Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболдтой ярилцлаа.
-Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд заасан эрхээ эдэлж хориг тавилаа. Хориг тавих нь зөв, буруу гэж хоёр янзаар яриад байх юм. Энэ талаар тайлбар өгөхгүй юу?
-Үндсэн хууль болон бусад хуульд Ерөнхийлөгчийн хоригийн тухай заасан байдаг. УИХ-ын баталсан хууль, бусад шийдвэрт хориг тавьж болно гэсэн үг. Ардчилсан улс учраас Үндсэн хууль судлаачид Ерөнхийлөгчийн шийдвэрийг янз бүрээр ярьж болно. Ерөнхийлөгчийн тухайд ажлаа хийж байгаа. Нэгэнт Үндсэн хуулиар хориг тавих эрхтэй учраас болох болохгүйг хэн нэгнээс асуухгүй. Хамгийн сүүлд өмнөх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Өршөөлийн тухай хуульд хориг тавьсан байдаг. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч энэ хуульд хориг тавихдаа УИХ-ыг авлигын гэмт хэргийг өршөөлд хамруулсан нь буруу гэж үзсэн. УИХ энэ хоригийг хүлээж авсан байдаг. Тэгэхээр хориг гэдэг бол тухайн Ерөнхийлөгчийн бодлогын илрэл. УИХ авлигыг хамруулаагүйдээ ямар нэгэн хууль зөрчөөгүй. Тэр нь тухайн үеийн Ерөнхийлөгчид таалагдаагүй гэсэн үг. Үүнтэй яг ижил тохиолдол Засгийн газрын томилгоонд гарч ирж байна. Ч.Хүрэлбаатар гэж УИХ-ын гишүүнийг Сангийн сайдаар томилохоор зөвшилцөх үед Ерөнхийлөгч эсэргүүцсэн саналаа хэлсэн. Үгүй гэсээр байтал УИХ баталсан. 30 гэр бүл гэдэг нэр томьёо сонгуулийн үеэр их яригдсан, хэн хэн байгаа вэ гэдгийг олон нийт өөрсдөө олцгооно биз. Сонгогчид “Байгалийн баялгийг лиценз нэрээр үнэгүй авсан хүмүүс улс төрд нөлөөлөөд байна. Та ерөнхийлөгч болоод энэ асуудлыг шийдээрэй” гэж захисан. Ерөнхийлөгч “УИХ-ын гишүүнээр ажилладаг л юм байгаа биз, гүйцэтгэх засаглал руу битгий орооч” гэдэг бодлогоо маш тодорхой илэрхийлж байгаа. Тиймээс Ч.Хүрэлбаатарыг Сангийн сайдаар томилсон нь Ерөнхийлөгчид таалагдахгүй байгаа. Яагаад гэвэл өөрийнх нь бодлогын эсрэг яваад байна. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулиа биелүүлж байгаа. Үндсэн хуулийн зургадугаар зүйлийн нэг дэх заалтад “Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байдаг нийтийн өмч” гэж бичсэн байдаг. Ард түмний баялаг, нийтийн өмч гээд биччихээд байхад яахаараа Чимэдийн Хүрэлбаатарын төрсөн ах Гантулга, Гансүх, зөвлөх К.Дэмбэрэл нар зараад мөнгийг нь авав?. Тэд Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын Хотгор шанагын уурхайг хоёр сая ам.доллараар зарсан байна. Нийтийн өмч юм бол би, бас чи мэдэх ёстой. Хоёр сая ам.доллараар зарчихаад нэг ч төгрөгийн татвар төлөөгүй, алга болчихсон. Төрийн өмчид байгаа нэг муу амбаарыг ч заавал дуудлага худалдаагаар зарах хуультай. 1996 онд ТӨХ-ны дарга болоод тэр олон дэлгүүрийг дандаа дуудлага худалдаагаар зарж байсан. Гэтэл хоёр сая ам.долларын үнэтэй Хотгор шанагын уурхайг Ч.Хүрэлбаатарын ах нар бүтээгээгүй. Тэрийг байгаль бүтээсэн. Байгаль бүтээсэн зүйлийг ард түмний өмч гэж Үндсэн хуульдаа заачихаад байхад яагаад зараад байгаа юм бэ. Ийм Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал ярьж байгаа. УИХ-ын гишүүд Ерөнхийлөгчийн бодлоготой санал нэг байх уу, үгүй юу гэдгийг шалгах юм. УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо энэ хоригийг хүлээж авсангүй л дээ. Гэхдээ энэ долоо хоногт Төсвийн байнгын хорооны хурлаар ороод дараа нь чуулганаар хэлэлцүүлнэ.
