтрүүлсэн энэ мэт үйлдэлд
нисэхийн салбарын жи­рийн ажилчид эгдүүцэн дургүйцэх нь зүйн хэрэг. Тэдний уур бухимдал
нэг л өдөр тэсэрч дэлбэрнэ шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн яриад байгаа том төрөөс ухаалаг
төр рүү гэдэг уриалга энэ байгууллагад огт хэрэгжихгүй  байна.

 

Х.ЦЭНД-АЮУШ

УИХ-ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа.

 -Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг
хэлэл­цэж байхад МАН-ын бүлэг завсарлага ав­сан. Таны хувьд уг хуулийн талаар ямар
байр суурьтай байна вэ?

-МАН-ын бүлэг хууль хэлэлцэх явцад
завсар­лага авсан. Ардын намын гишүүдийн зүгээс яагаад завсарлага авсан бэ гэхээр
Засгийн газраас санал авсан уу, төсөвт дарамт болох уу гээд байгаа. Мөн уг хуультай
холбогдуулан олон хууль орж ирэх ёстой. Олон хүүхэдтэй эхчүүдийн одонгийн тухай,
зорилтот бүлгийн мөнгө цаашлаад малчдын тэтгэврийн тухай хөндөгдөх юм. Хамтын тэтгэврийн
тухай хуулийг хэлэлцэж эхлэ­хэд эдгээр хуулиудыг өмнөө барьж байна. Хам­тын тэтгэврийн
асуудал 2004 оноос яригдаж эхэлсэн. Тиймээс энэ Их хурлаар орж ирж батлаг­дах гэж
байгаа юм. Ардын намынхан гай­хаад байх шаардлагагүй. Бид өнгөр­­сөн хугацаанд олон
хүүхэдтэй эхчүүдийн мөнгийг өгөх тухай хуу­лийг Ардын намын Зас­гийн газрын үед
яриад, хоёр парламент дам­нуу­лаад шийдвэрлэж чадаа­гүй. Одоо үүнийг яриад байгаа
гишүүд өөрсдийн­хөө намыг засаг барьж байхад дэмжээгүй. Уг хуулийг өргөн барьсан
хүмүүсийн нэг нь би. МАН гэнэт уг хуулийг өлгөж авна гэдэг нь өөрсдийн Засгийн газрын
үед батлуулаагүй байж ард түмэндээ хайртай юм шиг хандаж байгаа нь инээ­дэм­тэй
санагдаад байна. Тийм сүрхий байсан юм бол хоёр парламент дам­нуулан явах шаардлага­гүй
байсан.

-Зорилтот бүлгийн мөнгийг өгөхөд
багагүй судалгаа шаардлага­тай. Уг хуультай холбогдуулан судалгаа хийгдэж байгаа
юу?

-Зорилтот мөнгийг өгөх тал дээр Хүн
амын хөгжил нийгмийн хам­гаал­лын яам иргэдээс судалгаа хийгээд дуусч байна. Зорилтот
бүлгийг тодорхойлно гэдэг амар­гүй. Хэнд нь мөнгө өгч, хэнийг нь гадна үлдээх вэ
гэдэг асуудал мэдээж нэлээд хэл амтай ажил. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Их
хурлын гишүүн байсан миний хувьд иргэн бүрт нэг сая төгрөгийг өгч хавтгайруулахын
оронд зорилтот бүлгүүддээ өгье гээд байхад тухайн үеийн Нийгмийн хамгааллын сайд,
салбар яам нь зорилтот бүлгээ тодор­хойлж өгөхгүй байсан. Ардын намынхан одоо юу
юм бэ. Өөрсдийнхөө Засгийн газрын үед зорил­тот бүлгийнхэндээ мөнгө өгөөгүй, эхчүүдийн­хээ
ч мөнгийг өгөөгүй хэрнээ одоо улс төр хийгээд дайраад байх шаардлагагүй. Үүнийг
би улс төрийн балмад, харалган үйл ажиллагаа гэж бодоод байгаа.

-Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийн
хамгийн гол зүйл нь улсын төсөвт ихээхэн ачаа­лал болно гэж Ардын намын гишүүд ярьж
байна. Үнэхээр дарамт болохгүй гэж үү?

-Хамтын тэтгэврийн мөнгө улсын төсөвт
огт дарамт болохгүй. Нийг­мийн даатгалын сан гэж бий. Тэндээс эрүүл мэнд, халамж,
тэтгэврийн гэх мэт зургаан санд мөнгө хуваарилдаг юм. Гэтэл жил бүр нийгмийн даат­галын
сангаас 200 гаруй тэрбум төгрөг илүү гарч цаана нь үлдэж байгаа. Эдгээр сангуудад
өгөх мөнгийг УИХ-аас хувь хэмжээгээр нь тогтоосон байдаг. Тэр хувиудад өөрчлөлт
оруулаад тэтгэврийн сангийн мөнгийг ахиу өгчихөд л улсын төсөвт дарамт болохгүй.
Гэтэл бусад сангуудын мөнгө нь илүү гараад байгаа. Тиймээс тэр хувьд нь өөрчлөлт
оруулаад өгвөл үлдэж буй 200 гаруй тэрбум төгрөг Хамтын тэтгэвэр рүү орчих юм. Тэгж
ярих юм бол бүх үеийн Засгийн газар Нийгмийн даат­галын сан руу дайрч мөнгө иддэг.
Нийгмийн даатгалын санд Засгийн газар өнөөдөр өртэй л яваа. Засгийн газар Нийгмийн
даатгалын санд 300 гаруй тэрбум төгрөгийн өртэй. Нийг­мийн даатгалын сангийн мөнгө
хангалттай хуваа­рилагдаж байгаа тул улсын төсөвт дарамт үзүүлэхгүй гэдгийг дахин
хэлье.

-Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг
санаач­лагчдын нэг нь та. Уг хууль зайлшгүй гарах нөхцөл байсан уу?

-Үнэнийг хэлэхэд ахмадууд хамаг залуу
насаа эх орныхоо төлөө зориулсан. Ахмадууд маань 60 хүртлээ ажил­лаад 61 хүрээд
хорвоо­гийн мөнх бусыг үзүүлж байгаа хүн олон байна. Тэгэхээр эх орныхоо төлөө цаг
наргүй ажил­ласан тэр хүмүүс гэр бүлийнхээ сайн сайхны төлөө, ая тухтай байдлын
төлөө хамаг насаа үрсэн. Үр хүүхэд, хань нь тэр хүнийг ажиллах нөхцө­лөөр бүрдүүлж
байсан. Насаараа нийгмийн даат­галын шимтгэл төлсөн хүн нь үр шимийг нь хүртэж чадалгүй
нас барчихаар цаана үлдэж буй хөгшин нь амьдра­лын маш хүнд нөхцөлд ордог. Тиймээс
тэр үлдсэн хүн тэтгэврийнх нь хэдэн хувийг авахыг Их хурал шийднэ. Хамтын тэтгэвэр
авна гэдэг нь шударга ёсны зүйл. Ахмадуудад үзүүлж буй бодитой хөрөнгө оруу­лалт
гэж үзэж байна.

-Уг хуулийг батлагд­сан өдрөөс
нь эхэлж мөрдөх тухай гишүүд ярьж байсан. Түүнээс өмнөх хүмүүсийг хамруулах уу?

-Их хурал дээр батлагдсан өдрөөс нь
эхэлж мөрдөнө гэж зарим гишүүд ташаа ярьж байсан. Уг хууль гол нь  социализмын үеийн бүтээн байгуулалтын жилүүдэд
өдөр шөнөгүй, зовж ажилласан ахма­дууддаа түлхүү үйлчлэх ёстой гэж үзэж байгаа.
Уг хуулийн дагаж мөрдөх журамд зориудаар өмнөх үеийн хүмүүсээс эхэлнэ гээд заасан.

-Хэдэн оноос хой­ших хүмүүс хамрагдах
бол?

-Тооцоо судалгаа гаргасан. Судалгаагаар
76 мянган ахмадын тэтгэврийг олгох юм билээ. Миний зүгээс хуулийг дагаж мөрдөх журмын
тухай хуульд бүтээн байгуулалтын үед ажиллаж байсан ахма­дуудыг оруулах тал дээр
түлхүү анхаарна. Хуулийг хэлэлцэх явцад яаж өөрчлөгдөхийг мэдэхгүй байна. Цаашид
ч судал­гаанууд гарна. Хууль санаачлагчид өмнөх үеийнхнийг багтаана гэсэн тул хэдэн
оноос хойших хүмүүст олгох уу гэдэг дээр нэг тоо гарч ирж таарна. Хамгийн гол нь
зах зээлийн нийгэмд ажиллаж, амьдраагүй ахмадуудад зориулж уг хууль гарч буйг анхаарах
ёстой.

-Зарим Их хурлын гишүүдийн зүгээс
тэтгэврийг үр хүүхдэд нь өвлүүлэх тухай яриад эхлэнгүүт аав, ээжийнхээ тэтгэврийг
авч болох юм шиг ард иргэдэд ойлголт төрөөд эхэллээ. Үнэхээр тэгж үр хүүхэд нь тэтгэвэр
нь өвлөгдөх боломжтой юу?

-Тийм зүйл байхгүй. Уг хууль тэтгэвэрт
гарсан хүмүүсийн л асуудал. Тиймээс үр хүүхдүүдэд нь огт хамаагүй. Өмнө нь эх орныхоо
тусгаар тогтно­лын төлөө тулалдаж явсан хүмүүст байр өгсөн. Үр хүүхдүүдэд нь байр
өгөөгүй шүү дээ.

-Хууль хэдийгээр батлагдах бол
гэсэн хүлээлт их байна?

-Намрын чуулганаар батлах ёстой байсан
юм. Улс төржилт гэдэг аюултай юм байна. МАН-ын бүлэг завсарлага авчихлаа. Уг нь
цагаан сараас өмнө баталчих боломж байлаа. Иргэ­дийн төлөө гэсэн, нийг­мийн асуудалтай
холбоо­той зүйлд дандаа ингэж чөдөр тушаа болох юм. Алт, мөнгийг болон бусад зүйлийг
татвараас чөлөөлөх болохоор нэг минутын дотор байнгын хороо хуралдаад дэмж­дэг,
Их хурал нь баталдаг. Иргэдэд тэр дундаа ахмадуудад юм өгнө гэхээр л завсарлага
авчих юм. Сүүлдээ энэ улс төрч­дийг ойлгохоо болиод байгаа. Хүнийхээ төлөө, сайн
сайхны төлөө юм хийх болохоор завсар­лага авдгаа болих хэрэгтэй.

Хамтын тэтгэврийн тухай хууль батлагдана
гэдэгт итгэж байна. Шинэчлэлийн Засгийн газар, УИХ-ын гишүүд ахмадуудыг дэмжих зүйл
дээр гар татах ёсгүй. Улс орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн хүмүүс өнөөдөр
хүндхэн амь­дарч байна. Тэр ахмадуу­дад маш их дэм болно. Тэдгээр ахмадуудаа олж
Хамтын тэтгэврийг олгох ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

“Авар” ХХК-ийн 5.1 тэрбум иенээр худалдаж авсан барилга

Япон улсын Токио хотын шүүх “Авар”
компанийн тус хотын төв Чиёдо дүүрэгт байр­ладаг Хойд Солонгосын иргэдийн нийгэмлэг
(Chong­ryon)-ийн байрыг 5.1 тэрбум иенээр өнгөрсөн жил худал­дан авсныг хүчингүйд
тооц­сон шийдвэрийг энэ сарын 23-ны өдөр гаргасан байна. Тус улсын шүүх Монголын
“Авар” ХХК нь бодитоор үйл ажиллагаа эрхлэн явуулдаг эсэх нь батлагдаагүй, шалгал­тын
явцад ирүүлсэн баримт, бичгүүд нь тамга, тэмдэг дутуу, хуурамч байх магадлалтай
гэсэн үндэслэлээр дээрх шийдвэрийг гаргасан гэнэ. Тус объект нь Токио хотын төв
болох Чиёдо дүүрэгт байр­ла­даг, газар доор хоёр давхар, дээшээ арван давхар бүхий
өндөртэй, 12 000 ам метр талбайтай, нийт 2400 ам метр газрын өмчлөх эрхтэй барил­га
юм. Мөн Япон дахь Хойд Солонгосын иргэдийг дэмжин ажиллаж байсан банк бус санхүүгийн
байгууллагын зээлийн барьцаанд байсан ба тус санхүүгийн байгуулла­га 2007 онд дампуурснаар
шүүхийн өр барагдуулах албанд хураагдсан байдаг. Улмаар Япон улсын шүүхээр хэлэлцэж,
Япон дахь Хойд Солонгосын оршин суугчдын нийгэмлэгийн өмч болохыг нь тогтоосон тул
өнгөрсөн онд дуудлагаар худалдах эрх зүйн нөхцөл бүрдсэн ажээ. Дуудлага худалдааны
үеэр Монгол Улсад бүртгэлтэй “Авар” компани хамгийн өндөр үнэ хэлж, тус барилгыг
газрын хамт худалдаж авсан байдаг.

Дуудлага худалдаа болж өнгөрсний дараа
хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээр “Авар” компанийн тухай янз бүрээр бичиж эхэлсэн. Тухайл­бал,
“Авар” компанийн захирал Ч.Эрдэнэбат нь УИХ-ын гишүүн Д.Сумъяа­базарын гэргий Ч.Мичид­маагийн
ах. Үүний цаана сумо бөхийн их аварга Д.Дагва­дорж байгаа. Ямар ч орлогогүй компани
ийм үнэтэй барилга худалдаж авна гэж байхгүй. Их аварга Д.Дагвадорж, УИХ-ын гишүүн
Д.Сумъяабазар нар холбоо­той. Японы Засгийн газрын шахалтаар Хойд Солонгос­чууд­тай
хэл амаа амархан ололцдог монголчуудыг ашиг­лаж байна” гэх зэрэг мэдээлэл цацагдаж
байсан. Энэ үед тус компанийн захирал Ч.Эрдэнэбат “Аль ч улсын Засгийн газрын орол­цоо
байхгүй. Цэвэр бизне­сийн зарчмаар явж байгаа асуудал. Миний дүү Ч.Мичид­маагийн
нөхөр нь Д.Сумъяа­базар гишүүн болохоор тэгж хардаж байгаа байх” хэмээн тайлбар
өгч байв. Дээрх мэдээллүүд Япон, болоод манай улсын хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээр
нэлээдгүй гарсан. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсан мэдээл­лийн дагуу Япон улсын
шүүх “Авар” компанийг шалгаж эхэлсэн тухай тус улсын хэвлэлүүд бичжээ. Бүр манай
улсын нутаг дэвсгэрт ирж “Авар” компанийн талаар судалгаа хийгээд буцсан гэх мэдээлэл
ч байна. Улмаар “Авар” компанийн хэдэн жил ашиглаагүй “амбаар”-ыг худалдан авсныг
хүчингүй болгох шийдвэр гаргасан гэжээ. Тухайлбал, Япон улсын шүүх “”Авар” гэх компани
нь өөрийн гэсэн хөрөнгөгүй. Уг барилгыг худалдан авахдаа хууль бусаар мөнгө босгосон
байх магадлалтай” гэсэн таамаглал дэвшүүлэн уг шийдвэрийг гаргасан тухай ч гаднын
хэвлэлүүдэд байна.

