Нээлттэй нийгэм форум, Хүний эрхийн үндэсний комиссоос хамтран зохион байгуулдаг “Хүний эрхийн тухай ярилцъя” уламжлалт арга хэмжээнд оролцож, Глоб интернэшнл төвийн тэргүүн Х.Наранжаргал “Хувийн үнэт зүйлс”-ийн тухай ярихыг сонсч, Бүх нийтийн боловсролын төлөө иргэний нийгмийн үндэсний эвслийн дэд зохицуулагч Б.Болорсайхан “Иргэний нийгэм ба үнэт зүйлс” сэдвээр илтгэхийг сонссон юм. Сонссон дуулсанаа уншигч тантай хуваалцаж байна.
Х.НАРАНЖАРГАЛ: ХУВИЙН ҮНЭТ ЗҮЙЛС
Үнэт зүйлийн тухай ярихын тулд хэрэгцээний тухай ярья. Хоол хүнс, хувцас хунар, өлсөхгүй даарахгүй байх анхдагч хэрэгцээнээс гадна хүн амьд байгаа л бол харилцаанд ордог. Бусдад хүлээн зөвшөөрөгдөх хэрэгцээ хүнд бий. Бүтээлч байхын хэрээр хүний амьдралд хувиралт гарна. Эхний гурван хэрэгцээ айдаст хөтлөгддөг. Хяналтаа алдах вий, хүчирхийлэлд өртөх вий, азгүйтэх вий, буруудах вий гэж хүн эмээдэг. Эмзэглэл тухайн зүйлээс татгалзахад хүргэнэ.
Сайхан амьдрахын тулд өлсөхгүй, даарахгүй, эрүүл байх, орчин аюулгүй байх анхан шатны хэрэгцээнээс гадна гэр бүл эд хөрөнгөтэй байх, найрсан зохицох хэрэгцээ бий. Зөвхөн эд хөрөнгөтэй болоод хүн аз жаргалтай болохгүй. Найрсан зохицоход учир байна.
Оросын дипломатч, түүхч, аялагч Иван Михайлович Майский 1918 онд “Монголчууд энэ ертөнцийн хамгийн сониуч хүмүүс. Яагаад гэвэл тэд “Сонин юу байна” гэж мэндэлдэг хэмээн бичжээ. Тухайн үед монгол эрчүүд гол мэдээлэл дамжуулагчид байв. Айлд бууж, сонин сонсоод,түүнийгээ дараагийн айлд хүргэхээр морддог.
Хувийн үнэт зүйлс гэдэг чамд хамгийн чухал зүйлсийн ерөнхий илэрхийлэл
Үнэт зүйл гэхээр ямар нэг зүйлийн үнэ цэнэ. Үүнийг хамгийн энгийнээр дуртай, дургүй зүйлсийн дэс дараалал гэж болно. Амьдралдаа эрхэмлэх зүйлс, тэдгээрийн ач холбогдлын ангилал юм шүү дээ.
Хүний хамгийн сайн чаддаг зүйл яриа. Санаа бодол мэдрэмж, итгэл үнэмшил, дадлага туршлага, санаа зорилго, үнэт зүйл.
Бид өөрсдийгөө санаа зорилгоороо дүгнэдэг ч бусдыг биеэ авч яваа байдлаар нь дүгнэдэг.
Сайн сайхан гэж юу вэ?
“Хүн бүр өчүүхэн ч гэсэн оюун ухааныг хүсдэг” гэж Далай лам хэлсэн. Хүн бүхэн ухаантай харагдахыг хүсдэг, тэнэг харагдахыг хүсдэг хүн үгүй. Хүн бүрт ачаа бий. Өөрийн ачааг хөнгөлөхгүй байж, бусдын ачаа руу өнгийж “Хөөх, эдний нөхөр нь хүчирхийлэгч юм аа” гэдэг. Үүний оронд хүн өөртэйгээ байнга ярилцаж байх хэрэгтэй.
Өөртөө хэр асуулт тавьж байна. Амьдралын чанар асуулт хариултын чанараас хамаардаг. Хүн бусадтай бас өөртэйгээ байнга зөрчилддөг.