Нэг ёсондоо уИХ 30 гэр бүлийн талд байна уу ард түмэн, Ерөнхийлөгчийнхөө талд байна уу гэдгийг шалгана. Кноп дарах гишүүдийн нэрийг харъя. Байнгын хорооны хурал дээр надаас 30 гэр бүлийн нэр асуугаад байна лээ. Гурван сая иргэн гэдэгтэй холбогдуулж 30 гэр бүл гэсэн холбоо нэр үүссэн юм. түүнээс биш байгалийн баялгаар баяжигсад 30-аас хамаагүй их. н.Багабандийг хүртэл ярьж болно. оюу толгойн туз-д суугаад жилдээ 100 мянган ам.доллар авдаг. Багабанди гэж хүн тэнд сайн бизнес хийгээд 100 мянган ам.доллар авч байгаа юм биш. өрийн өмч нь 34 хувь байдаг учраас тэр хүн төрөө төлөөлж сууж байгаа. Томилгоогоор сууж байгаа учраас авсан мөнгөө улсад өгөх ёстой шүү дээ. Хэн нэг сэтгүүлч авьяас чадвараараа тухайн байгууллагынхаа д суугаад мөнгө авч болно. Гэтэл н.Багабанди гэж хүнийг төр төлөөлөөд сууж бай гээд өгдөг цалинг нь хувьдаа аваад явж байна. Хууль зөрчөөгүй ч гэлээ байгалийн баялгийг Багабанди хүртээд байна уу, Монголын ард түмэн хүртээд байна уу. Байгалийн баялгийг зараад хувьдаа авч байгаа нь ашигт малтмалын лиценз эзэмшиж буйгаар хязгаарлагдахгүй. 1997 онд байгалийн баялгаа лицензээр өгдөг хууль гарсан. тэр үед “Монгол улс байгалийн баялгаа эргэлтэд оруулж хөгжье” гэсэн шийдвэр гаргасан байх. үедээ нэг их буруудаагүй. Байгалийн баялгаа ашигласны дүнд олон үйлдвэр барьж тэнд нь ард түмэн ажиллах ёстой байсан. Гэтэл хорин жил өнгөрөхөд ганц оюу толгой гэдэг гадаадын уурхайгаас өөр зүйлгүй сууж байна. Тэр нь эцсийн бүтээгдэхүүн биш баяжмал гаргадаг. Жил бүр 20 тонн алт зэсийн баяжмал дотроо ялгагдахгүй гадагшаа гарч байна. 50 жил гарна.
Тэгэхээр 1000 тонн алт гадагшаа гарна гэсэн үг. 20 тонн алтыг өнөөдрийн үнээр үржүүлбэл 818 сая ам.доллар байгаа юм. Хэрэв Монголд алт хайлуулдаг үйлдвэр байсан бол жил бүр 818 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний төгрөг гаргах эрх Монголбанкинд үлдэх гээд байгаа юм. Оюу толгойн гэрээний 3.21, 3.22 гэж заалт бий. Үүнд Монголд хайлуулах үйлдвэр байвал давуу эрхээр өгнө, Хятад руу баяжмалаа гаргахгүй гэдэг үүрэг рио Тинтод бий. Энэ заалт уг гэрээнд миний саналаар орж байсан юм. Гэтэл одоо болтол Оюу толгой зэс хайлуулах үйлдвэрээ барихгүй л байна. Тэгэхээр байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байна гэсэн заалтыг Ч.Хүрэлбаатар шиг хүмүүсээр тоглуулж замхруулахгүй. Ядаж Засгийн газраас хол бай гээд байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн бодлогыг УИХ хүлээж авах байх гэж найдаж байна. Цаашид ч гэсэн уул уурхайтай холбоотой хүмүүсийг Засгийн газарт битгий ажиллуул гээд байгаа юм. Лиценз нэрээр хэдэн цаас авчихаад, тэрийгээ хувийн өмч шиг үзэж байна. Таван толгой бол үүний сонгодог жишээ. Таван толгойд улсын хөрөнгөөр хайгуул хийчихээд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг нар оффшорт бүртгэлтэй “Энержи ресурс”, Хятадын төрийн өмчит “Шинхуа” хоёрт үнэгүй өгөнгөө алдсан. УИХ дээр дөчин хэдэн гишүүн миний талд орж байж энэ балай юмыг зогсоосон. Яах аргагүй ард түмний хувьцаа орсон өмчийг үнэгүй бэлэглэхээ шахсан. Ийм улсуудыг 30 гэр бүл гээд байгаа юм. Түүнээс биш нэгдүгээрт, хоёрдугаарт гэсэн жагсаалт мэдээж байхгүй. Хайгаад байгаа бол Ашигт малтмалын газраас лиценз авсан мөртлөө дамлаж зардаг нөхдүүдээс хай.