 Дээрхээс харахад Япон улс монголчуудыг дорой, гаднын
орнуудад барилга худалдаад авчих чадалгүй хэмээн үзэж байгаа болол­той. Тэгвэл Монголын
бизне­сийн салбарт хүч үзэж байгаа залуус Япон улсын хүн ашиглахгүй удаж байгаа
хэд хэдэн амбаарыг худалдаад авчих мөнгөтэй болсон гэдгийг хэлэх хүн олон байна.
Европын өндөр хөгжилтэй орны хамгийн дээд зэрэглэл бүхий зочид буудлыг худал­даж
авсан хүн ч манайд бий. Монголдоо хувийн эмнэлэг ажиллуулдаг нэг нөхөр АНУ-ын томоохон
хотуудад хэд хэдэн барилга худалдаад авч байна. Энэ нь 5.1 тэрбум иенээр арван давхар
барил­гыг захын нэг компани худал­даад авчих чадал бий гэсэн үг. “Авар” компанийн  хувьд хуулиас гадуурх зүйл илрээ­гүй байхад Японы
шүүх ийм шийдвэр гаргасан нь хэт нэг талыг барьсан шийдвэр гэж харагдаж байгааг
ч хэвлэлүүд онцолжээ. Яагаад Монголын компани дэлхийн чөлөөт зах зээлийн өрсөлдөөнөөр
худал­даж авсан барилгаа эргүүлэн өгөх болж байна вэ.

Түүнчлэн хэвлэлүүд “Авар” ХХК-ийн
тухай хэт их сүржигнэсэн өнгө аястай мэдээлэл гарснаас болж чөлөөт зах зээлийн өрсөл­дөөнөөр
худалдаж авсан барилгаа эргүүлэн өгөх болж байна гэжээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

“Болор цом-31” наад­мын тэргүүн
шаг­нал хүртсэн яруу най­рагч Лхагвасүрэнгийн Моломжамцтай уулзаж ярилцлаа.

–Юуны өмнө “Болор цом” наадмын
тэргүүн шагнал хүртсэнд баяр хүргэе. Тэргүүн байрын шагнал хүртчихээд их гүн утга
бүхий сайхан үг хэлнэ билээ?

-Баярлалаа. Өндөр гэгээний мэлмий
оршсон, үе үеийн цэцэн билэгт яруу найрагч, зохиолчид төрсөн өврийн хангай нутгийнхаа
тэнгэр дор “Болор цом”-ын хүндтэй байр эзэлсэндээ үнэхээр баяртай байна. Манай нутгаас
өмнө нь анх Д.Пүрэвдорж гуай “Болор цом”-ын эзэн болсноос хойш яруу найрагч Б.Ичин­хорлоо
хоёронтоо уг цомыг хүртээд байсан.  

-Та “Болор цом” наа­дамд өмнө нь
айргийн гуравт давхиж байсан. Тэр чинь 2005 оны үе байх. Харин түүнээс хойш оролцоогүй
дээ. Яагаад оролцоогүй юм бол ?

-Анх 1999 оны “Болор цом” наадамд
их сургуу­лийн хоёрдугаар курсийн оюутан байхдаа шүлгээ уншиж байлаа. Бүх оюутны яруу найргийн наадмаас шалгарч эрх аваад оролцож
байсан тэр үе санаанд тодхон байна. Түүнээс хойш хамгийн сүүлд 2005 оноос хойш шүлгээ
тайзан дээр уншилгүй тодорхой цаг хугацааг үджээ. Энэ хугацаанд бүтээлүүдээ хэвлүүлж
байсан. Харин тайзан дээр уншихын тухайд бол цааргалж, хойш сууж ирсэн минь үнэн
юм. Бүтээлээ хэвлүүлчихээд явж байх нь, тодорхой бүтээл биччихээд сууж байхад миний
хувьд илүү мэдрэмж, амттай санагдсан биз ээ.

-“Болор
цом”-ын шүлгүүдийг чинь, ялангуяа сүүлийн шатанд уншсан шүлгийн талаар уншигч олон
сонирхож байгаа нь мэдээж?

-2008 оноос хойш бичиж басхүү ном
болгохыг эрмэлзсэн бүтээлүүдээсээ сонгож уншсан. “Хэзээ ба хожмыг өгүүлэх Зангирмал
үгс” нэртэй шүлгээ уншсан. Энэ шүлгээ өнгөрсөн зун, намрын заагт бичиж суусан байх
юм. Шүлэг, яруу найраг өөрөө уншигч түмэнтэйгээ ойр байх тэр мэдрэмж бололцоог ямар
нэг утгаараа энэ сайхан наадам олгож ирсэн гэж үздэг. Үүнд эл наадмын үнэ цэнэ оршин
байдаг болов уу. 

-Ингэхэд
утга зохиолын багш нар хийгээд, сургууль соёлын мөр хөөсөн тухайгаа ярихгүй юу.
Таны уран зохиолын багш Сорогдогийн Энхбаяр гэж уран зохиолын онол, шүүмжлэлийн
их хүн бий?

-1998 онд Өвөрхангай аймгийн Сант
сумын 10 жилийн сургуулийг төгссөн. Намайг уран зохиол, шүлэг яруу найрагт анх хөтөлсөн
багш маань Т.Өлзийтогтох гэж хүн байдаг. Энэ багшийгаа их хүндэтгэж явдаг. Нутгийн
Д.Лхагваа гэж ах маань бас намайг шүлэг найрагт их хөглөж хөтөлсөн байдаг юм.

Анх зургадугаар ангид байхдаа “Мөрөн
гол” гэж анхныхаа шүлгийг бичиж байсан. Хожим бодоход их учир бэлэгшээлтэй, зөн
совинтой мөр холбож байжээ. МУБИС-ийн Монгол судлалын сургууль, Утга зохиолын ажилтан-сэтгүүлчийн
ангид суралцах боломж маань өнөөдөрт намайг хөтөлж ирсэн. С.Энхбаяр багш маань надад
уран зохиолын түүх, онол, аргыг заасан байдаг. Басхүү уран зохиолын сэдвээр баг­шийнхаа
удирдлагад магистрын зэрэг хамгаалсан. Энэ их хүний лекцийг сонссон минь их азтай.
МУБИС-ийнхаа Ц.Өнөрбаяр, Д.Оюунбадрах, Ш.Гүндалай, Ж.Батбаатар, Л.Хөвсгөл гээд эрдэмтэн
багш нарынхаа шавь болсондоо ямагт бахархаж явдаг.

-Л.Моломжамц
най­рагчийн хувьд “Өдрийн сонин”-ы гал тогоонд ажиллаж уран бүтээлээ туурвиж байсан.
Бид бүхэн баяртай байна. Хэд хэдэн сайхан нийтлэл бичиж билээ. Тэр тухай мөн л асуулгүй
өнгөрч болохгүй нь. Ингэхэд манайхан л жил дараалж аваад байна уу даа?

-Үнэхээр тийм сайхан тохиол байна
шүү. “Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлчээр ажиллаж байсан өдрүүд маань миний амьдралд их
зүйлийг өгсөн, сайхан санагддаг. “Нүүдэлчдийн яруу найргийн сүүлчийн гэрэлт аялгуу”,
“Хөх өвснөө тодрон асах монгол яруу найргийн гэрэлт чулууд” гэсэн нийтлэлүүд бичиж
байсан минь сонины үдээсэнд, цаг хугацааны нэг гэрэлт хуудас болон үлджээ. Монголын
өдөр тутмын хамгийн том сонинд ажиллаж байсандаа, сэтгүүлчийн үзэг барьж суусан
минь надад олдсон аз завшаан юм аа.

-Таны
“Нүүдэлчин сэт­гэлийн бадгууд”, “Дөрвөн цагийн мемори” гээд сайхан бүтээлүүд бий.
Эдгээр бүтээлүүдийн өм­нөтгөлийг Цэнд-Аюушийн Буянзаяа найрагч тун өвөрмөц, жинхэнэ
яруу найргийн бүтээлүүд хэ­мээн үнэлж байлаа. Ер нь таны сэтгэлгээний онцлог, яруу
найргийн мөн чанар тань юу вэ?

-Яруу найргийг хүнд зөвхөн онгод өгдөг,
хэн онгодтой нь бичиж туурвидаг мэт бодол нийтийг хамарч байдаг. Үгийн урлаг өөрөө
онолтой, түүхтэй хэдэн зуун мянганаар бүтэж, шинэчлэгдэж, түүхэндээ үе үеийн туурвилаа
үлдээж ирсэн. Энэ бол хэн хүний тухай яриа биш. Тэгэхээр үгийн урлаг өөрөө, уран
зохиол өөрөө онгод авьяас, онол, түүхийн гайхамшигт хүрээлэл, тухайн авьяастны мэдрэмж
бодлын дунд сая жинхэнэ бүтээгддэг гэдэг нь гарцаагүй. Энэ цаг үед уран зохиол,
тэр дундаа монгол уран зохиолын хөгжлийг зөв харж, зөв үнэлж, зөв зам чигийг гаргаж
явах тийм ховор хүмүүсийн нэг бол Ц.Буянзаяа зохиолчийг гэж хэлнэ байх.

Монголын уран зохиолд гайхалтай шинэчлэлийн
салхийг 1990-ээд оныхон хийсэн гэдэг нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам улам тодрох биз
ээ. Үүнд Г.Аюурзана, Б.Галсансүх, Ц.Буянзаяа, Л.Өл­зийтөгс гээд сэтгэлгээний туг
болсон уран бүтээлчид, А.Эрдэнэ-Очир, Ц.Бавуудорж, Г.Мөнхцэцэг гээд уламжлал, шинэчлэлийг
хослуулсан маш олон зохиолч, яруу найрагчийг нэрлэж болно. Миний хувьд өөрийн бүтээлийг
тодорхойлох нь, тийм, ийм гэх нэг бодлын зохимжгүй хэрэг байх. Монгол яруу найраг,
нүүдэлчдийн гайхам ахуйг санагалзах, тэр бүхнээс үлдэж буй бүхний үнэ цэнийг дээдлэх,
шаналал, зовнил харин ямагт дотор минь нуугдаж явдаг юм шиг. Шүлэг, яруу найраг
нь сэтгэлээс эхлэн бүтэх үгийн гайхамшигт урлаг юм.

-Төрж
өссөн нутаг, Сан­тынхаа тухай “Дөрвөн цагийн мемори” номдоо та их гайхалтай, сэтгэл
хөд­лөм дүрслэлүүдийг бичсэн байдаг. Нэг дөрвөн мөртөө сонгож хэлээч гэвэл?  

-Тийм сумын төв, суурин ахуйд амьдралын
минь тодорхой хуга­цааг элээсэн болоод тэр биз ээ. “Сантын цоморлиг” гээд өөрөө
ч бас хааяа харж унших, өөрийгөө сэрээх дуртай шүлэг бий.

…Дотуур байрны цагаан тоосго
бүрийг сугалж, бас буцааж өрж үзнэ

Дотор сэтгэлд минь багын дурсамж
хөвөрнө

Хүүхэд нь тарчихсан дотуур байр
уйтгарт автсан зуны эхэн сарын арван тавны үдэш

Хөдөө талаас цэцэгсийн үнэр анхилж,
морьдын үүрсээ дуулдана …Ийм л мэдрэмжүүд, бас уянга, ахуйн худалгүй үнэнийг тунгааж
бичихийг эрмэлзэж байжээ.

-1990-ээд
оныхон гэж тодотгол уран зохиолд нэгэнт үлджээ. Түүнээс хойш ямар тодотголтой цаг
үе уран зохиолд байх нь вэ. Таны бодлоор?

-Цаг үе бүхнийг төрүүлдэг биз ээ.
Манай үеийн залуучууд, утга зохиолд шимтэгчид бол яах аргагүй шинэ мянганы эхээр
утга, уран зохиолд орж ирсэн байдаг. Тодорхой хэмжээнд уран бүтээлээ туурвиж, олз
омогтой явна. Ер нь өмнөх цаг үеэ хүндэтгэнэ гэдэг маань уран зохиолын уламжлал,
шинэчлэлийг давхар агуулгаараа хөндөж байдаг.

-Өнөө
жилийн наадмын онцлогийг та хэрхэн дүгнэв. Бусад найрагчдаас хэн хүчтэй өрсөлдөгч
байв. Наадмын өмнө хэд хэдэн найрагчдын нэрс дуулдаад байсан. Тэр тухайд?

-“Болор цом” наадмын таамаг мэдээж
үүсдэг. Оролцож байгаа бүх найрагч л мэдээж өрсөлдөгчид шүү дээ. Манай үеийн Ц.Эр­дэнэбаатар,
П.Нямлхагва, Л.Ган­зул, Б.Батсайхан, Б.Болорцэрэн, Б.Чулуунцэцэг гээд олон сайн
яруу найрагчид маань оролцож өрсөлдлөө. О.Цэнд-Аюуш, Д.Өсөх-Эрдэнэ гээд мөн дүү
яруу найрагчид шүлгээ уншиж өр­сөлдөж байна. Энэ жилийн хувьд уншиж байгаа яруу
найрагчид шүлэг бүтээлийн сэтгэлгээний хувьд тодорхой хэмжээнд өнгө нь өөр л байсан
болов уу даа.

-Ойрын
үед уран бүтээлийн хувьд ямар зүстэй бүтээл гаргах гэж байна вэ?

-Сүүлийн зургаан жилийн хугацаанд
бичиж үзэглэсэн шүлгүүдээ эмхэтгэж “Зангирмал үгс” гэсэн нэр, зүстэй номоо уншигчиддаа
барих бодолтой яваа. Мөн үргэлжилсэн үгийн богино хэлбэрийн бүтээлүүд ч бий.

Н.ГАНТУЛГА

Монголчууд цөмийн өндөр технологитой  орнуу­дын л хийж чаддаг шар нунтагийг гаргаад
авчихаж. Уранаа ашиг­лаж эхлээгүй ч лабора­торийн хэмжээнд бол ин­гэж хэлж болохоор
түв­шинд хүрчээ. Дэлхийд сүүлийн хорин жилд ил­рээ­гүй их нөөцтэй орд Монголоос
илэрсэн, Фран­­цын “Арева” Япон­той хамтран манай ураны салбарт том хө­рөн­гө оруулалт
хийх эх­лэл тавигдсан гэж ирээд яривал уранаараа дэл­хийд том тоглогч байх боломж
ирсэн энэ үед анхаарал хандуулах учир­тай хамгийн гол  өнцөг бол цөмийн техно­логийн салбар.