Зөрчил амьдралын хуулиас гарч байна. Зөрчил саарал зүйл учраас тэнцвэржүүлэх ёстой.
Амьдралын хууль гоо сайхны хууль. Оросын Дум АНУ-ын хүчирхийлэлтэй киног хориглох тухай хэлэлцсэн. “Хүчирхийлэл, цус, нөж гарч байна” гээд. Гэтэл нэг нь “Тэгвэл Чапаев яах вэ гэсэн чинь “Чапаев бол өөр” гэж хариулжээ. Сайн муу, сайхан муухайгийн тухай ойлголт өөр.
Айлд жигтэйхэн цэмцгэр, сайхан шинэ бэр орж ирвэл хадам ээжид бөөн зовлон болно. Салан задгай бол бас л зовлон.
Аристотель Ёс суртахууны тухай гурван ном бичсэн. Б.Даш-Ёндон гуайн орчуулсан “Дээд ёс суртахуун” гэж номыг заавал уншаарай.
Аристотель “Сэтгэл санаанд сайн үйл, бие эрхтэнд эрүүл мэнд, гоо сайхан. Энэ хоёрын дараа эрх мэдэл, ямба хүндлэл байдаг. Хамгийн дээд нь сэтгэл санаанд байдаг. Сэтгэл санаа биднийг тэтгэж, цэнэглэдэг. Ухаалаг сэтгэлгээ, сайн үйл бол цэнгэл баясал юм” гэжээ. Цэнгэл баясал гэдэг зугаа цэнгэл биш шүү.
Ямар нэг зорилго байвал үүнд заавал нэг сайн сайхан зүйл байдаг. Төгөлдөржсөн зорилго бол дээд сайн сайхан.
Дотроосоо гэрэл цацруулах
Үнэт зүйл хүүхэд байхаас бүрэлддэг. Хожим ухамсартайгаар эргэцүүлж үзвэл өөрчлөгддөг. Үнэт зүйл бол амьдралын удирдамж юм. Үнэт зүйл эрүүл мэнд, гэр бүл, хайр сэтгэл, бүтээлч байх, үнэн, ёс журам.
Зарим ээж хүүхдүүдээ буруу тийш нь удирдах юм. “Гудамжнаас юм оллоо” гэхээр “Овоо доо, сэргэлэн хүүхэд шүү” гэж болохгүй. Би бол хоёр хүүгээ юм оллоо гээд ирэхэд нь “Байсан газар нь буцаагаад тавьчих. Гээсэн хүн нь олоод хэчнээн их баярлах вэ” гэдэг байсан.
Олонд танигдаж, алдаршихын өвчин туссан хүмүүс их байна. Фэйсбүүкээр “Ядуу хүнд хоол өглөө. Би өгсөн шүү энийг” гээд бичээд байдаг. Сайн үйл хийсэн бол заавал олонд зарлах хэрэгтэй юу?
Аристотель “Онгироо сагсуу хүн олны танил болохоороо өөрийгөө алдаршиж байна гэж боддог. Даруу хүн бол хүлээн зөвшөөрөгдөж байна” гэж боддог гэжээ.
Дарга шүтдэг үзэл хаа сайгүй. “Ээж нь даргадаа загнуулна” гэж хүүхдээ айлгадаг. Хүүхэд дарга гэж бүх хүнийг айлгадаг мундаг хүн юм байна гэсэн ойлголттой үлддэг. Дарга гэж бүхнийг дээрээс хардаг мундаг хүн гэнэ.
Гэтэл удирдагч бол үйлчлэгч юм. Удирдагч өөрт нь итгэл хүлээлгэсэн хүмүүсийн өмнөөс шийдвэр гаргадаг.
Өнөөдрийн манай нийгэм ёс суртахууны доройтолд орсон. Өнгөрсөн сонгуулиар нэг залуу “Би гэрээ заслаа, одоо төрөө засна” гээд байсан. Манай гэрт дутуу юм байхгүй учраас би одоо төрдөө зүтгэнэ гэж ойлгоод байдаг. Эрхэмлэж байгаа үнэт зүйлд шударга ёс байна уу?