-Шүүхээс гэм буруутай нь тогтоогоогүй байхад ингэж хэн нэгэн хүнд хориг тавьж болдог юм уу?
-Сайдаар томилоход заавал шүүхээс гэм буруутайгаа тогтоолгодоггүй. Хэрэв шүүхээс гэм буруутай нь тогтоогдвол тэр хүн ялаа авах ёстой. Ах дүүсээрээ Монголын баялгийг зарчихаад Сангийн сайд хийж болно гэж бодохгүй байна. Заавал шүүхээс гэм буруутайг нь тогтоогоогүй юм чинь сайд болно гэж зүтгэж болохгүй. МАН дотор Сангийн сайдаар ажиллачих өчнөөн хүн бий. Хамгийн сүүлд батлуулсан төсвийн тодотголыг хар л даа. 55 тэрбум төгрөгийг салхинд хийсгэж байна. Энэ чинь зөв бодлого мөн үү. Би бол буруу гэж бодож байгаа. Ерөнхийлөгч мөн адил буруутгаж байгаа. 55 тэрбумаар арьс шир боловсруулах үйлдвэр байгуул л даа. Малчдын үнэгүйдээд байгаа түүхий эдийг авч боловсруул. Тэгэхгүйгээр зүгээр тараана гэдэг салхинд хийсгэж буйтай ижил. Улс орны санхүү хэцүү байна гээд хүүхдийн мөнгийг хасъя, “приус”-ын татварыг нэмье гэсэн. Тэгж ярьж байсан нь худлаа байж л дээ. Мөнгө байсан юм байна. ОУВС цалин нэмж болохгүй гэхээр нь нэг удаагийн буцалтгүй тусламж олгож байна гээд байгаа. Ялгаа байхгүй шүү дээ. Эмч, багш нарын цалинг нэмэх хэрэгтэй. Мөнгө байхгүй гэж худлаа ярьж байж л дээ. Аль нь улс төр вэ, аль нь бодитой эдийн засаг вэ гэдгийг ард түмэнд харж байгаа байх. Хэн нь Үндсэн хуулиа дагаж байгаа, хэн нь 30 гэр бүлийн толгойг илж буйг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.
-Та сая парламентыг тандахын тулд хориг тавьсан гэж хэллээ?
-Бодлогын асуудал байгаа юм. Ерөнхийлөгч уул уурхайн бизнестэй хүмүүсийг Засгийн газраас хол бай гэсэн. Энэ бол Ерөнхийлөгчийн байр суурь. Парламент үүнтэй санал нэгдэх үү, үгүй юу гэдгийг шалгаж байгаа юм.
-Үндсэн хуульд 2000 онд өөрчлөлт оруулсан. Сайд нарын томилгоон дээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцдөг ч гэлээ саналыг нь тэр бүр тусгадаггүй. Харин томилгоон дээр хориг тавьж буй нь УИХ-ын бүрэн эрхэд халдаж байгаа юм биш үү?
-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг хар даа. 100 хувь УИХ-ын гишүүдээс бүрдсэн байна. УИХ-ын “Засгийн газар гэдэг байнгын хороо” гэхээр болчихсон. Нэгийг нь хууль тогтоо, нөгөөг нь хэрэгжүүл гэж Үндсэн хуулиар ялгаж зааж өгчихсөн байгаа. Судлаачид гэх хүмүүс энэ алдааг яагаад олж харахгүй байгаа юм бэ. УИХ, Засгийн газрыг тусдаа үйл ажиллагаатай бай гэж Үндсэн хуульдаа зааж өгсөн мөртлөө нэг хүн хоёр алба хашаад байгаа нь хамгийн том зөрчил болж байгаа биз дээ. УИХ-ын гишүүнийг сайдаар ажиллахыг зөвшөөрсөн нь үнэн. Гэхдээ хэмжээг нь хэтрүүлж болохгүй. Одоо бол хэтэрчихсэн байгаа. Ийшээ гүйж хууль тогтоодог, тийшээ гүйж гүйцэтгэх засаглалд байгаа хүнийг юу гэх вэ. Үүнийг өөрчлөхгүй бол засаглал хоорондын ялгаа алга болоод байна. Яахав Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үед үндсэн чиглэлийн яамны сайд УИХ-ын гишүүн байж болно гэж байсан. Сөрөг хүчин ч, ард түмэн ч зөвшөөрч байсан. Гэтэл 100 хувь УИХ-аасаа танхимаа бүрдүүлчихээр нэг “байнгын хороо” шиг болчихоод байна. Хоригийн хэлбэр дээр янз бүрийн зүйл яриад байна. Агуулгыг нь хар л даа. Ерөнхийлөгч сонгуулийн үеэр байгалийн баялгийг идэж уудаг улсуудаас салгана гэж ярьж байсан. Одоо амлалтаа л биелүүлж байгаа хэрэг. Энэ бол улс төрийн хориг. Ийм л бодлогын асуудал ярьж байгаа болохоос биш Ч.