Манай сонин  энэ удаа­гийн
“Танайд өнжье” буландаа цөмийн тех­но­логи Монголд хэр түв­шинд хөгжиж байгааг сур­валжлахаар
шийдсэн юм. Сонгосон байгууллага  маань Цөмийн
энергийн газар. Тус газрын дарга Н.Тэгшбаяртай тохирс­ны дагуу пүрэв гаригийн өглөөний
08.00 цагт Хан-Уул дүүргийн хуучин ца­гаан хаалганы цаахна байрлах байгууллага дээр
нь яваад очлоо. Өг­лөө бүр хийдэг шуурхай нь эхэлжээ. Арав орчим хүн ширээ тойроод
суу­чихаж. Бүгд л тус тусдаа асуудал хариуцсан дарга нар бололтой. Тэдний ярианаас
Цөмийн техно­логийн газрын даргынх нь мэдээлэл сонирхол татав. Эднийх цацраг идэвхт
ашигт малтмалыг эргэлтэд оруулах ажлыг хариуцаж байгаа гэнэ. Шар нунтаг үйлдвэрлэх
бэлтгэл ажлын хүрээнд хувьцаа эзэмшигчдийн хэлэлцээрийн гэрээ бай­гуулах энэ тэр
гээд бага­гүй ажлууд эхэлжээ.  Мэр­гэжлийн
голдуу хэллэгтэй яриа өрнөсөн өглөөний шуурхайн үеэр эднийд хамаатай 68  тусгай зөв­шөө­рөл 13 аж ахуйн нэг­ж байгаагийн
нэг нь ашиг­лалтынх бусад нь хайгуулынх гэсэн статис­тик содон сонсогдов. Ашиглалтын
ганц лиценз нь ураных биш гэнэ. Сүү­лийн гурван жилд нэг ч хайгуулын болон ашиг­лалтын
зөвшөөрөл ол­гоо­гүй юм байна. Тэдний ярианаас анзаарахад Цөмийн энергийн сал­барт
хамаарах лицен­зүүд ТЕГ, ҮАБЗ-ийн мэд­дэг ажил бололтой.

Н.Тэгшбаярыг  “Аюул­гүй байдал гадаад бод­логын байнгын хорооны
зарим гишүүд Дорно­го­вийн Улаанбадрах су­манд тугал хорогдсон хэрэг уранаас болсон
эсэх дээр нэг мөр ойлголт өгөөч гэсэн. Цөмийн хянал­тынхан танилцуул­га явуулах
талд анхаа­раарай” гэхэд ажилтнууд нь  “Арав
гаруй байгуул­лагын гучаад хүн оролц­сон ажлын хэсэг цацра­гаас болоогүй, селенийн
ужиг хордлогоос болж тугал үхсэн гэх дүгнэлт гаргасан. Ерөнхий сай­дад танилцуулсан
шал­гал­тын дүнгээ байнгын хорооныхонд  албан
бич­гээр явуулъя” гэсэн хариу өгнө лээ. 

За тэгээд цац­рагийн хяналт сайн байгаа, Монгол энэ чигийн ажлаараа
олон улсын атомын энергийн агентлагаас 2013 онд дажгүй дүн авсан, хилийн боомт дээр
ная гаруй цацраг хэмжигч суурилуулсан гэх мэт ярианууд өрнөсөн шуурхай бараг хагас
цаг үргэлжиллээ. Нэг сонин дуулгахад цөмийн хаягдлыг Монголд оруу­лахгүй байхыг
баталгаажуулсан цөмийн хаягдлын эсрэг конвенцид элсэх асуудлыг Засгаар хэ­лэлцүүлэхээр
болж байгаа юм билээ.

Хурал дууссаны дараа  Байгаль
орчны иргэний зөвлөлийн Цөмийн ажлын хэсгийн гишүүд гээд хоёр хүн Цөмийн энергийн
газрын даргын өрөөнд ороод ирэв. Б.Дүгэржав  
гэж өөрийгөө танилцуулсан жар орчим насны эрэгтэй Монголоо хөгжүүлье гэвэл
уранаа ашиглах ёстой гэж ирээд яриа дэлгэв. Иргэний зөв­лөлийнхний нэг хэсэг нь
ураны эсрэг зогсч, нөгөө хэсэг нь ашиглах ёстой гэж зөрөлдөөд эхэлсэн бололтой.
Дүгэржавын яриагаар бол “Грийн пийс” байгууллагын нэрийг хуурамчаар барьсан хүмүүс
ураны эсрэг тэмцэж байгаа, Дорноговийн Улаанбадрахад Ганбаатар, Бээжин зэрэг иргэний
хөдөлгөөнийхөн дахин очиж “Арева”-г бужигнуулсан гэнэ. Түүнийг дагаж орж ирсэн тавь
гаруй насны эмэгтэй  хойд хөршид цөмийн физикч
мэргэжил эзэмшиж насаараа цөмийн салбарт ажиллажээ. Тэрээр “Том гүрнүүд цөмийн цацрагийг
хөгжилдөө л ашигладаг. Баттай баримттай албан ёсны бол юуг ч гаргаж  тавих нь иргэний нийгэмд нээлттэй. Гэтэл цөмийн
мэргэжилгүй, энэ чиглэлийн ямар ч ойлголтгүй хүмүүс иргэдэд буруу мэдээлэл өгөөд
байхад мэргэжлийн хүний хувьд харамсах юм. Цөмийн асуудлаар яриад байгаа “гамшиг”
гэсэн хочтой Ганбаатар гэхэд л  Германд сургууль
төгссөн жү­жигчин. Цаана нь  ямар хүмүүс байгааг
судлаач, олж тогтоогооч гэсэн санааг танд хэлж саналаа солилцохоор ирсэн юм” гэж
ярив. Тэд ийм зорилгоор ирсэн гэнэ. 

 

НҮҮРСЭЭ  УСТӨРӨГЧ
БОЛГОЖ ХОТЫГ УТААНААС САЛГАНА

Цөмийн энергийн газрын дарга үдээс хойш цөмийн технологи хэрэглэж
байгаа гурван газраар орохоор төлөвлөжээ. Нэг нь МУИС-ийн Цөмийн судалгааны төв,
нөгөө нь Хавдар судлалын үндэсний төв, гурав дахь нь Геологийн төв лаборатори аж.

Эхлээд МУИС-ийн цөмийн судалгааны төвөөр оров. Офи­церуудын ордны
хавцаа байрлах энэ газар сургалтаа ч судалгаагаа ч хийдэг юм байна. Цөмийн физик,
цөмийн бүтэц, урвалын суурь судалгаануудыг хийдэг аж. Цөмийн технологийн үйлдвэрлэл
практикт   суурилсан суурь судалгааг ч хийдэг
юм байна. Цөмийн энергийн газраас цөмийн эрчим хүч, цацраг идэвхит ашигт малтмалыг
судлахтай холбоотой ажил дээр хамтардаг гэнэ. Цөмийн энергийн газрын шугамаар Америкийн
нэг төсөл эднийд хэрэгжжээ. Цацраг идэвхт бодисууд террористуудын гарт орж болзошгүй
гэсэн болгоомжлолоор хэрэгжүүлдэг төсөл бололтой. Цацрагийн онцгой үүсгүүртэй өрөөнүүд
нь тусгай камертай, гадны ямар нэг  нөлөөг
мэдрэх мэдрэгчтэй болчихож. Зарим өрөөнүүд нь үүдэндээ кодтой юм. Энд ямар нэг юм
боллоо гэхэд ЦЭГ дээр шууд дохио, мэдээлэл очих гэнэ.

Сонирхуулж хэлэхэд эдний төвийн эрдэмтэн Эрдэнэтийн зэсийн баяжмал
дахь мөнгөний хэмжээг 1980 онд тогтоожээ. Энэ үеэс манайх зэсийн баяжмал дахь мөнгөнийхөө
орцыг бодож Орост арай ахиу үнээр зардаг болж. “Цөмийн технологийнхоо хөгжлөөр зэсийн
баяжмалдаа байгаа мөнгийг граммаар нь тогтоосон хэрэг” гэж  Т.Зузаан доктор онцлов.

Эдний төвд цөмийн физикийн аргаар агаарын бохирдлыг хэмждэг юм
байна.   Цөмийн технологиор хотын утаанд байгаа  химийн бүх л элементийг гаргаад ирдэг гэнэ. Бүр
тоос хичнээн хувь, гэр хороолын утаа  төчнөөн
хувь, машины утаа нь ийм хэмжээтэй гээд нарийвчлаад гаргаад ирдэг аж. Эдний гаргасан
тоог судалгааны байгууллагууд иш татаж ашигладаг юм байна. Агаарын бохирдлоос тоосонцор
нь эрүүл мэндэд илүү хортой гэж Д.Шагжжамба доктор ярьж байлаа. Хотын агаарын бохирдлын
50 хувийг тоос эзэлдэг гэнэ. Тоостойгоо тэмцэж эхлэхгүй бол утаанаасаа илүү аюул
тарьж мэднэ гэж тус төвийн эрдэмтэд ярьж байсан юм. Машины утаа хотын агаарын бохирдлын
арав орчим хувийг эзэлдэг гэнэ. Утаагүй зуух тараасан газруудад бохирдлын хувь хамаагүй
багассан тоо гарчээ. Өвөлд гардаг утаа 2.4 дахин багассан гэсэн тоог тэд хэлж байлаа.

Энэ төвд хийж байгаа анхаарал татахаар ажлын нэг нь цөмийн эрчим
хүчний судалгаа юм байна. Хотын утааг цөмийн эрчим хүчээр шийдэх ямар боломж байгааг
судлаад эхэлчихсэн гэсэн үг. Нэг таатай мэдээ дуулгахад энэ төвийн эрдэмтдийн хэлж
бай­гаагаар  бол дэлхийгээс хоц­рох­гүйгээр
нүүрсээ устөрөгч болгоод ашиглаад эхэлчих гэнэ. Нүүрсэнд агуулагдах уран, цацрагийн
аюулын талаарх яриа ч энэ үеэр эрдэмтдийн дунд өрнөөд авав.

 
ЭРДЭНЭТ, ОЮУТОЛГОЙ ХОЁР ХАМГИЙН ОЛОН ЦӨМИЙН ҮҮСГҮҮРТЭЙ

Цөмийн судалгааны төвөөс гараад Хавдар судлалын үндэсний төв дээр
ирлээ.  Нэгдүгээр эмнэлэг эднийх хоёр л хавдрын
эмчилгээндээ цөмийн технологийг ашигладаг, тэр үүднээсээ  Цөмийн энер­гийн газартай хамтран ажилладаг аж.
Хавдраас бусад чиглэлээр цөмийн үүсгүүр ашигладаг зуу гаруй эмнэлэг манайд ажилладаг
юм байна. ЦЭГ-ын даргыг тус төвд ажиллах үеэр хорт хавдрын өвчлөлийн талаар нэг
эмзэглэмээр мэдээ сонслоо. Хорт хавдар газар авчээ. Өнгөрсөн жил 4544 хүн хорт хавдартай
гэсэн онош сонссон бол энэ жил 5000 гаруй хүн ийм онош сонсчээ. ХСҮТ-ийнхөн хавдрыг
эмчлэх  туяа эмчилгээний ганцхан аппараттай,
өргөтгөлийн барилгаа дуусгаж байж нэмж аппарат суурилуулмаар байна гэсэн саналыг
ЦЭГ-ын даргад тавина лээ. Хавдрын эмчилгээнд хэрэглэдэг  хуучирсан тоног төхөөрөмжийг шинээр солих үед  цөмийн үүсгүүрийг  нь ЦЭГ-ын хяналтанд шилжүүлдэг ажээ. Ингэхэд  эмнэлгээс өчнөөн сая төгрөг гардаг бололтой. ХСҮТ-ийн
эмч нар энэ асуудлыг нааштайгаар шийдэж өгөх хүсэлт тавихад ЦЭГ-ын дарга  “Хүний эрүүл мэндтэй холбоотой асуудал дээр төлбөр
тооцооны хувьд эерэгээр шийдэх бололцоо бий. Монгол Улс Олон улсын атомын энергийн
агентлагт өргүй болсон. Тэгэхээр та бүхний санал болгох дараагийн төсөл заавал дэмжигдэнэ
гэж ойлгох хэрэгтэй” гэсэн хариу өглөө. Сонирхуулж хэлэхэд манай улсад  хамгийн олон цөмийн үүсгүүр ашигладаг компани
нь Эрдэнэт, Оюутолгой юм байна. Бусад уурхайнууд  ч цөмийн үүсгүүрүүд ашигладаг аж.

 
МОНГОЛЧУУД  ШАР
НУНТАГ ГАРГАЖ  АВЧЭЭ

Цөмийн энергийн газрын даргын сүүлд орсон газар нь Геологийн төв
лаборатори. Цө­мийн технологи дээр суурилсан тоног төхөөрөмжүүдийг нь сонир­хож
нэлээд явав. “Эднийхийг Монголоос гадагш экспортолдог зэсийн болон хүдрийн баяжмал
зэрэг ашигт малтмал дотор яг ямар эрдсүүд байгааг нэг бүрчлэн тооцдог газар гээд
ойлгочихож болно. Монголд их мөнгө олж өгдөг ашигт малтмалын үнэ цэнийг цөмийн технологиор
тогтоодог чухал газар”  гэж ЦЭГ-ын дарга тайлбарлав.
Технологи сайжраад ирэхээр Монголоос гадны лабораториуд руу шинж­лүүлэхээр явуулдаг
байсан дээ­жүүдийг эднийх шинжилдэг болжээ. Гадагшаа урсдаг мөнгө эндээ үлддэг болсон
гэсэн үг. Сүүлд гэхэд л Оюу толгойн зэсийн баяжмалд хичнээн хэмжээний алт, мөнгө
байгааг эднийх тодорхойлж байгаа гэнэ. Уранаа 
ч  эндээ шинжлэх том  төслийг ЦЭГ-тай хамтран хэрэг­жүүлээд эхэлжээ.
Шар нунтаг гаргаж авсан газар нь мөн л Геологийн төв лаборатори.   Ингээд эрдэс шинжилдэг цөмийн технологийн хэд
хэдэн мундаг тоног төхөөрөмжийг сонирхов.

Бидэнд сонирхуулсан эхний төхөөрөмж геологичдоос чулуу­гаар нь
авсан дээжийг гурил шиг нунтаглаж тусгай бодистой холиод шилэн буюу шахмал эм маягийн
болгочихдог юм байна. Нунтагийн ширхэг нь микроноор хэмжихээр нарийн гэнэ. Нэг ширхэг
нь энгийн нүдээр бол харагдахгүй, олноороо нийлэхээр харагддаг гэж тайлбар­ласныг
бодоход төсөөлөх аргагүй жижиг хэсэг болгоод нунтаг­лачихдаг бололтой. Чулууг ингэж
нунтаглаж байгаад доторхи бүх хольцыг нь цөмийн технологийн шидээр судалдаг аж.
Ингээд төчнөөн хэмжээний мөнгө, өдий хэрийн алт байна гээд гаргаад ирдэг байна.
Мендел­еевийн үелэх  сис­темийн 44-ийг нь
таниад ялгачих­даг гэнэ. “Кальци, төмөр зэс, уран гээд бүгдийг тодор­хойлно. Хордсон
гэх 22 тугалын асуудлыг ингэж  шинжлээд дотор
нь уран зэс байна уу гэдгийг судалсан. Олон улсын лабора­ториуд руу ч явуулсан.
Тэгээд олон улсын лабора­ториудын дүнтэй мөргөж байгаа учраас ажлын хэсэг нийтэд
зарласан” гэж ЦЭГ-ын дарга ярив.