“Үнэхээр шударга журамт хүн өөрөөсөө илүүд гэр бүлээ, гэр бүлээсээ илүүд улс орноо, улс орноос илүү хүн төрөлхтнийг дээгүүр тавьдаг” гэж Жан Лерон Д.Аламбер хэлжээ.
Аристотоель “Шударга ёс бол тэгш байдал” гэсэн. Энэ бол хэн нэгэн давуу эрх эдлэхгүй л гэсэн үг.
Машинтай хүн явган зорчигч хоёрын хэн нь давуу эрхтэй вэ?
Олон хүн “Явган зорчигч” гэж хариулдаг. Жолоо барьж яваа цөөхөн хүн явган зорчигчийг хүндэтгэдэг. Би бол машинтай хүн давуу эрхтэй л гэж хэлнэ. Явган зорчигчид машин байхгүй. Явган хүний замгүй, зөвхөн машин явдаг замтай газрууд ч бий. Тэр зам дээр явган зорчигч, машинтай зэрэгцэж явах болдог. Хараагүй хүнд чиг заадаг шар зам хамгийн их халтиргаатай байх жишээтэй.
Хэнийг ч ялгахгүй, давуу эрх эдлүүлэхгүй байх нь шударга ёс.
Гэтэл “Дөрвөд хүн хүн биш” гэх мэт үг байдаг. Ц.Нямдоржийг ярихаар “Орчуулагч хэрэгтэй байна” гэж УИХ-ын дарга нь хэлж байсан.
Кант “Шударга ёс бол хүн бүрийн дотор оршдог мэдрэмж юм. Энэ бол зан суртахууны хууль юм” гэсэн.
Вадим Бережной “Жудаг бол бидний хувьд эхний бөгөөд салшгүй хууль билээ” гэжээ.
Харин Гёте “Шударга ёсыг уландаа гишгэвэл бүх үнэт зүйл алга болно” гэсэн байна даа.
Б.БОЛОРСАЙХАН: ИРГЭНИЙ НИЙГЭМ БА ҮНЭТ ЗҮЙЛС
Бүх нийт боловсролын төлөө иргэний нийгмийн үндэсний эвслийн дэд зохицуулагч Б.Болорсайхан “Иргэний нийгэм ба үнэт зүйлс” сэдвээр илтгэсэн юм.
Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг улстөрчид, хуульчид өөрийнхөөрөө тайлбарладаг ч цаана нь байгаа үнэт зүйлсийг анзаардаггүй.
Жон Локк 1689 онд “Хүн амьдрах, эрх чөлөөтэй байх,(сонголт хийх),
өмчтэй байх эрхийн тухай ярьсан нь сэргэн мандалтын үеийн сэтгэгчдийн дунд том эргэлт болсон. Өмнө нь бурхны заасан замаар явах тухай л ярьцгаадаг байсан.
Үүний дараа Томас Жефферсон 1776 онд “Хүн амьдрах, (Аз жаргалынхаа төлөө зүтгэх, одоогийн түвшнээ сайжруулах, эцэг эхийнхээ амьдарч байснаас сайжруулах) эрх чөлөөтэй байх, аз жаргалынхаа төлөө зүтгэх, өнөөдөр байгаа нөхцлөө өөрийнхөө хичээл зүтгэлээр сайжруулах.
Цэцэглэн мандах, өсч дэвжих, амгалан сайхан амьдрах тухай санаа дэвшүүлсэн.
Франклин Рузвельт 1941 онд “Айдсаас ангид байх эрх чөлөө, үг хэлэх эрх чөлөө, шүтэн бишрэх эрх чөлөө, гачигдлаас ангижрах эрх чөлөө”-ний тухай ярьсан. Тухайн улсад энэ долоон үндсэн эрх хэр бодитой, хүний амьдралд илрэлээ олж байна гэдгийг хардаг.
Төрийн үүрэг бол иргэнийхээ аюулгүй байдлыг хангах. Ямар ч төрөөс асууж, анхааруулж байх зүйл бол иргэний аюулгүй, амар амгалан сайн сайхан байдал, хүний эрх, энх тайван, хөгжил дэвшил тухайн улсад байна уу гэдэг билээ.