Хүрэлбаатарын ярьж буй шиг сонгуулийн үеийн өс хонзон яагаад ч байхгүй. Тэгээд ч хоригийг би биш Ерөнхийлөгч тавьдаг. Түүнээс биш З.Энхболд, Ч.Хүрэлбаатар хоёрын дунд ямар нэгэн асуудал байхгүй. Би ажлаа хийж байна, Ерөнхийлөгч, УИХ ажлаа хийж байна. УИХ хоригийг хүлээж авахгүй бол ард түмэнд ойлгомжтой болно. “МАН бол бүтэхгүй юм байна, Монголын байгалийн баялгийг авсан улсуудыг зөв гэх юм байна” гэдэг. Хотгор шанагын уурхайн лицензийг авахдаа нэг ч төгрөг төлөөгүй. Тэгсэн мөртлөө хэсэг хугацааны дараа хоёр сая ам.доллараар зарчихлаа. Энэ зүйлийг болохгүй гэж үзэж байгаа юм.
-Ерөнхийлөгч Засгийн газрын томилгоонд хориг тавиад байвал яваандаа институц хооронд үл ойлголцол үүсэх юм биш үү?
-Чи хэлбэртэй ноцолдоод байна. Агуулга талаас нь хар. Ерөнхийлөгч агуулга талаас нь харж байгаа. Засгийн газрын гишүүнээр хэн ч ажиллаж болно. Байгалийн баялгийг лиценз нэрээр үнэгүй авсан улсуудаас бусад нь ажлаа хийг. Энэ бол Ерөнхийлөгчийн бодлого. Үүнийг УИХ хүлээж авахгүй байж болно. Хүлээж авахгүй бол Ч.Хүрэлбаатар Сангийн сайдаар ажиллана. Байгалийн баялаг зарсан мөнгөөрөө сонгуулийн авлига өгч байж УИХ гишүүн болжээ. Гэхдээ тийм хүн Засгийн газрын гишүүнээр ажиллахаа больчих л доо.
-Ингэснээрээ Ерөнхийлөгч УИХ-ын бүрэн эрхэд халдаж байгаа юм биш үү?
-Ерөнхийлөгч өөрийнхөө Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж байгаа. Хүлээж авах эсэхийг парламент шийднэ. Энэ сайд надад таалагдахгүй байна, 30 гэр бүлийн төлөөлөл учраас хүлээн зөвшөөрөхгүй л гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж байна. Та нарыг ядууруулж буй зүйлтэй тэмцэх гээд байгаа юм. Тиймээс УИХ өөрөө шийдэг. Хориг тавих эрх нь байгаа, УИХ хэлэлцэх үү, үгүй юу гэдгийг хүлээж байна. Үндсэн хуулийн суурь зарчим УИХ, Засгийн газрыг тусдаа бай гэсэн. Цаашид ийм кабинет битгий гараасай гэж үзэж байна. Ийм зүйлээ ярих ёстой болохоос биш нэг муу Сангийн сайдыг зөв буруу гэж маргаж байгаа нь цагийн гарз.
-Цаашид ийм жишигтэй болчих юм биш байгаа?
-Цаашид Ерөнхийлөгч хориг тавих эрхтэй хэвээр байна. Дараагийн хоригийг төсвийн тодотгол ирэхээр буюу 55 тэрбум төгрөг дээр тавина. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгчийн бодлогоор энэ 55 тэрбум төгрөгийг өөр зүйлд зарцуулах боломж байсан. Багш, эмч нарын цалинг сар бүр нэмэхийн оронд ийм аргацаасан зүйл хийж болохгүй. Ингэж ОУВС-гаа хуурч болохгүй. Алдагдаж буй байгалийн баялгийн мөнгөө оруулж ирээд цалингаа нэм. Эсвэл үйлдвэр байгуул. Өчнөөн хийх ажил байна. Энэ бол бодлогын ялгаа. Төсвийн тодотголыг ёсчилсноос хойш Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт ирдэг. Тэр үед бид тав хоногийн дотор багтааж хоригоо тавина. Тавихаар ярилцаж байгаа.
Хотгор шанагын уурхайг зарсан баримт.