Геологийн төв лабора­торийн­хон эрдсийн түүхий эдээр стан­дартчилсан
загвар бүтээгээд эхэлчихэж. Мэдээж  цөмийн  технологиор. Эрдэс баялгаараа гэхэд л 60 орчим
стандарт загвар хийжээ.Сүүлд гэхэд газрын ховор элемент, литийн хүдэр, уран дээр
ийм загвар хийсэн гэнэ. Манай улс стандартчилсан загвар үйлдвэр­лэгчийн эрх авчээ. Америк, Австрали, Англи, Өмнөд Африк, Хятад, Орос, Герман зэрэг улсууд монголчуудаар
стандартчилсан загвар хийлгэдэг болж. Геологийн төв лабораторийн үйлдвэрлэл эрхлэлтийн
дэд захирал Л.Батзориг “Сүүлд гэхэд Германы Гео шинжлэх ухааны байгалийн нөөцийн
хү­рээлэн Номхон далайн ёроолын ман­ганийн модуль гэсэн дээж явуулсан. Манайхаар
стандартчилсан загвар бэлт­гүүлээд гадны гучаад 
лабораторид шинжлээд өгөөч гээд явуулчихна. Нөгөөдүүл нь  манган, никелийнх нь агуулга тэд гээд тогтоогоод
явуулна. Лабора­ториудаас ирсэн дүнг харьцуулж судлах гэж ингээд байгаа юм. Үүний
эцэст Номхон далайд хэчнээн хэмжээний манган байгааг гаргах суурь тавигдана. Европын
холбоо тэр чигээрээ, ер нь улс бүр л ингэж байна. Стандартчилсан загвар гэхээр хол
сонсогдож магадгүй л дээ. Гэвч Европын холбоо 
хоёр жилийн өмнө стандартчилсан загвар бол улс орны стратегийн материал гээд
зарлачихсан. Ер нь бол жишиж харьцуулах юмгүйгээр хөгжиж байгаа эсэхээ мэдэх боломжгүй
гээд ойлгочихож болно” гэж ярилаа.

Биднийг дараагийн төхөө­рөмжийг сонирхохоор шатаар өгсөх замд
ЦЭГ-ын дарга Н.Тэгшбаяр “Цөмийн технологийг 
уул уурхай,  эмнэлэг, хөдөө аж ахуй,
хүнс гээд хэрэглэхгүй салбар алга. Түүхийн судалгаан дээр гэхэд л насжилтыг тогтооход
ашиглаж байна. Хөдөө аж ахуйд вакцин үйлдвэрлэх,  эмнэлэгт эмийн бүтэц судлах, агаарын тээврийн
салбарт цонхны цанталтын эсрэг гэх зэргээр ашиглаж байна. Хүнсний салбарт савлагааг
хянахад хэрэглэдэг. Хяналт хийж болохгүй салбар гэж үгүй. Ясир Арафатын хувцсыг
цөмийн технологиор шинж­лээд  ямар элементээс
хордсоныг нь тодорхойлчихож байна. Чингэсийн онгоныг олчих­вол нас барсан шалтгааныг
нь тогтоох боломжтой” хэмээн ярилаа. Тус газрын цөмийн технологийн газрын дарга
хажуунаас   “Напео­лоны үсийг нас барсных
нь бүр сүүлд музейгээс аваад хүнцэл гэдэг бодисоос болж хордсоныг тог­тоосон нь
мөн л  цөмийн тех­нологийн хүч” хэмээн ярианд
оролцов.

Бидний орсон дараагийн өрөөнд энгийн хүн бол томхон компьютер
гэж хэлэхээр тө­хөөрөмж суурилуулжээ. Үнсээр хийсэн блоконд цацрагийн хэмжээ хэр
байгааг энд тогтоодог юм байна. Блокийг шинжлүүллээ гэхэд заавал эвдэж нунтаглах
шаард­лагагүй, зүгээр л гаднаас нь мэдрээд хариуг нь гаргачихдаг аж. Энэ мэт олон
салбарт ашигладаг бүтээгдэхүүний бат бөхийг үүгээр шалгадаг юм байна. ЦЭГ-ын дарга
энэ үеэр “Альфа, бетта, гамма гээд гурван янзын цацраг бий. Гамма  нь бүхнийг нэвтэрч  чадна. 
Харин альфа нь цаас ч  нэвтлэхгүй.  Бидний аюултай гээд байгаа шар нунтагаас альфа
гарна. Тэгэхээр зүгээр л аяган дотор хийгээд дээр нь цаас тавьчихад хүмүүст хор
үзүүлэхгүй эд. Улс орон баяжихыг хүсвэл цөмийн технологи хэрэглэх учиртай. Баян
бол хэрэглэж байна гэсэн үг. Цөмийн технологигүйгээр хэн ч баян байж, өрсөлдөж чадахгүй.
Бидний бусад улстай өрсөлдөх чадвар бол ерөөсөө л цөмийн технологи. Өрсөлдөх чадваргүй
байлгах сонирхол хаа нэг газар байж магадгүй л юм” хэмээн ярилаа.

Ойролцоох өрөөнд нь ороход том саарал төхөөрөмж суури­луулсан
харагдав. Изотопыг нь ашиглаад агуулгыг нь тодор­хойл­дог багаж гэнэ.  Үелэх системийн 108 элементээс эрдэс баялагт  тогтвортой изотоп байдаг 70 орчим элементийг нэг
удаа хэмжээд гаргаад ирдэг айхтар эд аж. Хамгийн орчин үеийн тех­нологи гэж Геологийн
төв ла­бораторийн үйлдвэрлэл эрхлэл­тийн дэд захирал Л.Батзориг онцолж байв.  Түүнийг “Газрын ховор 16 элемен­тийн агуулгыг
нэг бүрчлэн гаргаад ирэх боломжтой. Одоо бол нөөцөөрөө  Хятадын дараа орно гэсэн Дэлхийн банкны таамгийг
л яриад байгаа.  Уранаа улстөр­жүүлэхгүй бол
нөөц нь эхний  арав уу, хэд вэ гэдгийг гаргаад
ирэх боломж бүрдсэн” гэж төхөөрөмжөө тайлбарлахад  ЦЭГ-ын дарга “Өмнө нь манайх чинь ийм төхөө­рөмжгүй
байхдаа гадагшаа мөнгө зарж байж дээжээ шинж­лүүлдэг байсан. Гадагшаа  алддаг байсан мөнгө эндээ үлддэг болсон гэсэн
үг. Энэ хэрээр Монгол гэдэг улсын уул уурхайн салбарт өрсөлдөх  чадвар нэмэгдэж байгаа юм. Чили, Канад, Австрали
ингэж  чаддагтаа л өрсөлдөж байгаа хэрэг”
гэсэн тайлбар нэмэв.

Эрдэс баялгийн элементийн агуулгаас гадна эрдсийнх нь агуулгыг
шинжилдэг машин ч энд байна. Уран байлаа гэхэд хүчил­төрөгчийн нэгдэл үү, хүхэрт  нэгдэл үү гэдгийг тогтооход ядах юмгүй болж. Бүр
ямар аргаар баяжуулж авах вэ гэдгийг тогтоох нь.  ЦЭГ-ын дарга Н.Тэгшбаяр “Агуу Ван Гог зургаа ямар  будаг ашиглаж зурсан бэ гэдгийг өнөөдөр бид шинжлээд
мэдчихэж болно. Тэр үед хэрэглэж байсан будгийг гаргаад авах боломжтой гэсэн үг”
хэмээн ярьж байв.

Эднийх Цацраг идэвхит ма­териалын лабораторитой болжээ. Өмнө нь
цацрагийн цөөн төхөө­рөмж л байж. Одоо бол ураны дээжээс эхлээд шар нунтаг гаргах
хүртэлх  бүх процесс явагдах юм байна. Монголын
хоёр төрлийн ураны хүдрээр  стандарт загвар
бэл­дэхээр ажиллаж байгаа аж. Ураны хүдрийг уусган баяжуулах, шар нунтаг гаргахаас
эхлээд бүх л ажлыг энд хийх юм байна.  Лабораторитой
танилцах үеэр  ЦЭГ-ын дарга Н.Тэгшбаяр  “Шар нунтагийн хамгийн анхны дээжийг  монголчууд өөрсдөө гаргаж авсан. Энэ бол том ололт.
Бид  шар нунтагтай болъё гэж мөрөөддөг байсан
шүү дээ. Одоо мөрөөдлөө биелүүлчихлээ. Стандартынх нь  дагуу хийчихэд л болох эд. Монголчууд морь сургадаг
шигээ ураныг сургаж  чаддаг болсон. Шинэчлэлийн
Засгийн газар  мөрийн хөтөлбөртөө ураны асуудлыг
шар нунтаг хүртэл нь шийднэ гэж заасан. Тэр хүртэл нь шийдэх чадамж бидэнд бий болчихсон”
хэмээн ярьж байв.

Ураны дээж бэлдэх хэсэг 
дээр очиход тэнд зогсч байсан ажилтан “Одоогоор дээж бэлдээгүй байгаа учраас
орж болно” гэсэн зөв­шөөрөл өгөв. Ураны дээж бэлдэх үед бол гадны хүн нэвтрүүлдэггүй
аж. Дээж бэлдээгүй ч гэсэн энэ хэсэг рүү нэвтрэх нь өөрийн гэсэн дэгтэй юм. Өрөөний
наана хаалт болгож тавьсан вандан маягийн модны наад талыг ногооноор, цаад талыг
нь улаанаар буджээ. Улаан хэсэг рүү нь гадны хүн орох хориотой аж. Биднийг ногоон
хэсэг дээр сууж улаан хэсэг рүү хөлөө тавихын өмнөхөн  хамгаалалтын хувцас өмссөн эмэгтэй улавч өмсгөв.
Өлгүүрийн хажууд зогсох бүсгүй халаад өмсгөлөө. Ингээд ураны дээж бэлдэх хэсэг рүү
орлоо. Цаад талын өрөөнд хамгаалалтын битүү хувцас, шүүлтүүртэй амны хаалт, малгай
өмссөн залуу зогсоно. Ажил эхлэх үед ийм хувцас өмсдөг юм байна. Цацрагийн хэмжээг
хэмжих жижиг хар аппарат энгэрт нь харагдана. Эндэхийн хэд хэдэн ажилтны энгэрт
ийм аппарат харагдсан. Эндээс ураны тоос гадагшаа дэгдэх ямар ч боломжгүй аж. Тусгай
филтер суурилуулжээ.  Уранаа хүхрийн хүчилд
уусгаж, резинээр шүүж авч тунадас­жуулаад шар нунтаг гаргаж авах процесс энд өрнөдөг
гэнэ. Энэ өрөөнд Архангай, Дундговь, Дорноговийн ураны гурван ордын туршилтыг хийжээ. 

Л.Батзориг “Ордуудаа ашиг­лахад боломжтой болсон гэж ойлгож
болно. Монголчууд шар нунтагаа өөрсдөө гаргаж 
чадна гэдэг бол дэлхийн улс гэдгийн илэрхийлэл. Хоёрдугаарт ураны ордоос
хичнээн хэмжээний юм олохыг нотолж чадаж байгаа нь бидний давуу тал” гэж ярьж байлаа.

Бид Геологийн төв лаборато­риос гараад Цөмийн энергийн газар руу
хөдлөхөд цаг 05.30 болж байлаа. Ажлын цаг дууссан ч ЦЭГ-ын даргын ажил дуусах шинжгүй.
Баяжуулагчдын холбооны тэргүүн ирчихсэн хүлээж байна гэж туслах нь ярив. Н.Тэгшбаяр
ажил хүрэх замдаа “Миний ажил ихэвчлэн эртдээ ес, оройдоо арван нэгд л дуусна шүү.
Баяжуулалт гэснээс урантай холбоотой ярих бас нэг зүйлээ мартаж орхиж. Уран олбор­лохын
тулд хүхрийн хүчил хэрэгтэй. Тэр хүчил нь Эрдэнэт, Оюутолгойд байна. Тэндээс  эцсийн бүтээг­дэхүүн гарвал  хүхрийн 
хүчил гарна. Түүнийгээ  ураны уурхайд
зарж чадвал манай зэсийн эцсийн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг ба­гасч дэлхийд өрсөлдөх
чадвартай болно. Эрдэнэт зэс хайлъя гэхээр 
хайлах явцад гарах хүхрээ хийх газаргүй байна л даа. Ураны салбарт хүхэр
ашиглаад эхэлбэл  зөв хоршил бий болно. Тэгж
чад­вал бид дэлхийд зэс, ураны али­наар  ч
өрсөлдөх чадвартай болох юм. Стратеги, эдийн засаг аль ч талаасаа зөв хоршил” гэж
ярилаа.

Биднийг ЦЭГ дээр очиход бая­жуулагчдын холбооны тэргүүн, ураны
хэд хэдэн ордын лиценз  эзэмшдэг “Гурван сайхан”
ком­панийн захирал ажил ярихаар хүлээж байлаа. Тэдний уулзалтын дараа ЦЭГ-ын дарга
Н.Тэгш­бая­раас цөөн асуултад хариу авлаа.

-Газрын ховор элементийн том нөөцтэй гэж яриад байдаг. Онцолж
хэлэхээр ямар ордууд байна. Газрын ховор элементээ ашиглаж эхлэх хугацааг баг­цаалаач
гэвэл тоо хэлэх боломжтой юу?

-Ховдын Халзан бүргэдэй, Муш­­гиа худаг, Лугийн гол зэрэг ордууд
бий. Судлах шаардлагатай 100 гаруй илэрц байгаа. Одоогоор газрын  ховор элемент манайтай хамаатай ч юм шиг, нөгөө
талаас нь харахаар яамны мэдэх зүйл  ч юм
шиг байдал үүсчихсэн. Ерөн­хийлөгчийн зарлигаар газрын ховор элементийн ашиглалтын
болон хайгуулын лицензийг ҮАБЗ-өөр оруулж шийдэхээр байгаа. Бодлого, хууль тодорхой
байж л бизнес явна. Хөрөнгө оруулагчид ирээдүй нь тодорхойгүй зүйлд мөнгөө хийдэггүй.
Тэгэхээр ашиг­лаж эхлэх хугацааг нь хэлэх бо­ломж алга. Газрын ховор элемен­тээр
дэлхийд өрсөлдье гэвэл хай­гуул судалгаа хийж, бодлогоо тодорхойлж, хуулийн орчноо
ойл­гомжтой болгох учиртай. 

-Ураныг ашиглах тал дээр иргэний хөдөлгөөний эсэр­гүүцэл нэлээд
байна. ЦЭГ-ын даргын хувьд уранаа ашиглах цаг ойрхон гэж боддог уу, эсвэл…?