Дэлхийн хоёрдугаар дайн дууссны дараа НҮБ-ын “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал” батлагдсан.
Энд хүний эрхийг үл тоомсорлох, басамжлах нь зон олны ариун сэтгэлийг сэвтээн, жигшээсэн балмад үйлдэлд хүргэж байсан бөгөөд хүмүүс үгээ хэлэх, итгэл үнэмшилтэй байх, эрх чөлөөтэй, айх аюулгүй, гачигдах зовлонгүй дэлхий ертөнцийг бий болгох нь хүн ардын эрхэм дээд эрмэлзэл мөн хэмээн үзжээ.
Энэ бол Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын оршил хэсэгт байдаг үгс.
Харин Монгол Улсын Үндсэн хуулийн арванесдүгээр зүйлд:
Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцана хэмээн бий.
Монгол Улсын Үндсэн хуульд
Монголын ард түмэн бид
-улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж,
-хүний эрх эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж,
-төрт ёс, түүх соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөж, хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзэж,
-эх орондоо хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилгоо болгоно. Үүний учир Монгол Улсын Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна хэмээжээ.
Хүмүүнлэг иргэний нийгэм гэдэг нь хүнээ дээдэлсэн нийгэм болох тухай аль 1993 онд тайлбарлаж байжээ.
Д.Дашцэдэн (Эх сурвалж: Монгол Улсын Хууль зүйн яам, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэр томьёоны дагалга 1993 он) бичихдээ:
“Хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм гэдэг нь хүний тухай асуудлыг бүхнээс түрүүнд тавьж, түүний эрх, эрх чөлөөг, бүрэн утгаар нь эдлүүлэн хангах зорилго бүхий өргөн ардчилсан байгууламж бүхий нийгэм юм” гэжээ.
Төр, зах зээл, гэр бүл иргэний нийгмийн орон зайд халдахааргүй орших ёстой.
Иргэний нийгэм үнэт зүйлээрээ ялгардаг.
Гэтэл Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар иргэний нийгмийнхэн аль нэг улс төрийн хүчнийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлцгээж байсан нь шударга уу?
Ирээдүйд төр, хувийн хэвшил иргэний нийгмийн орон зайг хуваалцах төлөв бий. Төрд албадлага, зах зээлд мөнгө, иргэний нийгэмд эрх чөлөө бий.
Хүн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ илэрхийлэх эрх чөлөөтэй. Бидний ажиллаж байгаа орон зай үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний илрэл.
Хүмүүс ашиг сонирхлоороо нэгдсэн бүлэг иргэний нийгэм байх боломжтой.Гэмт хэрэг, хүний эрхэд халдахаас бусдыг иргэний нийгэм гэж ойлгож болно.
“Цаазын ял хүүхэд хүчиндсэн хүмүүст яг зохино” гэж хүний эрхийн төлөө тэмцэгч гэдгээр нь хүн бүхэн мэдэх эмэгтэй фэйсбүүктээ бичиж байсан.
Цаазаар авах ял хүний эрхэм чанарыг үгүйсгэсэн үйлдэл.
Хүний эрхийн төрийн бус байгууллагын нэрийг авч яваа хүмүүс хүчирхийллийн бус аргаар, хууль ёсны дагуу, бусдын нэр төр, алдар хүндийг хүндэтгэж, ёс зүйтэй байх учиртай.
Гэтэл хөдөлмөрлөх эрхийг хөхиүлэн дэмжиж байсан нэгэн хэвлэлийн хурлын үеэр өөрийгөө шатааж байсан. Хүчирхийллийн бус аргаар бид тэмцэх ёстой. Ямар ч тохиолдолд хүчирхийлэлд битгий өдөөн турхираач.
Багш нарын түр хорооны зарим төлөөлөгч “Сүхбаатарын талбайд зулын гол болно” гэсэн. Багш хүн шавьдаа ямагт зөвийг харуулах үүрэг хүлээсэн хүн шүү дээ.
Иргэний нийгэм үнэт зүйлээ бусдад дамжуулах замаар тэлэх учиртай.
Ардчилал гэдгийн цаана хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн нийгэм гэж ойлгоно.