-Япон бол Азийн хүчирхэг гү­рэн. Хүчирхэг эдийн засаг, хүчирхэг
технологитой. “Мицубиши” кор­пора­цийн ерөнхийлөгч Монголд ирлээ. Францын хувьд
НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн гишүүн орон. Европын хүчирхэг гүрэн. “Арева” бол дэлхийн
том компани. Тэд хамтаръя, Монголын хуулийг дээдэлж ажиллая гэж байна. Монголын
ДНБ-ээс илүү борлуулалт хийдэг хоёр компани ороод ирэхээр дэлхийн эдийн засаг, банк
санхүүгийн байгуул­лагууд Монголыг эерэгээр харах нөхцөл бүрдэнэ гэсэн үг. Энэ утгаараа
стратегийн хувьд  том ач холбогдолтой эхлэл.
Гэхдээ хамтрах гэрээнд гарын үсэг зурлаа гээд бүх юм шийдэгдэхгүй. Хөрөнгө оруулалтын
гэрээ гэж том юм бий. ҮАБЗ, УИХ-аар орно. Үүний дараа бүх зүйл тодорхой болно.

Өрнөл, төгсгөл  нь ямар
байх нь монгол­чууд биднээс шалт­гаална. Тэд тогтвортой байдлыг л хүсч байгаа.

-Ураны салбарт Францаас гадна хойд урд хоёр хөршийн сонирхол бий.
Энэ тал дээр таны бодлыг сонсмоор байна?

-Мэдээж хоёр хөрштэйгөө харилцах харилцаа хамгийн чухал. НҮБ-ын
Аюулгүйн зөвлөлийн таван гишүүнтэй хамтрах ажлаа тодорхой болгох шаардлага бий.
Үүний төлөө л ажиллах ёстой гэж бодож байна. Гэхдээ аль ч тохиолдолд хуулийн дагуу
үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд нийцэх ёстой. Монгол  НҮБ-ын гишүүн улс.  Цөмийн зэвсгээс ангид байх бодлогоо тодорхойлоод
өгчихсөн. Үүнийг нь НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн гишүүн орнууд баталгаажуул­чихсан.
Урантай холбож нэг зүйл хэлэхэд зэсийн салбарт Оюу толгой дэлхийд Монголыг таниулж
байгаа шиг Зөөгч овоо болон ураны бусад ордууд дэлхийд өрсөлдөх чадвартай.

Ц.БААСАНСҮРЭН

С.АРИУНЖАРГАЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга
П.Алтан­гэрэл­тэй ярилцлаа.

 
-Сүүлийн үед хэв­лэл мэдээллээр цацаг­даж байгаа асуудлаас яриагаа
эхлэх үү?

-Н.Оргилын хийсэн хэвлэлийн хурал уу.

-Тийм ээ, та ажлаас нь халсан юм уу?

-Н.Оргил түр орлон гүйцэтгэгч шүү дээ. Тий­мээс Төрийн албаны
хуу­лиар энэ албан тушаал дээр сонгон шалгаруу­лалт зарлах ёстой. Тэгээд л Төрийн
албаны зөвлөл (ТАЗ)-өөс сонгон шалга­руулалтыг зарласан. Энэ орон тоон дээр нийт
долоон хүн өрсөлдсөн гэсэн. Одоогоор бидэнд шалгалтын мэдээ ирээ­гүй байна. ТАЗ
энэ хүн шалгарлаа гэсэн цагт бид хуулийн дагуу асуудлыг шийднэ. Н.Оргил ч өөрөө
шалгалтад орсон.

-Тэгвэл яагаад ССАЖ-ын яамны тухай, яамныхаа албан ту­шаалтнуудын
талаар сөрөг мэдээлэл гар­гаад байгаа юм бол?

-Ямар санаа зорилго­тойг нь би яаж мэдэхэв. Шалгалт нь амжилтгүй
болсон юм байлгүй. За­луу хүн түүндээ бухим­даад болчимгүй зүйл ярьчихсан юм байгаа
биз дээ. Залуу байхад ингээд хөнгөдчих гээд байдаг юм даа.

-Мэдээллээс хара­хад П.Алтангэрэл гэдэг хүн тендер будлиан­туулсан,
ихээхэн ашиг сонирхлын зөрчилтэй нэгэн гэсэн байна лээ?

-Би яг энэ асуудлаар
хэвлэлийн бага хурал баасан гаригт зарлаж боди­той, баримттай тайл­ба­рыг өгсөн.
Үнэн зөвийг тайлбарлах хэрэг­тэй. Ма­най яамныхан хурал­даад яамны нэр хүндтэй холбоотой
яриа гарлаа, үүнд тайлбар хийх хэрэг­тэй гэж бас үзсэн. Ингээд би тайлбар өгсөн.
Яриг­даад байгаа энэ асуудал хуучин Бо­ловс­рол, соёл, шинжлэх ухааны яам гэж байхаас
эхтэй. Тэр яамыг байх үед олон сумын соё­лын тө­вийн тендер зар­лагджээ. Тэр тендерт
нь манай хүүгийн компани орсон байна. Тэгээд ял­жээ. Тод­руулж хэлбэл 2012 оны долдугаар
сарын 30-нд тендерийг шалгаруул­сан юм байна лээ. Үүний да­раа засаг байгуулагдаж
яамд сала­хад  хүүгийн компанийн ялсан тэр
тен­дер нь соё­лын барилга байгууламж барих бай­сан учраас гар­цаагүй ма­най яаман
дээр шилжиж иржээ. Энэ тухай би мэ­дээд Боловсрол, шинж­лэх ухааны яам руу хан­даж
“Ийм тендер зар­лагдаж манай хүү ялсан юм байна. Хэдийгээр шинэ яам байгуулагдсан
ч би ашиг сонирхлын зөр­чилтэй болно. Асуудлаа наанаа шийдээд гэрээгээ байгуулчих”
гэж хэлсэн юм. Тэгээд гэрээ нь бай­гуулагдаад ажил нь хийг­дээд 2013 оны төсвийг
хэлэлцэж сайдын багцыг хуваарилахад хүссэн хү­сээгүй он дамжсан бай­гууламж манайх
руу шил­жиж таарсан. Тэр даруйд нь би АТГ-т хандсан. “Наад компани чинь ма­най хүүгийн
хувь эзэмш­дэг компани юм байна. Санхүүжилт дээр нь би гарын үсэг зурж таарах нь.
Тэгэхээр ашиг сонирх­лын зөрчил үүснэ. Үүнийг яаж зохицуулах вэ” гээд зөвлөмж хүссэн.
Үүнд дөрөв хоногийн дараа АТГ-аас хариу ирүүлж ийм хуулиар асуудлаа шийдэж болно
гэсэн тайлбар өгсөн. Ингээд хуулийн дагуу бүх бичиг баримтыг нь бүрдүүлээд явсан
асуудал. Ийм л зүйл болсон. Бүгд хуу­лийн хүрээнд болсон. Би төрд олон жил ажил­лас­ных
юуг хийж болох вэ, юуг хийж болохгүй вэ гэд­гээ мэдэх болсон толгой шүү дээ.

 
-ССАЖ-ын яамыг тө­рөл
садны яам болго­сон гэх мэдээлэл бас байгаа?

-Ер нь бол энэ асуу­дал нарийн
хуультай юм. ССАЖ-ын яам ажилд то­ми­лохоор санал болгож бай­гаа хүнийхээ мате­риа­лыг
АТГ-т хүргүүлдэг. Үүнийг нь АТГ-ын зүгээс 14 хоногийн дотор су­далж үзээд “Болно,
бо­лохгүй” гэсэн хариу ирүүлдэг. Бүх хүн энэ журмаар томилогдсон. Манай яам 78 ажилтан­тай.
Эдгээрээс АТГ-аас тодорхойлолт аваагүй, миний дур мэдэн томил­сон нэг ч ажилтан
байхгүй.

-Энэ яамыг П.Ал­тан­гэрэл
Дорнодынхноор дүүргэсэн гэдэг нь үнэн юм биш үү?

-Амьдрал баян. Дор­нодын хүн
энэ яаманд бий юу гэвэл бий. Гэхдээ хуульд заасанчлан эрх ашгийн зөрчилтэй нэг ч
хүн байхгүй. Ер нь Дор­нодын төлөө зүтгэж явдаг хүний хувьд нутаг орноо­соо Монголын
төрд хэдэн сайхан шижигнэсэн за­луу­чууд бэлдээд өгчихье гэсэн бодолтой явдаг хүн.
Үүнийгээ би буруу гэж боддоггүй.

-Та чинь яагаад нэг­нийхээ
санаачилсан тө­сөлд ацаг, тээг тавиад байдаг хүн бэ. Мини кино театр төслийг П.Ал­тан­гэрэл
зогсоосон гэж мэдэгдсэн байна лээ?

-Над руу дайрах асуу­дал үүнээс
эхлэлтэй байж магадгүй. Мини кино­театр төслийг эхлүүлье гэсэн. Бид бүгдээрээ дэмж­сэн.
Ямар утгатай төсөл вэ гэвэл нэг суманд мини кинотеатр байгуу­ла­хад 25-30 сая төгрө­гийн
өртөгтэй. Үндсэн зорилго нь Холливуудад шинэ кино нээлтээ хий­лээ, “Өргөө”, “Тэнгис”-т
гарлаа. Яг энэ кино теат­руудад шинэ кино гарч эхэлсэн цагт мини театр­тай болсон
сумынхан үзэх ёстой. Ингээд эхний ээлжинд 20 суманд кино­театрын тоног төхөөрөмж
суурилуулсан. Гэтэл өнөө­дөр эдгээр 20 кино­театр бүгд ашиглалтад ороогүй байгаа.
Шалт­гаан нь хүнээ сургаагүй, ямар хиймэл дагуул, ямар антеннд яаж холбогдох нь
тодорхойгүй. Ашиг­лалтын зардлыг нь хэн даах нь ойлгомжгүйгээс эхлээд асуудал ихтэй.
Мөн дараагийн ээлжийн 30 кинотеатрын тендер зарлагдаад ороод иртэл өмнөх театрууддаа
камер нэмж суулгах шаардла­гатай гээд дахиад баахан мөнгөний асуудал бо­соод ирж
байгаа юм. Ин­гээд Соёл урлаг хөгжүү­лэх сангаас дахин тендер зарлах шаардлага тул­гар­сан.
Сүүлд зарлагд­сан 30 мини кинотеатрын тендерийг Худалдан авах ажиллагааны газ­раас
зарласан. Тэгээд нэг компани шалгараад га­раад иртэл Н.Оргил өөрөө бөөн асуудал
үүсгэ­сэн. “Буруу компани шалгарууллаа. Миний дэмжиж байгаа компа­нийг гаргаж ирсэнгүй”
гээд ажлыг удаасан. Тэгэхэд нь “Оргил оо, Худалдан авах ажиллагааны газ­раас томилсон
үнэлгээ­ний хорооны шийдвэрт хэн ч гаднаас нөлөөл­дөггүй. Нөлөөлөх ёсгүй. Мэргэжлийн
байгууллага нь шалгаруулсан байхад бид гарын үсэг зурж ба­тал­гаажуулах л үүрэгтэй”
гэж хэлсэн. Тэр ёсоороо л болсон. Н.Оргилын дэм­жиж байгаа компа­нийг шалгаруулаагүй
уч­раас би гарын үсэг зурах­гүй гэж хэлж болохгүй шүү дээ. Гэтэл 2014 оны соёлын
тоног төхөөрөмж худалдан авах санхүү­жилтийн ихэнх мөнгөөр дахин мини кинотеатр
байгуулах саналыг Н.Оргил оруулж ирсэн. Төсвөөс баахан мөнгө зараад тоног төхөөрөмж
тавьсан мөртлөө нэг нь ч ашиглалтад ороогүй бү­тэн жил өнгөрлөө. Тий­мээс эхний
төслөө гүйцэд хийж үр дүнг нь үзэх хэ­рэгтэй гэсэн байр суурийг би илэрхийлсэн.
Үнэхээр үр дүнтэй, түүний хэлс­нээр гайхамшигтай бай­вал энэ төслийг явуулна. Үр
дүнгүй болбол улсын мөнгө хий дэмий үрээд хэрэггүй” гэсэн маань бас л дургүйг нь
хүргэсэн бо­лолтой. Эцсийн эцэст улсын хэдэн тэрбум төг­рөгөөр баахан ашиглаг­дахгүй
төхөөрөмж сум­дад шахжээ гэдэг ял хэнд ноогдох вэ. Ойлгомжтой шүү дээ, төсөв мөнгөн
дээр шийдвэр гаргаж бай­гаа Төрийн нарийн бич­гийн дарга л холбогдоно шүү дээ.

-Яамдын төрийн нарийн
бичгийн дарга нарыг бүх л тендерийн ард байдаг гэж хүмүүс ойлгодог. Тендер-төрийн
нарийн бичгийн дарга гэсэн холбоо үг, дээрээс нь мөнгө идэж уух хамгийн боломжит
хүн гэсэн ойлголтод ямар тайлбар өгөх вэ?

-Үе үеийн яамдын төрийн нарийн
бичгийн дарга нар тендертэй хол­богддог. Хуулиараа тийм юм. Өөрөөр хэлбэл хө­рөнгө
оруулалт, санхүү­гийн асуудлыг Төрийн нарийн бичгийн дарга хариуцдаг хуультай. Хуу­чин
тендерийн хууль шинэчлэгдээгүй байхад бүх тендер яаман дээр зарлагддаг байсан. Ха­рин
өнгөрсөн жил тен­дерийн шалгаруулалтыг хариуцахаар Худалдан авах ажиллагааны газар
гэж байгуулагдсан. Ин­гээд өнгөрсөн жил манай яам бүх тендерийг Худал­дан авах ажиллагааны
газар руу шилжүүлсэн. Тэнд зарлагдана, үнэл­гээ­ний хороо байгуу­лаг­да­на. Мэргэжлийн
бай­гуул­лага нь шалга­руу­лаад гэрээ байгуулна уу гэсэн албан бичиг ирүү­лэхэд
бид хуулийн дагуу гэрээг байгуулж араас нь хяналт тавих үүрэгтэй. Өнөөдөр ийм л
болсон. Төрийн нарийн бичгийн дарга гэдэг хүнийг одоо хардах шаардлагагүй бол­сон.
Бид хянах л үүрэг­тэй. Энэ жил ч гэсэн бид хөрөнгө оруулалтын болон их засварын
ху­дал­дан авах ажиллагаа буюу тендерийн эрхийг Худалдан авах ажил­ла­гаа­ны газар
болон орон нутаг руу шилжүүлж бай­гаа. Өөрөөр хэлбэл яам ийм асуудалтай ороо­цол­дох
шаардлагагүй гэж үзсэн. 

-Ер нь төрийн ажил тэр
дундаа төрийн нарийн бичгийн даргын алба бүх зүйл дээр эрх ашгийн зөрчил дагуулж
байдаг бололтой?

-Ер нь төрийн ажлыг хийхэд их
хүндрэлтэй. Намайг төрийн ажил хийхээр хүүхдүүд, ах дүү нар хэлмэгдчих гээд бай­даг.
Бүгд амьдрал зохиож тус тусдаа бизнестэй бол­чихсон. Заримдаа би тэд нараас гуйж
амьдардаг хүн шүү дээ. Алив тус болоорой гээд л. Гэтэл би ажлынхаа шаардлагаар тэднийгээ
хохироогоод явж байгаа. Жишээ нь би хүүхдүүддээ “Манай сал­барын хэмжээнд зарлаг­даж
байгаа нэг ч төсөл, тендерт битгий оролц” гэсэн шаардлага тавьсан. Мөн “Чамайг миний
хүү, миний дүү гэсэн байд­лаар хандаж, ажил төрөл ярьж байгаа хүмүүстэй битгий орооцолдоорой”
гэж захидаг. Энэ нь хам­гийн зөв шийдэл. Мөн чанараараа бол тэдний­хээ эрхийг муухай
зөрчиж байгаа хэрэг л дээ. Гэвч яая гэхэв, цаг үе өөрөө ийм байна шүү дээ.

-Батаарын араг ястай хөөцөлдөхөөс
өөр ажил хийдэггүй ССАЖ-ын яам гэсэн яриа гарсан. Яамны бод­лого, шийдвэр, хийж
хэрэгжүүлж байгаа ажил ямар түвшинд явна вэ?

-Манай яамны хариу­цаж байгаа
салбар олон зовлонтой. Яагаад гэвэл 2013 оноос өмнө энэ сал­бар төрийн бодлогын
гадна орхигдсон байсан. Соёлын асуудал нь Бо­ловс­ролын яамны, аялал жуулчлал нь
Байгаль орч­ны яамны, спорт нь Эрүүл мэндийн яамны хавсарга хэлбэрээр явж ирсэн.
Гур­ван яамнаас бид төрийн анхаарлын гадна байсан салбарыг нийлүүлж бод­логын яам
болгож авсан гэсэн үг. Харин өнгөрсөн бүтэн жилийн хугацаанд ма­найх яам шиг яам
бол­сон. Өдөр шөнөгүй ажил­ла­сан. Салбарынхаа хуу­лийг гаргаж авахын тулд олон
сайхан залуус нойр, хоолгүй ажиллаж байна. Цоо шинээр байгуулагд­сан яам гэвэл манайхыг
нэрлэж болно. Шинэ яам байгуулна гэдэг их хүнд. Богино хугацаанд ихэнх асуудлаа
цэгцэллээ. Ингэхийн тулд сайд, дэд сайд бид гурав үнэхээр гар, сэтгэл нийлж ажил­ласан.
Манай сайдад өндөр мэдлэг, боловсрол, ажил хэрэгч чанар байна. Дэд сайдад маань
ноён нуруу, хүлээц, тууштай ажиллах чанар байна. Надад төрийн ажлын бага сага туршлага
бий. Энэ бүхнээ нийлүүлээд яамыг өдий зэрэгтэй бол­голоо. Бид гурвын санаа зорилго
нэгдмэл ажил­лаж байгаа болохоор манай яам гурван зүгт салж яваагүй. Гар сэтгэл
нийлсэн хамт олныг бүр­дүүлж чадсан. Гэхдээ олон хүн дотор ганц нэг болохгүй, бүтэхгүй,
төрийн ажлын ачаалал дааж гарч чадахгүй хүн байлгүй л яахав. Тийм хүмүүс нь мөрөөрөө
л явчих хэрэгтэй.

-Танай яамны нэгэн гол
салбар аялал жуулч­лалын тухайд асуу­дал ямар байна. Монгол Улс олон ч жил аялахад
тохиромжгүй орон гэж цоллууллаа шүү дээ?

-Монголын ирээдүй болсон, эдийн
засагт их хувь нэмэр болох салбар бол аялал жуулчлал. Бид босгож авахаар ажиллаж
байна. Аялал жуулч­ла­лын хуулиа боловсруу­лаад УИХ-д өргөн бари­хад бэлэн боллоо.
Өнөө­дөр л гэхэд Японоос аялал жуулчлалын чиглэ­лээр ажлын баг ирж сур­галт явуулж
байна. Мөн Дэлхийн аялал жуулчла­лын тэргүүнтэй манай сайд уулзаж хуулиа танил­цуулахад
тэр хүн тусгай баг гарган ажиллаж саналаа ирүүлсэн. Одоо энэ салбарын эрх зүйн орчныг
тодорхой болгох нь салбарын цаашдын хөгжлийг тодорхойлох үндсэн чиглэл болно. Энэ
агуулгаараа Ц.Оюун­гэ­рэл сайд хуулиа үндсэн­дээ өөрөө гардаж бай­гаа. Ингээд хууль
батлаг­дахад маш олон зүйлийг богино хугацаанд хийх боломж бүрдэнэ. Ер нь Батаар
яриад л байна гэх юм. Долоон сая жилийн өмнө Монголын нутаг дэвс­гэрт батаар амьдарч
байсныг ард түмэн, жуул­чид эх нутагт нь үзвэл туйлын ач холбогдолтой. Яс гэдэг
үүднээс нь бус олдвор, соёлын өв, Мон­гол орны гайхамшигтай түүх гэдгээр нь харж,
дэл­хий нийтэд сурталчлах нь яамны үүрэг.

-Ер нь сүүлийн үед танай
яам музейн ши­нэчлэлийг нэлээн ярьж байна. Лениний музейн асуудал юу болж байгаа
вэ?

-Лениний музейн асууд­лаар Дээд
шүүхийн шийдвэр гарчихсан. Ерөн­хий шүүгч асуудлыг хэд хоног судалдаг юм байна.
Музейгээ авчих­вал засварын хөрөнгийг нь төсөвтөө тусгасан бай­гаа. Ингээд палеон­толо­гийн
музей нээлтээ хий­хэд бэлэн болно. Архео­ло­гийн музейн схез зураг болон Байгалийн
түү­хийн музейн зураг төсөл бэлэн болсон. Археологи, палеонтологийн музейн концепцоо
батлуулчих­лаа. Эдгээр музейг Үн­дэсний цэцэрлэгт хүрээ­лэнд байгуулъя гэсэн хү­сэлтийг
тавиад газрын асуудлыг нь шийдүүлж байна. Одоо Соёлын өвийн хууль УИХ дээр хэлэлцэгдэж
байгаа. Энэ хууль манай яамны өн­гөр­сөн жил хийсэн хам­гийн том ажил. Хууль батлагдчихвал
соёлын өвийн тал дээр ихээхэн том ажил хийгдэнэ.

-Биет болон биет бус өвөөс
эхлээд манай улсын үүх түүх, соёл, уламжлал онцлогтой. Нэгийг нь хамгаалах гэхэд
нөгөө нь үгүйс­гэгддэг гэдэг ч юм уу. Энэ асуудлыг яаж анхаарч байгаа вэ?

-Соёлын өвийн тухай хууль энэ
бүхэн рүү чиглэ­сэн. Соёлын өвийг биет болон биет бус гэж яаж ангилах юм. Биет өв
дун­даа хөдлөх, үл хөдлөх гэж алийг нь хэлэх юм. Аман өв, өвлөн тээгч гэж хэнийг
хэлэх вэ гээд бүгдийг нь нарийн зааж өгөөд хилээр гаргавал яах уу, дамлан худалдаалбал
ямар хариуцлага хүлээл­гэж уул уурхайн үйл ажил­лагаанаас яаж урьдчи­лан хамгаалах
вэ. Хохир­лыг яаж тооцож, олон улсын гэрээ конвенцид хэрхэн нийцүүлэх вэ гээд бүгдийг
хуулиар зааж өгнө. Хуульд соёлын үнэт өвөө сэргээн засварлах үндэсний төвийг бай­гуулж
байна. Гэрээт соё­лын өв хамгаалагчдыг сум бүхэнд ажиллуулж эхэллээ.

-Монголчууд нут­гийнхаа
хаана нь ямар өв, соёл байгааг бараг мэдэхгүй. Тэгэхээр хэн нэгэн очоод сайн ду­раа­раа
ухах гэх мэт асууд­лаас яаж урьд­чилан сэргийлж байна?

-Тэгэхээр хуулиар энэ асуудлыг
мөн зохицуула­хаар тусгасан. Ингэхдээ уул уурхайн компани олбор­лолт явуулах гэж
байгаа бол тухайн хөр­сөнд археологи, палеон­то­логийн олдвор байгаа эсэхийг тухайн
компани өөрийн хөрөнгөөр хайна. Ийм судалгаа хийж, ма­те­риал ирүүлсний дараа тухайн
компанид ашиг­лалтын лиценз олгох уу, болих уу гэдгээ шийднэ. Энэ бол хамгаалалтын
эхлэл.

-Монгол соёлыг булаацалдах
орон хоёр хөршөөс эхлээд бий. Яг энэ асуудалд яам ямар бодлого барих вэ?

-Өнгөрсөн жил эрчимтэй ажилласны
үр дүнд олон соёлын өвийг ЮНЕСКО-д бүртгүүллээ. Саяхан л гэхэд калиг­рафф бичиг,
монгол гэрээ бүртгүүлсэн. Цаашид ч олон зүйл бүртгэгдэхээр хүлээгдэж байна. Бидний
том алдаа бол бүртгүүлэх гэж баахан түжигнэчихээд бүртгүүлсэн хойноо орхичихдог.
Дэлхийн өвд бүртгүүлнэ гэдэг “Манайх дэлхий нийтийн өмнө энэ соёлын өвөө хариуцаж,
хамгаалж авч явах үүрэг хүлээлээ” гэсэн үг. Тэгэ­хээр бүртгүүлснийхээ да­раа хамгаалах,
төгөл­дөржүүлэх ажлыг л хийнэ гэсэн үг. Энэ асуудалд анхаарлаа хандуулж ажил­ласны
хүчинд хүн бүр соёлын өвийн тухай ярьдаг боллоо. Биет бус өвийг мэргэжлийн хүмүүс
л ярьдаг байсан бол одоо улстөрчид ч дуугардаг болж байна. Улстөрчдөөс төрийн алба
руу эцэст нь олон нийт рүү энэ хэллэг шилжиж, ярьж эхэлсэн.

-Жуулчдын аюулгүй байдал
хангагдаагүй гэдэг үүднээс манай орон аялахад тохи­ромж­гүй гэж олон ул­сын судалгаагаар
гар­сан байсан. Энэ асууд­лыг яаж цэгцлэх вэ?

-Ийм сурталчилгаа яваад байгаа
болохоос биш Монгол хамгийн аюул­гүй орон. Мөнгө угаах, хар тамхи дамлан наймаалах
гэх мэт хууль бус үйлдлүүд газар аваа­гүй, шашин хоорондын мөргөлдөөн, дайн байл­даангүй,
газар хөдлөл, цунами, үер усны аюул­гүй үндсэндээ дэлхий дээрх хамгийн амгалан тайван
орчин. Ганц нэг хулгайн тохиолдлыг дө­вийлгөж өөрсдийн нөх­цөл байдлыг хөөрөгдө­хөөс
илүү давуу талаа маш сайн сурталчлах ёстой.

-Тэгвэл спортын салбарт
ямар бодлого барьж ажиллаж байна. Ер нь энэ салбарт биз­нес эрхлэгчид хийгээд төр
ихээхэн анхаарал хандуулж дэмжиж тусалдаг шүү дээ?

-Дэмжлэг байгаа. Ерөн­хийлөгчийн
зарлиг гарч олимп, дэлхийн авар­гын шагналт тамирчдад сар бүр тэтгэлэг олгож байна.
Үүнээс хойш бүх төрлийн спорт эрчимжиж очсон бүхнээсээ шагнал авч байна. Үүнийг
бодло­гоор удирдах ёстой. Бай­галиас заяасан авьяас дээр нэмэх нь хөдөлмөрч зан
чанартай тамирчид амжилт гаргаад байна. Үүнийг нэгдсэн бодло­гоор удирдаж, нэгдсэн
бэлтгэл хийх байр саваар нь хангах систем дутаг­даж байгаа. Тиймээс спор­тын барилга
бай­гуу­ламжын стандартыг гар­гаж ажлыг эхлүүлсэн. Сон­гинохайрхан, На­лайх, Баянзүрх,
Чингэл­тэй дүүрэгт спортын иж бүрэн цогцолбор барих ажил эхэлчихлээ. 2014 оны төсөвт
Баянгол, Сүх­баатар дүүргийн спорт цогцолборын санхүүжилт тусчихлаа. Ингэж нөх­цөлийг
нь бүрдүүлж өгвөл амжилт дэлхий дахинд дийлдэхгүй болох нь ойл­гомжтой. Тэгэхээр
яам жинхэнэ тамирчин шал­гаран гарч ирэх нөх­цөлийг нь бүрдүүлж өгөх бодлого барьж
байна. Ер нь нөхцөл бүрдвэл ямар амжилт гардгийг би биеэ­рээ үзсэн хүн. УИХ-ын гишүүн
байхдаа Дорнод аймагт шатрын клуб бай­гуулж өгсөн. Гэтэл өнгөр­сөн жилээс Дорнод
айм­гийн хүүхдүүд дэлхийн тэмцээнд оролцоод эхэлчихсэн байна. Мөн УИХ-ын гишүүн
байхдаа Чойбалсан хотод Азийн С зэрэглэлийн хөлбөм­бөгийн талбайн хөрөнгө мөнгөний
асуудлыг нь хөөцөлдөж шийдүүлж өгсөн. Гэтэл нэг жилийн дараа дорнодчууд Улаан­баатар
хотод ирээд Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит цомыг авч улсын аварга болж байх жишээтэй. Энэ
нь нөхцөл бүрдэхэд гэдэг шиг.

-Ямар ч яам агентлаг Засгийн
газрын зо­рилт­той хөл нийлүүлэх шаард­лагатай байдаг. Энэ Засгийн газартай яамны
ажил хэрхэн нийцэж байгаа бол?

-Бидний өдөр тутмын хийх ёстой
ажил л даа. Засгийн газар ямар шийдвэр гаргана түүнийг нь хурдтай хийх нь тухайн
яам, агентлагийн үүрэг. Ний нуугүй хэлэхэд Ерөнхий сайдын хурд, ачааллыг заримдаа
гүй­цэх­гүй байна. Яг дотор нь байгаа хүний хувьд хэ­лэхэд Засгийн газар үнэ­хээр
ачаалалтай ажил­лаж байгаа. Засгийн газ­рын хэдэн сайдыг ха­раад “Энэ хэдэн нөхөр
2016 он гэхэд ядаргааны туйлд хүрчихээд сон­гуульд оролцох нь ээ” гэж бодогдох юм.
Засаг ингэж эрчимтэй ажиллаж бай­хад бид зүгээр сууж бо­лохгүй. Яамны гал тогоог
хариуцаж байгаагийн хувьд хэлэхэд манай яам­ны ажилтнууд байнга илүү цагаар ажиллаж
байгаа.

-Та төрийн албан хаагч
гэсэн нэрээр халх­лагдаад тодорхой хугацаа өнгөрлөө. Гэх­дээ мэдээж улс төрийн орчноос
хөндийрөөгүй нь тодорхой. Энэ хуга­цаанд Дорнодын той­рогтоо очив уу. Асуудал шийдэж
ажиллав уу?

-Би байнга л Дорнод руу явж байдаг.
Асуудал шийднэ ээ. Саяхан ши­нээр томилогдсон Засаг дарга нь ирсэн. Өөрийн яаман
дээрээ болон өөр яаман дээр хөөцөлдөж байгаа ажилд нь тусал­сан. Цааш­даа ч болом­жийн­хоо
хэрээр тусална. Тэн­дээс дахиж сонгог­доогүй гээд тэр аймгийг орхих ёс суртахуун
надад үгүй. Өмнөө зорилго тавьж 2016 он гэхэд аймгийнхаа 14 сум 10 багт нэг нэг
тодорхой ажил хийнэ. Зарим ажлыг нь эхлүүл­сэн. Заавал хэрэгжүүлэх ажлууд байна.
Гэхдээ үүнийг сонгуульд бэлдэж хийж байгаа юм биш. Зөв­хөн өөрийнхөө үүргийг ухамсарлаж
байгаагийн нэг хэлбэр. Дорнодын ард түмний ач тусаар би өдий зэрэгтэй явж байгаа.
Ачийг нь хариулна. Яаж хариулах вэ гэвэл сон­гогдсон сонгогдоогүй­гээ­сээ үл хамаарч
өөрийн­хөө боломжийн хүрээнд тэр нутаг орны төлөө ажиллаж асуудлыг нь шийднэ.

-Дорнод аймаг нь уул уурхай,
эрдэс баял­гын нөлөөлөл ихтэй газар нутгийн нэг. Таны хувьд асуудлыг яаж хардаг
вэ?

-Тэнд уул уурхай гэж яривал газрын
тос, ураны тухай л хөндөгдөнө. Би гишүүн байхдаа Газрын тосны тухай хуулийг гур­ван
удаа санаачилж оруу­лаад батлуулж ча­даагүй. Эндээс юуг ойлго­сон бэ гэвэл газрын
тосны асуудалтай тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүд, энэ салбарыг удирдаж байсан хүмүүс
үнэхээр гүн гүнзгий холбогдчих­сон байсан юм байна. Эрчим хүчний сайд асан Д.Зоригт
гэдэг нөхөртэй их ч тулсан. Тэглээ гээд батлуулж дийлээгүй. Эрчимтэй хэлэлцээд явж
байхад нэг зүйл нөлөөлөөд зогсчих­дог. Шуудхан хэлэхэд ми­ний зүгээс Газрын тосны
хууль дээр нэг нэмэлт, өөрчлөлт, хоёр шинэчил­сэн найруулга санаач­лаад батлуулж
чадаагүй юм. Одоог хүртэл Газрын тосны тухай хууль яригд­саар л байна. Гэхдээ уул
уурхайг бодлоготой, төлөв­лөгөөтэй, зүй зохистой ашиглаж чадах юм бол муу муухай
зүйл биш. Хамгийн гол нь тех­нологийн дагуу, стандар­тын дагуу төр нарийн хяналт
тавин авах зүйлээ авч нутгийн иргэдэд нь хувь хишгийг нь хүртээ­гээд байгаль орчинд
хал балгүй ашиглавал аймаг, сум, Монгол орны хөг­жилд онцгой хувь нэмэр болно.

-Эцэст нь асуухад та улс
төрийн хаягтай АН-ын хүн. АН-д олон фракц бүлэглэлүүд бий. Та яг хаана нь явдаг
юм бэ?

-Би улс төрөөс гарч ирсэн. Одоо
ч улс төртэй холбоотой хүн. Одоо л төрийн жинхэнэ албан хаагч болж хуулийн дагуу
татгалзчихаад байгаа болохоос биш миний үзэл бодол хэвээрээ. АН-д олон фракц байгаа
нь үнэн. Гэхдээ дайснууд биш. Ийм олон эрүүл са­руул, ил тодорхой фрак­циуд энэ
намд үйлчилж  байгаагийн хүчинд АН оршин тогтнож
байгаа юм. Фракц бүлэглэл гэдэг эрүүл саруул үзэл бодлын уралдаан гэсэн үг. Тиймээс
би АН-ын бүх фракцийн бүх гишүүдтэй найз нөхөд. Би 1990 онд Н.Алтанхуяг дарга, Р.Гончигоо
дарга, Баабар нарын далбаан дор ардчиллын үйл хэрэгт зүтгэсэн хүн. Одоо ч гэсэн
энэ хүмүүстэйгээ хамт л явж байна. Цаашид унасан ч боссон ч энэ хүмүүстэйгээ л явна.
Яа­гаад вэ гэвэл би албан тушаал, эрх мэдэл харж ийш тийш урваж шарва­даггүй хүн.
Энэ бол миний улс төрд баримталдаг зарчим. Эцсийн дүнд ги­шүүн бүр АН гэдэг нэг
фракц дээр нэгддэг байхгүй юу.

 

Л.МӨНХТӨР

Нийгмийн сүлжээгээр “Гур­ван сая удаа үр хөндөлт хийгдсэн
байна. Зөв бол бид гурав биш зургаан саяулаа байх байжээ” гэсэн жиргээ ойрмог
нэлээд тархлаа. Үр хөндөлтийг хориглодог бай­сан бол бараг л зургаан сая иргэнтэй
болох байсан юм шигээр ойлгож байх шиг. Хууль санаачлах эрх бүхий УИХ-ын гишүүн
үүнийг анх­лан тараасан нь үр хөндөл­тийг хориглох хуулийг бий болгох
санаатайнх бололтой. Үр хөндөлтийн тухайд хүн бүр өөр өөрийн санал бодолтой
байдаг. Тухайн хүний үзэл баримтлалыг хүндэтгэж үзэ­хээс аргагүй. Гэхдээ
дэлхийн дийлэнх улс орнууд үр хөн­дөл­тийг хууль ёсных хэмээн үзэж хуульчилсан
байдаг юм. Яагаад гэвэл ургийг тээж төрүүлэх, эх байх эрхээ өөрөө шийддэг байх
нь ард­чиллын суурь зарчимд нийц­нэ гэж үздэгийнх билээ.

Дэлхийн улс орнуудын 25 орчим хувь үүнийг зөвшөөр­дө­г­гүй.
Харин үлдэх 75 хувь нь сонголтоо эдлэх эрхийг өгсөн байдаг. Үр хөндөлтийн
асуудалд хатуу хандлагатай газрууд бол Латин Америк, Африкийн орнууд. Европоос
Ирланд, Мальта, Польш. Азиас Бангладеш, Индонез, Лаос, Шри Ланка, Филиппин гэх
мэт. Дийлэнх шалтгаан нь шашны үзэл баримтлалын улмаас зөвшөөрдөггүй. Ха­рин
ардчилсан улс орнуудад үүнийг хүний эрх, эрх чөлөө­ний илэрхийллээр авч үздэг.

Жендерийн тэгш эрхийн талаар хүчтэй тэмцдэг, энэ чиглэлд олон
судалгаа шин­жил­гээний ажил хийсэн Авст­ралийн их сургуулийн багш, доктор
эмэгтэйн яриа анхаар­лыг маань ихэд татсан юм. Шийдвэр гаргах түвшин дэх
эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн тулд квот гаргах тухайд тэр таагүй ханд­дагаа
нуугаагүй. Уг нь түүний баримталдаг байр сууриар бол эмэгтэйчүүдийн тоог нэ­мэх
боломж бүрийг л ашиг­ла­маар. Гэвч тэрээр квотоор орж ирсэн эмэгтэйчүүд тухайн
намын байр сууриа илт дагаж, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хам­гаа­лах тал дээр
ажилладаггүй учраас квотын гишүүдэд итгэ­хэд бэрх гээд АНУ-ын Бүгд найрамдах
намын эмэгтэй сенатуудыг шүүмжлэн жи­шээл­сэн нь үндэслэлтэй. Бүгд
найрамдахчууд харин хуу­чин­саг үзэлтэйнхээ хувьд үр хөндөлтийг ихэд
эсэргүүцдэг. Намынхаа байр суурийг дэм­жих үүднээс эмэгтэй гишүүд ч энэ талд нь
зогсдог байна. Тэгэхээр жендер судлаачид эмэгтэй гишүүдийн тоо олон байхаас
илүү эмэгтэйчүүд ээж болох эсэхээ өөрөө шийддэг эрхтэй байх нь хамгийн чухал
аж.

Одоогоос хэдэн жилийн өмнө БНН-аас сонгогдсон сенатын гишүүн
Кристофер Смит төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтонд нөхөн үржихүйн
бодлого тэр дундаа үр хөндөлтийн талаар асуулга тавиад ам руугаа алгадуулж
байсан удаатай. Хатагтай Хиллари Клинтон Бразилийн эмнэлэгт хүсээгүй
жирэмслэлтийн золиос болсон эмэгтэйчүү­дийг харж, Африкт 12, 13 настай охидыг гэдсэндээ
хүүхэд тээж байгааг үзэж бас үр хөндөлтийг зөвшөөрдөггүй Азийн орнуудад ч энэ
бүхэн ямар асуудалтайг нотлоод, үр хөндөлт аюулгүй, баталгаа­тай бас хууль
ёсных байх хэрэгтэй. Бас үүний зэрэгцээ аль болох үр хөндүүлэхгүй­гээр асуудлыг
шийдэх мэдлэг мэдээллийг түгээхэд давхар анхаарах ёстойг хэлж байсан юм. Гэхдээ
үр хөндүүлэх эсэ­хээ шийдэх эрх нь эмэгтэй­чүү­дэд үлдэх ёстойг онцолсон.
Тэрбээр сенатын гишүүний нүд рүү харж байгаад ард­чил­лын бэлгэ тэмдэг болдог
орны хууль тогтоогч ингэж ч ярих гэж дээ гэсэн шиг байр сууриа хатуу
илэрхийлэхэд өнөөх нь эрхгүй дальдчиж байсан сан. Хиллари Клин­тон тэргүүн
хатагтай байхаа­саа л өсвөр насны охидыг жирэмслэхээс сэргийлэх, мэ­дээ­лэл
өгөх арга хэмжээнүү­дийг зохион байгуулж ажил­лаж ирсэн байдаг. Үнэхээр үр
хөндөлтийг аюулгүй, хууль ёсны хүрээнд байлгахаас гадна хүсээгүй жирэмс­лэл­тээс
сэргийлэх арга замуудыг таниулан сурталчлах арга боломжууд их бий. Түүнээс үр
хөндөлт нь улс орны хүн амын тоог нэмэгдэхэд саад болж байна, эсвэл хэн нэгэн
хүний амь насыг хороож бай­на гэдгээр нь асуудалд ханд­вал хэт өрөөсгөл. Тэгээд
ч үр хөндөлтийг хууль бус гэж үзээд хуульчилбал ямар сөрөг үр дагавартайг
иргэнш­сэн түүхийнхээ ул мөрөөс монголчууд мэднэ. Тэр хатуу хуулийн улмаас амь
нас, эрүүл мэндээрээ хохирсон, ээж байх хувь тавилангаараа хохирсон хүмүүс ч
нийгмийн дунд бий.

Хүүхэд ахуй цагт, нэг орцны хүмүүсийн амьд­рал уйлж, дуулсан
ч хамтдаа байж дээ. Айлын маань эгч төгсөх жилдээ жирэмсэн болж, гадагшаа
сургуульд явах хуваариа алдах нь дээ гэж орцныхон хэсэгтээ ярьсансан. Удалгүй
өвгөн бариач гэрт нь ирсэн тухай, саван зуурч суусан тухай бас баа­хан ярьсан.
Бас тэр орой бие нь огцом муудаж эмнэлэг аваад явсныг ч санаж байна. Тэр хаврын
дуулиан тэгсгээд мартсан ч айлын маань эгч хүүхэд гаргаж чадахгүй болсон билээ.
Хорио бүрийн цаана ийм гунигт амьдрал үргэлжилдэг. Хөдөөд ч хүүх­нүүд хашаан
дээрээсээ үсрээд л зогсч байдагсан гэсэн ахмадуудын дурсамж сонсогддог. Харин
тэр бүхэн хичнээн халуун амийг эрс­дэлд оруулж, эрүүл мэндээр нь хохироосныг
хэлж мэдэх­гүй. Зарим судалгаагаар дэл­хийд жилд 80 мянган эмэгтэй баталгаагүй
үр хөндөлтийн улмаас амь насаа алддаг гэдэг. Африкийн орнуудаас ганц Өмнөд
Африкийн Бүгд Найрамдах улс үр хөндөл­тийг хууль ёсных гэж зөв­шөөр­сөн байдаг.
Саяхан таа­лал төгссөн Нельсон Ман­деллаг төр барьж байх үед буюу 1997 онд
ӨАБНУ үр хөндөлтийн тухайд тун либерал хуультай болж чад­сан юм. Гэхдээ үүнийг
олон жилийн тэмцэл зүтгэлийн үр дүнд олж авсан юм билээ. Тус улсад үр
хөндөлтийг хууль­чилс­наар олон эмэгтэй амь насаа харамсалтайгаар алд­даг
байдал багассан гэж бай­гаа. Яг үүнтэй эсрэгцүүлэн яригддаг нэг газар бол
Польш. Польш коммунист дэглэм нуран унасны дараа­хан буюу 1994 онд үр хөндөл­тийг
хориглосон юм билээ. Гэхдээ хориглосон гээд хэн ч үр хөндүүлээгүй гэвэл худлаа.
Харин хууль бус үр хөндөлт ихэсч, баталгаагүй арга замаар үрээ хөндүүлэх үедээ
эндэгсдийн тоо нэмэгдсэн байгаа юм. Үр хөндөлтийг хориглох асуудал яригдах үед
үүнийг давхар бодол­цохоос аргагүй. Бас гэмт хэр­гийн золиос болж хүчиндүү­лэх
үедээ жирэмсэн болсныг яахав гээд шийдэх зүйлс их. Амьдралын баталгаа байх­гүй,
хүүхдэдээ сүү аваад өгөхийн чадалгүй хүмүүс бас яахав. Энэ зовлон бэрхшээ­лийн
талаар үзүүлсэн “Вера Драке” хэмээх кино бий. Найруулагч Майк Лейхийн энэ
бүтээл 1950-иад оны Лондонгийн амьдралыг харуул­даг. Бүсгүй хүний зовлонг
нимгэлэх гэсэндээ үр хөндөлт хийдэг хижээл насны эмэгтэй хуулийн өмнө
буруутдаг. Түүнд 18 жилийн хорих ял оноохоор хуульч­лагд­сан ч, үйлдлүүд нь
дандаа хүнд тусалсан, хүний эрх чөлөө, сонголтыг эдлүүлж байсныг нь харгалзан
үзээд 2,5 жилийн ял оноодог тухай гардаг билээ. Энэ кино Венецийн кино наадмаас
“Алтан арслан” хүртсэн бөгөөд хэдийгээр уран сайхны бүтээл ч гэсэн амьдралд
байгаа зөрчлийг гаргаж чадсанаараа ийн үнэлэгдсэн биз ээ.

Мэдээж хүний
хорвоод ирж буй нэгэн шинэ амийг буцаана гэдэг хялбаргүй. Хүний мөн чанар,
ухамсар хийгээд шашны үйлийн үр, нүгэл буян бодсон ч хэцүү. Гэхдээ үр
хөндөлтийг хориг­лоно гэдэг дутахгүй том асуудлыг дагуулж байдгийг бодолцоосой.
Үр хөндөлтийг хориглодог хуучны хатуу цаг 1989 онд Эрүүлийг хамгаа­лахын
хуулиндаа өөрчлөлт оруулснаар өөрчлөгдөж бай­сан. Сүүлд 1998 онд Эрүүл мэндийн
хуулийн 36 дугаарт үр хөндөлтийг эмнэлгийн нөхцөлд, номыг нь үзэж дипломыг нь
гардсан эмч хүн хийх талаар тусгаж өгсөн байдаг. Энэ мэт шалгууруу­даа л чинад
сайжруулан мөрд­мөөр. Дээрээс нь үр хөндөл­тийн хор уршгийг таниулсан мэдээлэл
мэдлэгт тун анхаар­чих хэрэгтэй. Баталгаагүй эм хэрэглэхийг, оруулж ирэхийг
хориглож болно. Манайд байдаг судал­гаагаар 1000 амьд төрөлт тутмын цаана 200
орчим үр хөндөлт бий гэсэн. Үр хөндөлтийг аль болох батал­гаатай орчин нөхцөлд,
багасгаж цөөрүүлэх үндсэн мэдлэг мэдээллийг түгээх дээр ажиллах нь л  ононо. Гурван саяыг устгасан байна, тэгээгүй
бол хүн ам маань зургаан сая болох байлаа гэх нь мөн чанарт таарахгүй. Хүний эрх,
хүсэл сонголтыг хүндэтгэх, салба­рын оновч­той зөв бодлогын үндсэн дээр нөхөн
үржихүйн үйл явц хэвийн явагдах учир­тай. 
Хүсээгүй зүйл хүсээгүй үр дагаврыг авчирна. Хүнийг хүсч, хүндэлж ирүүлэх
хэрэгтэй.

Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын
сайд С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хамтын тэтгэврийн даат­галын тухай
хуулийг чуулга­наар хэлэлцээд бөөн маргаан боллоо. Ардын на­мынхан зав­сар­лага
авчих­лаа. Ингэж эсэр­гүүцэхээр хуулийн төсөл бол­чихсон хэрэг үү?

-Тийм зүйл байхгүй шүү дээ. Манай
яам 2014 оныг гэр бүлийг дэмжих жил болгон зарласан юм. Өнөөдөр Мон­гол гэр бүлийн
үнэ цэнэ, бат бэх байдал алдагдсан учраас бид гэр бүл рүү чиглэсэн арга хэмжээ явуулахыг
зорьж бай­на. Үүний хүрээнд энэ хуу­лийн төслийг өргөн барьсан. На­сан туршдаа хууль
ёсны гэр бүлж болж амьд­раад нас­ны эцэст хэн нэг нь түрүүлж тэнгэрт хальдаг нь
хор­воо­гийн жам шүү дээ.  Гэвч үлдэж хоцорсон
хань ижил нь сэтгэл санааны хувьд хүнд байдалд ор­дог. Ялангуяа сүүлийн жи­лүүдийн
судалгаанаас хара­хад эрчүүд маань богино насалж байна.  Гэтэл эрчүүд маань амьдралын туршид илүү хөдөлмөрлөдөг,
илүү орлого олдог, даатгалд арай илүү шимтгэл төлдөг. Энэ утгаараа өндөр тэтгэ­вэр
тогтоолгодог талтай. Айл өр­хийн зонхилох орлогыг олж байсан гэрийн эзэн  бурхан болоход тухайн айлд том цохилт болдог.
Энэ эрсдлээс хамгаалахын тулд уг хуулийг боловсруулсан.

-Энэ хуулийг эдийн засгийн тооцоо
судалгаа муутай гэж шүүмжлээд байх шиг байна л даа?

-Хэрэв тухайн иргэн нас бараа­гүй
бол авах л ёстой тэтгэвэр биз дээ. Тиймээс тэр тэтгэврийг хань ижилд нь үргэлжлүүлэн
олгоё гэдэг л асуудал яригдаж байна. Энэ хуулийн төслийг боловсруу­лахын тулд бид
тооцоо судал­гаа хийсэн. Манайх шиг асар өргөн уудам нутаг, тэрбум тонноор хэмжигдэх
байга­лийн баялаг байхад Монгол Улс яваандаа эдийн засгийн хувьд өснө. Ийм байдлаар
ирээдүйн эдийн засгийн төс­вөө өөдрөгөөр харж болж байна. Нөгөө талаар төрөөс тэтгэврийн
даатгалын сан­гийн нэрийн дансанд байр­шуулах мөнгийг энэ оноос эхлээд хагас хуримтлалын
тогтолцоонд шил­жүүл­нэ. 2021 он хүртэл бүрэн хуримт­лалын тогтолцоонд шил­жүүл­нэ
гээд Засгийн газрын стра­теги зорилтод тусгачихсан байгаа. Эдийн засгийн хөгж­лийн
яам, Сангийн яам, Мон­голбанк болон манай яам хамтраад ажлын хэсэг гарга­чихсан
мөнгөжүүлэх ажлыг эхлүүлж байна. Хэрэв тэтгэв­рийн даатгалын нэрийн дан­санд мөнгө
ороод ирэх юм бол зөв менежмент хийгээд ажиллавал энэ мөнгийг өсгөх боломжтой. Аль
ч улс оронд тэтгэврийн даатгалын сан том хөрөнгө оруулагчид тооцогддог. Тиймээс
энэ сан маань цаашид үр ашигтай ажиллавал олж байгаа аш­гаас тодорхой хувийг хамтын
тэтгэврийн даатгалд хам­рагдах ахмадуудад зарцуула­хад ямар ч асуудал үүсэхгүй.  Улс орны амьд­ралд хүндрэл учруулаад байх юм огт
байхгүй. Тийм учраас эсэргүү­цээд байх асуудал үгүй л дээ.

-Тэгвэл Ардын намын­хан яагаад
эсэргүүцээд байна?

-Ерөөсөө улс төрийн шалт­­гаан­тай
л даа. Тэд өөрс­дөө малчдын тэтгэврийн насыг богиносгоно гэж яриад байгаа. Гэвч
энэ нь үр дүнтэй арга биш ээ. 50 настай эмэг­тэй тэтгэвэрт гарлаа гэж бодъё. Мал
маллахаа болих­гүй биз дээ. Мон­голын уламж­лалт аж ахуй учраас насан туршийн хөдөлмөр
байдаг юм. 50 настай тэтгэвэрт гарлаа гэхэд өндөр тэтгэвэр авах юм уу. Үгүй шүү
дээ харин ч ажилласан жил бага гэдэг үзүүлэлтээр бага тэтгэ­вэр тогтоолгоно. Тэгээд
ч 50 настай хүнийг хөгширсөн гэж хэлэх үү. Үгүй биз дээ. Магад­гүй тэр хүн тэтгэвэр
тогтоол­госноосоо болж олон болом­жийг алдаж мэднэ. Тэтгэврийн хүн гэдэг сэтгэл
зүйн хувьд ч ямар байх билээ. Өнөөдөр монголчуудын дундаж нас­лалт 67-68 орчим байгаа.
“Хүн амын хөгж­лийн цогц бодло­гын баримт бичиг”-т тусгас­наар 2024 он гэхэд монгол
хүний дундаж наслалтыг 75 бол­гоно гэж зорьж байна. Ингэхийн тулд нийгэм эдийн засаг,
ахуй орчны маш олон нөхцөл байдлыг өөрчлөх шаардлагатай. Ер нь хөгжиж буй орнуудын
жишгээс харахад тэтгэврийн насыг буу­руулдаггүй. Яагаад гэвэл хөгжлөө дагаад хүн
амын дундаж наслалт нэмэгдэж байдаг юм. Ийм талаас нь бодоод үзвэл малчдын тэтгэв­рийн
насыг богиносгох нь оновчгүй зүйл юм. Гэвч Ардын намынхан үүнийгээ урдаа барьж барьцаад
байна л даа. Малчдын тэтгэврийн талаар манай яам судалгаа хийж байгаа.

-Ямар?

-Малчдын ажилласан нэг жилийг 1.5
жилээр тооцох талаар юм. Удахгүй энэ тухай хуулийн төслөө өргөн бари­на. Жишээ нь
арван жил ажилласан малчныг 15 жил ажилласнаар тооцож тэт­гэв­рээ тогтоолгоно гэсэн
үг. Ингэх юм бол тухайн малчинд очих үр ашиг нь өндөр шүү дээ. Ийм л үр дүнтэй юм
хийхгүй бол шал дэмий улс­төржсөн яриа ямар ч хэрэггүй гэдгийг Ардын намынхан ойл­гох
хэрэгтэй. МАН сөрөг хүчин болж төлөвшөөгүй байна. Олонхийн санаачилсан хууль үр
дүнтэй үнэ­хээр зөв байвал дэмжээд явах нь сөрөг хүчний давуу тал байдаг. Харам­салтай
нь Ардын намынхан ухаарахгүй байх шиг байна. Хэрэв Ардын намынхан сөрөг хүчин гэдгээ
ухамсарлаад явбал ард түмэн “Овоо доо бас Ардын намын­хан чинь зөв зүйлийг дэмждэг
юм бай­на” гэдэг үнэлгээ өгнө шүү. Гэвч Ардын намынхан ахма­даа дээ­дэлж, хүндэлдэг
цагаан сарын өмнө том алдаа гаргалаа.

-Эргээд Хамтын тэтгэв­рийн тухай
хууль руугаа оръё. Заавал албан ёсны хань нь энэ тэтгэв­рийг авахаар тусгасан байгаа.
Хэдэн жилийн хугацаанд авах билээ?

-Ханиа өнгөрснөөс хойш хэдэн жил амьдарна,
тэр хугацаандаа тэтгэврийг нь үргэлжлүүлэн авна .

-Хууль батлагдвал нас барсан ханийнхаа
тэтгэв­рийн хэдэн хувийг авна гэсэн үг вэ?

-Одоогийн байдлаар тухайн хүний тэтгэврийн
50, 70, 100 хүр­тэлх хувийг авна гэсэн тоо яригдаж байгаа. УИХ-ын гишүүд 50 хувийг
нь өгнө гэх нь үү эсвэл 70 хүртэлх хувь бүр цаашлаад 100 хувь өгнө гэсэн шийдвэрийг
ч гаргаж магадгүй. Тэтгэврийн даатгалын сангийн даац, ачааллыг тооцож үзээд хэд
байхыг шийдэх байх. Одоо­гийн нөхцөл байдлыг хара­хад хууль энэ ондоо багтан бат­лаг­даж
чадвал 100 хувиар олгох боломжтой.

-Гэр бүлээ цуцлуулал­гүй­гээр хоёр
тийш болсон гэр бүлүүд олон бий. Энэ тохиолдолд хууль үйлч­лэх үү?

-Сүүлийн 10 жилд нэг хаяг дээр, нэг
гэрт хамт амьдарсан л байх ёстой. Гэр бүл болс­ноос хойш арав буюу түүнээс дээш
жил нэг гэрт амьдарсан, гэрлэлтээ албан ёсоор бат­луул­сан, нийгмийн даатгалын сангаас
тэтгэвэр авагч иргэн байх ёстой. Дундаасаа үр хүүхэдтэй гэр бүл байна. Харин хамт
амьдарч, үр хүүхэдтэй болсон ч албан ёоор гэрлэлтээ батлуулаагүй бол энэ хуульд
хамаарахгүй гэдгийг анхаа­рах хэрэгтэй. Мөн эхнэр нөхөр хоёулаа тэтгэвэрт гартлаа
20-иос доошгүй жил тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлсөн байх учиртай.

-Хууль хэзээнээс хэрэг­жиж эхлэхээр
хуульд тусгасан бэ?

-Бид 2015 оны нэгдүгээр сарын 1-ээс
хэрэгжүүлэхээр тооцож байгаа.

-Хууль батлагдахаас өмнө нас барсан
хүмүүс энэ хуульд хамрагдах уу?

-Энэ асуудалд хуулийн зохи­цуулалт
хийнэ. Тэдэн оноос хой­ших хүмүүс хамрагдана гэдэг ч юм уу. Тэгэхгүй бол хуулийг
хэлэл­цэж байх үед өөд болсон хүмүүсийн ар гэрийнхэн хохироод үлдчихнэ шүү дээ.  Бид бүх талын эрсдэлийг тооцож үзсэн. Ямар ч байсан  ахмад настныг амьдрах хуга­цаанд нь ямар нэгэн
эрсдэлд оруулахгүй байлгах, ядуур­лаас сэргийлэх зорилгоор энэ хуулийг боловсруулсан
юм.

-Хуулийн төсөлд тухайн гэр бүлийн
эхнэр, нөхөр хоёр 20-иос дээш насны зөрүүтэй бол хам­тын тэтгэ­вэр олгохгүй гэсэн
байна. Энэ заалтыг тайлбарла­вал?

-Зах зээлийн нийгэмд янз бүрийн л
зүйлүүд гардаг шүү дээ. Тухайлбал, өндөр настай хөгшнийг төөрөгдүүлж бай­гаад гэр
бүл болж, нас бара­хаар тэтгэврийг нь ава­хаар шунахай зан гаргах нэгэн байхыг үгүйсгэхгүй.
Тийм учраас ийм заалт оруулсан. Мөн гэрлэл­тээ батлуулсан ч хамт амьдар­даггүй хүмүүс
энэ хуульд хамаарахгүй.

-Суурь тэтгэвэртэй бо­лох талаар
танай яамныхан яриад байгаа. Энэ талаар тодруулъя?

-УИХ-аар Баялгийн сан­гийн тухай хууль
хэлэлцэж эхлэх гэж байна. Үүнтэй хол­бог­дуулж манай яамнаас Тэтгэв­рийн даатгалын
тухай хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг боловс­руулж байгаа. Өнөөдрийн нэг
шатлалтай Тэтгэврийн даат­галын хуу­лийн дагуу одоо­гийн тэтгэвэр авч буй иргэдийн
амьжир­гааны наад захын хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа. Тий­мээс энэ хуульд өөрч­лөлт
оруулж, гурван шат­лалтай тэтгэврийн тогтол­цоо руу шилжи­хээр зорьж байгаа юм.
Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр нэгдүгээрт суурь тэтгэвэртэй байна, хоёрду­гаарт одоогийн
тэтгэврээ хадгална, гурав­дугаарт нэ­мэлт тэтгэврийн сантай болно гэсэн үг. Энэ
сан нь өмчийн олон нийтийн оролцоотой байх юм. Суурь тэтгэвэр гэдэг нь  тэтгэвэрт гарсан хэнд ч нас хүйс, ажил­ла­сан
жил харгал­захгүйгээр тэгш суурь тэтгэвэр олгоно. Жишээ нь 50 мянган төгрө­гийн
суурь тэтгэвэр олгоод, дээр нь одоогийн тэтгэврийг нэмж өгнө гэсэн үг. Бараа бүтээгдэхүүний
үнэ огцом өсвөл суурь тэтгэвэр дагаад өснө. Нэг үгээр хэлбэл тэтгэ­вэр авагчдыг
аливаа үнийн хөөрөгдөл, хэлбэлз­лээс хам­гаалах юм л даа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